1 TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 TR¦êNG §¹I HäC thñ ®« hµ néi Hanoi Metropolitan university S 27 No27/2013
Tạp chí
SCIENCE JOURNAL OF HANOI METROPOLITAN UNIVERSITY
ISSN 2354-1512
Số 11 − khoa häc x· héi vµ gi¸o dôc
th¸ng 12 −−− 2016
2 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
T¹P CHÝ KHOA HäC TR¦êNG §¹I HäC THñ §¤ Hµ NéI SCIENTIFIC JOURNAL OF HANOI METROPOLITAN UNIVERSITY (T p chí xu t b n ñ nh kì 1 tháng/s )
Tæng Biªn tËp Editor in Chief §Æng V¨n Soa Dang Van Soa
Phã Tæng biªn tËp Associate Editor in Chief Vò C«ng H¶o Vu Cong Hao
Héi ñång Biªn tËp Editorial Board Bïi V¨n Qu©n Bui Van Quan §Æng Th nh H−ng Dang Thanh Hung NguyÔn M¹nh Hïng Nguyen Manh Hung NguyÔn Anh TuÊn Nguyen Anh Tuan Ch©u V¨n Minh Chau Van Minh NguyÔn V¨n M Nguyen Van Ma §ç Hång C−êng Do Hong Cuong NguyÔn V¨n C− Nguyen Van Cu Lª Huy B¾c Le Huy Bac Ph¹m Quèc Sö Pham Quoc Su NguyÔn Huy Kû Nguyen Huy Ky §Æng Ngäc Quang Dang Ngoc Quang NguyÔn ThÞ BÝch H Nguyen Thi Bich Ha NguyÔn ¸i ViÖt Nguyen Ai Viet Ph¹m V¨n Hoan Pham Van Hoan Lª Huy Ho ng Le Huy Hoang
Th− kÝ tßa so¹n Secretary of the Journal Lê Th Hi n Le Thi Hien
Biªn tËp kü thuËt Technical Editor Ph¹m ThÞ Thanh Pham Thi Thanh
GiÊy phÐp ho¹t ®éng b¸o chÝ sè 571/GP BTTTT cÊp ng y 26/10/2015 In 200 cuèn t¹i Tr−êng §H Thñ ®« H Néi. In xong v nép l−u chiÓu th¸ng 12/2016
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 3
M C L C
Trang
1. V N Đ TRUNG TÂM VÀ NGO I BIÊN PHƯƠNG TÂY T CÁI NHÌN VĂN HÓA – L CH S ...... 5 The central and peripheral issues of the West from historical and cultural perspective Lê Nguyên C n 2. QUAN NI M VÀ HÌNH M U NHÂN TÀI TH I VÃN TR N TRONG THƠ VĂN TR N NGUYÊN ĐÁN ...... 17 Conception and model of talent in Tran Nguyen Dan poetry at the Van Tran stage Vũ Văn Long 3. “GI I KINH THÁNH” TRONG VĂN H C NGA T F.DOSTOEVSKY Đ N TS.AITMATOV...... 25 “The Holy Bible acquisition” in Russian literature – From F.Dostoevsky to Ts. Aitmatov Vũ Công H o 4. HUY C VÀ ĐƯ NG T I “CÁNH BU M M T TR I”...... 36 Huy Cu and his path to “solar sail” Lê Th Hi n 5. HÌNH TƯ NG NHÂN V T BÁC SĨ TRONG BÚT KÍ C A M T BÁC SĨ TR VÀ KI U NHÂN V T BÁC SĨ TRONG VĂN XUÔI M.BULGAKOV...... 48 The image of physician – a protagonist in work “A Young Doctor’s Notebook” and character of physician in M.A Bulgakov’s prose works Đ ng Đ c Hi p 6. THƠ TRONG K CH B N TU NG C A ĐÀO T N ...... 58 Poetry in classical drama’s scripts of Dao Tan Đinh Th Kim Thương 7. CƠ S HÌNH THÀNH THƠ BANG GIAO TRUNG Đ I VI T NAM...... 69 The formation of Viet Nam’s medieval diplomatic poetry Tr n Th The 8. STUDENTS’ AWARENESS OF USING QUIZLET TO IMPROVE ENGLISH VOCABULARY ...... 76 Nghiên c u v nh n th c c a h c sinh trong vi c s d ng Quizlet ñ m r ng v n t v ng ti ng Anh Ma Hong Anh, Bui Thi Anh Van, Truong Bich Huyen 9. NGHIÊN C U Đ XU T M T S GI I PHÁP TH C HI N CHƯƠNG TRÌNH ĐÀO T O HÀ N I H C TRÌNH Đ CAO Đ NG TRƯ NG Đ I H C TH ĐÔ HÀ N I...... 86 Proposing solutions on implementing Hanoi study program for college level at Hanoi Metropolitan University Tr n Vân Anh 10. HO T Đ NG TR I NGHI M SÁNG T O Đ I V I SINH VIÊN NGÀNH H C NG VĂN T I TRƯ NG Đ I H C TH ĐÔ HÀ N I...... 92 Creative experiences for major of literature’s students at Hanoi Metropolitan University Tr n Th Kim Chi, Nguy n Th Hương Lan
4 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
11. GIA TĂNG Đ U TƯ CHO HO T Đ NG NGHIÊN C U – PHÁT TRI N (R&D) XU TH T T Y U TRONG B I C NH TOÀN C U HÓA...... 99 Increasing in investment in research – development activities The indispensable trend in the context of globalization Nguy n Ng c Dung 12. VÀI NÉT V Đ C ĐI M SINH THÁI T NHIÊN VÀ NHÂN VĂN C A TH ĐÔ HÀ N I...... 106 Some features on natural ecology and humanity in Ha Noi Tô Th Quỳnh Giang 13. V N Đ K TH A VÀ PHÁT HUY VĂN HÓA TRUY N TH NG HÀN QU C: HI N TR NG VÀ GI I PHÁP...... 116 Problems on legacy and development of the Republic of Korea’s traditional culture: Status and solutions Nguy n Th y Giang 14. BÀN THÊM V VĂN HÓA M TH C C A NGƯ I HÀ N I...... 126 Further discusses on the culinary culture of Hanoian Nguy n Th Thanh Hòa 15. PHÁT TRI N K NĂNG GIAO TI P SƯ PH M CHO SINH VIÊN NGÀNH GIÁO D C M M NON TRƯ NG Đ I H C TH ĐÔ HÀ N I ...... 135 Developing pedagogical communication skills for major of pre school education’s students at Hanoi Metropolitan University Vũ Thúy Hoàn 16. QUAN H VI T NAM – NH T B N: NH NG CH NG ĐƯ NG PHÁT TRI N...... 142 Viet Nam – Japan relation: The road to development Bùi M nh Hùng 17. V N Đ B O H QUY N TÁC GI Đ I V I TÁC PH M ĐI N NH TRÊN INTERNET ...... 153 Author’s right protection for cinematographic works on the Internet Nguy n Thu Hương 18. VAI TRÒ C A NHÂN VIÊN CÔNG TÁC XÃ H I TRONG HO T Đ NG H TR TR T K ...... 164 Role of social staffs in supporting children with autism Bùi Th H ng Minh 19. MÔ HÌNH ĐÁNH GIÁ TÁC Đ NG C A M I QUAN H CH S H U – NGƯ I Đ I DI N Đ N HI U QU HO T Đ NG KINH DOANH TRONG CÁC DOANH NGHI P NHÀ NƯ C...... 170 Assessment model on the impact of owner – representative to the result on business activities of state owned enterprises Nguy n Th H ng Nhâm 20. QUÁ TRÌNH BÌNH THƯ NG HÓA QUAN H NGO I GIAO THÁI LAN TRUNG QU C...... 178 The process of normalization of the diplomatic relation between Thailand and China Ngô Tu n Th ng
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 5
VẤN ĐỀ TRUNG TÂM V NGOẠI BIÊN Ở PHƯƠNG TÂY TỪ CÁI NHÌN VĂN HÓA – LỊCH SỬ
Lê Nguyên C n 1 Trư ng Đ i h c Sư ph m Hà N i
Tóm tt t t t t: Khái ni m c p ñôi trung tâm/ ngo i biên trong nh ng năm g n ñây xu t hi n khá nhi u trong trư ng thu t ng thư ng g n v i ch nghĩa h u hi n ñ i, nhưng th c ch t, ñã hi n di n t lâu trong l ch s văn hóa và văn chương phương Tây, xét t bình di n văn hóa – l ch s . Bài vi t này ñ c p ñ n v n ñ ñó, nhưng ch y u d n t th k XX và nh n m nh hơn v v trí, vai trò c a cái ngo i biên. TTT T khóakhóa: trung tâm, ngo i biên, h u hi n ñ i, cái nhìn văn hóa – l ch s
1. GI I THI U
Khái ni m c p ñôi trung tâm/ ngo i biên (Pháp: le centre la périphérie; Anh: center/ peripheral), trong nh ng năm g n ñây xu t hi n khá nhi u trong trư ng thu t ng thư ng g n v i ch nghĩa h u hi n ñ i, nhưng th c ch t, khái ni m c p ñôi này cùng v i v s h hàng c a nó ñã hi n di n t lâu trong l ch s văn hóa và văn chương phương Tây, xét t bình di n văn hóa – l ch s . Đ c trưng c a khái ni m c p ñôi này là t n t i trong v th ho c tương ñ ng ho c ñ i sánh nhưng không lo i tr nhau, th m chí còn b sung cho nhau, làm n i b t v th c a nhau và ñương nhiên bao hàm c thái ñ , ho c thái ñ chính tr ho c thái ñ ngh thu t, ho c v a c chính tr l n ngh thu t... tùy t ng th i kì l ch s c th và tùy thu c tư tư ng chính th ng c a các th i ñ i khác nhau. Tên g i marginal trong ti ng Pháp v i nghĩa là ñư ng l , bên l ñã ñư c Vi t hóa ñơn gi n thành ñư ng mác , ñư ng k l , tr mác ... mà b t c ai trong ñ i h c sinh c a mình cũng quen thu c. M r ng ra, ngo i biên tr thành nơi chú thích, nơi ghi nh ng ý b sung vào văn b n, nơi ch a ñ ng nh ng s thêm th t trong quá trình ñ c l i văn b n mà b n th o c a H.de Balzac hay các ghi chép ngoài l trong Bút kí tri t h c c a Lénine cho th y t m quan tr ng c a vi c này. V trí b n l tr thành ñư ng biên vô hình nhưng h t s c quan tr ng trong cu c s ng cũng như trong th c ti n văn h c ngh thu t, c th là các ñ xu t, các mô hình ki n gi i m i trong quan
1 Nh n bài ngày 5.11.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Lê Nguyên C n; Email: [email protected]
6 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI h v i cái trung tâm, v i cái chính th ng là nh ng cái c n ñư c ghi nh n ñ hi u ñúng hơn trong vi c nh n di n vai trò và v trí c a các hình th c văn h c khác nhau (văn h c thi u s , văn h c thi u nhi, văn h c tu i m i l n...).
2. N I DUNG
Trong c i ngu n văn hóa văn minh Hy L p, m t khái ni m c p ñôi tương t ñã s m xu t hi n, ñó là metropolis / polis; cite / état ... mang tính ch t quy ñ nh gi i h n lãnh th , khu v c; hay dư i th i La Mã là c p civilization / barbare... mang ý nghĩa phân bi t trình ñ s ng gi a nh ng ngư i thu c ñ ch La Mã và nh ng k n m ngoài biên gi i c a ñ ch này; kéo sang th i kì trung c là c p khái ni m chính giáo / tà giáo; chính ñ o / tà ñ o; Chúa / Sa tăng, Chúa / Qu Méphistophélès ... mang ñ m màu s c tôn giáo cu ng tín, d n t i tám cu c Th p t chinh n i ti ng các th k XI XII... Còn sang th k XIX XX, c p khái ni m này hi n hình qua Eurocentrisme Ch nghĩa Âu châu trung tâm, d n t i s phân bi t, kì th gi a th gi i da tr ng ñ i v i th gi i da màu. Vì châu Âu là trung tâm nên các vùng mi n khác là ngo i vi, là thu c ñ a; và cũng vì châu Âu là trung tâm, ñ ng nghĩa v i văn minh nên châu Âu ñư c quy n “khai hóa” cho các châu l c khác, áp ñ t ch ñ th c dân lên m i mi n ñ t khác ngoài châu Âu. Sau ñ i chi n th gi i th hai, m t khái ni m c p ñôi m i ñư c b sung: Tân l c ñ a / C u l c ñ a , ng m xác l p v th trung tâm m i c a th gi i... Trên bình di n ñ a chính tr ñã như th thì trên bình di n tri t h c và các khoa h c nhân văn nói riêng, mô hình ki u khái ni m c p ñôi này cũng hi n l t r t s m. N i ti ng trư c h t là phái Khuy n nho (le cynisme) trong th gi i hi n nhân c ñ i Hy L p, hay v i Zénon, ngư i ñ i l p v i Aristote và ñư c Aristote g i ñích danh th ng th ng là k “ng y bi n”... Sang th k XVIII XIX, là nh ng tên tu i l n như E.Kant, F.Nietzsche trong v th ñ i l p v i Hégel... Còn phương Đông, trong quan h văn hóa ña chi u v i Trung Hoa, thì tính ch t trung tâm / ngo i biên càng rõ, th hi n qua Trung Qu c là nư c gi a, còn xung quanh (= ngo i biên) là chư h u, là man di m i r ... Ki u khái ni m lư ng tính nh nguyên như v y có th k ra r t nhi u trên tr c l ch s văn hóa. Xét v m t b n ch t, có th coi văn hóa ngo i biên nói chung, văn h c ngo i biên nói riêng là lo i văn hóa văn h c n m ngoài h tư tư ng th ng tr (hay chính th ng hi u theo m t góc ñ nào ñó v chính tr , ñ o ñ c, tinh th n, tư tư ng, tôn giáo...), là “có hai n n văn hóa trong m t n n văn hóa dân t c”. Văn hóa văn h c ngo i biên t thân có giá tr riêng c a chúng và ñó là ñi u không th ph nh n. Và ñ t o ra giá tr riêng y, ñương nhiên, chúng cũng ph i có nh ng nguyên t c riêng trên m t nguyên li u chung ñó là ngôn ng dân t c. Tính ch t trung tâm/ ngo i biên th hi n rõ trong s v n ñ ng chuy n mình c a th k XX phương Tây.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 7
Ch tính t sau cu c Đ i v n ñ ng Ánh sáng, th i kì m ñ u cho k nguyên công nghi p cho ñ n nay, di n trư ng c a trung tâm/ ngo i biên ñã liên t c thay ñ i. Trư c h t là s t p trung hóa hay trung tâm hóa la centralisation g n v i th i kì cách m ng công nghi p: các nhà máy m c lên, công nhân ñư c ñưa vào nhà máy ñ s n xu t, tính k lu t s t ñư c áp d ng, hàng hóa ñư c s n xu t v i s lư ng l n, xu hư ng thành th hóa nông thôn tr thành m t th c t hi n nhiên... Châu Âu ñ t t i nh ng bư c ti n l n v kinh t , v khoa h c kĩ thu t, mà m t thành t u nghe nhìn quan tr ng s tác ñ ng tr l i văn chương là ñi n nh, ra ñ i. Trong th i kì trung tâm hóa này, văn h c nghiêng v cái nhìn bao quát, mang tính t ng th : xã h i là m t t ng th nghĩa là tr thành m t trung tâm, là ñư c trung tâm hóa, d n t i xác l p ch c năng: nhà văn là thư kí c a th i ñ i, như cách nói c a Balzac. G n v i trung tâm hóa, v i t ng th hóa là quan ñi m quy t ñ nh lu n l ch s : hoàn c nh t o sinh tính cách, hoàn c nh quy t ñ nh tính cách... d n t i nhân v t ñi n hình, hoàn c nh ñi n hình... Cái nhìn khoa h c tr thành và quy ñ nh cái nhìn xuyên su t văn chương. Nh ng gì n m ngoài trư ng nghĩa y tr thành ngo i vi, mà ñi n hình nh t là trư ng h p c a Sade, ngư i ch trương miêu t các ñam mê như là năng lư ng ch y u c a con ngư i, còn lí trí ch là ngư i tr th . Hay, như J.J. Rousseau v i La Confessions , cu n h i kí ngh thu t và tr tình mà ñó tác gi t o ra s co giãn c a s th t và tư ng tư ng, tái hi n s th c v tâm h n và tư tư ng c a nhà văn. Hay l i vi t c a Flaubert th k XIX; th m chí v i c Stendhal, nhà văn l n c a th k này nhưng l i không ñư c th k ñó nhìn nh n và ñánh giá ñúng, ngay c v i Đ và Đen n i ti ng c a ông... các ngo i biên này xu t hi n tình hu ng mang tên ph n lí trí, t o ra c p lí trí ph n lí trí trong tư duy phương Tây th i kì hi n ñ i và tính ch t này s kéo dài và phát tri n m nh trong lòng th k XX. Qu v y, l ch s không d ng trong gi i h n c a nh n th c lu n khoa h c cũng như nh n th c lu n v tính t ng th , mà l ch s v n ñ ng theo ñư ng hư ng phát tri n ti n lên c a nó. Nh n th c lu n v tính t ng th , nh n th c khoa h c quy t ñ nh lu n... là nh ng trung tâm mà phương Tây ñã h t mình t o d ng trong su t hai th k , khi bư c vào n a th hai c a th k XX thì rơi vào cu c ñ ng ñ u l ch s , g n li n v i nh ng phát ki n khoa h c quan trong làm thay ñ i cách nhìn c a th k , ñó là h c thuy t tương ñ i c a A.Einstein. Cu c ñ ng ñ u này s mang tên gi i trung tâm hóa hay phi trung tâm hóa décentralisation. Như v y, c p ñôi nh nguyên: trung tâm hóa gi i trung tâm hóa xu t hi n g n li n v i hình th c b m t c a th i ñ i: hi n ñ i h u hi n ñ i. S xu t hi n c a các c p ñôi nh nguyên, lư ng tính này là m t t t y u c a l ch s . Đ c trưng c a th i kì h u hi n ñ i, là s xói mòn m nh m t chính bên trong c a các h hình nh n th c; “trong xã h i và văn hóa ñương ñ i – t c xã h i h u công nghi p, văn hóa h u hi n ñ i (...) ñ i t s ñánh m t tính có th tin ñư c c a nó, b t lu n t mô th c
8 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI liên k t nào mà nó d a vào, b t lu n cái ñó ñ c p ñ n t s tư bi n hay t s gi i t a” [1, tr.37]. Th i kì h u hi n ñ i, theo J.Fr.Lyotard, th hi n ñ c trưng n i b t khuynh hư ng “gi i h p th c hóa (la délégitimation)” nh n th c; ông cũng nh n th y “các h t m m (les germes)” gi i h p th c hóa n m ngay trong “các ñ i t s c a th k XIX”, nh ng h t m m “c h u (l’inhérent)” [1, tr.38] c a các ñ i t s này. Trong k nguyên h u hi n ñ i, s gi i k t (la disolution) h th ng tôn ti mang tính bi k ch c a nh n th c và h c v n xu t hi n. Theo ñó, m i lĩnh v c riêng bi t khi t gi i t a s ñ t ñư c m t chu n m c ñ c l p nh t ñ nh. Liên quan ñ n các ph m trù này s l i xu t hi n các c p ñôi lư ng tính: h p th c hóa, liên h p (la solution)... g n v i th i kì hi n ñ i gi i h p th c hóa, gi i liên h p (la disolution) g n v i th i kì h u hi n ñ i, nghĩa là, ch nghĩa h u hi n ñ i như là s ph n ng ñ i kháng v i ch nghĩa hi n ñ i, v i m c tiêu s a ch a nh ng gì ñư c coi là khi m khuy t c a th i ñ i trư c ñó. S ph n kháng này hi n nhiên ñã có m m m ng t tư duy ph n lí tính trư c ñó, là s không ch p nh n m t khung c ñ nh áp ñ t, có th h u th c có th vô th c lên b n thân tư duy. S m t mát tính có th tin theo J.Fr.Lyotard, tr c ti p ñưa t i k t qu cu i cùng là h n ch c a ngư i nghiên c u “trong ch nghĩa th c ch ng c a chuyên ngành này hay chuyên ngành khác”, ngư i nghiên c u th c hi n theo hình th c th c ch ng m i nơi, m i lúc như m t kĩ thu t viên ñơn gi n. Trong ñi u ki n như v y, mô th c h p th c hóa không thu c ph m vi riêng bi t nào c a nh n th c mà thu c ph m vi kĩ thu t ñư c xác l p ch t ch , vi c h p th c hóa “theo s th c (de facto)”, ñư c J.Fr.Lyotard g i là “cái t o sinh bi u hi n (la performativité)” [1, tr.47]. S tan rã c a các ñ i t s h p th c hóa c a nh n th c, s k t thúc c a ưu th v m t “siêu ngôn ng ph quát” này trong th i kì h u hi n ñ i, d n t i vi c áp ñ t tr c ti p tính ña tr (la pluralité) vô h n c a ngôn t . Ch nghĩa h u hi n ñ i là s ti p n i ñi n hình xu hư ng c a tính phân m nh (le fragmentisme) nào ñó, ñ i l p v i khuynh hư ng t ng th v n ñánh d u ch nghĩa hi n ñ i h u kì. Lí gi i v n ñ này, Alvin Toffler ñã ch ra s ph quát này t m i c p ñ ch c năng hóa c a xã h i h u công nghi p, nghĩa là c trong “c u trư ng kĩ thu t tehnosferă”, trong “c u trư ng xã h i h c sociosphère” l n trong “c u trư ng thông tin infosphère”. Xã h i th i kì hi n ñ i v i ñ c trưng là tính t ng th (la totalité) t phân thành các lĩnh v c ñ c thù, chuyên sâu t o thành ñ c trưng n i b t c a th k XX, khi mà các lĩnh v c nghiên c u tr thành các lĩnh v c chuyên sâu mà m i lĩnh v c chuyên sâu như v y ch có m t s chuyên gia m i hi u ñư c, ñ ng th i s liên k t ña ngành, liên ngành cũng xu t hi n mà rõ nh t là trong lĩnh v c khoa h c t nhiên như hóa sinh, y sinh, hóa lí... Văn h c ngh thu t cũng chuy n mình theo khuynh hư ng nghiên c u liên ngành ña ngành như v y, d n t i cách gi i mã văn h c t góc nhìn văn hóa, t ti p c n liên ngành, ti p c n văn hóa l ch
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 9 s ... Thu t ng tính phân m nh (le fragmentarism) thích ng hơn, ñư c dùng nhi u hơn thu t ng “ gi i kh i gi i t (la dé massification)”. Tính phân m nh th hi n xu hư ng chung nh t c a n n văn minh h u công nghi p, ñ l i d u n trên m i thành t c u thành n n văn minh này. Ihab Hassan ñ t tính phân m nh v trí hàng ñ u trong danh m c các ñ c ñi m văn hóa h u hi n ñ i (trong th c t là v trí s hai, trong chu i 11 ñ c ñi m mà ông ñưa ra), làm sáng t “trí tu h u hi n ñ i th c hi n s gi i k t tuy t ñ i” và “các m nh v ñơn l t chúng khơi d y ni m tin”. Nguyên lí không dính bám (le principe inadhérent) mà ngư i ngh sĩ h u hi n ñ i th hi n cũng là tư tư ng mà Ihab Hassan ñào sâu là tính không dính bám ñ i di n v i nguyên lí t ng th hi n ñ i ch nghĩa, ñ i di n v i “b t lu n m t ki u t ng h p nào, có tính xã h i, tính khoa h c hay v i c thi pháp h c” 1 [2, tr.505]. Như v y v n ñ trung tâm / ngo i biên ñã th c hi n ñư c bư c ñi l ch s c a nó, ñã c t lên ti ng nói quan tr ng c a nó. T ñây, cách vi t l i vi t s ñư c tôn vinh. Theo Michel Foucault, cho ñ n th k XVI, kí hi u ngôn t mang tính ch t tương ng ñ ng d ng (le ressemblant) và s tương ng ñ ng d ng và s l p l i tr thành nguyên t c: m t ñ t cho th y b u tr i, các khuôn m t tr thành ph n ánh c a các vì sao, ngh thu t tr thành t m gương ph n chi u hi n th c... Trong b n ch t, các kí hi u ngôn t là s kéo dài các tương ng ñ ng d ng c a th gi i, ñưa t i cách th c di n gi i th gi i như là s ñ ng d ng tương ng: “Tìm ki m ý nghĩa, chính là làm sáng t nh ng cái tương ng ñ ng d ng. Tìm ki m các qui t c, chính là khám phá các s v t tương ng ñ ng d ng. Ng pháp c a các t n t i là s chú gi i c a chúng” [3, tr.44]. Sang các th k sau, tính ch t tương ng ñ ng d ng b thay th b i tính ch t tái hi n, tư duy không còn là t p h p các t ng ng ñ ng d ng c a các kí hi u ngôn t n a, ch m d t m i quan h g n k t v i các s v t: tư duy không còn là h p ñi m c a cái th y ñư c và cái ñ c ñư c (le vu et le lu), gi a cái có th nhìn ñư c và cái có th nói ra ñư c (le visible et l’énonçable). Th i ñ i tái hi n m ra, c p nh nguyên: th hi n, ph n ánh / tái th hi n, tái ph n ánh hi n hình tr thành mô hình trung tâm/ ngo i biên c a th i ñ i. Đ nh cao c a mô hình này là c p nh nguyên cái bi u ñ t (le signifiant)/ cái ñư c bi u ñ t (le signifié) c a F. de Saussure. Th i ñ i m i bùng lên sôi n i v i hình th c trung tâm / ngo i biên này. Khuynh hư ng phân m nh, gi i t ng th , và ña tr này, xuyên th m các bình di n khác nhau c a văn h c h u hi n ñ i, bi u hi n ý nghĩa quan tr ng ch t ch nh t trong nh n th c
1 Đóng góp căn b n và ñư c th a nh n nhi u nh t c a Ihab Hassan v ch nghĩa h u hi n ñ i là cu n S phân m nh c a Orpheus. V văn h c h u hi n ñ i (The Dismenbrement of Orpheus Toward a Postmodern Literature – New York, Oxford University Press, 1971). L n xu t b n th hai c a công trình này có thêm m t l i H u b t , ñư c d ch ra ti ng Rumani b i Andrei Dârlău và ñư c công b trên Caiete critice , s 1 2, 1986, s ñ c bi t dành cho ch nghĩa h u hi n ñ i.
10 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI lu n, n i b t qua ñ nh hư ng x p lo i nh m bi t hóa danh tính Ch nghĩa h u hi n ñ i, mang l i cho tư duy Hoa Kì bi n thái h u c u trúc ch nghĩa (poststructuraliste) ñư c ghi nh n b ng thu t ng “gi i c u trúc (le destructivisme)”. Phong trào gi i c u trúc kh i ñ u t H i th o chuyên ñ do Richard Macsey và Eugenio Donato t ch c năm 1986, Johns Hopkins Humanities Center , v i ch ñ : “Các ngôn ng phê bình và các khoa h c nhân văn”. H i th o ñ xu t và khai thác “s ñ ng ñ c a tư duy c u trúc lu n ñương ñ i v các phương pháp phê bình trong khoa h c xã h i và nhân văn” [4, tr.157]. Tính ch t trung tâm/ ngo i biên tr thành tr ng tâm c a th i kì m i, ñ ñi t i s kh ng ñ nh vai trò c a cái ngo i biên. ñây, cái ngo i biên tr thành s m r ng b n b c a tư duy khoa h c m i, c a s ñào sâu tìm ki m và ñương nhiên cũng là m t cu c phiêu lưu m i, có th vô h n có th không, có th ch p nh n có th không nhưng d u mu n d u không thì cái ngo i biên cũng ñã tìm ñư c ch ñ ng c a nó, hi n hình m t cách v ng chãi không th ph nh n trong dòng ch y c a l ch s . Báo cáo “ C u trúc, kí hi u và trò chơi trong di n ngôn c a các khoa h c nhân văn La structure, le signe et le jeu dans le discours des sciences humaines ”1 c a J.Derrida t i H i th o Hopkins (Hopkin’s Symposium), ñư c ñón nh n n ng nhi t, tr thành tuyên ngôn lí thuy t c a gi i c u trúc. Đi m ñ t phá mang tính cách m ng trong báo cáo này c a J.Derrida là s t n công s c s o ch ng l i c u trúc lu n, ch ng l i quan ni m mô hình truy n th ng v m t “trung tâm”; mô hình này ñ m b o cho s n ñ nh cao c a c u trúc, t o ra s d n nén và xác l p các c a trò chơi, vì th m i cái bi u ñ t ph i khuôn theo mô hình này khi tham gia trò chơi ñó. “Ch c năng c a trung tâm” J.Derrida gi i thích không ph i ñ ñ nh hư ng, t o cân b ng và hay t ch c c u trúc mà hơn t t c , nó ñ m b o như m t nguyên t c gi i h n t ch c cái tôi g i là “trò chơi c u trúc” [5, tr.278]. J.Derrida ch rõ trong l ch s c u trúc lu n, tư tư ng “trung tâm” ñư c ñ nh nghĩa theo nhi u ki u khác nhau; ch ng h n, như chu i thu t ng , n d : “ Eidos, arche, tellos, energia, oursia (b n ch t, t n t i, th c th , ch th ), aletheia , tính ch t siêu nghi m, ý th c, Thư ng ñ , con ngư i và c th ti p t c” [5, tr.279]. Xung ñ t trung tâm/ ngo i biên ñã ñi ñ n h i k t, nhưng không ph i ñ tri t tiêu l n nhau mà ñ tôn t o cho nhau, nâng lên thành nh ng v n ñ m i liên quan ñ n di n trình l ch s ñương ñ i. Trư c h t là quan h gi a c u trúc/ h u c u trúc, sau ñó m t m c ñ cao hơn là c u trúc/ h u c u trúc >< gi i c u trúc. Trong th i kì cu i cùng, c u trúc lu n ñón nh n m t “bi n c ñ t gãy”, ñ d n d n ngưng k t l i, không ph i trong quan h xác ñ nh v i “trung tâm” mà là quan h phi trung
1 Báo cáo này ñã ñư c ñưa vào trong tóm t t n i dung c a t p Vi c vi t và ñ sai l ch – L’Écriture et la différence năm 1967.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 11 tâm. Quá trình “gi i trung tâm” xu t hi n như m t t t y u, cho phép t do “c u trúc hóa các c u trúc”. Theo J. Derrida, tư tư ng “trung tâm” ñã l di n trong các bài vi t c a Claude Lévi Strauss; tuy v n còn màu s c c u trúc lu n ( Tư duy hoang dã La Pensée sauvage , 1962; Cái s ng và cái chín Le Cru et le Cuit , 1964). Nh ng bài vi t này c a Lévi Strauss ñã có nh ng g i ý mang tính h u hi n ñ i: “Trong th c t , nh ng gì thu hút s phê bình theo chu n m c m i c a di n ngôn, cũng chính là s tuyên b r i b m i o tư ng v cái trung tâm, ho c là v m t ch th , m t ñ ng quy ưu tr i, m t ngu n g c hay m t archia tuy t ñ i nào ñó” [5, tr.286]. Vi c lo i b tư tư ng “trung tâm” xác l p tr c ti p m t c u trúc có kh năng thoát kh i m i s ki m soát, xác l p m t trò chơi t do c a nh ng cái bi u ñ t. Lu n ñ trò chơi vô h n c a c u trúc ngay t ñ u lo i b tư tư ng coi k t qu cu i cùng c a trò chơi này là m t c u trúc hay m t t ng th ; s v ng m t c a m i trung tâm ñư c t o d ng, cũng tr thành ti n ñ cho “s thay th vô h n”, do ñó, s thay th này ñương nhiên là “phi t ng th ” [5, tr.289]. M t l n n a, cái ngo i biên l i lên ngôi. Khái ni m “trò chơi” (J.Derrida ñ i l p v i khái ni m này c a c u trúc lu n v “trung tâm” và v “c u trúc trung tâm hóa”) ñư c lí gi i sâu s c trong V văn pháp nghiên c u – De la Grammatologie , xu t b n năm 1967. Trong tác ph m này, ông ñưa ra ñ nh nghĩa: “Tôi có th g i trò chơi là s v ng m t c a b t lu n cái ñư c bi u ñ t hi n minh nào, s v ng m t ñư c quan ni m như tính không gi i h n c a trò chơi (...); trò chơi như là s v ng m t c a cái ñư c bi u ñ t hi n minh này, không ph i là trò chơi trong th gi i như nó v n v n ñư c ñ nh nghĩa cho t i bây gi (...) mà là trò chơi t do c a th gi i” [6, tr.50]. Khái ni m “trò chơi” c a J.Derrida, ngay l p t c, thu hút s quan tâm c a nhóm gi i c u trúc Hoa Kì. J.Derrida m ra xu hư ng làm sâu s c ñ c ñi m tính ña nghĩa trong văn b n văn h c, cho mô hình ña tr , cho ñòi h i thay th cái “t ng th ”c a nh ng ngư i theo ch nghĩa h u hi n ñ i. Geoffrey Hartman xác l p giá tr tư tư ng “trò chơi” ña nghĩa m r ng c a tác ph m văn h c. Trong m t nghiên c u c a ông v J.Derrida, ông vi t: “V n ñ cái th c t o thành trò chơi mang tính h th ng Derrida, c a serio ludere 1 c a ông ta. Đ nh nghĩa trò chơi t do (free play ) này là d hi u... Như m t cơ ch hư ng l i m i trò chơi t do, ho c như m t o tư ng phi th c t , ñ y d c v ng, có tính hình thái... ho c như m t trò chơi ngôn ng v i r t nhi u kh bi n ña d ng ma lanh tinh quái, t i m c tôi có th nói t i b y ki u mơ h lư ng phân cùng lúc v m t s th c, cũng như nói t i s t n t i c a b y cách châm ch c, hay b y ki u t i ñ . Trên th c t , v n ñ không ph i ch nó không ñ m ñư c..., mà qua trung gian c a trò chơi t do, nó không b ñóng kín trong ý th c v s mâu thu n và v tính nư c ñôi l p l ” [7, tr.782]. S va ch m ng m ng m gi a trung tâm / ngo i biên l i ñư c hé l trong dòng ch y c a tư duy th i ñ i.
1 Hi u là: trò chơi nghiêm ch nh (ND)
12 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Các hi u qu “ñ t gãy” như v y (lo i b quan ni m c u trúc có tính trung tâm ñư c trung tâm hóa và ñ t ra nguyên t c trò chơi t do ) xu t hi n h t s c tinh t trong lí thuy t văn b n. Theo xu hư ng này, khái ni m tác ñ ng ñ n s phát tri n c a ti u thuy t ñương ñ i, c a ch nghĩa hình th c và ch nghĩa c u trúc v “tác ph m” (hi u theo nghĩa m t “t ng th ”, m t toàn th có t ch c, m t công trình c u trúc hóa b n v ng ñ t trong quan h v i trung tâm) s như ng ch cho khái ni m h u c u trúc, cho tính văn b n (la textualité ñư c hi u là “tính vô h i c a s chuy n hóa (l’innocence de la transformation)”, không b bao kín hay b che ch n b i qui t c nào, ñư c rút ra tr c ti p t bi u hi u c a n d mê cung (la labyrinthe); tính văn b n Frank Lentriccha nói là “m t quan ni m chính th ng, thư ng ñư c bình gi i cu ng nhi t tình c a các ñ t Derrida Hoa Kì, qua n d mê cung” [8, tr.179]. Hình th c trung tâm / ngo i biên xu t hi n ñây qua c p nh nguyên lư ng tính: văn b n / liên văn b n, tuân th qui t c / phi quy t c, d n t i c p ñơn tr / ña tr . Quan ni m tính văn b n ñư c các nhà gi i c u trúc nhi t tình l a ch n cũng là tâm ñi m lí thuy t c a nhóm Tel Quel, nhóm mà Derrida không ñ ng ngoài cu c, cho dù quan h c a ông v i nhóm này ñ c bi t sóng gió. Trong giai ño n h u c u trúc, ñóng góp quan tr ng liên quan ñ n khái ni m văn b n (texte) và tính văn b n (textualité) , ñư c th hi n trong tác ph m S/Z c a Roland Barthes, công b 1970, ch c ch n, do v p ph i toàn b khái ni m tác ph m (l’oeuvre) truy n th ng không th thao tác mà ph i ñi t i d a vào “tính ña tr t ñó văn b n ñư c t o ra”, m t tính ña tr “toàn th ng”; chúng s x p ñ t cái ñư c vi t t t nh t vào n d “thiên hà” các bi u ñ t: “Trong văn b n lí tư ng này, các m ng lư i là r t nhi u; chúng t cung c p mà không c n m t cái nào ñó l ra, khi x p ch ng lên nhau, th ng ng hay ñi u khi n nh ng cái khác; cái t t c này là m t thiên hà c a các bi u ñ t, mà không ph i là m t c u trúc c a nh ng cái bi u ñ t” 1. Các phương pháp bình gi i c n n m b t ñư c t m quan tr ng c a mô hình m i mang tính ña tr c a tính văn b n này và ph i ti p nh n theo ñúng chi n lư c: “N u chúng ta quan tâm chú ý vào tính ña tr c a m t văn b n (s lư ng gi i h n tùy ý) thì chúng ta c n ph i t b c u trúc hi n hình trong m t kh i th ng nh t như các nhà tu t h c c ñi n hay phê bình hàn lâm v n làm, cũng không xu t phát t vi c xây d ng văn b n; t t c ph i t o nghĩa không ng ng và t o nghĩa nhi u l n, cũng không c n ph i ñi t i vi c cho ra m t cái toàn th l n lao cu i cùng, hay m t c u trúc cu i cùng” 2. Vi c phê bình, tuy v y, v n c n ph i tuân th ñi u ki n mang tính phân m nh c a văn b n văn h c và v m c ñ c a th c
1 Roland Barthes: S/Z in Romanul scritorii . Antologie, selecţie de texte si de traducere de Adriana Babeţi s Delia Sepetean Vasiliu. L i nói ñ u c a Adriana Babeţi. H u b t c a Delia Sepetean Vasiliu.(Buc., Ed.Univers, 1987,) trang 160. 2 Roland Barthes: Sñd, trang 161.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 13 t c u trúc văn b n này: “Vi c phê bình theo t ng bư c l n lư t, ñ ng nghĩa v i vi c b ng n l c, làm m i hóa, các con ñư ng thâm nh p văn b n, tránh c u trúc l i văn b n m t cách thái quá , th l i ñ dư th a c a c u trúc khi bình gi i văn b n, và khi khép l i công vi c chúng ta làm m i l i văn b n thành m t chùm sao, theo ñó, chúng ta s phá v văn b n và không liên k t văn b n l i n a” 1. Qua t t c các lu n c này. Roland Barthes ñã ñ i l p tư tư ng chính th ng c a k nguyên hi n ñ i (tư tư ng v cái t ng th ), xác l p và thay vào ñó, tư tư ng v s phân m nh. T quan h gi a “tác ph m oeuvre” và “văn b n texte” v i s nh n m nh ñ c bi t ñ c ñi m c a tính ña tr (la pluralité), phân bi t v i quan ni m th hai Roland Barthes ñi t i m t nghiên c u ñ y tính khám phá. Trong T tác ph m t i văn b n (De l’oeuvre au texte ) xu t b n 1971, ông rút ra tính ña tr c a văn b n không nên hi u riêng r như m t s nhi u v nghĩa, như m t s ña d ng v nghĩa, mà trư c h t ph i hi u như là s không xác ñ nh mang tính ng nghĩa (l’indétermination sémantique): “Văn b n là ña tr . Đi u này không có nghĩa ch vì trong văn b n t n t i nhi u nghĩa, mà trư c tiên, nó ña tr b i vì nó th c hi n m t s nhi u mang nghĩa, m t s nhi u không th gi n quy (l ’irréductible) . Văn b n không ph i là cái ñang t n t i ñ ng th i t nh ng gì ñư c hi u, mà là s chuy n d i, xuyên qua; nó tr l i không ph i cho m t di n gi i hay ch cho m t t do di n gi i mà là cho m t s bùng n , cho m t s phát tán (la dissémination)” 2. Khuynh hư ng t b quan ni m t ng th c a tác ph m và xác l p quan ni m m i v tính ña tr c a văn b n sau ñó vài năm ñã ñư c hé l t nh ng v t n t c a ch nghĩa c u trúc, theo quan ni m quen thu c, ñ t t i hình th c lai t p v Tác ph m m (Oeuvre ouverte ) do Umberto Eco ñ xu t. Nhà kí hi u h c ngư i Italia nh n m nh (trong Opera aperta , 1962), hi n tư ng này v n r t ph bi n trong ngh thu t ñương ñ i, vi c làm gi m b t ñáng k m c ñ t ch c hình th c c a tác ph m, ñ c bi t là s v ng m t “các k t thúc” cu i cùng (“l i nói thư ng là tác ph m không có k t thúc” 3) và nói chung, qua s lo i b “cái trung tâm” (“r i b cái trung tâm v n ñang ép bu c ñi m nhìn ưu tr i” 3, ñ xác l p mô hình m i v c u trúc tác ph m, có ñ c trưng ña c c (la multipolarité), mô hình có kh năng ch ra c i ngu n c a ng nghĩa ñ c thù“vô h n không xác ñ nh”.
1 Roland Barthes: Sñd, trang 163. 2 Roland Barthes: From Work to Text , in Josué V.Harari, ed. Textual Strategies. Perspectives in Post Structuralist Criticism . Edited and with and introduction by… (Ithaka, Neww York: Cornell University Press, 1979), trang 76. Bài vi t này ñư c công b l n ñ u tiên trong Revue d’esthétique , s 3/1971. 3 Umberto Eco: Tác ph m m . Hình th c và s không k t ñ nh trong các thi pháp ñương ñ i Opera deschisă. Formă s indeterminare în poeticile contemporane. Gi i thi u và d ch b i Cornel Mihai Ionescu (Buc., Ed. pentru Literatura Universală, 1969,) trang 21.
14 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Ngoài s táo b o này, Umberto Eco còn thêm vào nhi u suy tư khác, ti n g n t i quan ni m v văn b n; nhưng nhà kí hi u h c ngư i Italia này cũng nghiêm túc ch ra các liên k t t o nghĩa, cũng ch mang tính ch t tương ñ i khi ñ i di n v i quan ni m tác ph m; tương t , ông nói ñ n “s hi n di n c a d u hi u kí hi u t b t c m t s t do và ng u nhiên nào có th x y ra, thì chung quy, các d u hi u kí hi u v n là k t qu c a m t s ñ ng nh t, và ti p theo, là c a m t tác ph m” 1. S ñ i l p gi a văn b n và tác ph m chung c c, v n là m c ñ nâng cao hay gi n quy c u trúc c a chúng (t c văn b n tác ph m) nhưng không ch bao hàm s ñ i l p gi a cái “t ng th ” và “tính ña tr ” mà trái l i còn t s ñ i l p gi a s “liên k t tương h n i t i (la cohérence interne)” và “tính ñ t ño n (la discontinuation)”. Hình thái cu i cùng này ñư c ñưa ra trong cu c th o lu n gi a ông v i m t vài ñ i di n ti ng tăm c a gi i phê bình Hoa Kì, qua ñó, J.Hillis Miller “ñ nh nghĩa v a c văn b n phê bình (văn b n t thân và văn b n trong quan h v i văn b n ñang ñư c bình gi i), v a c văn b n văn h c (văn b n t thân ho c trong quan h liên văn b n v i các văn b n khác) qua “tính tương h không liên k t t o sinh (l’incohérence constitutive)” [9, tr.173]. Đ n lư t mình, khi miêu t và ñ nh nghĩa các ñ c ñi m ñ c thù c a văn b n văn h c, Fredric Jameson ñã làm sáng t m t th c t , trong th i ñ i khi “tác ph m ngh thu t” g n li n v i cơ ch t ch c và nguyên lí “quan h liên k t n i t i”, thì văn b n t nó mang l i m t ki u hình quan h n i t i m i; ñó, tr ng tâm ñư c ñ t trên khu bi t (la différenciation) và n i l ng (la disjonction). Các nhà lí thuy t văn b n Frederic Jameson ch rõ “ch dành m i s quan tâm chú ý vào tính không thu n nh t (la hétérogénéité) và chi u sâu c a tính gián ño n (la discontinualité) ñ c trưng cho s n ph m ngh thu t, v n là cái ñã ng ng xu t hi n như là s th ng nh t h u cơ, cái ñang tr thành ngày càng rõ ki u túi ñ ng ñ l t v t hay ñ c ng k nh v i nh ng ti u h th ng l i th i không thông d ng và nh ng ch t li u ban ñ u ñ y nh ng cái vô v , không s c s ng. Nói cách khác, ñ n ñây, tác ph m ngh thu t t chuy n hóa thành văn b n” [10, tr.31]. Tuy nhiên, n u ch nghĩa hi n ñ i ñ cao tính kh p n i (l’articulation) c a tác ph m ngh thu t , thì ch nghĩa h u hi n ñ i, trái l i, kh i ñ ng gi i kh p n i (la désarticulation) theo ki u tâm th n phân li t (theo cách ch ng tâm th n phân li t ñư c xác ñ nh như là “s ñ t gãy trong dây chuy n bi u ñ t, hay nói cách khác, trong khuôn kh m ng lư i c a chu i ng ño n, c a nh ng kh năng t o nghĩa và v i s giúp ñ c a các kh năng t o nghĩa này, ngư i ta s xây d ng ñư c m t m nh ñ hay m t cách hi u”) [10, tr.26]. Ch b ng các ñ c ñi m t o sinh ti m năng c a nó (v ng m t tính liên k t n i t i), thì văn b n Frederic Jameson ti p t c nh n
1 Umberto Eco: Sñd, trang 127.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 15 m nh m i t ch ra ñư c s khúc x vô h n c a m i khuynh hư ng k t tinh v ñ tài hay v nghĩa; văn h c h u hi n ñ i, do ñó, “t xác ñ nh t văn c nh này, như m t c u trúc hay như s phát tri n m r ng các kí hi u nơi t n t i m t nghĩa b t kì, nơi lôgic n i t i c a nó lo i b s xu t hi n ñ tài khác cùng d ng” [2, tr.91]. Cu i cùng, s ñ i l p gi a tác ph m và văn b n ñư c nh n ra dư i m t d ng th c khác, khi tác ph m luôn luôn ñư c xác ñ nh trong gi i h n chi u sâu c a nó, lúc ñó văn b n ñư c miêu t như là m t ph n (hay như m t phân m nh), trong m t văn b n t ng quát, mà trong th c ti n, văn b n này là s m r ng vô h n. T ñi m nhìn lí thuy t, vi c ghi l i văn b n ñ c bi t (le texte particulier) này (hay “trư ng văn b n le champs textuel” theo cách g i c a J.Derrida) trong khuôn kh văn b n t ng quát (le texte général) , dù dư i góc ñ nào [9, tr.175], cũng ch t o ra cơ s cho hi n tư ng liên văn b n (l’intertextualité).
3. K T LU N
Nhìn chung, cu c v n ñ ng trung tâm / ngo i biên trong l ch s văn h c và tư tư ng phương Tây, v b n ch t là s xung ñ t muôn thu gi a ph m trù Apollo và ph m trù Dionisos, gi a khuôn hình c ñ nh áp ñ t và s phá v khuôn hình ñ gi i thoát ra kh i v b c hình th c. Cu c v n ñ ng ñó g n li n v i l ch s văn hóa c a phương Tây, cũng là cu c v n ñ ng tư tư ng c a th i ñ i, có th c c ñoan có th không, nhưng m c ñ chung nh t, cái ngo i biên ñã th hi n vai trò m r ng gi i h n nh n th c c a nó. T quan ñi m này, vi c phân ñ nh trung tâm/ ngo i biên m t cách máy móc s d n t i nh ng h u qu không lư ng m t khi áp ñ t lên ñó cách nhìn tư tư ng h chính th ng.
TÀI LI U TAM KH O
1. J.Fr.Lyotard (1979), Đi u ki n h u hi n ñ i , Nxb Minuit – Pari. 2. Ihab Hassan (1966), Tính ña tr trong vi n c nh h u hi n ñ i (Pluralism in Postmodernism ), trong Critical Inquiry , Spring 1966, t p 12. 3. Michel Foucalt (1964), Les Mots et les choses , Paris, Gallimard, Tel.1964. 4. Frank Lentriccha (1980), Theo d u Ch nghĩa phê bình m i After the New Criticism , The University of Chicago Press. 5. Jacques Derrida (1978), C u trúc, kí hi u và trò chơi trong di n ngôn các khoa h c nhân văn – Structure, Signe and Play in the Discours of the Humain Sciences , in Writing and Difference – Translated, with an Introduction and Additional Notes by Alan Bass (The University of Chicago Press, 1978).
16 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
6. Jacques Derrida (1976), V văn pháp nghiên c u – Of Grammatology, translated by Gayatri Chakravorty Spivak (Baltimore, Johns Hopkins Univ.Press, 1976). 7. Geoffrey Hartman(1979), Monsieur Texte : On Jacques Derrida. His Glass , in Georgia Reweu 29 (Winter 1979). 8. Frank Lentricchia: Sñd, trang 179. 9. Ioana Em, Petrescu (1991), Quan ni m “văn b n” trong cách nhìn gi i c u trúc (Conceptul de “text” în viziune decontructivistă , în Diana Adamek s Ioana Bot (eds). Portret de grup cu Ioana Em.Petrescu (Cluj Napoca, Ed.Dacia, 1991). 10. Frideric Jameson (1991), Logic văn hóa c a Ch nghĩa tư b n hi n nay, trong Ch nghĩa H u hi n ñ i hay Logic văn hóa c a Ch nghĩa tư b n The Cultural Logic of Late Capitalism , in Postmodernism or the Cultural Logic of Late Capitalism (Durham: Duke University Press, 1991).
THE CENTRAL AND PERIPHERAL ISSUES OF THE WEST FROM HISTORICAL AND CULTURAL PERSPECTIVE
AbstractAbstract: In the recent years, the conception on central and peripheral issues often appeared in term of modernism. In fact, these terms have appeared in western literacy for a long time. The article mentions to these terms, especially the position and role of peripheral issue in the XX century. KeywordsKeywords: central, peripheral, post modern, historical and cultural perspective.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 17
QUAN NINIỆỆỆỆMM V HÌNH MMẪẪẪẪUU NHÂN T I THTHTHỜTH ỜỜỜII VÃN TRTRẦẦẦẦNN TRONG THƠ VĂN TRTRẦẦẦẦNN NGUYÊN ĐÁN
Vũ Văn Long 1 Trung tâm GDTX Thanh Mi n, H i Dương
Tóm tt tttt: Tr n Nguyên Đán (1325 1390) là m t nhà thơ l n, nhà trí th c dân t c, nhà tư tư ng tiêu bi u c a ñ t nư c th i Vãn Tr n. Trong su t cu c ñ i ho t ñ ng chính tr và sáng tác c a mình, ông luôn ch trương ng h , ñ ng viên nhân tài c ng hi n tài năng; khích l nhân tài chăm lo phát tri n n n giáo d c, ñào t o ra th t nhi u nhân tài cho ñ t nư c; l y tài “th c h c”, lòng “hi u, trung” làm chu n m c ñ o ñ c cho k sĩ, trí th c; kh ng ñ nh v th quan tr ng c a k sĩ, nhà nho v i s phát tri n n ñ nh c a xã h i, qu c gia và dân t c. Bài vi t t p trung phân tích quan ni m v hình m u, vai trò và trách nhi m c a nhân tài qua thơ văn Tr n Nguyên Đán, t ñó, có th kh ng ñ nh t m vóc, nh ng ñóng góp c a Băng H cho l ch s tư tư ng và văn chương dân t c. TTT T khóakhóa: Tr n Nguyên Đán, quan ni m, hình m u nhân tài.
1. M Đ U
Sau m t giai ño n dài phát tri n cư ng th nh, bư c sang n a cu i th k XIV, Đ i Vi t dư i s chèo lái c a các v vua th i Vãn Tr n lâm vào tình tr ng kh ng ho ng, suy thoái tr m tr ng, ñe d a cu c s ng c a bách tính muôn dân, tác ñ ng tiêu c c ñ n n n ñ c l p t ch c a ñ t nư c. Trư c yêu c u c a l ch s , các trí th c nhà nho ti n b ñương th i nh n th y h c n ph i n m l y cơ h i và có trách nhi m tham gia vào s nghi p c ng c , phát tri n ñ t nư c. Tuy xu t thân t t ng l p quý t c, nhưng Tr n Nguyên Đán ñã s m b c l tư tư ng c a m t nhà nho, nhà trí th c dân t c có v n h c v n Nho h c uyên bác; có t m ñón nh n các v n ñ chính tr , xã h i nh y bén và sâu s c; có nhi t tâm c ng hi n tài năng cho dân t c và ñ t nư c. Vì th trong su t hơn 40 năm làm quan và ho t ñ ng chính tr , ông luôn quan tâm ñ xu t các ý ki n chăm lo phát tri n, ñào t o nhân tài; ñ ng viên, thúc ñ y h c ng hi n tài năng cho ñ t nư c. Nghiên c u, tìm hi u thơ văn Tr n Nguyên Đán ñã ñư c m t s tác gi quan tâm. Tuy nhiên v i m c ñích ti p c n khác nhau, nên chưa có nhà nghiên c u nào ñi sâu phân tích
1 Nh n bài ngày 5.11.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Vũ Văn Long; Email: [email protected]
18 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI làm rõ ñư c quan ni m c a ông v hình m u nhân tài và vai trò c a nhân tài v i ñ t nư c. Vi c nghiên c u thơ văn Tr n Nguyên Đán, ñ tìm hi u quan ni m v hình m u nhân tài, vai trò c a nhân tài s góp ph n vào vi c tìm hi u, gi i thích th u ñáo xu th v n ñ ng c a xã h i, văn hóa, tư tư ng... cu i ñ i Tr n.
2. N I DUNG
Tr n Nguyên Đán, hi u là Băng H , nhà quý t c Nho giáo hóa tiêu bi u cu i ñ i Tr n, ngư i am hi u sâu s c h th ng tri th c sách v Trung Hoa. Song song v i hình m u “ñ vương” Nho giáo, trong thơ văn, Tr n Nguyên Đán luôn ñ c bi t chú tr ng ñ n xây d ng các quan ni m v hình m u “nhân tài”, l c lư ng c u thành c a mô hình nhà nư c quân ch quan liêu th i phong ki n. V i hình m u này, Băng H xem h là nh ng trí th c nhà nho h c r ng, tài cao; có khát v ng nh p th hành ñ o, giúp ñ i, l p thân l p nghi p làm r ng danh non sông ñ t nư c. Nhân tài Nho h c trong thơ văn c a ông tr thành hình m u trung tâm, g n v i s nghi p c a các b c ñ vương, tr thành c p ñôi “vua sáng tôi hi n”, ni m mơ ư c v m t mô hình xã h i lí tư ng th i phong ki n.
2.1. Hình m u nhân tài, b c th y c a thiên h D u n kh i ñ u cho s nghi p thơ văn c a mình, Tr n Nguyên Đán luôn dành s chú ý sâu s c ñ n l p ngư i h c sách thánh hi n, thông kinh bác s , ngư i n m gi kho tri th c c a nhân lo i, b c danh nho, b c th y c a th i ñ i. Ngay t khi m i ñư c b ch c Ng s ñ i phu, m t ch c quan nh làm vi c Đài ng s , cơ quan tr ng y u c a tri u ñình dư i th i Tr n D Tông (1341 1369), dù chưa có ñư c v th l n và kinh nghi m phong phú ch n quan trư ng, Tr n Nguyên Đán v n cho th y ông t m nhìn c a m t nhà tư tư ng, v i vi c nh n ñ nh và n m b t chính xác các bư c chuy n mình c a ñ t nư c. Ông t ra r t vui m ng và ph n kh i khi bi t Thư ng hoàng Tr n Minh Tông cho m i th y Chu Văn An v kinh thành giao nh m ch c Tư nghi p Qu c t giám, ñ t tr ng trách chăm lo ñào t o, phát tri n ñ i ngũ nhân tài c a ñ t nư c cho trí th c nhà nho. Tinh th n này ñư c Băng H bày t sâu s c trong bài thơ H Ti u n Chu tiên sinh bái Qu c T tư nghi p (M ng ông Chu Ti u n ñư c b ch c Tư nghi p Qu c t giám): “ H c h i h i lan t c tái thu n,/ Thư ng tư ng Sơn Đ u ñ c tư nhân./ Cùng kinh bác s công phu ñ i,/ Kính Lão sùng Nho chính hoá tân./ B mi t mang hài qui vĩnh nh t,/ Thanh ñ u b ch phát d c Nghi xuân./ Huân Hoa ch th thuỳ thư ng tr ,/ Tranh ñ c Sào, Do tác n i th n! ” (Xoay làn sóng bi n h c làm cho phong t c l i ñư c thu n h u/ Nhà trư ng ñã ñư c b c ñ o ñ c như Thái Sơn, B c Đ u ñ n d y/ Đ c h t kinh, xem r ng s , công phu r t l n/ Kính ñ o Lão, sùng ñ o Nho, chính s và giáo hoá ñư c ñ i m i/ Ngày ông mang t t v i giày c , v a ñi v a hát mà v / Ngư i tr , ngư i già cùng
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 19 t m trong mùa xuân sông Nghi/ Các vua Phóng Huân và Trùng Hoa ch ng i r xiêm tr nư c/ B i có ñư c ông Sào, ông Do làm b tôi trong tri u). Bài thơ cho th y ni m vui m ng khôn xi t c a tác gi v vi c tri u ñình và ñ t nư c có ñư c m t b c th y n i l c ñương th i ra phò giúp. V i t t c ý nghĩa c a nh ng ngôn t tràn ñ y tinh th n ph n kh i, ng i ca, tác gi ñã cho th y n i ni m mong ư c và khát v ng l n v tương lai tươi sáng c a dân t c, khi có nh ng ngư i xu t s c như th y Chu Văn An ra phò giúp. Theo tác gi , nhân tài trong trư ng h p này trư c h t ph i là ngư i h c r ng tài cao, am hi u sâu s c sách v thánh hi n, thông kinh bác s , n m h th ng tri th c, có th làm xoay chuy n th i cu c, t o ra bư c ñ t phá l n cho n n giáo d c, ñào t o c a nư c nhà. B ng tri th c, tài năng và tinh th n c ng hi n c a h , nhân dân s ñư c giáo hóa, văn hóa phong t c s ñư c thu n h u, ñ t nư c s thái bình, qu c gia t t th nh tr . Tâm s và t m lòng ngư ng m v b c th y c a th i ñ i còn ñư c nhà thơ th hi n qua vi c s d ng các ñi n c Trung Hoa. T hoàn c nh xã h i kh ng ho ng cu i ñ i Tr n, Tr n Nguyên Đán liên tư ng ñ n “hình m u” nhân tài trong s sách, như Sào Ph , H a Do... v i m c ñích so sánh, ñ i chi u làm ng i sáng lên hình m u con ngư i dân t c, con ngư i r t ñ i t hào c a quê hương, ñ t nư c. Con ngư i ñó chính là Chu Văn An, b c th y c a th i ñ i. Quan ni m này, tr thành tư tư ng th ng nh t, xuyên su t trong thơ Tr n Nguyên Đán và văn chương cu i ñ i Tr n. Sau năm 1370, khi ñư c b ch c Đ i tư ñ , tr thành ngư i có quy n cao, ch c tr ng tr i ba ñ i vua Tr n (Ngh Tông, Du Tông, Ph Đ ), Băng H tư ng công l i càng có ñi u ki n b c l rõ hơn tư tư ng c a ông v vai trò c a nh ng ngư i th y ñ i v i s nghi p phát tri n và ñào t o, s n sinh ra ñ i ngũ nhân tài nhà nho cho ñ t nư c. Đ c bi t v i th y Chu Văn An, ngư i n i ti ng “cương ngh , th ng th n”, khi th y ñã quy t tr mũ t quan, thì không ai có th làm lay chuy n ñư c ý chí, ngay c ñ n Hi n T thái hoàng thái h u cũng ph i ñôi ph n n tr ng, bà t ng nói: “Ông ta là ngư i không th b t làm tôi ñư c, ta sai b o th nào ñư c ông ta?” [1, tr.90], nhưng Tr n Nguyên Đán v n mong mu n, quy t tâm tìm m i cách ñ m i th y quay tr l i phò giúp tri u ñình trung hưng l i ñ t nư c. Là quan ñ ng tri u, Tr n Nguyên Đán t ng ñau ñ n khi ch ng ki n th y Chu Văn An vì dâng Th t tr m s ñòi chém b y tên quan n nh th n không thành mà ph i t quan; r i chính ông, m i chưa ñ y b n mươi tu i, chưa làm ñư c vi c gì l n lao cũng như v y, b t ñ c dĩ v n ñ sau ñó ph i ch ng ki n cu c bi n lo n c a Dương Nh t L nh ng năm 1369, 1370. Th y Chu Văn An ñã không vì chuy n “năm ñ u g o mà ch u u n gãy lưng” (Đào Ti m), nên ñ thuy t ph c ñư c b c th y c a thiên h , nhà trí th c dân t c h Tr n ph i dùng lí lu n, sách v Nho gia ñ thuy t ph c th y Chu, ñó là trách nhi m ñ i v i nhân dân, ñ i v i ñ t nư c c a ngư i h c sách thánh hi n, b c quân t c a m i th i ñ i. Do ñó, trong bài: T ng Chu Ti u n, Tr n Nguyên Đán có ño n vi t: “ Hu trư ng h t kinh cô h c oán,/ B luân h o v h dân h i./ Xương kỳ xã t c thiên phương tác,/ Kh ng s tiên sinh
20 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI lão bích ôi ”. (Trong chư ng hu ch s chim h c cô ñơn oán gi n/ Bánh xe c b hãy vì dân mà quay tr l i/ Xã t c ñương h i th nh, tr i cũng giúp vì/ Đâu ch u ñ tiên sinh già ñi ch n non xanh). Tr n Nguyên Đán ñã nh c ñ n hai v n ñ quan tr ng nh t trong quan ni m c a nhà nho hành ñ o ñ thuy t ph c th y Chu Văn An, khi n th y không th t ch i hay khoái thác: Th nh t là, t tư tư ng “v dân” c a M nh T trong h c thuy t Nho gia: “Dân vi quý, xã t c th chi, quân vi khinh” (Dân là tr ng hơn c , xã t c ñ ng sau, vua còn nh hơn); Th hai là, t quan ni m: “Thiên ý dân tâm” (Ý tr i là lòng dân) [2, tr.130]. Đây là lúc nhân tài ph i t b quan ni m s ng: “Cùng t c ñ c thi n kỳ thân” (Khi nghèo cùng, mình n mà tu thi n l y mình) ñ ra góp s c cho ñ t nư c: “ñ t, t c kiêm thi n thiên h ” (khi hi n ñ t, mình giúp cho thiên h ñ u tr nên lương thi n) (M nh T , T n tâm, thư ng , 9) [3, tr.223]. Đúng như l i c a T L nói: “B t sĩ vô nghĩa... Quân t chi sĩ dã, hành kỳ nghĩa dã” (Không ra làm quan là vô nghĩa... Ngư i quân t ra làm quan là vi c nghĩa v y) (Lu n ng : Vi t , XVIII) [2, tr.17]. V i t t c ni m mong ñ i, kỳ v ng và th nh c u như th , Tr n Nguyên Đán ch c ch n s thuy t ph c ñư c th y Chu Văn An l i ra giúp nư c. Nhưng ti c thay, vì tu i già s c y u, th y Chu ñã qua ñ i ngay sau chuy n tr v kinh thành Thăng Long chúc m ng Tr n Ngh Tông d p lo n Dương Nh t L , lên ngôi hoàng ñ năm 1370 không lâu. Ni m mong ư c ñư c ti p t c c ng hi n cho ñ t nư c c a Chu Văn An ñành ph i trao g i l i cho th h sau, l p ngư i như Tr n Nguyên Đán và các trí th c nhà nho ưu tú ñương th i. Chu Văn An chính là b c th y c a ñ t nư c, nhân tài xu t s c và ưu tú c a th i ñ i. Ngư ng m và kì v ng th y, ph i chăng Tr n Nguyên Đán ñã t ng quan ni m ch có ngư i tài m i có kh năng phát hi n, b i dư ng và ñào t o ra ñư c nh ng ngư i tài cho ñ t nư c. Quan ni m này s là cơ s ñ nhà tư tư ng c a dân t c th i Vãn Tr n hư ng ñ n hình m u nhân tài là các h c trò, l p nho sĩ ti n b , l c lư ng trí th c m i c a th i ñ i. H ñang tr thành m t l c lư ng l n m nh, ngày càng tham gia tích c c và hi u qu vào các lĩnh v c ho t ñ ng c a xã h i và ñ t nư c.
2.2. Hình m u nhân tài nho sĩ, l c lư ng trí th c m i c a th i ñ i Nho sĩ trong sáng tác c a Tr n Nguyên Đán h u h t là ngư i tr tu i, xu t thân “c a Kh ng sân Trình”, có tài năng và hoài bão l n. H có th v n là các h c trò hay ñã là các nhà nho ñ ñ t, ñã ra làm quan. B i c nh xã h i cu i ñ i Tr n s là cơ h i ñ h ra s c h c t p và thi th tài năng. Nên b t c khi nào, h cũng xu t hi n v i tư th c a nh ng con ngư i khát khao nh p cu c, ñư c ra s c hành ñ o phò vua giúp nư c, c u ñ i. L p ngư i m i này trong thơ văn Tr n Nguyên Đán luôn ñư c th hi n b ng ni m tin tư ng và s kỳ v ng l n lao. Các c m t : “tu n sĩ”, “tu n anh”, “anh tài”, “chí sĩ”, “ngư i hi n”... hay ñư c Tr n Nguyên Đán s d ng ñ ng i ca cho th y s thay ñ i trong quan
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 21 ni m c a gi i quý t c phong ki n ñương th i v vai trò c a nho sinh, các trí th c, l p nhân tài tương lai c a ñ t nư c. Tuy nhiên, khác v i b c th y Chu Văn An, ngư i ñã quá n i ti ng t khi chưa bư c vào tri u nh m ch c Tư nghi p Qu c t giám, h c trò ñ ñ t c a ông ñã r i kh p kinh thành, không ít ngư i n m các ch c v cao trong tri u như Ph m Sư M nh, Lê Quát...; thì trong ñám h c trò, nho sĩ không ph i ai cũng ñư c Băng H xem là nhân tài, là ngư i hi n. Tr n Nguyên Đán hi u r ng: “ Hi n ngu cùng ñ t v n nan t ” (Ngư i hi n, ngư i ngu, lúc cùng lúc ñ t, nhân v t khó ñ u), nhưng ông v n th hi n rõ thái ñ và ý th c phân bi t nhân tài. Vi c ông hay s d ng trong thơ văn c a mình các hình nh so sánh, n d : “ng c – ñá”, “phư ng – gà”... ñã cho th y rõ ñi u ñó. Ngư i hi n tài có ph m ch t cao quý r ng ng i c a “ng c”, có s c m nh bay cao, vươn xa c a loài “phư ng”; còn k “ngu” như “ñá”, “gà” ch dùng cho nh ng vi c t m thư ng: “ Ng c th ch t i nghi khu bi n bi t,/ Loan kê nh n s t nh ph tư ng ” (Ng c hay ñá ph i phân bi t cho rõ/ Đ ng ñ phư ng v i gà bay chung v i nhau) ( D ng H ng Châu Đ ng uý Ph m công v n ph ng trình kh o thí chư công ). Theo quan ni m Nho gia, “ng c” ñư c cho là “ñ c ñ ” c a ngư i quân t , bao g m các ph m ch t: nhân, nghĩa, l , trí, tín. Vì th nên Kinh Thi m i có câu: “Nh mãi ngư i quân t (có tính cách) ôn nhu n như ng c v y. Cho nên quân t quý ng c là v y” [4, tr.381]. Loài chim “phư ng” cũng v y! Nó bi u trưng cho v ñ p và s c m nh cao quý, th hi n ph m ch t phi thư ng c a ngư i quân t . V i Tr n Nguyên Đán, ch có loài chim phư ng m i có th bay cao lên t n chín t ng mây: “ Thánh ch c u hi n t ch l vi,/ Hân chiêm qu n phư ng c u tiêu phi ” (Vua thánh c u ngư i hi n nên m khoa thi/ M ng ñư c xem b y chim phư ng bay lên ñ n chín t ng mây) ( T ti n sĩ ). Xu t phát t quan ni m trên, khi xây d ng các c p ñ i l p, tương ph n trong thơ, Băng H luôn so sánh nhân tài v i ph m ch t cao quý, trong sáng c a “ng c”, h ph i có tài “th c h c”, có lòng “trung hi u”, tinh th n trách nhi m, t n tâm ph ng s tri u ñình, ñ t nư c. Đó là nh ng yêu c u c t y u nh t v nhân tài. N u các nho sĩ ch có “th c h c”, thi u lòng “trung hi u”, tinh th n ph ng s h t mình vì ñ t nư c thì không ñư c xem là nhân tài, ch ng khác gì b n Doãn Đ nh, Nguy n Như Vi làm t i ch c Giám sát Ng s ñài, ñ i vua Tr n Minh Tông, c y mình nhi u ch , am hi u thi thư, dám b t b và cho r ng “vua không ñư c vào Ng s ñài”, h ñã sai l i còn c s c làm càn, nhà vua khuyên m y l n không ñư c “ñành ph i bãi ch c c ” [1, tr.160]. Nên trong bài thơ D ng H ng Châu Đ ng úy Ph m Công v n ph ng trình kh o thí công (Dùng v n thơ c a quan Đ ng úy H ng Châu là Ph m công ñ ñưa trình các ông ñang ch m thi), Tr n Nguyên Đán ñã ñ t ra yêu c u cho vi c tuy n ch n nhân tài r t nghiêm ng t: “ Thiên chi u ñinh ninh dung bác th ,/ Y u tiên trung ñ ng h u t chương ” (Chi u vua c n k cho phép l y r ng/ Trư c ph i xem ph n trung chính, sau hãy xét ñ n văn chương). Hay trong bài thơ Canh thí c c chư sinh xư ng thù giai v n (H a v n thơ xư ng h a c a các thí sinh trư ng thi), tác gi còn
22 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI kh ng ñ nh tri u ñình luôn mong ch tuy n ch n ñư c nhân tài có “th c h c” và lòng “trung hi u” ñ làm vi c: “ Hà t thánh tri u c u th c h c,/... Nguy n văn trung hi u Tr ng nguyên danh .” (Sao gi ng thánh tri u ta ch c u th c h c/... Mong ñư c nghe tên v Tr ng nguyên trung, hi u), ch không c n nh ng ngư i có ch nghĩa, gi i văn chương mà ñ c ñ và ph m h nh ch ng ra gì. T th c ti n và yêu c u c a xã h i th i Vãn Tr n, chúng ta có th hi u ñư c n i ni m trăn tr và khát v ng c a Tr n Nguyên Đán v vi c c n thi t ph i ñào t o và tuy n ch n ñư c m t ñ i ngũ trí th c nhà nho, nh ng ngư i có ñ tài ñ c, có khát v ng nh p th hành ñ o giúp ñ i, quy t tâm cùng các b c ñ vương kh c ph c tình tr ng suy thoái, kh ng ho ng hi n th i, ñưa ñ t nư c hưng th nh tr l i. Như th , nhân tài theo Băng H , ch có “th c h c”, có tài văn chương ch nghĩa thôi v n là chưa ñ , trong “mư i nghĩa” v thu c tính xã h i c a nhà nho [4, tr.10], Tr n Nguyên Đán quan tâm ñ n t m lòng “trung nghĩa”. S k t h p c a tài năng, ñ c ñ , cùng tinh th n c ng hi n h t mình c a nhân tài s là cái g c l n ñ m n n thái bình, th nh tr lâu dài cho ñ t nư c và dân t c.
2.3. Hình m u nhân tài “văn võ kiêm toàn” Bư c sang giai ño n Vãn Tr n, dư i th i tr vì c a các vua Tr n D Tông, Tr n Ngh Tông, Tr n Du Tông... ñ t nư c lâm vào tình tr ng kh ng ho ng, gi c ngo i xâm lăm le b cõi, kh i nghĩa nông dân nô tỳ liên ti p n i lên kh p nơi. Kinh ñô Thăng Long nhi u l n b ñ t phá, ngôi vua nhà Tr n b ñe d a, vi c ph l p di n ra thư ng xuyên trong m y ch c năm cu i th k XIV. Là nhà tư tư ng c a tôn th t h Tr n, ñ ng trư c nh ng nguy cơ c a dòng t c, vương tri u và ñ t nư c, Tr n Nguyên Đán không kh i thao th c trăn tr . N i ni m ñó ñư c th hi n b ng khát v ng và mong mu n trong vi c xây d ng hình m u nhân tài “văn võ kiêm toàn”. Theo Tr n Nguyên Đán, hình m u nhân tài “văn võ kiêm toàn” ph i ñư c th hi n ñư c m t s yêu c u sau: Khi làm quan trong tri u, trên v a có th giúp vua tr nư c, dư i v a có th v v , giúp dân chúng an cư l c nghi p; g p lúc ñ t nư c có gi c giã, biên cương r i lo n, v a có th là b c quân sư mưu lư c, l i v a là v dũng tư ng cư i ng a múa ki m, ch huy ba quân xông pha tr n m c, gi t gi c l p công, khi n k thù ph i khi p ñ m, lân bang các nư c xa g n n ph c... Ni m mong ñ i này ñư c ông th hi n không ít l n trong sáng tác c a mình. Ch ng h n trong l n ti n Lê Công (H Quý Ly) nh n m nh c a tri u ñình c m quân ti u tr gi c Chiêm Thành biên gi i phía nam, Băng H tiên sinh th l : “ Ti n mâu chi u nh t chi m chưng sa,/ Vi n lư c giao Tiêm d ch Qua Oa./ V n lý pháo t i hùng h lu ,/ C u nguy thuy n xúc b t minh ba .” (Ng n c ñi trư c r i bóng m t tr i ph t phơ trên cát nóng/ Mưu lư c xa là giao h o v i Tiêm La và kh ng ch Qua Oa/ Muôn d m súng l n, b n tan lũy g u c p/ Chín c t bu m giong, lư t qua sóng bi n khơi), ( Ph ng ti n Xu ph Tây chinh hành quân Đô t ng qu n Lê Công ). Hay trong
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 23 cu c xư ng h a thơ văn cùng v i Ph m Sư M nh, ông ñ c bi t ñ cao vai trò c a ngư i chí sĩ “văn võ kiêm toàn” v i tư th m nh m c a m t b c nam nhi, s n sàng vư t qua m i th thách khó khăn ñ hoàn thành tr ng trách, dư i có th giúp nhân dân có cu c s ng yên n, trên có th ñ n ñáp ñư c ni m tin tư ng, kỳ v ng c a ñ c minh quân: “ Chí sĩ ninh t ñ o h i nguy,/ Cao ca tràng khi u nh m thiên nghê./ Sương soa th l p thù minh chúa,/ H l c xà khu uý vi n lê.” (Ngư i chí sĩ ñâu ch u ch i t cái nguy vư t bi n/ C t cao ti ng hát v i t t c lòng mình/ Mang tơi sương, ñ i nón n ng, ñ n ñáp minh chúa/ Vào hang hùm, t i r n, yên i dân xa), ( Canh Tân Bình an ph Ph m công Sư M nh “Tân Bình thư s ” v n ). Hình m u nhân tài, nh ng cá nhân ki t xu t “văn võ kiêm toàn” không ch ñư c nhà thơ xây d ng, th hi n ni m ư c v ng mong m i, mà ph n nào còn là s n l c ph n ñ u c a chính b n thân ông. Vì trên th c t , Tr n Nguyên Đán không ch gi ch c Đ i tư ñ , quy n ngang T tư ng t năm 1371 mà ñ n năm 1375, ông còn ñư c tri u ñình giao kiêm thêm ch c qu n quân tr n Qu ng Oai, m t ch c võ quan ñ m trách nhi m v b o v tr an cho vùng phên d u phía tây nam c a kinh thành Thăng Long. Ông t ng ghi l i công vi c c a mình trong thơ, ch ng h n như: “ Thao qua trì bút phi n vân thân,/ Khu t ch t gia cáp th p tu n .” (Mang gươm, c m bút, thân như ñám mây/ B m ñ t ngón tay, xa nhà v a ñúng mư i tu n), ( Quân trung h u c m ). Hay: “ Kh niên nhung s t i tr n nê,/ Ngâm bút kim thu qui c u ñ .” (Năm ngoái vì vi c quân ph i nơi b i l y/ Bút thơ thu nay l i tr v ñ cũ), ( Thanh Hóa ph ñ o trung ). Không gi ng v i khi vi t v m i ngư i, Tr n Nguyên Đán luôn cho th y m t con ngư i khiêm như ng, t bi t mình, thái ñ thư ng th y các nhà nho hành ñ o ñương th i. Dư ng như Băng H có s trư ng c m bút hơn c m gươm, m t quân sư hơn m t võ tư ng. Chính ông t ñ u v n ñã gi m t ch c quan văn, ñ n khi phò tr Tr n Ngh Tông d p lo n (1370) cũng v i vai trò c a ngư i v ch k sách, ch không ph i là ngư i c m quân xông pha tr n m c. Tuy nhiên, th i th ñã ñ i thay, con ngư i ph i n l c, linh ho t ñ hoàn thành t t m i tr ng trách và nghĩa v , b i th , r t c n nh ng cá nhân xu t s c, “văn võ kiêm toàn”, ñ y ñ nhân cách và trí l c: “ Cơ Hành bính bính Đ i thôi khôi,/ C nh ngư ng dân qui H u nh ñài./ Thành v t công thâm phù thái v n,/ Kình thiên l c ñ i ñĩnh lương tài .” (Sáng r c như sao B c Đ u, cao vòi v i, như núi Thái Sơn/ Dân ñ u ngư ng m H u nh ñài/ Vi c ñã thành, công càng sâu, giúp cho v n h i thái hoà/ Ch ng n i tr i, s c th t l n, rõ b c tài năng ñĩnh ñ c), ( H Gi i Hiên công tr nhi p H u b c x ). V i tài năng, tâm huy t, t m lòng v i ñ t nư c và muôn dân, trong cu c ñ i làm quan và ho t ñ ng th c ti n c a mình, nhà thơ, nhà trí th c dân t c Tr n Nguyên Đán ñã dành nhi u th i gian, tâm huy t, quan tâm, chăm lo ñ n vi c phát tri n, ñào t o và tr ng d ng l p l p nh ng nhân tài cho ñ t nư c. Trong sáng tác c a mình, không ch có nh ng danh Nho b c th y c a thiên h , l p h c trò nho sĩ ng p nghé quan trư ng hay nh ng cá nhân
24 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI xu t s c “văn võ kiêm toàn”, mà ông còn dành s quan tâm, ñ ng viên, ñ nh hư ng cho l p nhân tài, ngư i có s ph n kém may m n, tr c tr trên con ñư ng công danh như Nguy n Phi Khanh, Nguy n Hán Anh... Song v i t t c nh ng ñi u chúng ta tìm hi u, phân tích k trên thi t nghĩ ngư i ñ c ñã có ñư c m t cái nhìn tích c c, khách quan, chân xác và công b ng khi ñánh giá v tài năng, nhân cách và nh ng ñóng góp v m t tư tư ng c a Tr n Nguyên Đán cho ñ t nư c, cho văn h c trung ñ i Vi t Nam th i Vãn Tr n.
3. K T LU N
Ph n l n cu c ñ i Tr n Nguyên Đán g n bó v i v n m nh c a vương tri u Tr n và ñ t nư c. Quan ni m c a Tr n Nguyên Đán v hình m u nhân tài c a th i ñ i, tuy không th tránh kh i nh ng h n ch nh t ñ nh, nhưng trong b i c nh kh ng ho ng cu i ñ i Tr n, v i tư duy c a m t nhà quý t c, tư tư ng này ñư c xem là m t ñi m sáng, có giá tr tích c c góp ph n thúc ñ y nh n th c v vai trò c a nhân tài, ñ i ngũ trí th c nhà nho v i xã h i và yêu c u v trách nhi m, ý th c công dân c a h ñ i v i qu c gia, dân t c.
TÀI LI U THAM KH O
1. Ngô Sĩ Liên (2009), Đ i Vi t s ký toàn thư, t p 2, Nxb Khoa h c Xã h i, Hà N i. 2. Tr n Tr ng Kim (2003), Nho giáo , Nxb Văn h c, Hà N i. 3. T thư (2001) (Đoàn Trung Còn d ch), Nxb Thu n Hóa. 4. Kh ng T (1999), (Nguy n Tôn Nhan biên d ch, chú gi i), Kinh L , Nxb Văn h c, Hà N i. 5. Đào Phương Bình, Ph m Đ c Du t, Tr n Nghĩa... (1978), Thơ văn Lý – Tr n, t p III, Nxb Khoa h c Xã h i, Hà N i.
CONCEPTION AND MODEL OF TALENT IN TRAN NGUYEN DAN POETRY AT THE VAN TRAN STAGE
AbsAbsAbstractAbs tracttract: Tran Nguyen Đan (1325 1390) was a great poet, intellectuals, and thinker of the country at the Van Tran stage. During his political life and composing career, he always advocated, tried to encourage talents of the country, trained a lot of talent for the country; affirmed important position of the scholars with the stable development of society, nation and people. The paper focuses on analyzing the conception of model, the role and responsibility of talents through poetry of Tran Nguyen Dan, and affirming Bang Ho's contributions to the history of ideas and literature of the nation. KeywordsKeywords: Tran Nguyen Dan, conception, model talent
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 25
“GIẢI KINH THÁNH” TRONG VĂN HỌC NGA TỪ F.DOSTOEVSKY ĐẾN Ts.AITMATOV
Vũ Công H o 1 Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i
Tóm tt t t t t: “Gi i Kinh Thánh” không ph i là ti p t c chú gi i, làm rõ các huy n tích trong ñó, mà là ñưa ra thêm m t cách hi u m i v b n ch t c a các s ki n, hình tư ng... Bài vi t này ñ c p s xuyên th m c a “tư tư ng”, “tinh th n” Kinh Thánh trong tâm h n Nga, văn h c Nga, ñ ng th i ch ra nh ng nét riêng trong vi c “gi i Kinh Thánh” t F.Dostoevsky ñ n Ts.Aitmatov. TTT T khoákhoá: Anh em nhà Karamazov, Ngh nhân và Margarita, Đo n ñ u ñài
1. Đ T V N Đ
L ch s phát tri n c a các h hình ý th c, tư tư ng xã h i, qua s “chi u x ” và “gi i mã” c a các nhà văn, là l ch s ti p bi n c a các huy n tho i. S t n t i dài lâu hay ng n ng i c a các h hình ý th c, tư tư ng xã h i ph thu c vào b i c nh l ch s th i ñ i mà nó ra ñ i, vào tính ch t ti n b c a nó, vào ñ i tư ng mà nó tác ñ ng, nh hư ng. Cũng như trong t nhiên, không có b t c m t hi n tư ng nào là b t bi n; b i v y, các h hình ý th c, tư tư ng truy n th ng luôn b soi xét, ng h , ph n bác, l n át hay ph nh n..., luôn ñ ng trư c nguy cơ b các h hình tư tư ng m i vư t qua. Kinh Thánh cũng v y. Là m t h c thuy t tôn giáo l n, m t huy n tho i v ñ c tin và s c u r i, nó không th ñóng kín s huy n bí, mơ h c a mình trong cách gi i thích v c i ngu n c a các b n tính, căn nguyên c a cu c ñ u tranh thi n ác..., v n là n n t ng cơ b n c u thành xã h i và nhân sinh muôn ñ i nay. “Kinh Thánh g m C u Ư c và Tân Ư c, t p thành r i rác trong hơn m t ngàn năm. C u Ư c g m nhi u t p sách ñư c ghi l i b t ñ u t th i Đa vit, kho ng năm 1000 và k t thúc kho ng năm 200 trư c Công nguyên. Tân Ư c ñư c ghi l i trong th k th nh t sau Công nguyên. Xuyên su t Kinh Thánh là m t thông ñi p ñ c tin, n i b t lên l i giao ư c c a Thư ng ñ cho con ngư i. M t l i giao ư c xu t hi n ñ y nghiêm kh c trong C u Ư c và ñư c ki n toàn m t cách thương yêu trong Tân Ư c” [1, tr.5]. Hi n
1 Nh n bài ngày 11.11.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Vũ Công H o; Email: [email protected]
26 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI nhiên, huy n tho i v Chúa Tr i và Qu s , v cái thi n và cái ác, v ñ c tin và lòng nhân t ... không ch t n t i trong tâm th c c a các tín ñ hay nh ng l i rao gi ng c a các cha c ; nó c n ñư c tìm hi u, ñánh giá m t cách phù h p, công b ng. B i th , trong tính t t y u, khách quan c a quá trình ti p nh n, Kinh Thánh cũng là ñ i tư ng thu hút s quan tâm, chú ý, “gi i huy n tho i” c a các nhà văn, các b c th c gi xưa nay. Hi u Kinh Thánh, c t nghĩa hay “gi i” Kinh Thánh không ph i là “chú gi i” nó m t cách ñơn thu n, càng không ph i là “b t chư c” hay “gi u nh i” nó như m t th i ngư i ta l m tư ng n u c soi tìm s l p l i các motiv hay hình tư ng Kinh Thánh trong tác ph m c a các nhà văn, mà là ñưa ra thêm m t cách hi u v b n ch t c a s ki n và hình tư ng. H u h t các nhà văn l n trên th gi i, t J.W.Goethe, A.France ñ n Ts.Aitmatov..., ñ u d a vào các c m u ñã có mà sáng t o cho riêng mình m t “Kinh Thánh” khác, m t huy n tho i m i, phù h p quan ni m và b i c nh th i ñ i mình. Vi c nghiên c u s th hi n ñ tài Kinh Thánh trong ý th c Nga, văn h c Nga, c a các nhà tôn giáo, tri t h c, nhà văn, nhà phê bình Nga... ñã có c m t quá trình. Vi t Nam, v n ñ này cũng ñư c ñ c p ít nhi u qua các lu n bàn “t u táo” c a c Phan Khôi trư c ñây [2]; các nghiên c u nghiêm túc c a Ph m Vĩnh Cư, Ph m Gia Lâm, Đào Tu n nh, Đ H i Phong, Nguy n Th Như Trang... và m t s nhà Nga h c, tác gi lu n án, lu n văn v văn h c Nga khác. Trong ph m vi bài vi t, bên c nh vi c bàn thêm v s xuyên th m c a “tư tư ng”, “tinh th n” Kinh Thánh trong tâm h n Nga, văn h c Nga t F.Dostoevsky ñ n Ts.Aitmatov, chúng tôi cũng mu n ch ra nh ng ki n gi i riêng, th m ñ m tinh th n th i ñ i và t m vóc trí tu l n lao c a các nhà văn này.
2. N I DUNG
B n thân n văn sĩ M Pearl Buck (1892 1973), tác gi Chuy n Kinh Thánh cũng th a nh n: “Có th ñ c Kinh Thánh, c C u Ư c l n Tân Ư c, theo nhi u cách. Đ i v i m t s ngư i, Kinh Thánh l p thành nh ng l i gi ng d y thiêng liêng. Đ i v i m t s ngư i khác, Kinh Thánh là tác ph m văn chương thu n khi t nh t mà chúng ta có trong ngôn ng nư c nhà. Đ i v i m t s ngư i khác n a, Kinh Thánh là m t b n tóm t t s hi u bi t v b n ch t con ngư i trong kh ñau, ph n ch n và hân hoan” [1, tr.5]. Nhi u ngư i ñã cho r ng Kinh Thánh là m t công trình th n h ng, vư t ra ngoài khuôn kh c a m t tôn giáo và m t dân t c, và trên th c t , nó không ch có ý nghĩa v i các tín ñ Thiên Chúa giáo mà ñã tr thành ñ tài, thành m t th motiv c ñ nh trong ý th c nhân lo i và trong văn chương th gi i t nhi u năm qua. V m t l ch s , khi du nh p vào Nga, Kitô giáo không gi ñ a v th ng tr trong tâm th c tôn giáo c a ñ i b ph n ngư i Nga sùng tín như m t s nư c châu Âu khác, nó ch ñư c coi là m t th “m u g c”, m t “huy n tho i” trong s các huy n tho i v n hi n t n
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 27 v giai ño n kh i th y c a t n t i và nhân sinh. Ngư i Nga v n ti p nh n câu chuy n v Chúa Tr i và Qu s , v cái Thi n và cái Ác, v s c u r i và lòng nhân t ... trong C u Ư c và Tân Ư c, nhưng theo quan ñi m riêng c a mình. Chính th ng giáo Nga không nguyên kh i, nó là s h p lưu c a các tư tư ng tri t h c tôn giáo c a c phương Tây và phương Đông, nên tuy không tách r i, nhưng nó ñi theo chi u hư ng khác, ch a ñ ng nh ng quan ni m và cách gi i thích khác, không ng h n v các “ý ni m tuy t ñ i” mà ñi sâu vào th c ch t c a các s ki n, b n tính và theo logic c a nhân sinh. Cái tư tư ng v “Chúa ba ngôi”, “Nhân tính Chúa” hay “Chúa Nhân” v n dĩ ñã t n t i t lâu trong ý th c c a c ng ñ ng tôn giáo Nga ñư c ti p t c phân tích, c th hóa trong nghiên c u c a các nhà văn, nhà tri t h c tôn giáo như V.Soloviov (1853 1900), N.Berdiaev (1874 1948) hay P.Florensky (1882 1937) sau này, và có nh hư ng c c kì sâu r ng t i s phát tri n c a h th ng tư tư ng tri t h c tôn giáo Nga su t hai th k qua. Th a nh n s “sáng t o” c a Chúa, nhưng N.Berdiaev ñ ng th i g n nó v i s sáng t o c a con ngư i. Trong cu n Tư tư ng sáng t o (xu t b n Moskva năm 1916) ông vi t: “Ngư i ta vi t nhi u v Chúa, v Th n lý h c. Nhưng ñã ñ n lúc c n ph i vi t v s bi n minh cho con ngư i v Nhân tri t h c. Cũng có th Nhân tri t h c là con ñư ng duy nh t ñ ñ n v i Th n lý h c, là cách duy nh t không chông chênh và t n ki t. Cu n sách c a tôi là m t th nghi m Nhân tri t h c thông qua sáng t o” [d n theo 4, tr.385], và “Ông kh ng ñ nh r ng th gi i ñư c t o nên không ch b i Chúa Tr i mà còn b i con ngư i, “nó là s nghi p c a Chúa Nhân” [4, tr.387]. Như th , có th th y rõ quan ni m và tâm th c tôn giáo c a ngư i Nga trong vi c nh n di n và ñánh giá th c ch t vai trò c a Đ ng Sáng t o. N.Berdiaev cũng là m t trong s nh ng ngư i ñ u tiên ñã nghiên c u kĩ h th ng tác ph m và ñánh giá r t cao chi u sâu tư tư ng tri t h c tôn giáo c a F.Dostoevsky. Trong s các nhà văn Nga và th gi i th k XIX, F.Dostoevsky (1821 1881) là m t hi n tư ng ñ c bi t. Tu i u thơ b ám nh b i quá nhi u ñi u b t h nh và t n thương ñã s m t o nên m t “ñ a con c a th k , ñ a con c a s b t tín và hoài nghi” như ông t nh n, nhưng cũng hun ñúc, hình thành trong ông trí tu , t m nhìn c a m t nhà tư tư ng, nhà văn trác tuy t. Như b t c tín ñ Kitô giáo nào khác, Dostoevsky t ng tin tư ng Chúa, yêu kính Chúa, nhưng cũng gi ng như b t c ngư i trí th c nào cùng th i, Dostoevsky hoài nghi s t n t i c a Chúa. Càng ñi sâu khám phá cái ác, cái bí n n m sâu trong m i con ngư i, ông càng th u t m i quan h không tách r i gi a cái thi n và cái ác. Không gi ng các nhân v t c a L.Tolstoy, s ng trong s “che ch ”, “bao b c” c a Chúa, các nhân v t c a F.Dostoevsky thư ng ñư c ñ t ranh gi i mong manh gi a m t bên là thiên th n và bên kia ác qu . Ki u nhân v t ñ c thù này hi n di n ph bi n trong Th ng ng c , T i ác và hình ph t , Lũ ngư i qu ám ... và t p trung rõ nét nh t tác ph m cu i cùng Anh em nhà Karamazov . V n ñ chính y u ñ t ra trong cu n ti u thuy t b n ph n c ng vĩ thanh này, bên c nh s suy thoái, tha hóa toàn di n v ñ o ñ c, nhân cách c a con ngư i các nhân
28 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI v t trong gia ñình Fiodor Karamazov , là s hoài nghi sâu s c vai trò b o tr , c u r i c a Chúa. Chúa hi n h u trong tâm th c con ngư i, ngư i ta “mang Chúa trong b n thân mình”, ngư i ta nghĩ v Chúa v i t t c s sùng kính thiêng liêng, nương t a và hi v ng vào Chúa, th m chí c ñ n tên con cái, h cũng ñ t theo tên “ngư i c a Chúa”. Tuy nhiên, tính tuy t ñ i, toàn năng c a Chúa b nghi ng khi ngư i ta hoài công ch ñ i trong các s ki n c n ñ n Chúa, th nh c u Chúa ban phát phép màu ñ ng gi i thoát và c u r i tình th ñáng thương c a h . Ngay nh ng trang m ñ u ti u thuy t, tâm lí hoài nghi ñã hé m khi ngư i ñ c ch ng ki n c nh m t ngư i m nông dân ñau kh ch ñ i g p trư ng lão Zosima, c u xin ngài ban phép màu c u ch a cho ñ a con trai ba tu i s p ch t c a mình, nhưng ngoài s an i, Chúa ñã b t l c. Thái ñ hoài nghi này ti p t c ñư c ñ t ra trong cu c trò chuy n v vi c có hay không có Thư ng ñ gi a ba cha con nhà Karamazov. Ivan kh ng ñ nh: “Không, không có Thư ng ñ ”, Aliosa ngư c l i: “C Thư ng ñ , c s b t di t ñ u có. S b t di t là Thư ng ñ ”. Còn lão già nát rư u và th c d ng Fiodor thì gi u c t: “H m, có l Ivan có lý. Tr i ơi, th nghĩ mà xem, con ngư i ñã phí hoài bao nhiêu ni m tin, bao nhiêu s c l c cho ni m mơ ư c ñó và hàng bao nhi u nghìn năm nay r i. Ai là k nh o báng con ngư i như th . Ivan, tr l i d t khoát l n cu i cùng ñi: có Thư ng ñ hay không? Ta h i l n cu i cùng ñ y. – Xin tr l i l n cu i cùng: không! – V y thì k nào nh o báng con ngư i như v y? – Qu , h n là v y, Ivan Fiodorovitr cư i m a.” [8, tr.144]. N u ñúng là “Chúa Tr i không trong s c m nh, mà trong s th t” [8, tr.323] như thuy t lý c a Gioan, thì ñó là s th t nào? Hi n nhiên ñó ch có th trong ñ c tin, không th trong ñ i thư ng, b i trong ñ i thư ng, cái ác, s dã man, thói ñ k và s h n thù... như cách nói c a Pearl Buck, ñang hi n t n, th ng th ch không ph i cái thi n. C Ivan và Alecxei ñ u có quan ñi m riêng, ñ u sáng t o, thêu d t nên các câu chuy n c a riêng mình v Chúa. Nhưng Chúa Tr i – Trư ng lão Zosima c a Alecxei, cũng như chính b n thân anh, y u ñu i, cô ñ c và không có gì bí hi m. B qua nh ng l i ñàm ti u này n v ph m cách lúc sinh th i, cái ch t “b t thư ng” c a trư ng lão (m i t sáng s m ñ n ba gi chi u cái xác ñã b c mùi th i, “n ng n c và m i lúc m t g m ghi c hơn”) t nó ñã là m t minh ch ng, th i bùng lên bao n i hoài nghi, bao l i ñ n ñoán. Còn Chúa trong Viên ñ i pháp quan tôn giáo (chương V, ph n hai) c a Ivan cao quý, sâu s c và ñã làm nhi u ñi u huy n nhi m c u giúp con ngư i, song thi u h t l n nh t c a Ngài chính là vi c không hi u ñúng b n ch t th t c a nh ng con ngư i Ngài h ng yêu thương, c u r i: “Con ngư i sinh ra v n là k n i lo n, mà k n i lo n có th có h nh phúc ñư c không? [8, tr.263]. Ivan ñã t ñ t mình vào v trí c a viên ñ i pháp quan ñ ch ra nh ng mâu thu n trong ý ni m và hành ñ ng c a Chúa: “Ngư i ta nói và tiên tri r ng Chúa s ñ n và s l i chi m ph n th ng. Chúa s ñ n cùng v i nh ng ngư i ñư c l a ch n, v i nh ng ngư i kiêu hãnh và uy quy n, nhưng chúng tôi s nói r ng nh ng ngư i y ch c u chính h thôi, còn chúng tôi c u v t t t c m i ngư i” [8, tr.272]. Rõ ràng là “s phán xét c a Chúa không như s phán
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 29 xét c a ngư i tr n”. Mô hình xã h i loài ngư i cũng không gi ng mô hình nơi “nư c Chúa”, nhu c u, d c v ng c a con ngư i luôn m nh m hơn ñ c tin. H c n nư c u ng, c n bánh mỳ, c n ñư c t n hư ng l c thú và n m tr i kh ñau hơn là nh ng l i rao gi ng cao siêu, xa v i v cái thi n. B i th , Chúa ñã không th tranh lu n hay ph n bác trư c các lý l , l p lu n s c s o và th c t c a viên ñ i pháp quan. Chúa bu c ph i im l ng, Chúa không có quy n nói..., vì chính “lý tư ng dang d ” c a Chúa ñã làm ñ o l n cái tr t t mà loài ngư i ph i m t “mư i lăm th k ” sau m i thi t l p l i ñư c. Hành ñ ng duy nh t mà Chúa có th làm khi ñó ch là “l ng l ng ñ n g n ông già và d u dàng hôn lên c p môi tái nh t c a ông lão chín mươi” [8, tr.275]. Chăm chú l ng nghe t ñ u ñ n cu i câu chuy n c a Ivan, Aliosa cho r ng: “ B n trư ng ca c a anh ng i khen Chúa Kitô, ch không ph i là báng b ... như anh mu n”; nhưng th c ch t, Ivan ch ng ng i khen cũng không báng b ai c . Ivan ñã t ng tin tư ng Chúa, ñi u thi n trên ñ i, nhưng cũng chính cu c ñ i ñã d y anh ta r ng qu và cái ác ñang ng tr , th ng tr th gian này ch không ph i là Chúa t i cao và nhân t như m i ngư i v n nghĩ và tin như v y. Chúa ñã ñâu, ñã làm gì khi con ngư i g p kh ñau, tai h a; ph i chăng m i t i l i ñ u do con ngư i t gây ra và gánh ch u, ñ u do b “qu ám”?!... Đáng ti c, Ivan t ng tr i và thông thái, thánh thi n và hào hi p ñã ñi quá xa trong các suy di n c a mình, d n ñ n tr ng thái kh ng ho ng, c c ñoan, l nh lùng, tàn nh n trong c ý th c l n hành ñ ng. Có th coi lý thuy t “m i vi c ñ u ñư c phép làm” c a Ivan là m t bi n d ng c a tư duy, b n tính c a qu . T vi c ñánh m t ni m tin vào con ngư i, “k song trùng” Ivan ñã ñánh m t luôn b n thân mình, tr thành hi n thân c a qu d . S có m t c a Ivan trong cái gia ñình v n ñã ph c t p, t i t này ñã khi n cho k t c c c a nó càng thêm t i t . Trong ti u thuy t, Dostoevsky tuy t nhiên không bày t , th hi n s tán thành hay ph n ñ i quan ñi m, l i s ng c a b t kì nhân v t nào. Fiodor, Dmit’ri, Ivan, Alecxei..., ñ n ñ a con hoang Pavel Xmerdiakov ñ u là nh ng tính cách ñ c l p, không ch u nh hư ng hay tác ñ ng c a ai. Mang trong lòng nh ng mâu thu n, b t ñ ng không th dàn hòa v i xã h i và v i chính mình, các nhân v t c a ông t l a ch n cu c s ng, t bày t thái ñ , quan ñi m, t “ñ i tho i” v i nhau và ñ i tho i v i xã h i. Nó ph n bi n l i xã h i, ph n bi n l i ñ c tin, ch không ch ng l i xã h i, ñ c tin. Nó tìm ki m chân lý v s t n t i cá nhân, v s công b ng và t do cho m i cá nhân khác. B i th , ông không chê trách s hoài nghi, báng b c a Ivan, cũng không ng h ý nghĩ “ Sáng danh Chúa c trên tr i / Sáng danh Chúa c trong tôi ” mà trư ng lão Zosima, ñ c cha Paixi, Alecxei... luôn tín ni m, tôn th . V i Dostoevsky, không ph i Chúa, mà là “cái Đ p” m i có kh năng “c u r i th gi i”. Khi miêu t nh ng t i l i kh ng khi p con ngư i ñã m c ph i, nhà văn ñã ñi ñ n t n cùng c a cái ác khi n ngư i ta ph i gi t mình kinh s , nhưng t thâm tâm, ông v n mu n tin vào
30 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI s ph c thi n, vào s thành kính v i Chúa c a con ngư i. V y s “ph c thi n” y, “cái ñ p” y là gì, n u không ph i là “nhân tính”? Chưa nói ñ n nh ng hình tư ng “ñ p” như Raskolnikov trong T i ác và hình ph t , h u tư c Mưskin trong Th ng ng c hay các nhân v t n như Nastasya Philippovna, Ekaterina Ivanovna..., mà ngay c trong b n tính gia trư ng hung b o c a Fiodor, l i s ng dâm lo n trác táng c a Dmit’ri, s l nh lùng tàn nh n c a Ivan hay thái ñ th c d ng trơ tr n c a cô gái ñi m Grusenca, nhà văn v n phát hi n ra nh ng ñ m sáng le lói c a s thu n khi t, trinh nguyên và thánh h nh. Miêu t m t xã h i ñ o l n và tha hóa, xu ng c p tr m tr ng c v ñ o ñ c l n ý th c, ñ c tin; miêu t s xung ñ t không khoan như ng gi a cái thi n và cái ác trong m t gia ñình, th m chí ngay trong m t cá th c a gia ñình y..., Dostoevsky ñã cho th y nh ng mâu thu n, hoài nghi, nao núng trong ông m t nhà văn l n, nhà tư tư ng l n c a k nguyên “Thư ng ñ ñã ch t”. Có th nói, xuyên su t các tác ph m c a Dostoevsky và nói chung, c Bulgakov, Aitmatov ñ u là nh ng v n ñ l n lao c a nhân lo i mà hàng ngàn năm nay ñã không th gi i quy t: thi n và ác, Chúa Tr i và Qu , quy n năng c a Chúa, Chúa trong tâm tư ng và trong ñ i thư ng... Chính s y u ñu i, b t l c c a cái thi n, c a Chúa Tr i trong vi c ñi u hành, s p ñ t tr t t cu c s ng và gi i quy t các m i quan h nhân sinh ñã m ra cơ h i ñ Qu , ñ cái ác ra tay, ch ng t uy quy n. Nhưng ñ Qu , ñ cái ác th ng tr s là tai h a. Ph i chăng Chúa ñã ñánh m t vai trò, cái ác ñã l n át cái thi n, con ngư i c n ñ t ni m tin vào ñâu?... Nh ng trăn tr , ám nh dai d ng này c a Dostoevsky t cu i th k trư c ñã ñư c M.Bulgakov (1891 1940) ti p t c ñ t ra và tìm l i gi i ñáp trong tác ph m cu i cùng c a ông: Ngh nhân và Margarita . Ti u thuy t Ngh nhân và Margarita k t h p ñ ng th i c ba tuy n c t truy n: c ñ i, hi n ñ i và hoang ñư ng, trong ñó, th gi i hoang ñư ng bao g m các ñ i di n c a ma qu và cái ác ñóng vai trò k t n i quá kh và hi n t i. ñây, cái hi n th c s ng sư ng ñ i thư ng (bao g m c các tri t lí sâu s c c a c nhân và s h i h t nông c n c a h u b i) và cái huy n tư ng, hoang ñư ng hòa l n trong m t th th ng nh t. Nó xu t phát t m t cái g c: cái th c và cái o, cái thi n và cái ác, cái có lí và phi lí... v n là b n th c a c vũ tr và nhân sinh. Trong m i con ngư i, m i thành t c u thành ñ i s ng xã h i và t nhiên, thành s sinh t n ñ u ti m n b n tính hai m t y. Cái huy n tư ng, kì o trong ti u thuy t n y sinh, kh i phát tr c ti p t ý tư ng v cu c ñ u tranh muôn ñ i gi a Chúa Tr i và Ác Qu , t m t s m nh, vai trò b ñ o ngư c: Ác Qu thay th Chúa Tr i ñi u hành, s p x p l i tr t t cu c s ng khi m i giá tr c a ñ i s ng nhân sinh, th m chí ngay c các quan ni m v nó ñ u b ñ o l n. Do ñó, khác v i Nh ng qu tr ng ñ nh m nh và Trái tim chó , không ph i câu chuy n v cu c ñ i và s ph n c a Ngh nhân – ngư i sáng t o ñư c ñ t lên hàng ñ u mà là vai trò c a ngư i c i
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 31 t o, s p ñ t Chúa Qu Voland, ñư c nh n m nh. Vì th , h Pat’riarsi trong bu i chi u hè nóng n c và cu c trò chuy n nh t nh o v s t n t i hay không t n t i c a Chúa Tr i c a hai k “vô th n” Mikhail Berlioz và Ivan Bezdomny ch là cái c ñ v “giáo sư nư c ngoài”, “chuyên gia h c o thu t” Voland xu t hi n [xem thêm 2, tr.94 111]. Bên c nh ph n ñ thi n ác, câu h i l n xuyên su t ti u thuy t, chi ph i toàn b h th ng c t truy n, nhân v t và các s ki n ñã ñư c ñ t ra ngay t ñ u tác ph m: “ Nhưng có m t v n ñ làm tôi băn khoăn: n u như không có Chúa, thì ai là ngư i ñi u hành cu c s ng c a con ngư i và nói chung, toàn b k cương trên m t ñ t ? T con ngư i ñi u hành l y , Bezdomny gi n d và h p t p tr l i cái câu h i, thú th t, không th c rõ ràng l m này” [9, tr.355 356]. Tuy nhiên, th c t ñang di n ra hoàn toàn không ñúng v i nh ng gì mà c hai bên ñ u ñã ch ng ki n và ng m hi u. Hai nhà thơ vô th n ñáng thương không h bi t r ng h ñang ng i bên c nh, trao ñ i v i “ác th n và chúa t c a bóng t i”; do ñó, cái ñích cu i cùng c a cu c tranh lu n, không ph i là nh m ch ng minh “ b ng c th sáu ” b ng c ñ o ñ c, luân lý v s t n t i c a Chúa Tr i c a I.Kant là có th t hay không có th t, kì qu c d i trá hay h n nhiên ngây thơ, mà là s kh ng ñ nh b ng c th b y s t n t i ñ ng th i c a các h c thuy t, c a “qu ”: “G i ñi n à? Thôi ñư c, ngài c ñi g i ñi, ngư i khách ñiên bu n r u ñ ng ý và b ng nói ti p b ng m t gi ng c u kh n tha thi t: Nhưng trư c lúc chia tay, tôi xin ngài là ít nh t ngài cũng hãy tin r ng qu s có t n t i th t. Tôi không dám c u xin ngài ñi u gì hơn. Ngài hãy nh r ng v ñi u ñó có t n t i b ng c th b y , cái b ng c ch c ch n nh t. Và nó ngay bây gi s ñư c ñưa ra v i ngài!” [9, tr.412]. Chúa mê ho c tín ñ b ng lý tư ng, còn Qu cám d con ngư i b ng quy n năng. Voland trong ti u thuy t t ng ñư c g i tên b ng “ác th n”, “chúa qu Satan”. bên Chúa, ngư i ta ñư c an i; còn bên Qu , ngư i ta không bu c ph i kìm nén, ti t ch d c v ng mà ñư c gi i phóng b n ngã. Sau “ H p kem c a Azazello ”, ngư i ñàn bà ngo i tình xinh ñ p Margarita t nguy n bán mình cho Qu ñã bay ñi ñ p phá khu Văn K ch ñ th a n i u t c, ñ tr thù cho ngư i yêu trong ni m ph n khích. Nàng tr thành n hoàng Margo trong không gian huy n tư ng, kì o, ma quái c a “ Đ i vũ h i Đêm r m mùa xuân ”, nơi mà sau chương trình “h c o thu t” khi p ñ m, l t tr n s x u xa, b i, gi d i c a nh ng k ñang s ng Moskva, Chúa Qu Satan ti p t c mang c quá kh t i l i c a nh ng ngư i ñã ch t ra ñ xét x , tr ng ph t. S c cám d trư c h t c a Qu ñ i v i Margarita không ph i là vi c nàng hy v ng s có cơ h i c u xin Voland “tr l i cho tôi ngư i tình c a tôi là Ngh nhân” [9, tr.857], dù qu th t “Vì anh, em ñã ph i su t ñêm qua kh a thân run r y, em ñã ñánh m t b n tính c a mình và thay b ng m t b n tính m i” [9, tr.1007], mà là vì nàng cũng như Ngh nhân b ñ y vào tình th : “... m t khi con ngư i ñã b tư c ño t h t t t c , như anh và em gi ñây, thì h s tìm s gi i c u s c m nh c a th gi i bên kia” [9, tr.1008].
32 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Voland có kh năng nhìn th u tâm can con ngư i, có quy n l c vô biên ñ tr ng ph t, làm bi n ñ i m i s ph n. Song quan sát m i hành ñ ng, vi c làm c a ông ta và ñoàn tùy tùng trong ti u thuy t, có th th y s c nh báo bao gi cũng ñư c ñưa ra trư c, ch khi ñ ng thái này không mang l i k t qu , vi c tr ng ph t m i ñư c áp d ng. V ñi m này, ta l i th y s th n tr ng r t “Dostoevsky” c a Bulgakov: “Trư c h t, c n lưu ý r ng hình tư ng Satan Bulgakov cũng không phù h p v i các quan ni m truy n th ng. Trong Voland, t t nhiên, ch ng có gì theo ki u các thuy t lãng m n bi n hung th n thành nhân v t tích c c ñ i l p v i Chúa Tr i x u (như Byron ho c Anatole Frans), nhưng ñ ng th i trong b t kì trư ng h p nào ông ta cũng không t mình ñ i l p và tác gi không ñ ông ta ñ i l p v i Chúa. Còn thái ñ ñ i v i Iesua thì Voland, theo l i ông ta, ñơn thu n ch là “thu c v m t ngành khác”. Như th Satan c a Bulgakov ñã m t ñi vai trò k vu kh ng và khiêu khích c a Satan trong “Tân Ư c”. Ông ta ñư c dành l i vai công t viên, ngư i bu c t i nh ng thói x u c a loài ngư i và ngư i ñi u khi n tâm h n nh ng k t i l i. Đi u này g n hơn v i khái ni m v Satan c a “C u Ư c”, nhưng không ph i trùng h p hoàn toàn” [G.Lesskis, trong 9, tr.1103]. Voland ph nh n “lòng nhân t ”, s tr c n, cái thi n..., nhưng ñang gánh vác s m nh thay cho Chúa Tr i y u ñu i b t l c, nên dù không mu n, ông ta v n ph i làm nh ng ñi u mà “ñ a v b t bu c ph i th ”. Tâm tr ng ñ y b c t c c a ông ta th hi n r t rõ trong cu c trao ñ i mi n cư ng v i Levi Matvei – s gi ñư c Chúa Tr i (Iesua Ha Nos’tri) phái ñ n ñ thương lư ng, m c c v “ph n thư ng” cho Ngh nhân: “Nhà ngươi nói như th nhà ngươi không công nh n bóng t i, cũng như không công nh n cái ác. Nhưng li u nhà ngươi có t t ñ n m c ñ nghĩ ñ n m t câu h i sau hay không: cái t t c a nhà ngươi s làm gì n u như không có cái ác, và m t ñ t này trông s như th nào n u t t c các bóng ñen trên ñó bi n m t? B i vì các bóng ñen ñư c sinh ra b i m i v t và m i ngư i. Đây là bóng thanh ki m c a ta. Nhưng còn có bóng c a cây c i và c a các sinh v t s ng. Ph i chăng nhà ngươi mu n l t tr n c qu ñ a c u, mang ñi kh i b m t c a nó t t c các cây c i và toàn b sinh v t s ng ch vì cái mơ tư ng c a nhà ngươi mu n ñư c thư ng th c cái th gi i ch có ánh sáng tr n tr i? Nhà ngươi ngu l m.” [9, tr.995 996]. Ch m t tu n l “vi ng thăm” ng n ng i, Voland cùng ñoàn tùy tùng ñã không ch làm xáo tr n Moskva b ng vi c ra tay tr ng ph t nh ng bi u hi n c a cái ác trong hi n t i và quá kh , mà còn s p ñ t l i tr t t ñ i s ng nơi ñây, theo cái nguyên t c mà ông ta ñã nói v i Margarita trư c khi t bi t: “T t c ñ u s ñúng ñ n, th gi i này ñư c x p ñ t trên cơ s ñó” [9, tr.1036]. Tuy v y, nhà văn cũng r t tinh t khi không ñ th gi i qu s can thi p quá sâu vào nh ng v n ñ n i b c a con ngư i. Ch p nh n l i ñ ngh c a Iesua Ha Nos’tri ñ n ñáp cho nh ng n l c c a Ngh nhân và Margarita b ng s bình yên, song Voland không bàn lu n hay dính líu vào nh ng n i kh ñau s u mu n c a con ngư i. Tai h a c a con ngư i do h t chu c l y và cũng ch có h m i có th gi i thoát, tha th cho
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 33
ñ ng lo i. B i th , cu i ti u thuy t, không ph i Chúa Tr i hay Qu s , mà là Ngh nhân, tác gi cu n ti u thuy t l ch s v Ponti Pilat, ñã “gi i thoát” cho nhân v t c a mình. Có th nói, Bulgakov không ph i không có ch ý khi l y l i thú nh n c a Mefistofel trong “ Faust ” c a Goethe làm ñ t cho ti u thuy t: “Th r t cu c, ngươi là ai? – Ta là m t ph n c a cái s c m nh v n muôn ñ i mu n ñi u ác nhưng muôn ñ i làm ñi u ích l i”, b i, ñó là chân dung chính xác c a Chúa Qu như ông hi u và mong m i, kì v ng. B ng vi c ñ cái Ác ñi u hành cu c s ng nhân danh cái Thi n, Bulgakov ñã sáng t o cho riêng mình m t cu n Phúc Âm m i Phúc Âm c a Qu Satan. K ti p Bulgakov, Ts.Aitmatov (1928 2008) trong Đo n ñ u ñài ñã ñi sâu phân tích nh ng n i trăn tr c a Jêsu, hơn th , ngoài vi c tái hi n con ngư i Jêsu trong truy n thuy t, nhà văn còn tri n khai m t th nghi m táo b o và ñ c ñáo: “hi n th c hóa” Chúa Tr i trong ñ i thư ng. Ti u thuy t dung h p, xen cài ba tuy n c t truy n: c t truy n v loài sói th o nguyên Moiuncumư, c t truy n Jêsu b ñóng ñinh câu rút và c t truy n v m t “Chúa Tr i trong tr n th ”. T t c ñ u liên quan ñ n nhân v t chính Apdi Calist’ratov – m t th y tu tr ñã b rút phép thông công, t nguy n d n thân vào “ki p n n” c a Chúa. Cũng như Bulgakov, Aitmatov ñã khai thác m i khía c nh c a cu c ñ i ñ u gi a Jêsu và Ponti Pilat k theo truy n thuy t ñã kí vào b n án t hình Ngư i, song ñi u mà nhà văn chú ý, t p trung hơn c là tâm th , tâm tr ng c a Jêsu. Ông ñã ñ cho “k t tù” Jêsu th l nh ng l i tâm can v i Pilat: “Tôi th m than vãn trong thâm tâm tôi: L y Chúa, cái k t c c ti n ñ nh mà m i th h ñã ch ñ i là ñây, ngày t n th là ñây, ngày hoàn t t l ch s c a các t o v t có lý trí là ñây t i sao l i x y tra như v y? Làm sao l i có th ch t như v y, có th bi n m t t n g c như v y b ng cách h y di t h u th trong b n thân mình. Và tôi kinh hoàng trư c m t câu gi i ñáp kh ng khi p: ñó là s tr ng ph t v vi c ngươi yêu m n con ngư i và ñã hy sinh thân mình cho con ngư i. Ch ng l th gi i con ngư i hung d ñã t gi t h i mình trong cơn hung b o c a mình như con b c p t gi t h i mình b ng ch t ñ c c a chính nó hay sao? Ch ng l s k t thúc man r này là k t qu c a s xung kh c gi a con ngư i v i con ngư i... Tôi ñã than khóc như v y và rên r m t mình gi a th gi i v ng l ng, tôi ñã nguy n r a s ph n c a mình và nói v i Chúa: nh ng vi c mà bàn tay Ngư i không n giơ lên làm thì chính con ngư i ñã th c hi n m t cách t i l i...” [10, tr.197]. Dư ng như có m t cơn bão ñang di n ra trong tâm h n không bình yên c a Jêsu. Ngài th y rõ s b t l c c a mình, c khi Ngài di n thuy t hùng h n v “s c m nh c a lòng t t”. Và nh ng trăn tr r t th c c a Ngài th hi n thông qua nh ng âu lo, s hãi khi cái Ác ng tr trên kh p th gi i, con ngư i ñang t gi t mình và gi t ch t ñ ng lo i, khi h “ñem theo món quà t ng thiêng liêng là ý th c vào ch n hư vô” [10, tr.197]... Cái ác ñây chính là nh ng k “t n m t th y t i ác mà lánh ñi ch khác” nhan nh n trong ñ i s ng, là nhóm t i ph m ñi tìm anasa, là Grisan, là gã Candalov Đ i Huynh cùng lũ ngư i th ng tay b n gi t ñàn xai g c... Tái hi n Jêsu v i nhi u mâu thu n, ñ “Jêsu” t “ch ng Christ”, Aitmatov ñã
34 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI th hi n s th t b i c a nh ng giáo ñi u, nh ng gi i pháp ngây thơ trong cu c ñ u tranh ch ng l i cái Ác ñ ng c u r i nhân sinh. Tâm h n c a Apdi cũng nhi u bão t , cũng trĩu n ng như v y. Đ y là s “ng u nhiên ñ nh m nh” ñ anh “g p g ” v i “th y” c a mình. Anh khuyên Grisan: “Các c u hãy ăn năn ñi, ăn năn ngay t i ñây, trên th o nguyên, dư i b u tr i trong sáng này, các c u hãy t h a là s vĩnh vi n ch m d t công vi c này ñi, hãy ch i b m i l i mà ch ñen h a h n, hãy ch i b t i l i và ñi tìm s hòa gi i v i b n thân mình, v i ñ ng mang tên Chúa ñã h p nh t chúng ta l i b ng lý trí th ng nh t...” [10, tr.147]. Nhưng Grisan ñã ngay l p t c ph n bác: “Thôi ñi ! Đ ng có d i trá n a! Trên ñ i này m i th ñ u có th mua bán ñư c h t, k c Chúa c a c u n a” [10, tr.149]. Trong cu c ñ u v i Grisan, Apdi ñã th t b i. Và cũng như Jêsu trong ngày xét x , anh ph i ch u s hành h kh i: “Anh ñã t n m t th y rõ s hung d , tàn ác và dã man c a nh ng k nghi n ma túy v y mà m i ñây thôi, h còn khoan khoái m m cư i trong cơn ñê mê khoái l c”. Đó là k t c c ñ y ñau thương trên hành trình th p t c a Apdi, trong tâm h n anh, n i th ng kh ñã lên ñ n cùng c c. Apdi ñã ngây thơ trong tư tư ng, l i ti p t c m c sai l m trong cách ti n hành. Qu là “Ngư i nào coi nh ng bi n c ñã qua g n gũi như hi n th c trư c m t, ngư i nào c m nh n s vi c quá kh như s vi c máu th t c a mình, như s ph n c a mình, thì ñó là k tu n giáo, ngư i ñó là m t cá nhân bi k ch...” [10, tr.203]. C m thán: “Tr i, t i sao Th y l i ch t lên vai gánh n ng như v y ñ s a ch a m t th gi i không th s a ch a ñư c? H i Đ ng C u Th , hãy d ng l i ñi, nh ng k mà vì h Th y s p bư c lên cây th p t , s p ch u m t cái ch t th m kh c, nh ng k ñó sau này s gi u c t Th y” [10, tr.210], nhưng chính Apdi l i l p l i “con ñư ng ñau kh ” c a Jêsu. Cái ch t c a anh, b trói, căng hai tay hai chân trên cây mu i ñen, gi ng như hình hài Jêsu trên cây th p giá, th c s là d u ch m h t cho cái khát v ng và cũng là o tư ng khôn nguôi c a Chúa Tr i và c a nh ng ngư i có nhân tính, có t m lòng lương thi n: khát v ng c u chu c t i l i. Tuy v y, d u cu c s ng còn nhi u th thách, con ngư i còn y u ñu i, b t l c, nhưng trong sâu th m tâm h n, h v n mong mu n vư t lên s ph n, chi n th ng hoàn c nh. B i th , cái ch t c a Apbi bi th m nhưng không khi n con ngư i tuy t v ng, cũng như Chúa Tr i không th c u r i, nhưng ñã gây d ng ñư c m t ñ c tin, cho dù ñ c tin y theo th i gian ñã phai nh t.
3. K T LU N
T hoài nghi trăn tr ñ n nh p vai Chúa ñ th nghi m hành trình c u r i c a Đ ng C u th trong ñ i th c, văn h c Nga t Dostoevsky ñ n Aitmatov, khác h n v i giai ño n c ñi n trư c ñó, có v như ñã d ñ nh “ñ xu t” m t b n phác th o Kinh Thánh m i, theo tinh th n Nga. Song, hi u, c t nghĩa, soi t b n ch t c a các s ki n, huy n tích... th nào là tùy thu c nh n th c c a m i ngư i; còn ñ làm thay ñ i m t xác tín, ni m tin tôn giáo ñã
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 35 bám r trong tâm th c g n m t n a nhân lo i t hàng ngàn năm nay là ñi u không ñơn gi n. Kinh Thánh ñư c coi là m t “tuy t ph m” ý th c, tinh th n; nó thu c v l ch s . Khát v ng “gi i Kinh Thánh” c a các nhà văn Nga có th không làm thay ñ i các quan ni m, ñ nh ki n và “m u g c”, song ch c ch n s giúp h có tên trong l ch s , trong danh sách các nhà “gi i huy n tho i” kiên trì, quy t li t và sâu s c nh t xưa nay.
TÀI LI U THAM KH O
1. Pearl Buck (2003), Chuy n Kinh Thánh (Nguy n Ư c d ch và gi i thi u), Nxb Văn h c, Hà N i. 2. Vũ Công H o, Giáo trình Văn h c Nga th k XX , Nxb Đ i h c Qu c gia Hà N i, 2015. 3. Phan Khôi, “Văn h c và Kinh Thánh”, Báo Ph n Tân văn , Sài Gòn, s 74, ngày 16.10.1930. 4. Ph m Gia Lâm (2007), “Motip Kyto giáo trong ti u thuy t "Ngh nhân và Margarita” c a M.Bulgakov (Th nghi m ti p c n liên văn b n)”, T p chí Nghiên c u Văn h c (2 ), tr.38 49. 5. Ph m Gia Lâm (2015), Văn h c Nga h i ngo i: Quá trình Đ c ñi m Ti p nh n , Nxb Đ i h c Qu c gia Hà N i. 6. Nguy n Th Tuy t (2014), “Motif Kyto giáo trong ti u thuy t Ngh nhân và Margarita c a M. Bulgakov và Đo n ñ u ñài c a Ch. Aitmatov trong k nguyên Thư ng ñ ñã ch t”, http://tapchisonghuong.com.vn , ngày 12/6/2014. 7. Nguy n Th Như Trang (2016), “Ngh nhân và Margarita” c a M.Bulgakov m t cách “d ch” Kinh Thánh”, http://www.spnttw.edu.vn , ngày 16.06.2016. 8. F.M.Dostoievski (2012), Anh em nhà Caramazov , (Ph m M nh Hùng d ch), Nxb Th gi i. 9. Bulgakov, M.A. (1998), Mikhail Bulgakov: Tuy n t p văn xuôi , (Đoàn T Huy n d ch, gi i thi u và chú gi i), Nxb Văn h c, Hà N i. 10. Tsinghiz Aitmat p (1989), Đo n ñ u ñài , (Vũ Vi t d ch), Nxb C u v ng Matxcơva; Nxb Tác ph m m i Hà N i.
“THE HOLY BIBLE ACQUISITION” IN RUSSIAN LITERATURE – FROM F.DOSTOEVSKY TO TS.AITMATOV
AbstractAbstract: “The Holy Bible acquisition” is not further the explaination or clarification on legend, but it brings to a new acquisition on the nature of events, images... The article pays attention to the acquisition of “thinking”, “spirit” of the Holy Bible in Russian literature, as well points out typical characters of “The Holy Bible acquisition” from F.Dostoevsky to Ts. Aitmatov. KeywordsKeywords: Karamazov brothers, artisan and Margarita, scaffold.
36 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
HUY CỪ V ĐƯỜNG TỚI “CÁNH BUỒM MẶT TRỜI”
Lê Th Hi n 1 Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i
Tóm tt t t t t: Huy C là m t hi n tư ng l c a thơ ca Vi t Nam th i h u chi n. Di s n thơ ca anh ñ l i không nhi u, nhưng ch a ñ ng trong ñó t t c khát v ng, ni m vui, n i bu n và nh ng trăn tr , suy tư c a m t th h ñã ñi qua chi n tranh. Con ñư ng t “Ti ng hát trong r ng”, “Tâm s c a ñá” ñ n “Cánh bu m m t tr i”... trong thơ anh không dài, nhưng th hi n r t rõ nh ng suy ng m, tìm tòi, th nghi m riêng v ý nghĩa, giá tr c a cu c ñ i, c a thơ ca. TTT T khóakhóa: Huy C , thơ, Ti ng hát trong r ng, Tâm s c a ñá, Cánh bu m m t tr i.
1. M Đ U
S m có t ch t c a m t thi sĩ, s m có m t s bài thơ ño t gi i hay ñư c ph nh c, song Huy C (1947 1986) ch là m t ngư i lính, m t viên ch c yêu thơ và thích làm thơ, b i l anh không coi thơ ca như m t cu n nh t ký ghi chép l i các s ki n c a cu c ñ i hay c a chính mình, cũng không coi nó như m t hình th c “ch p cánh” hay “c u r i” cho tâm h n lúc ph n kh i, thăng hoa hay bu n b c, ñau kh . Huy C ch làm thơ khi suy ng m th u ñáo và nh ng n i nh , khát v ng, ni m hân hoan trong anh lên ti ng, b t k ñó là lúc nào, ñâu, trong hoàn c nh nào, nơi chi n trư ng gian kh kh c li t hay khi ñang n m trên giư ng b nh. Đ c gi có th c m nh n rõ ñi u này khi ñ c t p di c o thơ do chính ngư i em trai c a anh nhà giáo Nguy n Huy K sưu t m và biên t p l i. Trong s 50 bài c a t p di c o, ch có 4 bài anh vi t trong nh ng năm tháng là chi n sĩ công binh chi n trư ng mi n Tây t 1967 ñ n 1971, 46 bài còn l i, ch y u ñư c vi t trong hai năm, 1981 1982, là nh ng thâu lư m, c m nh n, ñúc k t giàu tri t lí t chính s ng n ngang, b b n c a con ngư i, cu c s ng th i h u chi n. S “ñ t quãng” này không ph i không có lí do, song không vì th làm gián ño n m t tâm th , m t h n thơ luôn hư ng t i “Cánh bu m m t tr i”.
1 Nh n bài ngày 05.11.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Lê Th Hi n; Email: [email protected]
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 37
2. N I DUNG
2.1. Đo n khúc chi n tranh M i l n ñ u ñ c thơ Huy C , ngư i ñ c s b cu n hút vào th gi i c a nh ng cánh r ng, nh ng ngư i lính tr , nh ng ti ng hát b t t n kéo dài su t nh ng năm tháng chi n tranh ñ n c th i h u chi n..., mà không nh n th y ñư c s khác thư ng, sâu th m trong ñó. Huy C , kí c và hi n t i luôn hòa tr n, xen cài nhưng không tr thành n i ám nh thư ng tr c như thư ng th y nhi u nhà thơ m c áo lính cùng th i. Huy C cũng như h , r i trư ng ñ i h c lên ñư ng ra tr n khi còn r t tr , nhưng có l v i anh, ñư c chi n ñ u, hi sinh vì T qu c không ch là b n ph n, trách nhi m mà còn là m t ni m vinh d l n. Anh ñã có m t r ng Trư ng Sơn nh ng năm tháng kh c li t nh t, nơi hàng ngày, như nhà thơ Nguy n Đ c M u miêu t : “M t ñ t rơi ñ y bom / Khép kín vòng phong t a / Cây lá thi u màu xanh / R ng hoang th a ti ng n ”... ( Trư ng ca sư ñoàn ). Và n u m t tr n mi n Đông, Nguy n Đ c M u cùng các chi n sĩ b binh ph i ñ i m t v i s ch t chóc hi sinh: “Th ng Long, th ng Minh ngã xu ng rào gai / Đ t ñói màu cây, khô dòng su i c n / Kh u AK c m tay ñói ñ n / Đêm ñói v ng trăng, ngày ñói m t tr i”...; thì m t tr n mi n Tây, Huy C cùng nh ng ngư i lính công binh cũng ph i hàng ngày ch ng ch i v i gian kh , hi m nguy và nh ng cơn ñói, khát, nh c nh n thư ng tr c: “Mùa mưa ñ n qu bom rơi s ư t Ư t cũng rơi, phía dư i là quân thù. K ñ ch bi t chúng tôi ñang ñóng ch t Bên dòng sông, hàng chuy n su t mùa mưa” Và: “Có ngư i lính rét run trong cơn s t Qu quéo chua, mu i m n, n m t khô Viên thu c ñ ng qua mùa mưa t m tã R i mái h m và c cái s p n m T m ni lông và lính ta sùng sũng Đón nh ng bao hàng trôi như sóng trên sông” (Nh ng ti ng ca không ư t ) Tuy không tr c ti p, thư ng xuyên c m súng xung tr n như nh ng chi n sĩ b binh, không tham gia nhi u chi n d ch, không ñi h t cu c chi n, nhưng Huy C cũng ñã hé m cho chúng ta th y nh ng gì anh và ñ ng ñ i ñã s ng, ñã tr i qua trong nh ng năm tháng “không ai b lãng quên và không ñi u gì b quên lãng” y (ý thơ Olga Berggoltz). B n năm chi n trư ng, dù Huy C ít làm thơ, ít nói v lí tư ng và s hi sinh c a nh ng ngư i lính,
38 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI cũng không miêu t c th , t m s kh c li t c a chi n tranh..., nhưng chi n tranh, v i t t c s h y di t tàn b o c a nó, v n hi n lên trong thơ anh d d i và bi tráng l thư ng: “Bom rơi xu ng, lá cây thôi xào x c Cháy m t r i, chi c lá ñ c a r ng Cháy m t r i lá thư em th n th c Cũng cháy luôn chút hoang tư ng cu i cùng” (Em phơi áo cho anh ) Thơ Huy C không nhi u s ki n mà nhi u n tư ng. Nó ch ng t r ng không ph i nơi mưa bom bão ñ n, nơi s s ng và cái ch t m ng manh, nh ng ngư i lính không có th i gian ñ suy ng m, nh nhung và làm thơ. Thơ ca luôn là b m t tinh th n, là ý chí và tâm tình c a m t dân t c, m t th i ñ i trong t ng giai ño n, th i kh c l ch s . b t kì hoàn c nh, tình th nào, ngay c khi: “Chi c qu n c c, áo lót, mình cháy sém / Mi ng khô cong, c ñi m núi tan tành / Ch hơi th duy nh t còn là nư c / Ch băng ñ n duy nh t còn bên mình / Ch ng n c duy nh t bay phía trư c” ( Hà N i th i tôi s ng ), thì ý chí và c m h ng thơ ca c a nh ng ngư i lính cũng không bao gi ngu i t t. Tuy nhiên, khi ph n ánh hi n th c chi n tranh, Huy C không b cu n vào các chi ti t ng n ngang b b n, ñ c bi t là nh ng ñau thương, m t mát, căm h n..., mà chú ý tìm ki m m t ñi u gì ñó l n lao, khái quát hơn. Trong chi n tranh, không ch có tình ñ ng chí ñ ng ñ i m i là ñáng quí, mà ñôi khi m t thoáng yên tĩnh hi m hoi c a núi r ng gi a hai tr n bom cũng khơi ngu n cho nhi u ư c v ng, m t “chi c áo lính” em phơi cũng tr thành m t n i nh thương, m t tình yêu, theo anh su t cu c ñ i: “Chi c áo lính B n mùa anh m c Đ b n mùa em phơi áo cho anh. Chi c áo lính tươi màu phai b c Em d u hi n, nh n n i, tươi lành. ... Chi c áo lính ñ m m hôi và máu H t nào rơi... th m màu áo em tôi? R ng n ng cháy, mênh mông r ng n ng cháy Anh trong r ng thương nh ñ y vơi... (Em phơi áo cho anh ) Còn nh , trong trư ng ca Nh ng ngư i ñi t i bi n , nhà thơ Thanh Th o ñã có nh ng câu thơ ñ y s c g i: “Đư c ra tr n nh ng năm ñ t nư c mình ra tr n / Nh ng năm / Chi c áo dính ch t vào thân b c màu ng n nhanh r i rách. / Nh ng năm / Chi c áo có th s ng
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 39 lâu hơn m t ñ i ngư i”. Đ có ñư c nh ng câu thơ này, Thanh Th o ñã ph i m t ngót hai mươi năm chiêm nghi m, suy ng m v cái giá c a chi n tranh và s hi sinh c a b n bè ñ ng ñ i. Huy C cũng v y, chi c áo không ch th m máu và m hôi, mà còn th m nh ng gian kh nh c nh n mà “em” và “tôi” cùng chia s : “Em ñã s ng bên anh, em h ng s ng Cũng cháo, cũng măng, cũng gùi g o tàn ñêm Cũng s t rét, rung căn h m sũng nư c Có viên thu c nào ñ ñ ng ñ ph n em?” (Em phơi áo cho anh ) V i ngư i này, kí c là n i ñau, n i ám nh khôn nguôi, nhưng v i ngư i kia, kí c là c m t kh i k ni m, chan ch a nghĩa tình. Như th , ch v i vài ý thơ, chi c áo lính gi n d , “t m áo m vá năm xưa” t ng cùng H B c ñi su t cu c kháng chi n ch ng Pháp ñã l i ñư c Huy C , Thanh Th o và nhi u nhà thơ chi n sĩ khác ñưa vào thơ ca th i ch ng M v i nhi u ý nghĩa m i. Khi nói v n i gian kh , s s chia, tình ñ ng chí ñ ng ñ i, em và tôi... trong chi n tranh, nh ng hình nh thơ c a Huy C bao gi cũng giàu liên tư ng, khoáng ñ t và có tính tư ng hình cao. Mùa mưa v i các chi n sĩ công binh chi n trư ng mi n Tây thư ng d d i, mùa mưa nào cũng th , ch có ñi u qua thơ Huy C , nó không còn là m t hi m h a b t thư ng và ñáng s n a, mà ñã tr nên bình thư ng b i luôn có “tôi”, có nh ng ngư i lính ngày ñêm bám tr , chuy n hàng trong mưa, kiên cư ng ch ng ch i v i ñ t tr i, bom ñ n: “Mùa mưa ñ n có th nào khác ñư c Tôi s tay lên tr i C mùa mưa, ñ u ư t Ch tr hàng và ti ng hát chúng tôi” (Nh ng ti ng ca không ư t ) Ch b n câu thơ mà phác d ng ñư c c c nh tư ng l n hình tư ng; v a gian kh v a ng o ngh , v a g n g i t nhiên v a kì vĩ phi thư ng. Chính hình nh thơ “tôi s tay lên tr i” ñã khi n nh ng cơn mưa t m tã, nh ng tr n bom dày ñ c k thù r i xu ng tan loãng, tr thành bé nh , t m thư ng. Tuy v y, cái ñ ng l i trong Nh ng ti ng ca không ư t nói riêng cũng như c 4 bài thơ anh vi t th i gian này nói chung không ph i là ñ t tr i, bom ñ n hay nh ng m t mát hi sinh, mà là “ti ng hát” c a chính nh ng ngư i lính y. C t lên không ph i ñ t tr n an, xua ñi n i s hãi khi ph i ñ i m t v i s s ng và cái ch t..., th ti ng hát này v a ph ng ph t cái hào hoa, lãng m n c a nh ng chàng trai g c Hà thành, v a th hi n tinh th n, “nhu khí” c a m t th i ñ i. Hóa ra, chi n tranh, gian kh , ch t
40 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI chóc không ph i là ñáng s khi m i ngư i ñ u ý th c rõ v trách nhi m, b n ph n c a mình, bi t ñ t mình trong cái “ñ i c c” c a T qu c. B i th , d u ñang trú bom trong nh ng “căn h m sũng nư c” hay khi “s c l c ñã vơi d n”, thì ti ng hát c a nh ng ngư i lính tr v n c t lên, tràn ñ y h ng kh i và át ñi t t c : “R ng lau tr ng v n là r ng lau tr ng R ng d u lá khô ñ i n ng v n thì th m Ch bóng t i không còn là bóng t i Khi ñ ng ñ i tôi ôm súng hát trong r ng...” (Ti ng hát trong r ng ) ñây, chúng tôi không mu n nói t i “âm ñi u s thi” hay cái motiv “ti ng hát át ti ng bom” thư ng th y thơ ca th i ch ng M , b i gia tài thơ ca c a Huy C th i kì này, như ñã nói, ch v n v n 4 bài. Nhưng như m t s m c nhiên, trong ñó có ñ y ñ nh ng hình nh, hình tư ng thơ ca ñi n hình nh t, lãng m n và hào hùng, bi tráng và oanh li t nh t c a m t th i, ñó là ti ng hát c a ñ ng ñ i, là “em” và “tôi”, là chi c áo lính b c màu chi n tr n... Nên s không có gì là ng c nhiên khi “ti ng hát trong r ng” c a nh ng ngư i lính tr ñã tr thành n t ch âm trong b n hùng ca th i ch ng M c a riêng Huy C . Ti ng hát c a nh ng ngư i lính tr , ñó là s c s ng, ni m tin, là b n lĩnh c a c m t th h . Chính nó ñã giúp h vư t qua bom ñ n ch t chóc, hơn th , còn ti p t c truy n c m h ng cho nh ng năm tháng tái thi t ñ y gian khó sau này, cho “em” và “tôi”, cho nh ng ngư i ñ ng ñ i cũ năm xưa, khi h l i “... ñi trong r ng”..., trong m t cu c hành trình m i, v i các nhi m v m i: “Dư i s c lá T a vào r ng em hát Bàn tay ta như lá c ñá m m S ng như núi Ta tr ng nên ñ nh núi S ng cho nhau Ta gây d ng nh ng cánh r ng...” (R ng T qu c )
2.2. T o v t và s tìm ki m b n th B ng ñi m t th i gian dài, kho ng 10 năm sau khi r i chi n trư ng, Huy C m i “tái xu t” v i m t di n m o, dáng v khác h n. Cũng ch ng ai ñ t ra câu h i t i sao ph i sau t ng y năm anh m i tr l i v i thơ ca, ñ y nhi t huy t và h ng kh i như th , b i câu tr l i th t gi n ñơn, trong anh, t t c ñã chín mu i. Anh ñi nhi u, vi t nhanh, “xê d ch” su t
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 41 chi u dài ñ t nư c, ñ c bi t nh ng nơi t ng là chi n trư ng năm xưa. Sau bom ñ n ch t chóc, có l nh ng l p tr m tích văn hóa n ch a trong cái sâu th m huy n bí c a núi r ng, c a cái cơ th t nhiên ñ y thương tích ngày nào ñã cu n hút anh. V i anh, ñ t ñá không vô tri, dòng sông không âm th m ch y dài theo l ch s . Nó luôn thao th c, trăn tr , luôn tìm v c i ngu n. Hóa thân vào t o v t, anh ñã ñánh th c nh ng tâm s , ý nghĩ c a m t ñ t, b u tr i, ng n gió, cánh r ng, dòng sông..., khi n cho th gi i t nhiên v n dĩ s ng ñ ng càng tr nên s ng ñ ng. T o v t trong thơ Huy C như m t sinh th , nó có ñ i s ng, bi t v n ñ ng và suy ng m. Ai cũng bi t “ñ t” là nơi ta sinh ra, nuôi ta khôn l n, nhưng ít ai “nh m t ñ t tên” cho ñ t (ý thơ Nguy n Khoa Đi m), ít ai bi t ñư c r ng chính “ñ t” ñã ph i gánh ch u bao thương ñau, ôm vào lòng bao m t mát ñ cho s s ng sinh sôi, cho cây ñ i n hoa k t trái. Ngàn ñ i nay và mãi sau này v n v y, “ñ t” b n b và nh n n i dâng cho ñ i, cho ngư i t t c : “Đ t cho, ñ t ñã cho Đ n ch còn là ñ t Không n ào Ch ng ph n son Quanh năm b n b chuyên c n... Đ t cho ngư i t t c Còn ñ t, thích tr n...” (Bài thơ m t ñ t ) Chính s gi n d và bao dung, th m l ng và cao quí c a “ñ t” ñã mách b o Huy C , giúp anh khái quát, ñúc k t thành m t nguyên t c, nguyên lí c a s t n t i: “cho là ñư c”. “Cho là ñư c”, “cho là nh n”... ñó không ch là l ñ i, là phép ñ i nhân x th , là n n móng nhân sinh..., mà còn là cơ s t o nên s tương tác, c ng sinh, hòa h p b n v ng muôn ñ i c a v n v t: “Cho cái n ng màu xanh Trái cam r i s ñ Cho l i mòn viên ñá Ng n núi hóa con ñư ng. (...) Cho ñ t gi t m hôi Bung lúa vàng hoa tr ng Cho ñ i thêm ánh n ng Đ cu c s ng lung linh!...” (Cho là ñư c )
42 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
L y c m h ng t “ñ t”, “trong n i ñau c a ñ t có con ngư i” ( M t tr i trong lòng ñ t – Tr n M nh H o): “H còn ngư i còn ñ t / S có c b u tr i”; t s th ng nh t hài hòa gi a “cho” và “nh n”..., Huy C ñã d n ch m ñ n gi i h n c a s th u hi u, giao c m g n gũi gi a con ngư i và t o v t, ñi u mà r t ít nhà thơ trư c ñây ñ t t i. Nhưng khác v i cái “xuân h ng” tràn ñ y thanh s c tr n gian, ñài các kiêu sa mà u bu n ti c nu i c a Xuân Di u; cái mênh mang, r n ng p “sông dài, tr i r ng, b n cô liêu”, kì vĩ tráng l mà l loi ñơn côi c a Huy C n..., t o v t trong thơ Huy C , t núi, r ng, “lá c ” ñ n nh ng “ng n gió”... ñ u ñ y t tin và kiêu hãnh. Anh vi t v hoa h ng, hoa bư i, hoa nhài nh ng “Bông hoa xinh ñ p c a tôi ”; loài hoa nào, bông hoa nào cũng r c r , quy n rũ, không ph i ch vì v ñ p t nhiên mà chính vì s “cháy h t mình” c a chúng: “Hoa s ng ñ p cho ñ i / Đ báo tin trái chín”. Anh vi t v dòng sông nh , th m l ng và khiêm như ng quên mình làm nên bi n l n: “Con sông ch y ñ n bi n Qua mưa bão ngày ñêm Con sông ch ng còn tên Ch ng còn c chính mình Đ ch còn bi n l n. (...) Bi n th n nhiên kiêu hãnh Ch nh n, bi t bao ñ i Còn dòng sông nh nhoi Không nh n, ch bi t như ng Quên mình làm nên bi n.” (Cái l n c a dòng sông nh ) Chung qui, ñó v n là s hi sinh, v n là “cho là nh n”: “C ñ n cái mênh mông / Sông cũng cho bi n n t”. Nhưng ñi u ñáng chú ý nh ng câu thơ này chính là, ñ ng sau cái s “cho là nh n” thông thư ng theo qui lu t c a t o hóa có s t nguy n, s ñ ng c m, s chia, không ràng bu c cũng không ñòi h i, b i không có nh ng dòng sông s không có bi n c , không có ñ i dương mênh mông các dòng sông s c n ki t ngu n nư c, s không có nơi trú ng , sinh t n cho v n v t và th c th s ng muôn loài... Cái s s p ñ t kì bí và minh tri t c a t o hóa, cái l n lao c a dòng sông nh ... qua s th hi n c a nhà thơ, th t gi n d và sâu s c. Trong thơ, Huy C không ch ñi sâu khám phá b n ch t c a các s v t hi n tư ng, mà dư ng như chính s v t hi n tư ng cũng mu n mư n h n thơ c a anh ñ giãi bày. Có m t s ñ ng ñi u nào ñó gi a ngư i làm thơ và c nh v t, nên ngư i ñ c có c m giác không
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 43 ph i anh – nhà thơ ñang miêu t mà là c nh v t, t nhiên ñang t kh c h a, phô di n ti u s , ngu n g c, chân dung c a mình: “R ng Là lá Là cây Là ñá m m ng n c Đ nh núi cao mây ph Con voi r ng bâng khuâng” ( R ng T qu c ) Trư c khi là sông H ng Tôi là r ng là núi Là khe su i trong xanh Là ñá t ng n ng xói
Là nh ng v t chân nai Con voi l ng ngơ ngác Đ i bàng bay qua thác Hoa núi n ñ y tr i (Bí m t c a r ng ) Trong các bài thơ anh vi t v t o v t th i kì này, “ Tâm s c a ñá ” là m t bài thơ hay, ch t ch a nhi u suy ng m v b n ch t và ý nghĩa, giá tr ñích c a s s ng, s t n t i: “Tôi là ñá C a nh ng hang ñ ng b p bùng trong ti ng hú C a nh ng mũi tên b ng ñá phóng ñi C a nh ng lư i rìu bén hơn sau nhát băm vào ñ t
Đá gan góc, ti ng hú dài sang s ng Đàn ñá reo, ñàn ñá g i v ng trăng Mũi tên l n, lư i rìu càng ph i l n Đá c a m t th i ñ ng l i r n căng” Đá t o thành núi r ng, hang ñ ng; thành công c sinh t n; thành ñ t nuôi cây; thành con ñư ng; thành n n móng, b ñ cho muôn ngàn c máy s c sôi..., b i “tôi là ñá”, nhưng còn là “chi c lá”, là “n ng vàng r c r ”, là “l a”... M i l n ñi p khúc “tôi là ñá” l p l i là thêm m t l n “ñá” t nh ; thêm m t l n nh ng l p tr m tích nguyên sinh ki n t o nên s
44 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI s ng, nên l ch s loài ngư i ñư c hé m , phơi l . Có ph i vì th mà xưa nay m i công trình t nhiên hay ñư c t o tác t ñá bao gi cũng khi n h u sinh ph i ng m nghĩ, suy tư t s v ng b n, uy nghiêm c a nó?!... Huy C yêu r ng, yêu ng n gió, dòng sông, yêu c cây hoa trái..., yêu t t c nh ng c nh v t thân thu c, b i v i anh, chúng mang dáng hình c a “em”, c a cu c ñ i, c a quê hương ñ t nư c. Anh c m thán trư c dòng sông: “H i dòng sông c a tôi / M t n a ñ i gh nh thác / Đ su t ñ i ào t / Cu n cát ñ trong lòng...” ( Trư c khi là sông H ng ); anh yêu quý cây, b i: “Cây như chính cu c ñ i / Che n ng mưa v t v / Cây theo em t t c / Nh ng ao ư c xanh r n” ( Nh ng bóng lá sinh sôi ); và trên h t, anh rút ra tri t lí ngay t nh ng ñi u quen thu c, bình d nh t : “C cũng là ñ t nư c / Nên b ng hóa tâm h n / Bão xi t hay bình yên / Ch ng bao gi ngơi ngh ” ( Tâm h n lá c )... J.W.Goethe vĩ ñ i ñã nói: “Thiên nhiên bao gi cũng trung th c, cũng ñúng v i l ph i”, còn nhà văn xuôi tr tình Nga M.Prisvin h i thúc: “Hãy tìm ki m và phát hi n trong thiên nhiên nh ng phương di n ñ p ñ nh t c a tâm h n”. Thâm nh p và g n bó v i t o v t, t nhiên, Huy C trư c h t ñã tìm th y s thăng b ng ñ chu n b bư c vào m t cu c chi n m i, dài lâu, không ñoán ñ nh trư c ñư c tính ch t, qui mô và s ph c t p c a nó; hơn th , hành trình tìm ki m c i ngu n c a t o v t cũng ñ ng th i là quá trình anh t th m th u, kh ng ñ nh cái b n th c a chính mình.
2.3. Đư ng t i “Cánh bu m m t tr i” Tr v t chi n trư ng, cũng như bao ngư i khác, Huy C ph i ñ i m t v i nhi u khó khăn v t v c a th i h u chi n. Huy C , không có c m giác th i gian ngưng tr . V i anh, cu c s ng là m t dòng ch y không ng ng, h i h , v i vã... Nhà thơ cũng h i h , v i vã, vì n u không th s không k p ghi nh n nh ng gì ñang ñ i thay, ñang di n ra trong cu c ñ i này, c s cao quý và t m thư ng c a nó. Anh ñưa vào thơ t t c nh ng gì l t vào t m m t hay có trong ý nghĩ: nh ng vui bu n c a cu c ñ i, s b t bình trư c nh ng k cơ h i d i trá, thái ñ yêu kính lãnh t và ñ t nư c, n i ni m c a ñ a con t th y mình chưa làm tròn b n ph n... Đ i s ng thư ng nh t ñi vào thơ anh v i nhi u m ng sáng t i; ngôn ng thơ anh, vì th cũng ít nhi u mang cái thô nhám c a ñ i thư ng. Đôi lúc trong thơ, anh ñã không th ki m ch ñư c trư c “ni m vui” c a m t lũ sâu m t, lũ “dòi” l m ti n nhi u c a, chuyên ñ c khoét c a nhà nư c, nhân dân: “Ni m vui” nào cũng ph i có kim cương Có mì chính, g o, ñư ng và thu c gi ... Hãy v i nh ng th y t kho b ng ti n, b ng h i l B ng qu n jeans, b ng áo ng mơ màng... Đ y cũng là ni m vui” d n ñ n giàu sang
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 45
Nh ng “ni m vui” hân hoan ñáng giá hàng ngàn ñ ng trên b a ti c Nh ng “ni m vui” còn có c “quy n hành” ti p s c D u son văn v , ch kí lim dim...” (Nh ng ni m vui ñáng ch t ) Hay: “M t lũ ñ a su t ngày ngáp v t Gi t cà phê ñen rơi xu ng ván bài riêng Đ a ñ o ngũ, b ru ng vư n, ñi phe l p, phe săm C m làm ñá, ñá lăn ngay trư c m t Xăng ngang nhiên thành ven ñư ng Thu c lá tây rào rào như v t Cái m t m t m bán chui tân dư c Câng câng làm vênh váo ph Hàng Bu m...” (Hà N i th i tôi s ng ) Tuy nhiên, như ñã nói, ch ng khó khăn nào ñánh g c ñư c nh ng ngư i lính ñã tr i qua bom ñ n và may m n còn s ng sót như Huy C . M i lúc th y mình m t m i, sao nhãng, anh l i “ Đ i di n v i m t tr i ” và l c v n chính mình ñ ñư c ti p thêm ngh l c: “Đ i di n v i m t tr i / Là nh ng ngày chi n ñ u chưa h thôi / Gi c ñ ng kia ñ ng buông m m tay súng / K cư p còn ñâu ch hát l i ru”. B i th , “Đ ng m t công hòng làm tôi chán n n”. Huy C v n luôn t nh táo ñ nh n ra r ng: “M t k thù không còn trong t m b n Nào ph i ñâu như v y ñã là xong V n còn nh ng k thù qu y lên trong t m m t Chúng m c áo nhân dân Nhưng là m t lũ mù Trư c gái ñ p rư u thơm Nhưng là m t lũ câm Trư c s th t b ñem ra g bán b ng t ng làn khói thu c Và trư c ñ u câu danh d Chúng ch n chi c nh n vàng ñ ni m tin b cu c Quăng ngôi nhà là m i câu cho nh ng tu i tr ươn hèn Ăn c p g o ñã quen mùi ñ s ng v i ni m vui ăn ph Ăn c p ti n ñã tr thành ñ c quy n c a nh ng l i kh n kh a Và chúng cam tâm ñánh m t c tâm h n Làm rơi xu ng bùn ñen t m lòng ngư i c ng s n...” (Tôi tin dòng máu c a tôi )
46 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
N i ñau nào th i h u chi n cũng b ng rát, nh c nh i. Nhưng n i ñau vì trong khi có bao ngư i ñã ngã xu ng, thân xác h v n còn n m l i nơi chi n trư ng, bao ngư i khác v n s n sàng “Đ t nư c chưa bình yên / Chúng tôi còn ra tr n”... mà v n có nh ng k cơ h i x o trá, th n nhiên bòn rút, t n hư ng l c thú trên công s c, xương máu c a ñ ng ñ i, c a nhân dân thì không th nào ch p nh n ñư c. T thâm tâm, h n Huy C không mu n tô v hay cư ng ñi u hóa ñi u gì. S căm gi n, b t bình c a anh trư c lũ “k thù” “m c áo nhân dân” là có th t. Nó nh c nh anh, nh c nh chúng ta c n bi t ta là ai và ñang ñâu, ta c n ph i làm gì. Không ph i ng u nhiên khi chi n tranh m i ñi qua, ñ t nư c t m bình yên, anh l i nhi u l n nh n m nh ñ n ni m tin, ñ n ph m ch t c a m t ngư i lính ñ n th . “ Tôi tin dòng máu c a tôi ” là m t b c phác th o nhi u gam màu v m t cu c s ng ñang tái l p, ñ ng th i cũng là l i h a danh d s ti p t c ñ u tranh ñ n cùng, c ng hi n ñ n hơi th cu i cùng c a Huy C . Khi sáng tác, Huy C ít quan tâm ñ n v n ñi u, nhưng thơ anh l i có r t nhi u n d và nh c tính, b i nó là ti ng ngân vang t nhiên c a tâm h n, trí tu , trái tim nhà thơ; nó mang c m h ng, nhi t huy t c a m t ngư i lính, m t viên ch c t ng tr i, ñ y trách nhi m v i cu c ñ i. Cu c s ng càng gian khó, b n lĩnh c a con ngư i càng ñư c th thách, tôi luy n. B t ch p nh ng gian khó y, anh và th h c a anh v n bình th n, kiêu hãnh: “Tôi v n u ng ti ng ñàn b u có h n muôn ñ nh núi Và d y con bư c ñi, bư c ngã trên nh ng viên ñá tôi l y v t ñ nh núi m sương”, v n hư ng t i “ Cánh bu m m t tr i ”, v n l ng nghe “ Khát v ng mùa xuân ” trong ti ng mưa nh rơi. Đây có l là lý do khi n nhi u bài thơ c a anh ñã ñư c ph nh c, ñư c hát nhi u như v y: “Khi gi t mưa c a mùa xuân rơi xu ng Tôi bi t r ng bão t ñã bình yên Gió heo may, phi n lá vàng l i s ng L nh l o qua r i, mưa như l a bùng lên (...) Mưa rơi xu ng Còn m t tr i l i Th cho nên n ng t ñ y cũng rơi N ng chói chang vòm xanh Hà N i Cho hè sang, qu chín m ng môi ngư i...
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 47
3. K T LU N
Đ i Huy C không dài, thơ Huy C có th chưa d ñ c vì còn nhi u s th ng th n, gai góc, nhưng ñó là nh ng sáng t o, phát hi n ñ c ñáo c a m t tư duy thơ m i m , m t tâm nguy n chân thành. Cũng gi ng trư ng h p Phùng Kh c B c (1944 1991) và t p di c o thơ “M t ch m xanh ” (Nxb Quân ñ i, gi i thư ng H i Nhà văn 1991), b o b nh ñã khi n nhi u d ñ nh c a Huy C dang d , song anh v n ñang ti p t c s ng, m t th gi i khác, v i “cánh bu m m t tr i” c a riêng mình.
TÀI LI U THAM KH O
1. Huy C (2015), Cánh bu m m t tr i , (Huy K sưu t m và biên so n), Nxb H i Nhà văn. 2. Tr n M nh H o (1981), M t tr i trong lòng ñ t , Nxb Văn ngh TP.H Chí Minh. 3. Nguy n Đ c M u (1978), Trư ng ca sư ñoàn , Nxb Quân ñ i Nhân dân. 4. Thanh Th o (1977), Nh ng ngư i ñi t i bi n , Nxb Quân ñ i Nhân dân.
HUY CU AND HIS PATH TO “SOLAR SAIL”
AbstractAbstract: Huy Cu is one of the special poets of our post war poetry. His works bring to the aspiration, happiness, sadness and even the worries and thoughts on a generation who went through the war. The path from “the song in the forest” (Tieng hat trong rung), “the words of stone” (Tam su cua da) to “the solar sail”(Canh buom mat troi) has shown clearly his own thought, exploration and experience on values of life and poetry. KeywordsKeywords: Huy Cu, poetry, the song in the forest, the words of stone, the solar sail
48 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT BÁC SĨ TRONG BÚT KÍ CỦA MỘT BÁC SĨ TRẺ V KIỂU NHÂN VẬT BÁC SĨ TRONG VĂN XUÔI M.BULGAKOV
Đ ng Đ c Hi p 1 Trư ng Đ i h c Sư ph m Hà N i
Tóm tt t t t t: M.A.Bulgakov (1891 1940) là m t trong nh ng nhà văn n i ti ng nh t c a nư c Nga n a ñ u th k XX. Sáng tác c a ông khá ña d ng, g m nhi u th lo i, trong ñó, Bút kí c a m t bác sĩ tr ñư c coi là tác ph m ñ u tay. Đó là m t t p g m b y truy n ng n hi n th c và m t m c ñ nào ñó, mang tính t truy n sâu s c. “Bác sĩ tr ” không ch là nhân v t trung tâm trong t p truy n mà còn tr thành m t hình tư ng khái quát, ch a ñ ng chi u sâu tư tư ng tri t mĩ, xuyên su t các sáng tác sau này c a nhà văn. TTT T khoákhoá: Bút kí c a m t bác sĩ tr , hình tư ng nhân v t, Bulgakov
1. M Đ U
Bút kí c a m t bác sĩ tr c a M.Bulgakov là m t t p g m b y truy n ng n riêng bi t (Chi c khăn thêu hình con gà tr ng , Vòng quay th thách , C h ng b ng thép , Bão tuy t , T i như ñêm Ai c p , Con m t h ng , Bãi sao ) nhưng g n k t ch t ch v i nhau v ch ñ và nhân v t trung tâm, ñư c ñăng t i trên hai t p chí Ngư i cán b ngành y Moskva và Toàn c nh ñ Leningrad r i rác trong nh ng năm 1925 1926. Th c ch t ý ñ sáng t o và nh ng nét phác th o l n v ki u hình tư ng nhân v t này ñã hình thành trong nhà văn ngay t nh ng năm 1916 1917, khi ông t t nghi p xu t s c ñ i h c y khoa và ñư c b nhi m ph trách m t b nh xá vùng sâu xa thu c t nh Smolensk. Ý ñ này ñư c ti p t c phát tri n trong nh ng năm 1918 1919, khi ông tr l i quê nhà Kiev (Ukraina). B n th o cu i cùng c a t p truy n (như hi n nay) ñư c hoàn thành cu i năm 1921, sau khi Bulgakov chuy n ñ n Moskva và ñ nh cư vĩnh vi n t i ñây. Ngay khi Bút kí c a m t bác sĩ tr ñư c công b , nhi u nhà nghiên c u và ñ c gi ñã cho r ng tác gi c a nó ñã b t chư c, k th a ho c ch u nh hư ng sâu s c Bút kí c a m t
1 Nh n bài ngày 15/4/2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 24/12/2016. Liên h tác gi : Đ ng Đ c Hi p; Email: [email protected]
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 49 bác sĩ c a V.Veresaev (1867 1945). V.Veresaev vi t tác ph m này t 1895 ñ n 1900, ñư c ñăng toàn b trên t p chí Th gi i thánh th n , t s 1 ñ n s 5 năm 1905. Tuy nhiên, cũng l y hình tư ng trung tâm là bác sĩ, cũng lu n bàn v ñ tài y h c, nhưng Bút kí c a m t bác sĩ c a Veresaev thiên v chính lu n, ngh s ; còn các truy n ng n c a Bulgakov mang các ñ c ñi m c a m t tác ph m văn chương v i t ch c hình tư ng nh t quán, gi u ch t g i m , liên tư ng, th m ñư m ch t tr tình và “tr thành ngu n c m h ng m nh m và cung c p nh ng c t truy n lý thú cho nhà văn tr trong các tìm tòi ngh thu t c a ông. T t nhiên, nh ng phát hi n l n thì chưa ñ n ngay l p t c” như Vi n sĩ Piotr Alexeevich Nicolaev (1924 2007) ñã vi t trong l i gi i thi u cu n Ngh nhân và Margarita (b n d ch ti ng Vi t c a Đoàn T Huy n).
2. N I DUNG
2.1. Chân dung nhân v t bác sĩ trong Bút kí c a m t bác sĩ tr Là nhân v t trung tâm, có m t trong t t c các truy n ng n trong t p truy n cùng chung nhan ñ , “bác sĩ tr ” là ngư i ph trách toàn b m i công vi c c a b nh xá, có trình ñ chuyên môn cao nh t, tr c ti p x lí m i ca b nh. Đây cũng chính là ngư i k chuy n ngôi th nh t, k l i nh ng tr i nghi m ñã qua, cái làm nên n i dung ch y u c a t p truy n. Ngay trong truy n ñ u tiên: Chi c khăn thêu hình con gà tr ng , v bác sĩ tr xưng “tôi” k v vi c b n thân ñư c ñi u ñ ng v ph trách m t b nh xá g m có v n v n b y ngư i thu c vùng sâu vùng xa c a nư c Nga như sau: “Đúng vào lúc 2 gi 5 phút chi u ngày 17 tháng Chín năm 1917 không th nào quên ñư c ñó, tôi ñã ñ ng trong sân c a b nh xá Murino m t cái sân c m m nhũn, sũng nư c vì nh ng tr n mưa tháng Chín” [1, tr.71]. V tu i tác và phong thái, nhân v t t gi i thi u: “Tôi c g ng nói năng m t cách ch m rãi, quan tr ng, ñĩnh ñ c, ñi ñ ng không v i vã, h p t p như m i sinh viên cái tu i hăm ba v a m i t t nghi p ñ i h c, mà là bách b m t cách khoan thai, ñư ng b ” [1, tr.73]. Trong truy n th ba: C h ng b ng thép , nhân v t cho bi t thêm: “b n mươi tám ngày trư c tôi t t nghi p ra trư ng v i t m b ng xu t s c, nhưng t t nghi p xu t s c là m t chuy n...” [1, tr.92] và ti p ñó nh n m nh: “ Tôi, bác sĩ, m i v n v n 24 tu i , v a ra trư ng hai tháng trư c và ñư c c v ph trách b nh xá Nhikolski này” [1, tr.93] và “Ki n th c c a tôi, m t bác sĩ m i t t nghi p sáu tháng trư c, t t nhiên, là chưa có gì” [1, tr.134]. Trong su t t p truy n, nhân v t “bác sĩ tr ”, như ñã t th hi n, là m t ngư i ñ c thân, nhưng trong ñ i th c, Bulgakov ñã k t hôn l n ñ u tiên v i T.N.Lappa (1892 1982) t năm 1913, khi ông 22 tu i, và khi nh n nhi m s vào ngày 29 tháng Chín năm 1916, c hai v ch ng cùng ñi. Như th , v “bác sĩ tr ” ñã c tình lư c b , làm m hóa các chi ti t ti u s , song y u t t thu t v n hi n hi n rõ. B i ngay sau ñó, như m t thói quen thu c v b n
50 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI năng c a m t ngư i ngh sĩ ch không ph i là m t bác sĩ, cái c m h ng k l , t ñ c ý m t cách khôi hài, bu n chán c a nhân v t ñã nhanh chóng như ng ch cho s quan sát, bao quát ngo i c nh. Đây là nơi ăn ch n trong khuôn viên b nh xá c a “tôi”: “Tôi rùng mình, bu n bã nhìn lên cái cơ ngơi tương lai c a tôi – m t căn nhà nh hai t ng, r t s ch s v i nh ng c a s ñóng im m, l ng ng t như t , và kh th dài ngao ngán” [1, tr.72]. C th hơn, trong truy n th năm T i như ñêm Ai c p “bác sĩ tr ” cho bi t thêm: “... căn h c a tôi, 2 t ng, t ng trên g m phòng làm vi c và phòng ng , t ng dư i g m có phòng ăn, m t phòng xép không bi t ñ làm gì , và khu b p – nơi mà Acxinhia, ch b p n u ăn cho tôi, luôn trong ñó cùng v i ch ng là ngư i gác c ng lâu năm c a b nh vi n” [1, tr.117]. Trong nh ng miêu t ít i v “căn h c a tôi”, “bác sĩ tr ” ch ñ c bi t chú ý t i t sách: “Trong căn phòng làm vi c trong cái cơ ngơi c a tôi, ñã t a sáng m t ng n ñèn m áp. Tôi ng i ñó, như b b bùa, nhìn ch m ch m vào cái thành t u th ba c a Bác sĩ Leopold Leopoldovich: m t t l n ch t c ng nh ng sách. Riêng ch v lo i sách hư ng d n m x , tôi m i ñ m sơ qua thôi cũng ñã th y có ñ n g n ba mươi cu n, c b ng ti ng Nga và ti ng Đ c. Còn có bao nhiêu cu n n a v hư ng d n ñi u tr ! L i có c nh ng cu n atlas v các lo i b nh ngoài da n a!” [1, tr.72]... Tóm l i, hoàn c nh và ñ i tư c a nhân v t “bác sĩ tr ” trong toàn b t p truy n ch có v y. Không xưng tên, r t ki m l i, ít b t chuy n, trao ñ i v i ngư i này ngư i n , nhưng nhân v t “bác sĩ tr ” không t n t i như m t cái bóng, mà ý th c r t rõ v v trí, vai trò, s m nh c a mình nơi xa xôi, heo hút, “kh ho cò gáy” này. Công vi c b n r n và t nh t, l p ñi l p l i t i m c có v như “tôi” ñã lãng quên c b n thân , th ng ho c “tôi” m i s c t nh: “ Mình trông gi ng Dmitry M o Danh quá ”, tôi b ng nghĩ m t cách ngu ng c như v y” [1; tr.75], nhưng ngay sau ñó l i t “ph n bi n”: “M t khuôn m t xanh xao ph n chi u trong ô kính c a s ñen sì. Không, mình không h gi ng Dmitry M o Danh, và tôi, như các v cũng ñã th y ñ y, ñã già d n ñi nhi u... ñã có m t nét nhăn nơi cánh mũi...” [1, tr.82]. Toàn b s chú ý, “th c nh n” v b n thân này không có ý nghĩa như m t s than vãn, nó cho th y m t ñi u: Nhân v t ñã th m thía tr i nghi m, ñã b t ñ u c m th y m t m i trư c áp l c c a công vi c: “trong vòng m t năm, tính cho ñ n bu i chi u ngày hôm nay, tôi ñã thăm khám và ñi u tr cho 15 613 b nh nhân. Con s n i trú là 200 và ch có 6 ca t vong” [1, tr.131], th nên, ñôi khi r nh r i: “Tôi bư c ra ch khác và nhìn vào t m gương trong nhà h sinh. T m gương ph n chi u rõ nh ng gì mà nó v n t ng ph n chi u: cái khuôn m t méo mó c a m t d ng thoái hóa không th ch i cãi v i con m t ph i như là b ñánh b m tím. Nhưng, và ñây t m gương không h có l i, trên má ph i thì nh n nh i như sàn g mà trên ñó có th khiêu vũ ñư c, còn trên má trái v n còn nguyên ñám lông măng r m tua t a màu hung” [1, tr.124]. Song, nh ng chi ti t miêu t c th như v y cũng không
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 51 làm b c chân dung t h a c a “tôi” và ngay c nh ng ngư i b nh mà tôi c n quan sát, theo dõi ñ ch a tr b t ñi s m nh t. Th c t là “tôi” không chú ý ñ n mình, “tôi” ch chú ý ñ n ngư i b nh; nhưng ngay c khi ñó, “tôi” cũng ch t p trung vào các tri u ch ng, bi u hi n c a b nh t t ñ ch n ñoán, ch a tr ch không m y quan tâm t i chân dung, di n m o, tên tu i c a các b nh nhân. Trong truy n th ba Cái c h ng b ng thép , có s miêu t c n c nh, b nh nhân là “m t ñ a bé gái ch ng ba tu i (...) nh ng l n tóc quăn t nhiên, óng ánh như lúa mì chín vàng. Đôi m t xanh, m to, ñôi má h ng như má búp bê. (...). Ch có m t kh i m ñ c kỳ qu c sát ñáy m t c a ñ a bé, và tôi hi u ngay r ng ñó là n i hãi hùng ñ n ho ng lo n, tuy t v ng ñ a bé không th th ñư c. Nó s ch t sau m t ti ng ñ ng h n a, ch c ch n như v y” – (...). Cái hõm nh trên c h ng ñ a bé c th t xu ng theo m i nh p th , nh ng ñư ng gân n i ph ng lên, s c m t ñ a bé chuy n d n t h ng hào sang tím tái” [1, tr.123]..., nhưng ph i ñ n cu i truy n, khi m i vi c ñã k t thúc t t ñ p, ta m i bi t tên ñ a bé gái y là Lidka. Truy n cu i cùng Bãi sao , k v b nh s t phát ban, cũng như v y. Chân dung c gia ñình b nh nhân tr và nh ng ngư i n m vi n có ñư c “k ”, ñư c phác h a, nhưng không ñ ñ hình dung rõ ràng v t ng nhân v t: “M t tháng ñã trôi qua... (...). Trên nh ng giư ng b nh v n nh ng t m v i ga s n mòn (...). Tóm l i, ñó là m t s nghèo nàn ñáng thương ng p chìm trong tuy t tr ng. (...) tâm h n tôi ñã thanh th n hơn r t nhi u trong cái căn nhà ngang y ñã có t i b y b nh nhân nam và năm b nh nhân n n m ñi u tr . Và c m i ngày, trư c m t tôi, nh ng m ng n t ban dày ñ c như nh ng bãi sao y c d n bi n m t...” [1, tr.145]. Như th , thu hút s quan tâm trư c tiên c a “bác sĩ tr ” không ph i b n thân ngư i b nh mà là các “tình hu ng b nh h c”. Đi u này th hi n tính ñ c thù ngh nghi p c a Bulgakov và m t s nhà văn xu t thân t ngành y như ông: quan sát t m , ghi chép c th di n bi n b nh lí c a b nh nhân theo ki u l p h sơ b nh án. Song s khác nhau gi a Bulgakov – bác sĩ v i Bulgakov – nhà văn n m ch : s quan tâm, yêu thương b nh nhân, cái mà ngư i ta thư ng g i là “lương y” hay “y ñ c” thông thư ng c a m t bác sĩ ñã như ng ch cho nh ng trăn tr v tình th và k t c c s ph n c a ngư i b nh, ñi u mà ch có các nhà văn hay nh ng ngư i “ưu th i m n th ” như A.Chekhov, M.Gorky hay L T n. N i ñau th xác không khó ch a tr b ng n i ñau tinh th n. Vì th , ñan xen trong ghi chép di n bi n b nh tình c a m i b nh nhân là nh ng c m nh n, ý nghĩ riêng, là s “ñ i tho i” v i chính b n thân mình c a bác sĩ – nhà văn tr . Nh n xét v ñi u này, nhà nghiên c u M.O.Gudkova vi t: “Là m t ngư i n m v ng nh ng tiêu chu n c a ngôn ng vi t, Bulgakov ñã c m bút như m t nhà văn b t ñ c dĩ. Ý th c v nghi p văn ti m tàng c a m t bác sĩ nông thôn Nga (ví d như Chekhov và Veresaev) hi n h u trong ý ñ tác gi và
52 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI trong tâm th c ngư i ñ c. Nhân v t trung tâm c a Bút kí c a m t bác sĩ tr không k chuy n (như các nhân v t c a N.Leskov), mà miêu t các s ki n v i k năng c a m t nhà văn. Đó là câu chuy n h i c c a nhà văn v quá kh c a m t bác sĩ” [1, tr.555]. S c ho t ñ ng c a tu i tr , ngh l c, ki n th c chuyên môn ñã giúp nhân v t vư t qua s thi u t tin, thi u kinh nghi m, vư t qua s ñơn ñ c trong ngh nghi p (anh r t mong c p trên ñi u ñ ng thêm cho m t bác sĩ và ít nh t m t y tá n a), vư t qua ngư ng dân trí quá th p c a vùng sâu vùng xa. T t c nh ng ñi u này ñã giúp cho nhân v t ñ ng v ng trong cu c ñ u tranh gay go quy t li t gi a hoàn c nh và m ng s ng c a b nh nhân. S m nh c a ngư i bác sĩ này không ch là ch a tr b nh t t mà còn là mang nh ng ki n th c y h c sơ ñ ng ñ n cho nh ng ngư i nông dân l c h u, tăm t i. Cái nghĩa v chuyên môn – c u ngư i hay ít ra là làm gi m nh nh ng ñ n ñau v t lí – ñã bi n thành nghĩa v nhân văn cao c ; và cái nghĩa v này ñã che ph nh ng ư c mu n cá nhân còn l i: ngư i bác sĩ tr không có l y “m t phút nhàn r i”, hàng ngày “tr v nhà vào lúc 9 gi t i... không mu n ăn, không mu n u ng, không mu n ng . Không mu n ñi u gì khác ngoài vi c xin ñ ng có ai ñ n g i tôi ñi ñ ñ . Trong có hai tu n l mà có ñ n 5 l n, theo nh ng con ñư ng ñ y tuy t ph , ngư i ta ñ n ch tôi ñi ñ th c hi n nh ng ca ñ ñ ” [1, tr.100]. S phàn nàn này không ph n ánh r ng anh lo l ng vì s không hoàn thành nhi m v . Trong nh ng th i kh c hi m nghèo, lòng dũng c m, s quy t ñoán ñã giúp v bác sĩ ñưa ra nh ng quy t ñ nh dũng c m, táo b o, k p th i c u ñư c tính m ng ngư i b nh. Có th nói, tài năng, lòng dũng c m, tinh th n trách nhi m và tâm tr ng băn khoăn, luôn mu n tìm ki m m t ñi u gì ñó l n lao, cao c hơn – ñó là nh ng ph m ch t ngh nghi p và ph m ch t con ngư i ñáng quí nhân v t bác sĩ tr c a Bulgakov. Chính ñi u này ñã nên s khác bi t cho nhân v t c a ông.
2.2. Ki u nhân v t bác sĩ trong sáng tác c a Bulgakov Cũng Vi n sĩ P.Nicolaev (1924 2007) ñã kh ng ñ nh: “ Bút kí c a m t bác sĩ tr không ph i là nh t kí, cũng không ph i bút kí, chúng có ch t c a các truy n ng n, nhưng, cũng như các tác ph m quan tr ng v sau c a Bulgakov, y u t t truy n c m th y r t rõ”. Bulgakov ñã có m t sáng t o ñ c ñáo, (d ng ý rõ r t) khi ông xây d ng hình tư ng ngư i k chuy n và nhân v t là m t. Toàn b b y truy n ñ u ñư c b t ñ u b ng ngôi th nh t, nhân v t xưng “tôi” t k v mình – v t t c nh ng chuy n mà mình ñã ñích thân tham gia, ñã x y ra v i mình. Đây là ki u ngư i k chuy n bên trong v i ñi m nhìn c ñ nh, nó thuy t ph c b n ñ c hoàn toàn v tính chân xác c a câu chuy n. Trong vi c chuy n t i tr tình thì tr n thu t t ngôi th nh t không ph i là ñi u ki n duy nh t quy t ñ nh ñ n tính tr tình, nhưng trong trư ng h p Bút kí c a m t bác sĩ tr thì tr n thu t t ngôi th nh t là ñi u ki n ñ ñ th c hi n vi c này. B ng vi c s d ng ngôi th nh t,
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 53 ngư i k chuy n – nhân v t chính có cơ h i ñư c m t mình m t lãnh ñ a, toàn quy n và th a s c k chuy n, miêu t , bày t c m xúc, suy nghĩ, tâm tư sâu xa và l ng ñ ng c a mình v m i v n ñ c a cu c s ng – nh ng v n ñ ch t ch a trong tâm can, ñ ng th i v n ñ m b o tính khách quan và trung th c. Chính ñi u này khi n t p truy n như m t s giãi bày, m t s tr i lòng hơn là vi c ñi sâu tr n thu t, miêu t các s ki n, c t truy n, tính cách thông thư ng. B n ñ c c m nh n rõ tính xuyên su t c a m t c t truy n nh nhàng, tinh t và sâu l ng. Không xây d ng nh ng c t truy n ph c t p, nhi u tình ti t ñan xen, ch ng chéo, không ñ t tr ng tâm vào vi c miêu t nh ng tình hu ng gay c n, ñ t phá, ngh t th , Bulgakov t o ra m t m ch truy n man mác, l ng sâu và th m thía, d n d t ngư i ñ c vào th gi i n i tâm ph c t p và phong phú c a “bác sĩ tr ”. Đây là ñi u khi n t p truy n, tuy thu c th lo i t s , nhưng v n c vư t ra kh i khuôn kh c a th lo i y mà tràn sang ñ a h t c a tr tình. Ki u nhân v t bác sĩ, m i quan h gi a bác sĩ – ngư i b nh; ñ a ñi m c a hành ñ ng (b nh xá – b nh vi n tâm th n), c t truy n (liên quan ñ n các lo i b nh t t và gi c mơ)... trong Bút kí c a m t bác sĩ tr còn ti p t c ñư c phát tri n lên nh ng t m cao m i trong các sáng tác ti p theo c a nhà văn. T m t bác sĩ tr (chưa h có kinh nghi m, m i t t nghi p ñ i h c), ta l n lư t g p nh ng bi n th khác, nh ng “phiên b n ñ i cao” c a ki u nhân v t này. Trong Nh ng qu tr ng ñ nh m nh (1925), ñó là hình nh giáo sư ñ ng v t h c – vi n trư ng Persicov, “m t nhà bác h c siêu th ng” [3, tr.33]. Trong Trái tim chó (1925), ñó là giáo sư Preobrazenski nhà gi i ph u thiên tài, “ngư i s m t không ch Moskva, mà c London và Oxford n a” [3, tr.309]. Còn trong tác ph m cu i cùng – ki t tác Ngh nhân và Margarita , ngư i ñ c hân h nh ñư c “ti p xúc” v i v bác sĩ “kh kính” St’ravinski “con ngư i ch ch t c a b nh vi n này” [3, tr.493], m t b nh vi n tâm th n, m t “nhà thương ñiên” Moskva... Trong nh ng tác ph m k ti p này, hình tư ng ngư i bác sĩ thu n nh t, ñ c l p ñã b ph c t p hóa theo th i gian, tr thành m t c u ph n quan tr ng c a nh ng hình tư ng l n hơn mang tính tri t h c, tư tư ng, th m m ph quát tương t hình tư ng ngôi nhà, s yên bình, nghĩa v , cái thi n, cái ác... Bác sĩ N. trong Nh ng cu c phiêu lưu kỳ l c a m t bác sĩ; bác sĩ ngư i b o v ngư i b nh Alexei Turbin trong B ch v ; giáo sư Persicov và ti n sĩ Ivanov trong Nh ng qu tr ng ñ nh m nh ; giáo sư Preobrazenski và c ng s c a ông, bác sĩ Bormental trong Trái tim chó ; bác sĩ k sát nhân Iasvin trong Tôi gi t ngư i , bác sĩ ngư i b nh k t sát Bomgard và Poliakov trong Morphin ..., t t c ñ u b xô ñ y vào vòng xoáy c a cu c n i chi n huynh ñ tương tàn và c tìm cách thoát ra kh i nó. S ph c t p y th hi n rõ nh t trong Trái tim chó , Tôi gi t ngư i , Morphin , Ngh nhân và Margarita ... Giáo sư Preobrazenski ñã không còn không m y chú tâm vào công vi c ch a
54 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI tr , cái mà ông say mê theo ñu i bây gi là m t thí nghi m khoa h c mang m t t m vóc, chi u kích khác: “Tôi quan tâm ñ n m t ñi u hoàn toàn khác kia, v Ưu sinh h c, v vi c làm cho gi ng ngư i tr nên t t hơn ” [3, tr.312]. Qua hình tư ng Preobrazenski, ngư i ñ c nh n th y rõ t t c nh ng nét tính cách ph c t p, ñ i ngh ch nhau: bác sĩ nhà bác h c nhà nghiên c u hi p sĩ nhà pháp thu t k gi t ngư i... Cu c ñ i tho i bên trong c a v bác sĩ tr (s v t l n, gi ng xé gi a hai con ngư i ñ i ngh ch, gi a tinh th n trách nhi m và s m ng cao c c a ngh th y thu c...) trong Bút kí c a m t bác sĩ tr ñã phát tri n thành cu c ñ u tranh ñ i kháng gi a cái Thi n và cái Ác trong Ngh nhân và Margarita. Đi u ñó ñư c th hi n m t cách khái quát trong l i ñ t ñư c l y t Faust c a Goethe: “ ... V y th anh là cái gì ñã ch ? Là m t ph n c a cái uy l c n . Nó luôn mong ñi u d và luôn t o ñi u hay” [9, tr.104], (Đoàn T Huy n d ch: “... th r t cu c, ngươi là ai? – Ta là m t ph n c a cái s c m nh v n muôn ñ i mu n ñi u ác nhưng muôn ñ i làm ñi u ích l i” [3, tr.339]. Như th , Bulgakov ñã không ch cho th y xu th , kh năng, vi n c nh không th lư ng trư c mà còn d báo, tiên ñoán nh ng bi n c cũng như kì tích, phát ki n c a y h c nhân lo i th k XX, ñi u mà trư c ñây và ngay c nh ng năm 30 ngư i ta v n coi là hoang ñư ng. Ý chí, nhi t huy t, tài năng và ư c nguy n c a ngư i bác sĩ trong vi c c u ch a hay ít ra là làm gi m nh nh ng ñ n ñau, t t b nh c a con ngư i trong th i ñi m ñó ñã g p ph i nh ng khó khăn mang b n ch t khác và trên m t c p ñ khác. Phát minh c a giáo sư Persicov (mà so v i ông, “ các nhân v t c a Wells <...> ch là nh ng gã lùn t t ” [3, tr.54] ñã b cư ng ño t và s d ng cho m t m c ñích khác, v i vã, quan liêu, ngu d t và ñ y tham v ng. Ý tư ng c a giáo sư Preobrazenski r t cu c ñã th t b i. Sarikov là m t k t qu ñau ñ n c a m t kh i óc và bàn tay t m c th gi i. Th nhưng trong Ngh nhân và Margarita , s c m nh toàn năng c a trí tu và ý chí ñã ñư c th hi n trong vi c bóc tr n chân tư ng c a nhà o thu t ñen – Voland. Và cũng trong cu n “di chúc ngh thu t” này, b n ch t ñích th c c a nhân v t chính xuyên su t toàn b s nghi p sáng tác c a Bulgakov ñư c b c l hoàn toàn và ñ y ñ . M i liên h gi a bác sĩ và ngư i b nh, gi a ngư i ch a b nh và k ñư c ch a b nh, ñi u mà Bulgakov nh n ñi nh n l i trong toàn b 7 truy n ng n c a Bút kí c a m t bác sĩ tr nay ñư c kh ng ñ nh l i m t l n n a, cu i cùng và mãi mãi: Ngh nhân – tác gi cu n ti u thuy t l ch s v Ponti Pilat – m i là v bác sĩ tinh th n ñích th c. Căn b nh nan y mà Ngh nhân ñã ch a kh i cho nhà thơ “vô th n” Ivan Bezdomny, và nói chung, cho c m t “t ng l p trên các nhà trí th c, qu n lý quan liêu c a xã h i chính là thái ñ ñ c tôn, c c ñoan trong tư tư ng, là ch nghĩa kinh vi n giáo ñi u, là s ñ k và căm thù ñ i v i t ng l p trí th c giàu ý tư ng và ñam mê sáng t o m t căn b nh thu c v ý th c th ng tr , tư tư ng c m quy n, m t th h qu tai h i c n tr s phát tri n c a ti n
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 55 b xã h i và văn minh nhân lo i. “Bungac p quan tâm ñ c bi t t i s ph n ngư i trí th c, quý t c v tâm h n. Đ c Ngh nhân và Margarita ít nh t b n ñ c có th th y ba l p nghĩa: nh ng chuy n eo trong sinh ho t phàm t c Matxcơva nh ng năm 30; sáng t o ngh thu t và s ph n ngh sĩ, quan h gi a ngh sĩ v i quy n l c; quan h gi a tình thương và nghĩa v , gi a thi n và ác, tình ngư i và b o l c <...>. G p sách l i, ta xót xa cho s ph n ngh sĩ và v n như còn nghe th y ti ng th dài c a tác gi khi lòng ông phân vân gi a tha th và tr ng ph t. Ch l cõi vĩnh h ng ngh sĩ v n “chưa x ng ñáng ñư c hư ng ánh sáng, anh ta ch x ng ñáng hư ng s thanh th n?” [5, tr.361]. Có th nói, d u n t s t thu t c a các nhân v t bác sĩ trong h u h t các sáng tác sau này c a Bulgakov ñã m nh t d n b i nó ñư c xây d ng theo hư ng t ng hòa b n ch t c a các ph m trù, quan ni m trái ngư c nhau v cu c s ng và cái ch t, v thiên ñư ng và ñ a ng c, v ánh sáng và bóng t i, v cái thi n và cái ác. Trong Morphin , tính t ng hòa c a hình tư ng ñư c th hi n qua vi c nhân v t chính bác sĩ, ngư i t nguy n tr thành con b nh nghi n morphin; t quan sát, theo dõi tình tr ng b nh t t và quá trình tr li u c a chính mình. Trong Ngh nhân và Margarita, hình tư ng nhân v t bác sĩ và motif c u ch a, ch a tr , làm lành v t thương... ñư c nh n th c, lý gi i trên m t c p ñ khác, cao hơn trong h th ng các v n ñ ñ o ñ c – tri t h c th m m quan tr ng. St’ravinski, Chúa qu Voland và ñoàn tuỳ tùng, th m chí c nhà “tri t h c lang thang” Ieshua Ha Nozri cũng là bác sĩ. Ch c năng ch a tr , c u r i ñã thu c v nh ng ngư i ñ i di n cao nh t c a nh ng th l c t i cao trong th gi i ánh sáng và bóng t i, c a cái thi n và cái ác. N u như trong Trái tim chó, bác sĩ Preobrazenski ñư c miêu t v a gi ng như m t nhà pháp thu t, m t “ông tiên tóc b c”: “con chó (Sarik) ñ ng d y trên hai chân sau và làm m t c ch gì ñó gi ng như s bái l y Philip Philipovich ” [3, tr.209], v a gi ng m t k b bu c t i gi t ngư i (“theo l i bu c t i, Preobrazenski <...> ñã gi t Trư ng ti u ban làm s ch thành ph <...> Poligraph Poligraphovich Sarikov” [3, tr.334]; thì trong Ngh nhân và Margarita , nhà pháp thu t và k gi t ngư i l i chính là ngư i ch a tr . Như hai m t c a m t v n ñ , phương th c ch a b nh ñây thư ng b phê phán b i nó có kh năng ch a lành b nh nhưng cũng có th gây ra n i ñau ñ n ti p theo; nói rõ hơn, chính k b mang ti ng làm ñi u ác, tác nhân gây ra m i s xáo tr n l i dùng chính cái ác ñ ch a tr b nh t t cho con ngư i. Trong Morphin, cái dùng ñ ch a b nh là thu c, nhưng morphin cũng tr thành ch t ñ c gi t ngư i vì nó, d n dà, t o nên nh ng cơn nghi n gi t d n gi t mòn con ngư i. Còn trong Ngh nhân và Margarita , vi c ch a tr không ñơn gi n là gi i thoát con ngư i kh i n i ñau ñ n sinh h c, mà là c u r i, là tiêu di t cái ác, căn nguyên c a m i “b nh t t” n náu trong th m sâu tâm h n con ngư i, b ng chính cái ác. Đây là m t trong s nh ng th nghi m, băn khoăn, trăn tr , day d t khôn nguôi c a b c ti n b i F.Dostoievsky. Còn nh trong Trái tim chó , nhà văn ñã không ph i “vô tình” khi mư n l i nhân v t, buông ra các
56 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI l i giáo hu n thi u th c t , hoang tư ng và mơ h : “Không ñư c ñánh roi ai c , Philip Philipovich nghiêm kh c nói. <...> V i con ngư i cũng như v i ñ ng v t, ch có th tác ñ ng b ng l i khuyên b o mà thôi” [3, tr.224]. Tính ñ i ngh ch c a Voland và Ieshua Ha Notx’ri ñư c th hi n trong vi c s d ng các hình th c, phương ti n, công c khác nhau ñ ñ t ñư c m c ñích. “K c m ñ u th gi i cái Ác” [8, tr.80] ñã s d ng quy n l c c a cái ác ñ tr ng ph t nh ng bi u hi n c a t i ác tràn lan trong ñ i s ng xã h i và n m sâu trong m i con ngư i; còn “Chúa Tr i” Ieshua Ha Notx’ri ñã g ng gư ng ñánh th c cái thi n, c m hóa nh ng k ác b ng s t tâm. Tuy nhiên, s b t l c c a các “ý ni m tuy t ñ i” ñã ñư c làm sáng t . Khái ni m và h th ng li u pháp “ch a tr ” cũ c a y h c ñã khác xưa, cho dù nó ñã có bư c ti n tri n, hòa h p, ñ ng nghĩa v i các nguyên t c ñ o lý, nhân văn t t y u và không th thay ñ i: t i ác và hình ph t, s ñày ñ a và tha th ... Cu i tác ph m, t t c các nhân v t, dù là ñ i di n c a th gi i ánh sáng hay bóng t i, k ác hay ngư i lương thi n, ñ u thanh th n, b i h , b ng m t cách nào ñó, hay theo m t s lí gi i, bi n minh nào ñó c a nhân sinh, ñã làm tr n “b n ph n” trong kh năng, m c ñ , hoàn c nh, tình th c a mình.
3. K T LU N
Chi m v trí ñ c bi t trong sáng tác c a Bulgakov, hình tư ng nhân v t bác sĩ ñã có s v n ñ ng, phát tri n không ng ng, t chân dung, di n m o bên ngoài ñ n b n ch t, s m nh bên trong. Quá trình phát tri n c a hình tư ng nhân v t bác sĩ v a cho th y tác ñ ng c a nh ng v n vũ bão giông th i ñ i ñ n cu c ñ i Bulgakov, v a ph n ánh s ti n tri n và thay ñ i sâu s c trong quan ni m, tư tư ng và tư duy ngh thu t c a ông trong hành trình tìm ki m, hư ng t i các giá tr ñích th c và vĩnh c u c a nhân lo i.
TÀI LI U THAM KH O
1. Булгаков М.А. (1992), Собрание сочинений в пяти томах. Tom первый: Записки юного врача; Белая гвардия; Рассказы; Записки на манжетах. Изд. Художественная литература, Москва. 2. Benac, H. (2008), D n gi i ý tư ng văn chương , (Nguy n Th Công d ch), Nxb Giáo d c, Hà N i. 3. Bulgacov Mikhail (1998), Tuy n t p văn xuôi, (Đoàn T Huy n d ch và gi i thi u), Nxb C u V ng, Matxcơva, Nxb Tác ph m m i, Hà N i. 4. Nguy n H i Hà (1992), Thi pháp ti u thuy t L.Tônxtôi, Nxb Giáo d c, Hà N i. 5. Nguy n H i Hà (2002), “Nhìn l i văn h c Nga th k XX”, Văn h c Nga S th t và cái ñ p, Nxb Giáo d c, Hà N i.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 57
6. Lê Bá Hán, Tr n Đình S , Nguy n Kh c Phi ñ ng ch biên (2013), T ñi n thu t ng văn h c, Nxb Giáo d c, Hà N i. 7. Vũ Công H o (2007), “Bàn thêm v motif và c u trúc motif trong ti u thuy t Ngh nhân và Margarita c a Bulgakov”, T p chí Nghiên c u văn h c (6), tr. 60 76. 8. Cao Bích Vân Vũ Công H o (2009) “Voland và “Phúc âm c a qu Satan” trong “Ngh nhân và Margarita” c a Mikhail Bulgakov”, T p chí Khoa h c Trư ng ĐHSP Hà N i 2 (7), tr.80 85. 9. G t I.V, (1977), Fao xtơ, (Th L Đ Ngo n d ch), Nxb Văn h c, Hà N i.
THE IMAGE OF PHYSICIAN – A PROTAGONIST IN WORK “A YOUNG DOCTOR’S NOTEBOOK” AND CHARACTER OF PHYSICIAN IN M.A BULGAKOV’S PROSE WORKS
AbstractAbstract: M.A.Bulgakov (1891 1940) was a famous Russian writer in the first half of the XX century. His first work was “A Young Doctor’s Notebook” including seven short stories. This work was realistic and autobiographical lyricism. The protagonist – young doctor become a generalized image, aesthetic philosophy, through the latter composed of writers. KeywordsKeywords: A Young Doctor’s Notebook, the image of protagonist, M.A.Bulgakov
58 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
THƠ TRONG KKỊỊỊỊCHCH BBẢẢẢẢNN TUTUỒỒỒỒNGNG CCỦỦỦỦAA Đ O TTẤẤẤẤNNNN
Đinh Th Kim Thương 1 Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i
Tóm tt tttt: Thơ ñóng vai trò quan tr ng trong văn b n tu ng. V i vi c s d ng nhu n nhuy n, linh ho t các th thơ Trung Hoa và thơ dân t c; kh năng v n d ng tinh t ñi n c , thi li u..., Đào T n ñã t o nên c m t th gi i thi ca trong tu ng. Trong th gi i y, m i cung b c c m xúc c a con ngư i ñ u ñư c th hi n m t cách chân th c và sâu s c. Chính “ch t thơ” ñã làm nên m t phong cách tu ng Đào T n v a hi n th c v a tr tình và ñưa các v tu ng c a ông tr thành “qu c b o” c a ngh thu t dân t c. TTT T khóakhóa: thơ, k ch b n, tu ng Đào T n
1. M Đ U
Tu ng thu c lo i hình k ch t s tr tình phương Đông mang tính t ng h p cao. K ch b n tu ng ch a trong nó nhi u th lo i văn h c như văn bi n ng u, văn xuôi, thơ, t , hát nói... Vi c s d ng t l thơ trong k ch b n tu ng cũng là m t y u t th hi n phong cách tác gi . Đ i v i k ch b n tu ng c a Đào T n, thơ chi m t l khá cao và gi vai trò quan tr ng trong vi c th hi n quan ñi m ngh thu t c a ông. Tìm hi u thơ trong tu ng Đào T n cũng là m t cách ñ ti p c n gi i mã tác ph m tr c ti p t văn b n.
2. N I DUNG
2.1. Vai trò c a thơ trong văn b n tu ng Đào T n Bàn v ñ c ñi m c a văn h c tu ng, M ch Quang nh n ñ nh: “Tu ng là m t lo i k ch thơ h p th g m văn xuôi trong l i hư ng, văn v n trong nói l i, các th thơ trong l i hát” [1, tr.55]. Đ ng quan ñi m ñó, Hoàng Chương cũng cho r ng “Thơ là ñi m xu t phát ñ n v i tu ng vì k ch b n tu ng là m t bài thơ dài h p th [2, tr.23]. Khái quát v các th lo i c u thành nên văn b n tu ng, Hoàng Châu Ký kh ng ñ nh k ch b n tu ng là s k t h p c a ba th lo i: văn xuôi, văn bi n và thơ [3]. Văn xuôi ñư c s d ng trong l i hư ng và l i k
1 Nh n bài ngày 25.11.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Đinh Th Kim Thương; Email:[email protected]
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 59 nh m m c ñích v a b sung cho các m nh ñ trong văn v n và thơ, làm rõ nghĩa hơn cho nó, v a làm cho l i k ch (m c dù v n là văn v n và thơ) v n r t g n gũi v i ñ i s ng sinh ho t hàng ngày. Văn bi n (văn v n, song quan liên v n hay bi n ng u), s ch trong m i câu văn v n tăng ít nhi u tùy theo tình hu ng sân kh u, do ñó văn bi n trong nói l i tu ng ñ c bi t chú tr ng ñ n ti t t u. Thơ ( bao g m t t c các th thơ c ñi n và dân gian Vi t Nam) ñư c s d ng trong các l i hát nh m b c l v th , tâm tr ng, lý tư ng, c m xúc... c a nhân v t. N u k ch b n tu ng thi u ñi ch t thơ s không khác gì k ch nói. Trong tu ng, văn xuôi, văn bi n ng u g n v i nói l i và l i hư ng, l i k ñ th hi n tính t s còn thơ thư ng xu t hi n trong trong các ñi u hát ñ th hi n tính tr tình. Thơ ch xu t hi n khi nhân v t b c l c m xúc trong nh ng hoàn c nh như tâm s khuê phòng, tâm s trên ñư ng ñi, cu c chia ly, cu c h i ng ... và g n v i các ñi u hát: t u, tán, khách, oán, thán, nam, lý... K ch b n tu ng giàu ch t thơ là k ch b n ch a ñ ng nh ng giá tr tinh th n sâu s c, v i th gi i n i tâm phong phú c a các nhân v t. Vì v y, có th nói thơ là m t trong nh ng tiêu chí quan tr ng nh t ñ ñánh giá văn chương c a k ch b n tu ng. Theo Hoàng Chương, “không bi t làm thơ thì không th sáng tác tu ng” [2, tr.23]. S dĩ Đào T n có th t o ra nh ng “ki t tác” cho sân kh u tu ng b i trư c khi là m t ngh sĩ, m t nhà biên k ch thì ông ñã là m t nhà thơ v i hàng trăm bài thơ và t xu t s c. Thơ trong tu ng c a ông n u tách riêng ra cũng là m t di s n vô giá cho n n thi ca dân t c còn khi ñ t trong ch nh th văn b n tu ng thì ch a ñ ng trong nó toàn b khí ch t, tinh th n và giá tr tu ng Đào T n. Chính qua thơ mà ngôn ng tu ng Đào T n có nh ng bư c ti n vư t b c, giúp ông tr thành tác gi tiêu bi u nh t c a th lo i này: “... Sáng tác c a Đào T n là m t bư c nh y v t c a văn h c tu ng mà thơ là ñòn b y. Ch v i Đào T n, ch t bác h c v văn chương trong tu ng m i m u m c, m i ñ y s c h p d n... Ông ñã t o ra m t bư c ngo t ñ nh cao trong văn h c tu ng” [2, tr.26]. N u trong tu ng c , văn bi n ng u chi m v th ch ñ o trong h u h t các k ch b n như Sơn H u, Tam n ñ vương, Đào Phi Ph ng, Võ Hùng Vương ... thì các tác ph m c a Đào T n, thơ chi m v trí thư ng phong và có xu hư ng “thơ hóa” văn bi n ng u. Chính vì v y, có nh ng ño n tu ng văn bi n ng u, văn xuôi và thơ ñan xen, hòa quy n l n nhau khi n chúng ta không th phân ñ nh ñư c chính xác t ng th lo i. Do ñó, k t qu th ng kê thơ trong văn b n tu ng c a chúng tôi ch mang tính ch t tương ñ i. Chúng tôi ch th ng kê nh ng câu thơ ñ ng ñ c l p và g n v i các ñi u hát. Còn b ph n thơ ñan xen trong các l i hư ng, l i k , l i nói l i chúng tôi coi như văn bi n ng u có hơi hư ng thơ (thơ hóa văn bi n). K t qu kh o sát thơ trong tu ng Đào T n:
60 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
S c nh/ S lư ng thơ TT Văn b n tu ng tình hu ng xu t hi n thơ (câu) 1 Hoàng Phi H quá Gi i Bài quan 15 95 2 Tr m Hương các 24 126 3 H sinh ñàn 32 235 4 Di n võ ñình 11 117 5 Khuê các anh hùng 13 147 6 C thành 10 114 7 Tân Dã ñ n 8 80 8 Đào Phi Ph ng 5 34 9 Sơn H u 5 22
2.2. Đ c ñi m thơ tu ng c a Đào T n 2.2.1. Th thơ Thơ trong tu ng c a Đào T n ñư c vi t b ng c ch Hán và ch Nôm. Ch Nôm thư ng ñư c dùng ñ vi t các th thơ dân t c như l c bát, song th t l c bát, ñ ng dao. Cá bi t có m t s ño n tu ng Đào T n s d ng ch Nôm ñ vi t thơ Đư ng lu t. Còn l i ñ i ña s thơ Đư ng lu t trong tu ng ñ u ñư c vi t b ng ch Hán. Đây cũng là ñi u d hi u b i v n là m t nhà nho truy n th ng, m t nhà thơ, nhà văn hóa Hán l i l c l i s ng trong môi trư ng chu ng nho, sùng c như th i T Đ c nên văn chương tu ng Đào T n v a ch u nh hư ng b i mô hình sáng tác thơ ca c ñi n v a ti p thu nh ng y u t dân t c và ý th c dân ch ñ t o nên phong cách ngôn ng riêng c a mình. Nhìn t hình th c th thơ, kh o sát 9 văn b n tu ng tiêu bi u c a Đào T n, chúng tôi nh n th y thơ trong tu ng Đào T n xu t hi n hai nhóm th lo i: Thơ Trung Hoa và thơ dân t c. Đ i v i thơ Trung Hoa, bao g m thơ Đư ng lu t (Th t ngôn, l c ngôn, ngũ ngôn) và thơ c phong, trong ñó chi m ph n l n là thơ th t ngôn và c phong. Đ i v i thơ dân t c bao g m th thơ l c bát, song th t l c bát và ñ ng dao. Tuy nhiên s lư ng ñ ng dao không nhi u (ch có 20 câu Khuê các anh hùng ), nên chúng tôi ñưa chung vào nhóm thơ song th t l c bát. Thơ trong tu ng không xu t hi n ñ c l p thành nh ng bài, nh ng ño n riêng bi t mà n m trong h i tho i (có th trong l i ñ i tho i ho c ñ c tho i) và xen k v i văn v n trong nói l i và văn xuôi trong l i hư ng, l i k . S k t h p gi a các th thơ và văn xuôi, văn bi n v b n ch t là s phù h p c a các ñi u nói v i các ñi u hát nh m b c l ñư c “cái th n” c a nhân v t trong m i c nh hu ng nh t ñ nh.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 61
bài vi t này, chúng tôi không có ñi u ki n ñi sâu vào phân tích ñ c ñi m c a t ng th thơ trong tu ng Đào T n. Chúng tôi ch khái quát nh ng ñ c ñi m chung nh t c a b ph n thơ Trung Hoa và thơ dân t c nh m ch ra nh ng giá tr ngh thu t ñ c ñáo c a ngôn ng văn b n tu ng Đào T n. Dư i ñây là th ng kê s lư ng th thơ trong 9 văn b n tu ng ñư c kh o sát: Đơn v tính: câu thơ
Thơ Trung Hoa Thơ dân t c
Đư ng lu t TT Văn b n tu ng T ng s C L c STLB/ Th t L c Ngũ phong bát Đ ng dao ngôn ngôn ngôn
1 Hoàng Phi H quá 95 38 2 37 18 Gi i Bài quan
2 Tr m Hương các 126 70 32 24
3 H sinh ñàn 235 93 2 11 36 57 36
4 Di n võ ñình 117 35 46 25 13
5 Khuê các anh hùng 147 20 67 60
6 C thành 114 30 46 38
7 Tân Dã ñ n 80 26 12 26 12 4
8 Đào Phi Ph ng 34 16 6 8 4
9 Sơn H u 22 4 10 8
Th nh t, v thơ Trung Hoa . Có th th y s “sùng bái” thơ Trung Hoa trong tu ng c a Đào T n khi thơ Trung Hoa luôn chi m v trí áp ñ o v s lư ng cũng như v âm lu t, thi t , bút pháp và ph m vi bi u ñ t: Hoàng Phi H quá Gi i Bài quan (81%), Tr m Hương các (80,9%), H sinh ñàn (60,4%), Di n võ ñình (69,2%)... Do tính cô ñ ng hàm xúc, âm lu t phong phú, bút pháp tinh t , thơ Trung Hoa có th phù h p v i nhi u ñi u hát và bi u ñ t ñư c nhi u tâm tr ng, tr ng thái c m xúc trong nh ng hoàn c nh khác nhau. Ngư i anh hùng, n ki t có th dùng thơ th t ngôn ñ hát l i b ch bày t khí khái ho c k l i nh ng chi n công oanh li t c a mình ho c các tiên ông hay th n thánh hát ñi u xư ng ñ bày t c m tư ng trong lúc r nh rang, nhàn h và chu n b c u nguy, tr giúp cho ai ñó. Trong Tr m Hương các , khi th y tri u Ca b yêu khí xâm nh p, trư c khi lên ñư ng ñ n tri u Ca tr tà, ñ o tiên Vân Trung T dùng thơ th t ngôn ñ xư ng:
62 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Tú lãnh xuân tình t s c khai (Non thanh, xuân t nh, ánh chi u quang Ng c tiêu thanh lý h c phi h i Cánh h c v trong ti ng sáo vang H ng hà t v nhân tương b n Mù tía ráng h ng là b n lão B ch h c thương tùng nguy t t lai Tùng xanh, ñá tr ng, sáng v ng trăng) Thơ Trung Hoa còn ñư c dùng ñ hát khách khi chén t c chén thù, lúc thúc gi c ng a ra ñi hay ca khúc kh i hoàn. Cũng có th trong lúc t c c nh sinh tình mà nhân v t hát nh n nhàng cho vui hay khi chìm ñ m trong tâm tr ng bu n thương não n than th . Khi b H Ly ño t h n, h n Đát K ñư c Đ a T ng ñón v ñ ñ c Ph t siêu sinh t nh ñ . Trư c khi lên ñư ng siêu sinh, Đát K v n còn n ng lòng v i tr n th , thương nh m cha, luy n v ng c hương. Đ th hi n tâm tr ng “ngư i ñi tâm l i”, Đào T n s d ng m t ño n thơ c phong v i ñi u khách h n cùng gi ng âu s u não ru t ñ y bi thương: H n Đát K : (Khách) Ph t chi c m vi... c ph c cù lao thâm luy n ni m Hương ñài nh t v ng... t sanh ly bi t kh tư ta Trư ng ngư ng Ph t ân, xã th nh c thân phi tích dã D c thành chánh qu , khư c vong huy t tánh th tâm hà (Ph t d y ph i tuân... dư ng d c cù lao còn n ng n Quê nhà ngo nh l i... t sinh ly bi t m i lòng thương Mãi nh ân Ph t... v t b nh c thân ñâu có ti c Mu n nên chánh qu , nhưng còn huy t tính d nào quên) Đ c bi t, trong nh ng phân ño n c m xúc cao trào khi hát ñi u oán, thán, Đào T n thư ng s d ng thơ th t ngôn ñ di n t nh ng khúc ñi u tâm h n b o li t y. Trong H sinh ñàn , sau khi nh Ti t An ñi báo tin cho Ngũ Hùng, T n Hán gi i c u Ti t Cương, ñoán trư c ñư c k t c c c a ngư i ch ng b i b c Ti t Nghĩa, Tú Hà quy t ñ nh treo c t t cho tr n ñ o nghĩa v ch ng, Đào T n th hi n s ñau lòng th t v ng v ngư i ch ng, n i s hãi khi ñ ng trư c ranh gi i s s ng và cái ch t b ng b n câu thơ th t ngôn cô ñ ng và súc tích: Tú Hà: (Thán) Hoàng H c lâu ñài vân t ám (Trư c l u Hoàng H c mây u ám Bích sa song ngo i nguy t vô y Ngoài b c màn the nguy t ê L c hoa ñái ñ a vô nhân v n Hoa r ng xu ng r i, ai k h i Hoàn n i tha niên m ng lý quy Mơ màng hoàng b i y h n v ) Có th th y, v i kh năng di n ý vô t n và phù h p v i nhi u ñi u hát, thơ Trung Hoa ñư c s d ng ph bi n trong các tu ng b n c a Đào T n. Tìm ti u ñ c ñi m thơ ch Hán
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 63 là chìa khóa giúp chúng ta gi i mã th gi i n i tâm nhân v t và nh ng giá tr n i dung tư tư ng trong tu ng c a ông. Th hai, v thơ dân t c. M c dù chi m s lư ng ít hơn thơ Trung Hoa, nhưng thơ dân t c phân b ñ u trong su t chi u dài c a t t c các tác ph m. Thơ dân t c hàm ch a trong nó s m m m i, ñ m th m, tr ng nghĩa, tr ng tình, phù h p v i tâm h n ngư i Vi t Nam. Thơ dân t c thư ng g n v i các ñi u Nam, ñi u Lý và xu t hi n trong b i c nh chia ly ho c tâm tr ng trên ñư ng ñi. Tùy vào hoàn c nh và tính cách c a nhân v t mà ñi u Nam ñư c hát v i nh ng s c ñi u khác nhau. N u là tâm tr ng trên ñư ng ñi, nhân v t hát gi ng nam xuân ít bu n và thi v ; còn trong cơn ly bi t s u tình, nhân v t ca gi ng nam ai ñ y ñau kh não n . Khi k ñi, ngư i không d t, s u héo gan ru t mà phân ly thì nhân v t hát nam bi t, nam d t... Đ có th bi u hi n nh ng tr ng thái c m xúc uy n chuy n và linh ho t như v y, ch có th s d ng nh ng câu thơ l c bát giàu thanh ñi u, nh c ñi u và giàu c m xúc c a ngư i Vi t. Trong Tân Dã ñ n, khi anh em Lưu – Quan – Trương ti n T Th lên ñư ng hàng Tào c u m , tâm tr ng bu n c a k ngư i ñi lòng không d t ñư c Đào T n th hi n tinh t qua hai câu l c bát: Ng m ngùi k ngư i ñi Tình ly tơ vư ng, chén ly l y d m Trong C thành , trên ñư ng vư t quan i v C thành h i ng Trương Phi, trư c m t và sau lưng ñ u là k thù, tâm tr ng v a m t m i, v a mong ngóng th p th m c a Quan Vũ, Nh t u, Tôn Ki n ñư c b c l qua nh ng câu hát nam ñong ñ y c m xúc: M t mù ngút t a sương che Vó câu l n n a ñư ng xe gh p gh nh Xót thân ñ y ñ a ñã ñành C m thương vì n i s tình chia phôi Bao gi tay b gi ng tr i Xua tan ngút b c r ng ng i th c xanh... Như v y, có th th y, Đào T n là m t b c th y dùng thơ trong tu ng. Đ i v i m i hoàn c nh, m i nhân v t, Đào T n s d ng m t th thơ khác nhau sao cho ñ t ñư c hi u qu th m m t t nh t. M i câu, m i t , m i ch ñ u ñư c ông ch n l c k lư ng và ñ t ñúng v trí t o nên m t k t c u tu ng v ng ch c mà như có nhà nghiên c u nh n ñ nh “không th thêm b t b t kì m t ch nào”. V i tài năng ngôn ng thiên b m, Đào T n ñã sáng t o ra nh ng công trình ngh thu t ngôn t tuy t mĩ, nh ng ki t tác c a ngh thu t tu ng. Ông x ng ñáng v i danh xưng Nguy n Hi n Dĩnh ca ng i “tr ng nguyên văn tu ng”.
64 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
2.2.2. Đi n c , thi li u Văn h c trung ñ i thư ng dùng ñi n c làm hình th c ñ bi u ñ t n i dung m t cách cô ñ ng và sâu s c. Bàn v hi n tư ng này, nhà nghiên c u Dương Qu ng Hàm nh n xét: “Các văn sĩ tàu và ta, khi vi t văn, thư ng mư n m t s tích xưa ho c m t câu thơ, câu văn c ñ di n ý c a mình nhưng không k rõ vi c y ho c d n c nguyên văn, mà ch dùng m t vài ch ñ ám ch ñ n vi c y ho c câu văn y. Cách làm văn y có th g i chung là ñi n c ” [4, tr.183]. Ông ñ ng th i ch ra m t cách c th hai d ng th c c a l i sáng tác này. Đó là “dùng ñi n” (d ng ñi n) và “l y ch ” (t m chương trích cú). “Dùng ñi n” ch vi c d n l i chuy n cũ, tích xưa “khi n ngư i ñ c sách ph i nh ñ n vi c y, tích y m i hi u y cái ý nghĩa và lý thú c a câu văn” [4, tr.183]. “L y ch ” là cách “mư n m t vài ch trong câu văn, câu thơ c ñ ñ t vào câu văn c a mình khi n ngư i ñ c ph i nh ñ n câu văn, câu thơ kia m i hi u ñư c cái ý mình mu n nói” [4, tr.183]. Nhà nghiên c u Nguy n Ng c San nói m t cách khái quát hơn “Đi n c là vi t g n chuy n cũ ngư i xưa thành ñôi ba ch ñ ñưa vào văn chương, làm câu văn hàm s c, ng n g n, l i ít, ý nhi u. Ngu n khai thác ñi n c ch y u là các “s tích th i Xuân Thu – Chi n Qu c ñư c ghi chép trong các trư c tác Tiên T n và văn thơ Đư ng, T ng, ngoài ra còn có th k ñ n kinh s hay thư t ch n i ti ng các ñ i khác [5, tr.3]. Vi c “d ng ñi n”, “l y ch ” t o tính cô ñ ng, hàm súc (l i ít, ý nhi u) khi n cho câu văn, câu thơ “ñ m ñà lý thú” b i trư ng liên tư ng và ý nghĩa bi u trưng mà tích cũ, truy n xưa g i ra. Trong văn b n tu ng c a Đào T n, ñ c ñi m sáng tác này th hi n qua t n s xu t hi n, ngu n g c c a ñi n c và n i dung ý nghĩa, phương th c s d ng ñi n c c a tác gi . Trong các văn b n tu ng c a Đào T n, ñi n c xu t hi n m t cách dày ñ c và có t n s l p l i cao. Đ c bi t là các ñi n v Nho giáo như tam cương, ngũ thư ng, ñ o quân th n, ni m tôi chúa, tình ph t , nghĩa phu thê, Thành Thang, Nghiêu Thu n... ñư c nh c ñ n 20 l n ( Hoàng Phi H quá Gi i Bài quan ), 17 l n ( Tr m Hương các ), 12 l n ( Tân Dã ñ n)... Có th th y, v n ñ qu c gia, dân t c và ý th c trách nhi m c a m i con ngư i trư c v n m nh ñ t nư c v n là n i trăn tr l n trong các tác ph m c a Đào T n. Qua m i văn b n tu ng, ông kín ñáo th hi n lòng yêu nư c, thương dân và ý chí ñ u tranh ph n kháng theo cách riêng c a mình. Các ñi n c ñư c Đào T n s d ng có ngu n g c phong phú t các chuy n cũ, tích xưa v i xu t x ña d ng như chuy n th c, chuy n chép trong s sách, chuy n hoang ñư ng kì l chép trong các truy n c tích, th n tiên, truy n thuy t. Đó là nh ng khái ni m, thu t ng , t ng hay nhân v t, câu chuy n g n v i c ba h c thuy t Nho, Ph t, Đ o; nh ng câu thơ hay, l i nói ñ p c a c nhân. Trong s này thì chi m ña s là nh ng ñi n c
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 65 xu t x t sách s , truy n kinh ñi n c a Nho giáo như: Kinh Thi, Kinh L , Kinh D ch, Trung Dung, H u Hán thư, Lã th xuân thu, T truy n, sách Tôn T , M nh T ... các trư c tác văn chương thơ phú n i ti ng c a Trung Hoa như S T , Ly tao, thơ Đào Ti n, Thôi Hi u, Lý B ch, Đ Ph , Vương Xương Linh... Đây cũng là xu hư ng chung c a thơ ca trung ñ i và ñ c bi t là phù h p v i xu hư ng sùng Nho c a tri u ñ i T Đ c b i ñi n c , thi li u trong các trư c tác này có m i liên h v i tư tư ng ñ o ñ c Nho gia. M t ñi n c luôn bao hàm trong nó hai c p ñ n i dung ý nghĩa. M t là tính l ch s c th , nghĩa là nh ng con ngư i, câu chuy n có th t t ng t n t i trong m t không gian, th i gian nh t ñ nh. Đó là c u n i gi a hi n t i và quá kh , ñem ñ n s tin c y cho n i dung ñư c ñ c p ñ n. Tuy nhiên, nh ng câu chuy n này ch th c s ñư c g i là các ñi n c theo ñúng nghĩa hoàn ch nh khi nó ñư c c p cho m t ý nghĩa mang tính bi u tư ng, t ñó mà “chuy n t i ñư c m t n i dung l n hơn nhi u so v i s c hàm ch a c a b n thân t ng ” [5, tr.5]. Ch u nh hư ng sâu s c c a ý th c h Nho giáo, s xu t hi n c a h th ng ñi n c trong văn b n tu ng Đào T n trư c h t g n v i các khái ni m, chu n m c ñ o ñ c và sách v Nho giáo. D a vào k t qu kh o sát các văn b n tu ng c a Đào T n, chúng tôi t m g i nhóm ñi n c này là nhóm ñi n c v tư li u Nho giáo và phân chúng thành ba ti u lo i: Danh nhân l ch s , câu trích trong sách v Nho gia, thu t ng Nho giáo. Có th th y, nhóm ñi n c tư li u Nho giáo ñư c l p l i m t cách ñ y linh ho t l i nói c a các nhân v t khác nhau, trên nh ng bình di n ti p c n khác nhau và trong nh ng tác ph m khác nhau. Phương th c s d ng ñi n c ph bi n ñư c Đào T n s d ng là d n ch , d n chuy n ñ suy ra ý nghĩa khái quát và ý nghĩa bi u tư ng. Ý nghĩa ñư c t o ra này có khi tương ñ ng, có khi ñư c m r ng, b sung, th m chí nhi u khi còn nh m ñ t o m t ñ i sánh mang tính ch t ñ i l p ñ di n t s ñ v , bi n chuy n c a th i ñ i hay nh ng hoàn c nh khó khăn b t c trong tương quan v i s th t v ng, b t l c c a con ngư i. Sau nh ng ngày dài tr n ch y, ñư c s giúp ñ c a Lan Anh, Ti t Cương t m th i thoát kh i tay Võ Tam Tư, trên ñư ng v sơn tr i, chàng ñau xót thay cho v b ng mang d ch a mà ph i bươn tr i, lưu l c vì ch ng: Cơn gió thét lá cây r i r c C m mây giăng khe su t m t mù Ng a Tái ông may r i lu ng mơ h Xe Nguy n T ch l làng thêm b i r i Mư n truy n Tái ông th t mã trong sách Hoài Nam t và nhân v t Nguy n T ch (m t trong b y ngư i hi n r ng trúc ñ i T n, có tài, nghi n rư u, tính tình phóng khoáng, thư ng dùng xe du ngo n su t ngày không nh v nhà), Đào T n mu n kh c h a tâm tr ng
66 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI hoang mang, lo l ng và chán chư ng c a Ti t Cương không bi t c nh ch y gi c này s may r i ra sao. Đ ng th i tác gi ng m th hi n s ph n u t, b t l c c a con ngư i khí khái mà b t l c b t c trư c th i cu c, b t o hóa xoay v n, không ñư c làm ch s m nh c a mình. Đào T n s d ng ña d ng các lo i ñi n c mang nhi u ý nghĩa khác nhau, t các danh nhân trong l ch s , ñ n các câu trích kinh ñi n trong sách v Nho giáo ñ nói v ñ o ñ c c a ngư i quân t , các ñi n c ch thiên nhiên ñã tr thành thi li u quen thu c c a ñư ng thi như cánh h ng h c, cô nh n, cô h ng, d u th , ñư ng dê, trăng tàn, nguy t l n, quan san, thu phong... ñ n nh ng ñi n c ch v ñ p ngư i ph n : tr m ngư l c nh n, b nguy t tu hoa, ng c di n h ng trang, mày hoa n n li u, khuynh qu c khuynh thành, má h ng, thuy n quyên... Đ c bi t, Đào T n s d ng nhi u ñi n c ch s cô ñ c, tha hương và chia ly xa cách c a con ngư i như m t n i ám nh d ng d c không nguôi: góc h i sơn nhai, nam H b c Vi t, thiên cao ñ a h u, tang thương bi n d ch, th i cu c chuy n di, bư c khuê ly, cao phi vi n t u, hi p ph hoàn châu, chinh bào, dương li u, sông S non Ngô, song tinh... Có th nói, ñi n c ñã tr thành máu th t, thành m t b ph n ñ c trưng mang l i v ñ p cho văn chương tu ng Đào T n. Nh n ñ nh ñi u này, GS H Sĩ V nh vi t “trong văn tu ng Đào T n, ngư i ñ c b t g p nh ng bi u tư ng ư c l ph n ánh tri t lí Thiên – Đ a – Nhân c a phương Đông ñ nói lên tâm tr ng hoài v ng, ñ o ñ c c a nhân v t tr tình. Nh ng mô típ lá tùng, xương mai tư ng trưng cho lòng trung nghĩa, b i vàng, n ng ñ , nh n chi u, mây thưa nói lên ni m cô l c a nh ng hi p khách, h n bư m, cánh h ng là nh ng gi c mơ ñ p, thân b , ph n h ng nhan là nh ng s ph n ñã ñư c ñ nh v ... T t c ñ u b t ngu n t dáng d p thiên nhiên, ñ t nư c, con ngư i Vi t Nam th i c n ñ i [2, tr.138]. Nh có ñi n c , văn b n tu ng Đào T n ch a ñ ng nh ng không gian liên văn hóa, nh ng m u th c văn hóa, h ng s văn hóa và chi u sâu văn hóa c a c m t “th gi i phương Đông huy n bí”. Khi nói v ñi n c , thi li u, s th t thi u sót n u không nói ñ n kh năng “mư n thơ” tài tình c a Đào T n. V i v n am hi u sâu s c v thơ Đư ng cùng v n ki n th c Hán h c uyên bác, Đào T n ñã k t h p các ý “thơ mư n” m t cách h t s c nhu n nhuy n và tinh t . M i câu thơ m t bài thơ, nhưng dư i “bàn tay phù phép” c a Đào T n, khi ñư c s p x p ñ ng c nh nhau, chúng v n tr thành m t ch nh th không th tách r i. Hãy cùng phân tích ñi u tán c a Tú Hà khi nh n ra b n ch t b t nhân b t nghĩa c a ch ng mình: Tú Hà: (Tán) Tâm s này khó h i tr i xanh (1) Hà! Trì trì b ch nh t vãng (2) Níu níu bi phong sanh (3)
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 67
Thương h i cho tôi! Phu t khinh b c nhi (4) , t i th b t x ng ý (5) V y ch ch tôi ñi mô ñây? Thôi... Giang sơn diêu l c x (6) , t bi t dĩ thôn thanh (7) hà! M t ño n hát tán c a Tú Hà ch g m 5 câu thơ nhưng ñư c mư n ý t 7 câu thơ thu c 7 bài thơ khác nhau trong thơ Đư ng. Câu s (1) mư n ý thơ t bài phú Thiên v n c a Khu t Nguyên. Câu s (2) mư n t câu “ trì trì b ch nh t vãn ” trong bài C m ng c a Tr n T Ngang. Câu s (3) l y ch t câu “ Níu níu h thu phong ” trong bài Tương phu nhân c a Khu t Nguyên. Câu s (4) mư n t thơ trong bài Giai nhân c a Đ Ph . Câu s (5) là m t câu thơ c a Lý B ch. Câu s (6) là l i thơ c a Lưu Trư ng Khanh “ T ch m ch giang sơn diêu l c x / Lân quân hà s ñáo thiên nhai ”. Câu s (7) mư n t hai câu thơ trong bài M ng Lý B ch c a Đ Ph : “ T bi t dĩ thôn thanh, sinh bi t trư ng tr c tr c”. T ng t ng l p l p ý nghĩa ñư c ch a ñ ng trong l p v b c ngôn t khi n m i câu tu ng c a Đào T n ñ u hàm ch a nh ng tri t lý nhân sinh sâu s c. Chính ñi u ñó t o nên ñ c trưng riêng bi t cho văn chương tu ng Đào T n mà không ai có th b t chư c ñư c. “Cái l n c a Đào T n” cũng m t ph n “chi u sâu” trong c u trúc ngôn ng tu ng mà vi c tìm hi u ñi n c là m t trong nh ng chìa khóa ñ gi i mã nh ng bi u tư ng văn hóa ñó.
3. K T LU N
Như v y, có th nói thơ là b ph n tiêu bi u nh t trong văn chương tu ng Đào T n. V i vi c s d ng nhu n nhuy n, linh ho t các th thơ Trung Hoa và thơ dân t c; kh năng v n d ng tinh t ñi n c , thi li u, Đào T n ñã t o nên c m t th gi i thi ca trong k ch b n tu ng. Trong th gi i y, m i cung b c c m xúc c a con ngư i ñ u ñư c th hi n m t cách chân th c và sâu s c. Chính “ch t thơ” ñã làm nên m t phong cách tu ng Đào T n v a hi n th c v a tr tình và ñưa các v tu ng c a ông tr thành “qu c b o” c a ngh thu t dân t c.
TÀI LI U THAM KH O
1. M ch Quang (1963), “Bàn v m t vài ñ c ñi m c a văn h c tu ng”, Văn h c, (6), tr. 51 63. 2. Hoàng Chương (Ch biên, 2008), Đào T n – trăm năm nhìn l i , Nxb H i Nhà văn, Hà N i. 3. Hoàng Châu Ký (1978), Tu ng c (t p 1), Nxb Văn hóa, Hà N i 4. Dương Qu ng Hàm (1941), Vi t Nam văn h c s y u, Nxb Đông Pháp, Hà N i. (Tái b n năm 1968, Trung tâm h c li u – B Giáo d c, Hà N i) 5. Nguy n Ng c San (Ch biên, 1998), T ñi n ñi n c văn h c trong nhà trư ng , Nxb Giáo d c, Hà N i.
68 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
POETRY IN CLASSICAL DRAMA’S SCRIPTS OF DAO TAN
AbstractAbstract: Poetry plays an important role in the literary of classical drama’s script (Tuong). With the use of clever, flexible Chinese poetry and folk poetry; subtle use the historical references, poetical material, Dao Tan has created a poetic world of Tuong. In that world, all the emotions of man are shown truthfully and profoundly. In fact, "the poetic" made Dao Tan’s Tuong into realistic and lyrical style, and put his plays to become "national treasure". KeywordsKeywords: poetry, scripts, Dao Tan’s classical drama.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 69
CƠ SỞ HÌNH TH NH THƠ BANG GIAO TRUNG ĐẠI VIỆT NAM
Tr n Th The 1 Trư ng Đ i h c Sư ph m Hà N i
Tóm tt t t t t: Bài báo ch rõ ngu n g c hình thành thơ bang giao Vi t Nam. Th nh t, thơ bang giao g n li n v i quá trình ngo i giao gi a hai dân t c Vi t – Trung, liên quan ñ n chuy n ñi s phương B c và ti p ñón s Trung Hoa. Th hai, thơ bang giao Vi t Nam có ñ i ngũ sáng tác là các nhà ngo i giao/ s th n/ thi nhân. Th ba, thơ bang giao Vi t Nam xu t phát t chính không gian ñi s và ti p s . TTT T khóakhóa: thơ bang giao, ñi s , ti p s , cơ s hình thành
1. M Đ U
Thơ bang giao là khái ni m ñư c dùng trong nghiên c u văn h c ch sáng tác c a các nhà ngo i giao Vi t Nam trung ñ i vi t trong quá trình th c hi n nhi m v bang giao v i các nư c trong khu v c (ch y u là Trung Hoa). Cách ñ nh danh khái ni m như trên nh n m nh phía ch th và b i c nh sáng tác v n là hai y u t làm nên nét ñ c trưng riêng bi t c a th lo i thơ này. B i l , ñây chính là vương qu c thơ g n li n v i hình tư ng tác gi nhà ngo i giao – nhà thơ, ph n ánh m i quan h gi a ch th nhà ngo i giao v i khách th quá trình ngo i giao, văn chương, l ch s . Ngu n g c c a thơ bang giao vì th , g n li n v i quá trình ngo i giao c a hai dân t c Vi t – Trung, liên quan ñ n chuy n ñi s phương B c và ti p ñón s thiên tri u v i th ch “sách phong tri u c ng”; cùng ñ i ngũ sáng tác là các nhà ngo i giao/ s th n/ thi nhân; ñ ng th i xu t phát t chính không gian ñi s và ti p s .
2. N I DUNG
2.1. Văn hóa “sách phong”, “tri u c ng” Trung Hoa là nư c phương B c s m hình thành trong l ch s , t th i H , Thương, Chu trư c công nguyên ñã thành m t ñ ch r ng l n. Xu t phát t tư tư ng “dĩ Hoa vi
1 Nh n bài ngày 25.11.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Tr n Th The; Email: [email protected]
70 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI trung” nh ng ngư i ñ ng ñ u nhà nư c Trung Hoa t coi mình là “thiên t ”, coi tri u ñ i mình là “thiên tri u” và t th y mình có ñ c quy n “thiên m nh” trong vi c d y b o, giáo hóa, cai tr các nư c lân bang. Vì l ñó, su t trong quá trình “d ng nghi p tr bình”, các tri u ñ i phương B c ñ u m nh ng cu c vi n chinh “ñi u ph t” các nư c láng gi ng, nh m áp ñ t chính giáo Trung Qu c, ñ ng hóa dân t c y u th hơn (chư h u/ thu c qu c); ñ ng th i cũng th hi n s c m nh quân s c a m t nư c l n. Nh m c t ch t, trói bu c các qu c gia chư h u/ thu c qu c vào quan h nô l và quan h ph thu c vào mình, Trung Hoa ñã thi t l p th ch “sách phong”, “tri u c ng”. Đây là m t d ng quan h ñ c bi t gi a các nư c nh v i các nư c l n trong ch ñ phong ki n phương B c. M nh T vi t: “ Dĩ ñ i s ti u giã. L c thiên gi giã. Dĩ ti u s ñ i gi , úy thiên gi giã. L c thiên gi b o thiên h . Uý thiên gi b o kì qu c ” (là thiên t mà giúp vua nư c nh , ñó là tuân theo m nh tr i. Là vua nư c nh mà th ph ng nư c l n, ñó là tuân theo m nh tr i. Là thiên t mà tuân theo m nh tr i thì cai tr thiên h ñư c b n v ng. Là vua nư c nh mà tuân theo m nh tr i gi ñư c ñ t nư c mãi mãi). Trong m i quan h này, v i quy n l c c a qu c gia trung tâm, Trung Hoa ñóng vai trò ch ñ ng trong vi c ñ nh ch hóa các quan h hành x liên quan ñ n ho t ñ ng “tri u c ng” và “sách phong”: qui ñ nh v th i gian, s lư ng, giá tr c ng ph m cùng nghi th c tri u c ng trong các chuy n ñi tu c ng; qui ñ nh nghi th c ñón ti p khâm s Trung Qu c sang tuyên phong... Hơn n a, thiên tri u cũng ñ i x v i các nư c chư h u/ thu c qu c trên nhi u m c ñ khác nhau. Đi u ñó ph thu c vào cách ng x , thái ñ thu n ph c thiên tri u c a các nư c phiên thu c qua vi c ñi s và ti p s . Vì th , các nư c Đông Á mu n yên n, phát tri n thì ph i công nh n vai trò c a thiên tri u như là m nh tr i, th hi n qua vi c th n ph c, “tri u c ng”, kèm theo ñó là mong mu n ñư c vua Trung Hoa s c phong, tuyên phong nh m xác l p vai trò chính th ng c a tri u ñ i mình. Là m t qu c gia nh , n m bán ñ o Đông Nam Á, có v trí ti p giáp v i Trung Hoa c ñư ng núi và ñư ng bi n, nên trong su t trư ng kì l ch s , Vi t Nam luôn ch u s bành trư ng, ñàn áp, thôn tính c a thiên tri u. Chính vì th , sau khi thoát kh i ách th ng tr 1000 năm B c thu c, nhà nư c phong ki n Đ i Vi t r t coi tr ng quan h bang giao v i phương B c, xem ñây là vi c h tr ng liên quan ñ n sinh m nh tri u ñ i, dân t c. Trong tương quan chính tr và b i c nh khu v c, ông cha ta ñã th c hi n sách lư c ngo i giao khi cương, khi nhu “trong xưng ñ ngoài xưng vương” và ch p nh n quan h “sách phong”, “tri u c ng” v i Trung Hoa. Đây là ñư ng l i ngo i giao khôn khéo v a thu n ph c thiên tri u v a kh ng ñ nh ñ c l p dân t c, tránh cho dân t c nh ng cu c can qua, ñ máu. Sách L ch tri u hi n chương lo i chí cũng ñã nh n m nh ñ c ñi m quan h ngo i giao này: “Nư c Vi t ta có cõi ñ t phía Nam mà thông hi u v i Trung Hoa, tuy nuôi dân d ng nư c có qui mô riêng nhưng trong thì xưng ñ mà ñ i ngo i thì xưng vương, v n ch u phong hi u, xét lí th th c ph i th . Cho nên l sách phong, l c ng sính, vi c bang giao
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 71 các ñ i ñ u xem là quan tr ng” [1]. Vi c ñón ti p khâm s Trung Hoa sang tuyên phong ñ ñ m b o ngôi v chính th ng c a các tri u vua Đ i Vi t cùng vi c c nh ng s ñoàn t i Trung Hoa th c hi n nghĩa v tu c ng, c u phong... là nh ng ho t ñ ng tr ng y u trong quan h bang giao gi a hai nư c. Nư c ta gi l tri u c ng c ba năm ho c sáu năm m t l n, các s ñoàn ñư c c ñi ñ làm nhi m v bang giao quan tr ng: c u phong, chúc m ng, báo tang, vi ng tang, ñáp l ho c bàn b c nhi u v n ñ m c m ñ n ñ t ñai hay v n ñ chưa ñư c gi i quy t xong trên m t tr n quân s . Ngư c l i Trung Qu c cũng c nh ng ñoàn s b sang ta ñ phong vương, công nh n nư c ta là m t nư c phiên th n. Tri u ñình Vi t Nam c nh ng ñ i quan ñ ti p ñón các khâm s thiên tri u. Ho t ñ ng ngo i giao ñư c ông cha ta quán tri t và ti n hành t r t s m. Đ i Vi t s kí toàn thư cũng ñã có ghi chép vua Hùng t ng c s gi sang thăm nhà Chu ñ i Chu Thành Vương năm 1110 trư c công nguyên và c ng chim trĩ tr ng, khi v quên ñư ng, vua nhà Chu sai s gi c p cho năm c xe có kim ch nam ñ tr v . Ch ñ n khi nư c ta giành ñư c ñ c l p, Trung Qu c m i chú tr ng ñ n v n ñ bang giao v i ta v i tư cách là m t nư c ñ c l p. Quan h bang giao ñ n ñây m i có tính ch t hai chi u. Th i ñi m ñánh d u s chuy n giao ñó là năm 938, Ngô Quy n ñánh tan quân Nam Hán trên sông B ch Đ ng, m ra m t k nguyên m i cho dân t c. T ñây xã h i Vi t Nam chuy n t th i kì B c thu c sang th i kì phong ki n t ch , ñ t nư c ta xây d ng nhà nư c theo mô hình c a xã h i phong ki n l y Nho giáo làm rư ng c t. Tuy nhiên th i kì này, nhà Ngô chưa th c hi n công vi c bang giao v i nư c láng gi ng Trung Qu c, chưa c nh ng ñoàn s th n sang Trung Qu c. Đ n khi Đinh Tiên Hoàng lên ngôi, niên hi u Thái Bình 3 (972) ñ yên dân và tránh s dòm ngó c a k thù phương B c, ñã sai Nam Vi t Vương Đinh Li n ñi s sang nư c T ng. Năm sau s th n tr v , vua T ng sai s phương B c sang phong cho Tiên Hoàng làm Giao ch Qu n vương, không nh ng th còn phong cho Đinh Li n làm Ki m hi u Thái sư Tĩnh h i quân, Ti t ñ s An Nam ñô h . Có th nói, t ñây m i quan h bang giao c a hai dân t c th c s b t ñ u. Theo ghi chép c a Phan Huy Chú trong L ch tri u hi n chương lo i chí , ch tính t khi nư c ta b t ñ u thông hi u v i Trung Hoa năm 976 (th i nhà Đinh) cho ñ n cu i ñ i Lê Trung Hưng (1788) ñã có 115 ñoàn s b t i Trung Hoa theo ñ nh l “tu c ng” ho c dâng sính l : 21 chuy n ñi c u phong, 18 chuy n ñi liên quan ñ n chính s 2 nư c, gi i quy t h u qu chi n tranh, phân ñ nh biên gi i lãnh th , ñòi ñ t... Có th th y “kì gian th l có khinh có tr ng, có gi n có phi n, trư c sau ho c có khác nhau”, song vi c bang giao v i Trung Hoa ñ u ñư c xem là quan tr ng, ñư c các tri u ñ i tuân th ñúng “b n ph n” c a m t nư c phiên thu c và duy trì liên t c qua nhi u tri u ñ i. Đi li n v i văn hóa ñi s cùng nhi m v “tri u c ng”, văn hóa ñón ti p khâm s Trung Hoa sang “sách phong” cũng ñư c
72 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI tri u ñ i Vi t Nam h t s c coi tr ng. Theo Phan Huy Chú, cũng t năm 976 ñ n 1788, Trung Hoa ñã c 53 l n s gi , khâm s t i Vi t Nam ñ th c hi n nghi l s c phong, tuyên phong. Vi c tham gia vào quan h “tri u c ng” và nh n “sách phong” c a Trung Hoa trong tr t t th gi i Đông Á c a Vi t Nam là m t l a ch n khôn khéo nh m b o v l i ích chính tr c a dân t c, tri u ñ i.
2.2. Nhà ngo i giao, nhà văn hóa, nhà thơ Trong m i quan h bang giao v n ñ y tính áp ñ t và b t bình ñ ng trên, ñ t nư c Đ i Vi t ch u nhi u thua thi t. Tuy nhiên, chính trong hoàn c nh ñ c bi t ñó, ñã xu t hi n nh ng nhân v t ñi n hình có trách nhi m và ph m ch t ñ i di n cho qu c gia, dân t c. H là nhà ngo i giao/ nhà thơ, nh ng ngư i tài năng, ñ c ñ ñư c c ñi s hay ti p s . Khi nh n m nh ñi s hay ti p s , h v a mang tư th c a nh ng nhà ngo i giao v a có tâm th c a thi nhân. Bang giao là h tr ng, b i l nó liên quan ñ n s t n vong, th nh suy c a tri u ñ i, qu c gia và v n ñ th di n dân t c nên ngư i ñi s hay ti p s gánh trên vai trách nhi m n ng n . Đ có th “toàn quân m nh tráng quân uy”, ngư i ñư c c ñi s ho c ñón ti p s ph i là nh ng danh th n ñ ñ i khoa, có ñ a v cao trong tri u ñình, v a tài trí b n lĩnh, l i có kh năng ng ñ i giao h o v i các nư c. Dùng văn chương, thơ ca ñ k t b n góp ph n ki n t o giao lưu văn hóa, văn chương r ng m gi a các qu c gia trong khu v c ñư c coi là m t nguyên t c b t thành văn. Trên th c t , nguyên t c này ñư c c th hóa qua các ho t ñ ng xư ng h a, ñ i ñáp, t ng ti n gi a các b c ñ i quan – nhà ngo i giao – nhà thơ hai nư c Vi t – Trung. Đó v a là m t nghi th c c a phương châm h i tho i, có ngư i h i và ngư i ñáp ñ t tình giao h o, v a là ch ý phô di n s c m nh tri th c, văn hóa dân t c ñ nâng cao v th qu c gia. Có th nói, ñóng góp vào công cu c gi v ng n n ñ c l p, kh ng ñ nh n n văn hoá Vi t có công không nh c a các ngo i giao Vi t Nam. Bên c nh nh ng áng văn chính lu n s c bén, ch t ch giàu s c thuy t ph c; thơ văn v i ưu th c a lo i hình ngh thu t b ng ngôn t cũng là m t kênh h tr ñ c l c hi u qu cho ho t ñ ng ngo i giao c a nhà nư c. Đây là m t th vũ khí ñ c l c, s c bén ñ các nhà ngo i giao chi n ñ u v i k thù. Vì th , th i trung ñ i m i nhà ngo i giao ñ ng th i ñ u ph i là nh ng thi nhân. H ph i làm thơ thù ti p v i quan l i ñ a phương ra ñón, làm thơ thù ph ng v i các quan thiên tri u, làm thơ m ng th vua, làm thơ khi ti p s th n Trung Hoa ñ n phong vương, làm thơ ti n bi t. Ví d ñ u tiên cho th y s c m nh c a ngôn ng và thơ ca trong ho t ñ ng ñ i ngo i c a dân t c là cu c xư ng h a thơ ca gi a Lí Giác s th n nhà T ng v i hai s gi Đ i Vi t
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 73 th i Ti n Lê là Đ Pháp Thu n, Ngô Chân Lưu. K t c c, Lí Giác ñã thay ñ i thái ñ v i Đ i Vi t. T tâm lí ng o m n c h u coi thư ng Nam Vi t, Lí Giác ñã ph i khiêm như ng th a nh n: “Ngoài tr i l i có tr i soi n a”. Sau này, Ph m Sư M nh ñi s ñã vi t ñ y ñ b y thiên M nh T , m t b sách kinh ñi n c a Trung Qu c, không sai sót m t ch khi n cho ngư i phương B c ph i coi ông là b c th y. Phùng Kh c Khoan ñã sáng tác c m thơ 31 bài chúc th khánh ti t vua, ñư c vua quan nhà Minh h t l i khen ng i. Hay Lê Quang Bí mư i tám năm ròng b nhà Minh giam gi nh ñ c thu c lòng c cu n Đ i h c di n nghĩa bu c chúng ph i tháo b ñ g n m t, th ông v nư c... Nh ng câu chuy n này ñ u là nh ng minh ch ng tiêu bi u cho vi c s th n/ nhà ngo i giao “toàn quân m nh tráng quân uy” nh tài ng ñ i và kh năng s d ng ch Hán, kh năng vi t văn, làm thơ c a h . Như v y, v i vai trò là nh ng nhà chính tr , nhà văn hóa c a th i ñ i, sáng tác thơ ca c a các nhà ngo i giao ñư c xem như là ho t ñ ng t t y u và h u ích tr giúp ho t ñ ng ngo i giao ñ “làm ñ p” cho nư c mình trư c nư c ngư i trong khi ñón ti p khâm s thiên tri u sang phong vương hay khi ñ i ñáp v i quan l i thiên tri u nơi B c qu c. Tư tư ng tình c m ñư c th hi n trong thơ không ph i ch là ti ng nói c a cá nhân tác gi , mà còn có ý nghĩa ñ i di n cho tư tư ng, tình c m, khát v ng, tư th văn hóa dân t c và tri u ñ i. M i nhà ngo i giao ph i là ngư i có v n ki n th c sâu r ng, thông kim bác c , có b n lĩnh kiên cư ng, dũng khí l n lao, ng ñ i linh ho t m m d o, có b sâu văn hóa, ñ ng th i ñó cũng là nh ng nhà thơ l n. Đánh giá v vai trò c a các nhà ngo i giao Vi t Nam trư c ñây, Vu T i Chi u (Đ i h c Tr nh Châu Trung Qu c) nh n xét: “Các s th n Vi t Nam v a là nhà ngo i giao v a là m t nhà thơ. Trong ho t ñ ng ngo i giao, h ñóng vai trò quan tr ng trong vi c x lí quan h hai nư c, góp ph n tăng cư ng m i tình h u ngh và s hi u bi t l n nhau gi a nhân dân hai nư c Vi t – Trung. M t khác h làm thơ ch Hán, xư ng h a v i các văn nhân Trung Qu c, thúc ñ y s giao lưu ngh thu t thơ ch Hán nói riêng và văn hóa, văn h c nói chung gi a hai nư c Vi t Trung, mang l i s c s ng d i dào cho thơ ch Hán phát tri n không ng ng”.
2.3. Không gian bang giao và h ng thú thi ca Nói ñ n không gian trong thơ bang giao là nói ñ n không gian ñ c thù, khu bi t g n li n v i quá trình ñi s và ti p s c a thi nhân. Theo ghi chép trong các chuy n ñi s cũng như trong trư c tác thi ca c a m i s th n, l trình các s ñoàn Vi t Nam sang Trung Hoa ch y u là ñư ng b và ñư ng th y, phương ti n di chuy n ch y u b ng ng a ho c b ng thuy n. Kho ng cách ñ a lí xa xôi cùng nh ng h n ch , khó khăn v phương ti n khi n m i chuy n ñi c a s b Vi t Nam thư ng di n ra trong m t kho ng th i gian dài, m t năm th m chí vài ba năm. Hơn n a,
74 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI quan h hai nư c không ph i lúc nào cũng thu n l i yên bình, l i g p nh ng b t thư ng v th i ti t, vì th chuy n ñi s có th dài hơn n a. Nh ng v t v trên ñư ng ñi s , n i ni m tha hương c qu c và n i lo “quân m nh”, “qu c m nh” là n i ni m thư ng tr c trong tâm can m i s th n và thôi thúc h vi t lên nh ng thi ph m ñ y p nh ng b n b , ng n ngang sâu ch a trong tâm h n. M t khác Trung Hoa có nhi u c nh ñ p và di tích n i ti ng như: Nh n H i Phong, H Đ ng Đình, Hoàng H c lâu, Tì Bà ñình... Đó cũng là ñ t nư c có b dày truy n th ng l ch s , văn hóa, là m t trong nh ng cái nôi văn minh c a nhân lo i, nơi ñây ñã lưu gi bi t bao câu chuy n trong chính s và dã s ñư c các thi nhân – s th n Vi t Nam bi t ñ n qua sách s ... Nơi ñây có nh ng danh thi mà văn nhân Vi t Nam t ng ngư ng m như Khu t Nguyên, Đào Ti m, Lý B ch, B ch Cư D ... Nh ng chuy n công du cùng s d ch chuy n không gian s ng, không gian sáng t o là căn nguyên t o nên h ng thú th m m c a m i s th n. ñây hành trình ñi s không ch ñơn thu n là hành trình ñ a lí mà còn là hành trình cu c s ng, hành trình văn hóa, hành trình tinh th n... Trên hành trình y, s th n không ch mang trong tư th c a m t chính khách v i “quân m nh”, “qu c m nh” mà còn là tâm th c a ngư i l khách v i n i ni m tha hương c qu c hay du khách say ñ m trư c thiên nhiên tươi ñ p vùng Hoa H . Vì th sáng tác thơ ca m i s th n không ch nh m m c ñích bang giao mà còn g n v i vi c ghi chép nh ng ñi u m t th y tai nghe trên l trình v n d m, bi u l tâm tư, c m xúc c a con ngư i trư c th c t i... Song hành v i con ñư ng ñi s c a s th n là con ñư ng thơ c a thi nhân. Trong l i gi i thi u t p Thơ ñi s , nhóm biên so n ñã nói rõ ngu n g c và h t s c ñ cao thơ s trình khi kh ng ñ nh: “Đây là thơ làm trên ñư ng ñi s , và biên gi i c a thơ ñây chính là cái vô t n c a b n thân ñ i s ng. ñây có thơ v nhi u ñ tài, ch ñ , ñây ch a ñ ng nhi u sáng t o, tâm huy t. Ngay c nh ng bài thơ bang giao theo nghĩa chính c a t này cũng là nh ng bài thơ ñ c ñáo, mang b n s c c a tác gi , c a th i ñ i và dân t c. Nhưng dù sao thì ñây cũng là vương qu c thơ c a nh ng ngư i ñi s , và chúng ta g n li n hai hình tư ng s gi nhà thơ. Con ñư ng ñi s ñã thành con ñư ng thơ. Và con ñư ng này ch y qua n n thơ Vi t Nam như m t con ñư ng l n” [2]. N u ñi s g n li n v i không gian Trung Hoa – không gian xa l , r ng l n thì thơ ti p và ti n s l i g n v i không gian cung ñình, không gian phong th quen thu c c a Đ i Vi t. Dù không ph i ñ i m t v i ñư ng xa kham ru i cùng n i ni m l khách “dòng l dư t nư c sông ch y hoài”, hay s cám d trư c v tươi ñ p c a thiên nhiên, danh tích l ch s Hoa H “l n ñ u ñi s t m m t m i l ” nhưng “qu c m nh”, “quân m nh” c a m i nhà ngo i giao khi ti p khâm s Trung Hoa v n luôn gi v ng. Cho mình là thiên s nên h u như các s th n Trung Hoa sang ta ñ u có nhi m v gi ng nhau là “tuyên ñ c d ch ”, “d vua vào ch u” hay b t ta ph i ph c tùng nh ng yêu sách vô lí c a chúng. Quá trình ti p
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 75
ñón khâm s Trung Hoa c a nh ng v vua, quan, tư ng lĩnh Đ i Vi t vì th nhi u th thách. Trong vai trò ch nhà, nhi m v c a các nhà ngo i giao làm sao ñ thiên tri u th y ñư c s hi u khách, s thu n ph c mà v n gi ñư c th di n, ñ c l p ch quy n dân t c. Đ hóa gi i nh ng khó khăn ñó, ngoài ti p ñãi tr ng th theo nghi th c ngo i giao, các v vua, quan, tư ng lĩnh còn làm thơ xư ng h a v i các s th n Trung Hoa th hi n tình giao h o ñ ng th i cũng kh ng ñ nh tư th / tâm th dân t c mình. Không gian cung ñình, không gian ti p s ñã tr thành ñi m t a tinh th n v ng ch c cho m i nhà ngo i giao Vi t Nam hoàn thành xu t s c nhi m v c a mình. Nó v a là không gian ñ a lí v a là không gian văn hóa, l ch s , thơ ca. Không gian này không ch làm n n cho ho t ñ ng bang giao Vi t Trung mà còn là nơi n y sinh thi h ng cho m i nhà ngo i giao/ thi nhân, ñ ng th i cũng là ñ i tư ng ph n ánh trung tâm trong thơ ca c a h .
K T LU N
V i m t ñ i ngũ tác gi ñông ñ o là các s th n/ nhà ngo i giao/ nhà thơ, sáng tác g n li n v i th ch “sách phong tri u c ng”, cùng không gian ñi s và ti p s , thơ bang giao thư ng ñư c xem là m t dòng riêng, góp ph n hoàn thi n di n m o thơ ca trung ñ i Vi t Nam. Có th nói, các s gi , nhà thơ và thơ bang giao ñã ñóng vai trò quan tr ng trong vi c gi v ng n n hòa bình, ñ c l p dân t c. Trong b i c nh h i nh p, giao lưu văn hóa hi n nay, tìm hi u thơ bang giao là m t vi c làm quan tr ng, c p thi t. Vi c tìm hi u cơ s hình thành thơ bang giao ñư c coi là mã khóa quan tr ng ñ ñ c gi ti m c n v i ngu n m ch văn hóa c a m t ch trương, chính sách l n, m t dòng thơ ñ c bi t, ch y su t l ch s các tri u ñ i phong ki n Vi t Nam.
TÀI LI U THAM KH O
1. Phan Huy Chú (2014), L ch tri u hi n chương lo i chí , Nxb Tr , Tp H Chí Minh. 2. Đào Phương Bình, Ph m Thi u (1993), Thơ ñi s , Nxb Khoa h c Xã h i, Hà N i.
THE FORMATION OF VIETNAM’S MEDIEVAL DIPLOMATIC POETRY
AbstAbstractractractract: The article specifies the origin of Vietnam diplomatic poetry. Firstly, diplomatic poetry attached the diplomatic process between Vietnam – China including going to business in China and welcoming Chinese Ambassador to Viet Nam. Secondly, Vietnam had diplomatic poetry team who were diplomats/Envoys/poets. Thirdly, Vietnam diplomatic poetry came from diplomatic space between Viet Nam and China. KeywordsKeywords: diplomatic poetry, Envoy, welcoming the Ambassador, the formation.
76 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
STUDENTS’ AWARENESS OF USING QQUIZLETUIZLET TO IMPROVE ENGLISH VOCABULARY
Ma Hong Anh 1, Bui Thi Anh Van, Truong Bich Huyen Hanoi National University of Education
AbstractAbstract: To reach a certain level of proficiency in foreign language, learners have to possess not only proper grammar, but more important, sufficient lexical resources. As a result, vocabulary building strategies and resources are gradually receiving greater attention from teachers and students alike. As we are living in the Information Age, technology has become one of the most effective vocabulary enhancing tools for the new generation of students. Among several ways that technology can be infused with education, Quizlet has been chosen to be the subject of this study for its attractiveness and intuitiveness. KeywordsKeywords: proficiency, second language, lexical resource, vocabulary, digital flashcard, technology, Quizlet, effectiveness
1. RATIONALE
When it comes to learning a new language, the four critical skills to master are reading, writing, listening and speaking. To reach a certain level of proficiency in foreign learners have to possess not only proper grammar, but more importantly, sufficient lexical resources. So, how can we define “sufficient” in this context? In order to comprehend foreign language discourse, a language student must typically learn thousands of words. Therefore, it is becoming increasingly important to build up a large store of words. However, not everyone knows exactly the most suitable and efficient way to learn new words. As a result, vocabulary building strategies and resources are gradually receiving greater attention from teachers and students alike. Thousands of surveys and research have been carried out, followed by a number of creative, helpful learning methods introduced to learners. In this research, we would like to focus on one single vocabulary enhancing tool that we find exciting and adaptable to this new generation of students: Technology.
1 Nh n bài ngày 8.12.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Mã H ng Anh; Email: [email protected]
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 77
It has been proven that integrating technology into education brings positive results in enhancing students’ motivation both intrinsically and extrinsically. Creating activities that arouse students’ curiosity and intrigue their interest in learning is without question a challenging task for teachers of all subjects. Introducing technology infused lessons may prove to be a beneficial motivator for every grade level. In conclusion, technology integrated teaching and learning methods boost students’ motivation and enhance their academic results. Among several ways that technology can be infused with education, we chose to take a closer look into the use of digital media to learn vocabulary, more specifically the use of Quizlet for its attractiveness and intuitiveness. Quizlet provides access to millions of sets of flashcards created by users. Cards can be made from scratch or copied and modified from existing sets. Quizlet, like many of the alternative flashcard sites available, allows users to customize their flashcards and several arrangements are possible, including the use of multiple languages and images. The Quizlet site also includes a text to speech audio function, giving users the option of hearing as well as reading card content. The aim of this research is to examine the apparent superiority of Quizlet and digital flashcards in general. In order to accomplish that, we actually made various types of Quizlet activities and had a number of second year students who major in English try learning a few sets of vocabulary through those activities. After working on the data, we will give clear answers to the following research questions: What are students’ attitudes towards Quizlet? In what ways should students employ Quizlet to learn new words the most effectively?
2. LITERATURE REVIEW
2.1. Vocabulary learning and its importance in language learning Vocabulary is the knowledge of meanings of words. As mentioned in the rationale, there are four main language skills to be acquired, classified into two categories: productive skills and receptive skills. Similarly, knowledge of words can also be categorized into two forms: productive and receptive (Kamil & Hiebert, 2005). During the process of learning a second language, vocabulary refers to one of four types, each of which represents a progressively increasing mastery of vocabulary terms. These four types are listening vocabulary, speaking vocabulary, reading vocabulary and writing vocabulary. The first two types relate to oral use of language, whereas the latter two are typically developed during the school years.
78 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Researchers such as Laufer and Nation (1999), Maximo (2000), Read (2000), Gu (2003), Marion (2008) and Nation (2011) and others have realized that the acquisition of vocabulary is essential for successful second language use and plays an important role in the formation of complete spoken and written texts (cited in Mofareh Alqahtani, 2015). Rivers and Nunan (1991), furthermore, argue that the acquisition of an adequate vocabulary is essential for successful second language use because without an extensive vocabulary, we will be unable to use the structures and functions we may have learned for comprehensible communication. Research has shown that second language readers rely heavily on vocabulary knowledge and the lack of that knowledge is the main and the largest obstacle for language readers to overcome (Huckin, 1995). Being of paramount importance, vocabulary, on the other hand, has been acknowledged as language learners’ greatest single source of problems (Meara, 1980). Unlike syntax and phonology, vocabulary has no specific rules that language learners can follow; therefore, they have no choice but to learn by heart all the words they met throughout the learning process. In other words, it is not clear in language vocabulary learning what rules apply or which vocabulary items should be learned first. Another reason is that the vocabulary system is open ended. Oxford (1990) also claims that vocabulary is “by far the most sizeable and unmanageable component in the learning of any language, whether a foreign or one’s mother tongue, because of tens of thousands of different meanings”. Despite the extreme difficulties coming from learning vocabulary, learners still have to deal with it on a regular basis, for ‘‘vocabulary has traditionally been one of the language components measured in language tests’’ (Schmitt, 1999). Acknowledging the importance of vocabulary learning and several problems faced by language learners, researchers have worked hard for the past decades to find out the effective ways to make it easier for students to learn new words. This research will look at a technology integrated learning method: using web based flashcards.
2.2. The importance of using technology in LANGUAGE learning As mentioned in the rationale, more and more people nowadays have access to modern devices such as computers, tablets, smart phones. Accompanying the diverse types of technology is the widespread use of the Internet, which has been one of the most essential parts of most people. The most modern technologies of the 21st century found their way into almost every part of each industry. Among the industries that push technology forward the most belong the military or the health care industry but the one we get in touch the most with is the entertainment industry (Ondřej Rambousek, 2014).
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 79
Technology and technological devices can be used to motivate and engage English language learners’ in the development of literacy and language skills (Traore & Kyei Blankson, 2011; Ware, 2008). Learning a new language requires incredible patience and nerves; therefore, if not being sufficiently motivated during the long and tedious learning process, learners might be discouraged to try harder. Research has shown that technology can help motivate students to be more engaged in reading, especially when they interact with the text using certain interactive technological tools. By utilizing various kinds of technological devices, language learners gain a “sense of freedom, motivation, and encouragement they need for learning” (Megan Clark, 2013). Among several ways to integrate technology with language learning, we chose to take a closer look into the use of digital flashcards to learn vocabulary, which has been proven to be of great importance earlier in this research paper.
2.3. Quizlet and some activities using Quizlet There is a number of Web 2.0 vocabulary learning applications available, such as Anki (ankisrs.net), Quizlet (quizlet.com), and Word Engine (wordengine.jp). However, Quizlet was chosen as the focus of this study. Quizlet is a free website providing learning tools for students, including flashcards, study and game modes. It is one of the most widely used flashcard websites and has more than one million registered users and eighty million visitors, and is a repository for over thirty million user generated study set (Quizlet, 2014). Currently, study sets in Quizlet are available for everyone without registering for an account. Nevertheless, if you want to create your own study sets, you have to sign up. Once registered, users can get access to several Quizlet’s study tools, as mentioned below: • Flashcards Mode: Users start learning terms and their definitions by “flip” or “flow” the cards. The audio function provides learners with a useful model of pronunciation, and it can also be slowed down. This learning mode promotes not only learners’ productive, but also their receptive vocabulary knowledge (Nation, 2008). • Learn Mode: This mode prompts the users with the written or spoken form of one side of a card. A correct answer is put in the “Correct” bucket, and an incorrect answer is put in the “Incorrect” bucket. If the learners do not know the answer and select “Don’t Know”, Learn makes you retype the answer correctly to continue. It keeps track of what learners know and what they do not and retest them on their mistakes. At the end, Quizlet gives a final score for learners to evaluate their progress.
80 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
• Speller Mode: In the Speller option, learners need to type what they hear. If they type it correctly, they can move on to the next question. If there is a mistake in their answer, Speller indicates which letters users have missed so they can retry. This mode is perfect for people who want to revise the pronunciation and spelling of a term. • Test Mode: In Test Mode, Quizlet will automatically generate a random test using the terms and definitions from users’ set of flashcards. Learners are able to customize Question Types (Written, Matching, Multiple Choice, and True/False), Prompt (Term, Definition, or both), and Question Limit. When finishing the test, users click “Check Answers” at the bottom of the page to see how they did. This mode is highly beneficial as it can be conducted as an assessment tool in the classroom. • Game Mode: Quizlet keeps learning lively with two game activities, Scatter and Gravity. In Scatter a number of terms and their corresponding definitions are distributed randomly over the screen. What players need to do is matching the terms and definitions by dragging them with the mouse in the fastest time possible. In Gravity (shown in figure 6), learners have to type in the correct answer to destroy asteroids before they hit. Because it requires students to actually type in the answer, the game pushes them to really learn the materials. These two games not only enable learners to practice recall and typing skill but also arouse competitiveness among them, for it has the High Score Table.
3. METHODS
3.1. Participants The participants involved in this action research study consisted of 22 second year students in class 64A, faculty of English, Hanoi National University of Education. There were 22 girls participating in this study, and all of them major in English. In this semester, their course aims at improving their English language proficiency from B1+ to B2 level according to Common European Framework of Reference. These 22 sophomores are chosen to be the subject of this action research for several reasons. Firstly, as their aim in the 4th semester is to develop their English language proficiency at B2 level, their lexical resource is of paramount importance, for it shows their language capacity. Research has shown that the vocabulary size of B2 level learners should be from 3250 to 3750 words and expressions (Milton, 2010). Therefore, it is absolutely crucial for 22 participants to possess a good range of vocabulary if they want to achieve the goal. Secondly, being class 64A’s members means that we will have great deal of time to observe and evaluate our classmates’ performance.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 81
3.2. Research instruments This study is an action research that employs both qualitative and quantitative methods. The first research instrument employed is a pre test. This test consisted of 45 questions in 6 exercises. These exercises varied in types, which were jumbled words, crossword, matching the words with their definitions, word search, filling in the blanks, and finding one correct word for each picture. Student’s work was scored in order to see the final results. The purpose of this pre test was to measure the vocabulary size of 22 participants about 3 topics (School, Talking about Food and Babies & children). The second research instrument employed is self study activities. The link of 3 Quizlet sets on https://quizlet.com was sent to all participants. Participants were asked to study these 3 sets outside the class. Once they had finished all 3 Quizlet sets designed by the researchers, they were recommended to create their own study set. Afterwards, the link of their study sets should be sent to the researchers. In such a way, the participants could fully experience every function of Quizlet. Not only were they given a chance to broaden their lexical resource provided by the researchers, but they would also have an insight of how Quizlet really worked through the making of their study sets. In addition, the links sent to the researchers ensured their participation in the self study activities, making the research findings more convincing and trustworthy. The third research instrument employed is a survey questionnaire. Each participant was given a 10 question survey to complete after finishing activities on Quizlet. This survey allowed the researchers to examine how the participants evaluate the Quizlet in both fields of interest and effectiveness.
3.3. Data collection procedure
There are three steps of data collection procedure, which are: • Pre testing participants’ vocabulary size • Organizing self study activities • Conducting a survey questionnaire Firstly, participants’ vocabulary size was tested using a vocabulary worksheet mentioned in the Research Instruments. Then, they were sent a link to Quizlet website, in which we had designed 3 sets of lexical resource on 3 familiar topics. After 1 week of self studying, we conducted a survey to collect all the data needed to examine the effectiveness of using Quizlet to learn vocabulary.
82 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
3.4. Data analysis After data were collected, we analysed them quantitatively and qualitatively to find out the results of pre test, then analysed and synthesized the results of survey questionnaire and write the results according to some main points: results of pre test, students’ attitude towards the effectiveness of using Quizlet in learning vocabulary.
4. FINDINGS
After analysing and synthesizing the pre test and survey questionnaire employed, the results will be now demonstrated in this part.
4.1. Pre test Most participants did not perform well on the test, receiving rather low scores ranging from 0 29 pts in the total of 45, whereas only 14% of the participants surpassed the average score. This may result from the fact that their vocabulary knowledge in the topics given is limited. For these participants all major in English, especially when they have already reached B1+ level, it can be seen that their vocabulary level has not met the requirement. Indeed, the pre test only focused on 3 topics, yet they are all familiar topics: School, Talking about food, Babies & children. This proves that vocabulary studying at school is not sufficient, which resorts to different vocabulary learning method outside the classroom, such as Quizlet.
4.2. Students’ attitude towards the effectiveness of using Quizlet in studying English vocabulary It is noticeable that most participants agreed that Quizlet is an effective tool to learn lexical resource, given the fact that 63.64% of participants highly appreciate the experience with Quizlet. In this research, the effectiveness was evaluated in 4 aspects, according to 4 modes of Quizlet (Flashcard mode, Speller mode, Learn mode and Game mode). It can be seen that the Learn mode was considered the most effective learning tool, scoring 4.55 out of 5 in the extent of effectiveness. The other 3 mode which were Flashcard, Speller, and Game had the weighted average of 3.64, 4.09, 4.09 respectively. This proved that all 4 Quizlet study modes were of great help. The result also indicates that the majority of students agreed that Quizlet is not too difficult to use (only 1 people rated Quizlet 2 points in terms of ease of use). The survey gives information about the interest of students when studying on Quizlet, which is unexciting to none. It is clear that Speller Mode takes the
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 83 lead as it accounts for 45.45% of students’ choices. The second highest mode is Game Mode (27.27%), while the figures for Flashcard Mode and Test Mode are 22.73% and 4.55% respectively. The Learn Mode is the least favourite mode on Quizlet. Quizlet is considered to be the number 1 tool when learning new words by 7 participants (31.82%). The rest said that they would give it a try once in a while In brief, the utility of Quizlet in language learning receives positive feedback from second year students at K64A, FOE, HNUE.
4.3. Implications Quizlet is an effective vocabulary learning tool, and it can be used in the classroom or outside the classroom for self study. The implication of Quizlet in the classroom would be mentioned first. Teachers could use Flashcard Mode in Quizlet to present new vocabulary in each lesson. Not only can it substitute for paper flashcards to save time and materials, but also make learning more intriguing and illustrative. In addition, Quizlet could also be a replacement for paper glossary. Today, there are a number of teachers requiring their students to make glossary at home and use it to learn vocabulary by heart. With Quizlet, this process would become less time consuming and more efficient. Another implication in the classroom is that this website can be served as a web based homework for students. For example, teachers create vocabulary test on Test mode and ask students to complete it at home as homework. There is a feature allowing the user to see others’ progress (track who did what, when and with which results). This enables teachers to observe and evaluate students’ performance on learning new words. Secondly, Quizlet is a useful self study tool. For collaborative learning, students can design vocabulary sets in groups, exchange with their peers and give comments on their peers’ work. Or individuals can create their own study sets and self test in order to adjust their learning. Learners are able to go to Quizlet at any time to review words that they have learnt. To sum up, Quizlet serves as a more attractive way of revising vocabulary, which is practical for both teachers and students, and it should be integrated into both in class and out of class activities.
5. CONCLUSIONS
This paper has successfully found out the answers to the two research questions above. Students at the beginning of the study took the pre test with not very high scores, after trying some activities with Quizlet felt that these interesting activities enable them to study English vocabulary more easily and more effectively. Furthermore, in the self study activities, the participants confirmed that the most efficient way to learn new words using
84 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Quizlet was to design their own study sets, then exchange them with classmates. Thus, students would be able to learn from one another, to give feedback and comments to their friends. However, there are some limitations of this study, namely: the lack of a sufficient number or participants, the limited number of tasks designed for self study which may result in biased findings. It is also the suggestion for later study. Those who are interested in this study can conduct their survey in a larger number of students of a faculty of English or even non majored English students at a university, with a larger number of vocabularies to study and activities to try. By doing this, the study would bring about fruitful results later on.
REFERENCES
1. Ashcroft, R. J., & Imrie, A. C. (2014), Learning Vocabulary with Digital Flashcards. JALT , (pp.639 646), Tokyo. 2. Clark, M. (2013), “The Use of Technology to Support Vocabulary”, Fisher Digital Publications. 3. Dang, T. H. (August, 2015), The Electronic Journal for English as a Second Language , Retrieved from http://www.tesl ej.org/wordpress/issues 4. Dreyer, J. (2014). “The Effect of Computer based Self access Learning on Weekly Vocabulary Test Scores”, Studies In Self access Learning Journal , pp.217 234. 5. Granito, M., & Chernobilsky, E. (2012), “The Effect of Technology on a Student's Motivation and Knowledge Retention”, NERA Conference Proceedings 2012 , (p.17). 6. Hidayah, T. (2010), Vocabulary and its importance in ELT . 7. Hsueh Chao, M. H., & Nation, P. (2000), “Unknown Vocabulary Density and Reading Comprehension”, Reading In A Foreign Language , pp.403 430. 8. Hunt, A., & Beglar, D. (2015), “A framework for developing EFL reading vocabulary”, Reading In A Foreign Language , Volume 17, Number 1. 9. Kamil, M., & Hiebert, E. H. (2005), “The Teaching and Learning of Vocabulary: Perspectives and Persistent Issues”, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. Learning. (n.d.). 10. Meara, P. (1995), The Language Teacher. 11. Milton, J. (2010), “The development of vocabulary breadth across the CEFR levels”, Eurosla. 12. Mofarel, A. (Vol. III, No. 3 / 2015), “The Importance Of Vocabulary In Language Learning And How To Be Taught”, International Journal of Teaching and Education , pp.21 34. 13. Rambousek, O. (2014), Learning vocabulary with technology. 14. Schmitt, N. (1999), “The relationship between TOEFL vocabulary items and meaning, association, collocation and word class knowledge”, Language Testing. 15. Vargas, J. M. (2004), Clark, Megan, “The Use of Technology to Support Vocabulary Development of English Language Learners” (2013), Education Masters.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 85
NGHIÊN C U V NH N TH C C A H C SINH TRONG VI C S D NG QUIZLET Đ M R NG V N T V NG TI NG ANH
Tóm tt t t t t: Nh m ñ t ñư c m t m c ñ thông th o nh t ñ nh khi h c m t ngo i ng , bên c nh ng pháp, ngư i h c nên c n t p trung c trong vi c h c t v ng. B i v y, các chi n lư c h c t v ng ñang d n nh n ñư c nhi u s quan tâm t phía giáo viên và h c sinh. Trong th i ñ i tin h c phát tri n, công ngh ñã tr thành m t công c hi u qu ñ h c t v ng ñ i v i th h h c sinh hi n ñ i, năng ñ ng ngày nay. Trong vô s cách k t h p vi c s d ng công ngh thông tin vào giáo d c, trang web h c t v ng Quizlet ñư c ch n làm ñ tài c a nghiên c u này. TTT T khóakhóa: s thông th o, ngo i ng , t v ng, flashcard ñi n t , công ngh , Quizlet, tính hi u qu .
86 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
NGHIÊN CCỨỨỨỨUU ĐU ĐỀĐ ỀỀỀ XU XUẤẤẤẤTT MT MỘM ỘỘỘTT ST SỐS ỐỐỐ GI GIẢẢẢẢII PHÁP THTHỰỰỰỰCC HIHIỆỆỆỆNNNN CHƯƠNG TRÌNH Đ O TTẠẠẠẠOO H NỘN ỘIỘỘI HỌHI H ỌCỌỌCCC TRÌNH ĐĐỘỘỘỘ CAO ĐĐẲẲẲẲNGNG ỞỞỞ TRƯTRƯỜỜỜỜNGNG ĐĐẠẠẠẠII HI HỌH ỌỌỌCC THTHỦỦỦỦ ĐÔ H NNỘỘỘỘIIII
Tr n Vân Anh 1 Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i
Tóm tt tttt: Bài vi t nghiên, c u ñ xu t m t s gi i pháp th c hi n chương trình ñào t o Hà N i h c trình ñ cao ñ ng trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i như: ñào t o chương trình Hà N i h c g n v i nhu c u s d ng ki n th c v Hà N i trong th c t ; xây d ng chương trình Hà N i h c k t h p v i các chuyên ngành g n; biên so n giáo trình Hà N i h c cho sinh viên Đ i h c Th ñô; tăng cư ng ñánh giá xác th c ñ i v i h c ph n Hà N i h c... Tác gi cũng ñ xu t m t s gi i pháp ñ ñào t o chương trình Hà N i h c có hi u qu th c ch t trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i. TTT T khóakhóa: Hà N i h c, chương trình, chuyên ngành, gi i pháp th c hi n
1. GI I THI U
Hà N i h c ñang là yêu c u ñ t ra c p thi t ñ i v i Hà N i, trư c h t là trong lĩnh v c giáo d c ñào t o. V n ñ ñ t ra là ph i nhanh chóng xây d ng và th c hi n m t chương trình ñào t o Hà N i h c ñ ñáp ng yêu c u c a ngành giáo d c, trư c h t là c p trung h c cơ s . Đó chính là nhi m v ñ t ra ñ i v i Đ i h c Th ñô Hà N i, cơ s ñào t o có ñi u ki n thu n l i nh t ñ th c hi n nhi m v này c a Hà N i. Xu t phát t yêu c u ñó, tác gi ñ xu t m t s gi i pháp th c hi n chương trình ñào t o Hà N i h c trình ñ Cao ñ ng Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i.
2. N I DUNG
2.1. S phù h p c a chương trình ñào t o Hà N i h c trình ñ cao ñ ng so v i yêu c u th c ti n c a ngành giáo d c và ñào t o Hà N i 2.1.1. Chương trình “Hà N i h c” ñáp ng tính ñ c thù c a Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i Khác v i các trư ng ñ i h c khác trên ñ a bàn Hà N i, Đ i h c Th ñô Hà N i tr c ti p ñào t o và cung c p nhân l c cho các ngành kinh t xã h i, ph c v cho m c tiêu
1 Nh n bài ngày 7.11.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Tr n Vân Anh; Email: [email protected],vn
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 87 phát tri n kinh t xã h i c a ñ a phương. Vi c ñào t o ngư i lao ñ ng cho các ngành kinh t xã h i Hà N i không ch cung c p ngư i lao ñ ng có trình ñ cao (ñi u mà các trư ng ñ i h c khác ñã và ñang làm) mà còn là nh ng công dân Th ñô, có trách nhi m ti p n i các giá tr văn hóa – tinh th n c a Hà N i truy n th ng trong m t b i c nh m r ng các m i liên h c a Th ñô v i hi n t i và tương lai. Vì th , c n thi t có chương trình nghiên c u v Hà N i nh m trang b hi u bi t v Hà N i cho các công dân Hà N i nh ng ngư i tham gia tr c ti p vào quá trình xây d ng Th ñô b n v ng và phát tri n trong chương trình ñào t o c a Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i.
2.1.2. Chương trình “Hà N i h c” ñáp ng d y h c n i dung giáo d c ñ a phương trong chương trình giáo d c ph thông Theo tinh th n công văn s 5977/BGDĐT GDTrH ngày 7/7/2008 c a B Giáo d c và Đào t o v vi c Hư ng d n th c hi n n i dung giáo d c ñ a phương c p THCS và THPT t năm h c 2008 2009, các môn h c n m trong chương trình th c hi n n i dung giáo d c ñ a phương là Ng văn, L ch s , Đ a lý, Giáo d c công dân, M thu t, Âm nh c, Th d c và Công ngh . Th c hi n ch ñ o c a B , S Giáo d c và Đào t o Hà N i ñã tích c c tri n khai vi c xây d ng chương trình, biên so n tài li u, th c hi n ñưa n i dung giáo d c ñ a phương vào trư ng h c. Trong h th ng tài li u, sách giáo khoa có liên quan ñ n n i dung giáo d c ñ a phương c a Hà N i, ñáng lưu ý là 3 b tài li u ñư c s d ng trong các môn: L ch s , Đ a lý và Giáo d c công dân. Vi c ñưa Hà N i h c vào chương trình ñào t o trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i là m t gi i pháp ñáp ng yêu c u giáo d c ñ a phương mà chương trình giáo d c ph thông B Giáo d c và Đào t o cũng như ngành giáo d c Hà N i ñ ra. V i b dày l ch s , Thăng Long Hà N i có s lư ng di tích l ch s văn hóa (t c nh ng giá tr truy n th ng ñ a phương) r t ñ s , trong ñó nhi u di s n văn hóa ñi n hình ñư c coi là nh ng di s n vô giá, ñư c UNESCO công nh n là Di s n th gi i ñó là ti m năng r t l n c a Hà N i, ñ ng th i cũng ñ t ra nh ng yêu c u, trách nhi m l n ñ i v i Th ñô trong vi c b o t n và phát huy nh ng giá tr c a truy n th ng cha ông ñã ñ l i.
2.1.3. Chương trình “Hà N i h c” ñáp ng yêu c u d y h c tích h p trong chương trình ñ i m i giáo d c ph thông Hà N i h c là lĩnh v c nghiên c u toàn di n v Hà N i – Th ñô c a nư c Vi t Nam hi n t i, ñ ng th i cũng là ñô th ñóng vai trò trung tâm lâu ñ i nh t c a ñ t nư c. Có th xem Hà N i h c là m t trong nh ng b ph n tiêu bi u c a “Vi t Nam h c”, và là m t c p ñ c a “Khu v c h c” (khoa h c nghiên c u khu v c)..., nhưng là c p ñ g n như nh nh t, c p ñ nghiên c u ti u vùng (sub region studies) và nghiên c u trư ng h p (case studies). Đó là m t lĩnh v c khoa h c liên ngành (inter disciplinary) bao g m c khoa h c
88 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
T nhiên và khoa h c Xã h i và Nhân văn..., nh m nghiên c u nh ng bình di n khác nhau, cũng như nh ng m i liên h và tác ñ ng c a các bình di n ñó ñ i v i s t n t i, phát tri n c a Hà N i [1, tr.3]. V i ñ c trưng là lĩnh v c nghiên c u tích h p liên ngành, các n i dung nghiên c u v Hà N i có th tr thành các ch ñ d y h c tích h p trong chương trình ph thông hi n nay. Yêu c u th c ti n ñ t ra là ph i nhanh chóng ñào t o ñ i ngũ giáo viên có ñ trình ñ ñ m nhi m vi c d y các môn h c v Hà N i, cũng như giáo d c truy n th ng Hà N i trong h th ng giáo d c nhà trư ng c a Hà N i, t c p ti u h c, ñ c bi t là c p trung h c cơ s theo hư ng nghiên c u và gi ng d y tích h p. Vi c xây d ng m t chương trình ñào t o, b i dư ng Hà N i h c có h th ng trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i, thông qua ñ i ngũ giáo viên ñưa ki n th c Hà N i h c v i tư cách m t hư ng ti p c n d y h c tích h p t i h c sinh THCS..., c n ñư c ti n hành k p th i.
2.2. Các gi i pháp th c hi n chương trình ñào t o Hà N i h c trình ñ cao ñ ng trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i 2.2.1. Đào t o Hà N i h c g n li n nhu c u s d ng ki n th c v Hà N i trong th c t Đ ñào t o Hà N i h c th c s hi u qu , trư c tiên c n xác ñ nh giá tr th c ti n trong vi c s d ng ki n th c v Hà N i ñ i v i ngu n nhân l c th ñô ñ phân lo i m c ñích s d ng ki n th c Hà N i h c, chú ý t i kh năng chuy n d ch ngành h c c a sinh viên ñang h c và chuy n d ch ngh nghi p c a sinh viên t t nghi p. Trong ñi u ki n ñào t o c a Trư ng Đ i h c Th ñô hi n nay, ñào t o Hà N i h c trư c tiên s ñáp ng nhu c u ñư c trang b ki n th c v Hà N i c a sinh viên sư ph m ph c v công tác gi ng d y. Đây là ñ i tư ng ñư c trang b h th ng v n i dung và phương pháp nghiên c u liên ngành v Hà N i h c. M c tiêu v ki n th c Hà N i h c s ñư c th hi n trong chu n ñ u ra c a các ngành sư ph m, n i dung Hà N i h c ñư c quy ñ nh trong chương trình ñào t o và k ho ch h c t p c a sinh viên. Bên c nh ñó, v i kh năng d ch chuy n ngh nghi p, sinh viên các ngành Khoa h c Xã h i có th làm công tác nghiên c u l ch s văn hóa – xã h i trong các cơ quan c a chính quy n các c p, ñ i tư ng này có th s d ng ki n th c v Hà N i như ki n th c n n t ng. M t b ph n l n sinh viên ngoài sư ph m ho c sinh viên sư ph m có th d ch chuy n sang lĩnh v c du l ch, s d ng ki n th c v Hà N i ph c v cho công vi c thuy t minh, qu ng cáo, vi t báo...Ngoài ra, ki n th c v Hà N i luôn h u ích cho công dân th ñô trong sinh ho t và ng x hàng ngày. M i ñ i tư ng s ñư c ti p c n Hà N i h c v i nh ng n i dung và phương pháp khác nhau, thích h p v i m c ñích s d ng ki n th c và s l a ch n ngh nghi p c a sinh viên.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 89
2.2.2. Xây d ng chương trình ñào t o k t h p Hà N i h c v i chuyên ngành g n M c dù chúng ta ñã nh n rõ ñào t o ñơn môn g p nhi u b t c p, c n thi t ph i m r ng ki n th c khoa h c xã h i và khu v c h c cho giáo viên, nhưng ph i cân nh c vi c ñào t o, b i dư ng v Hà N i h c. Đó s là m t mã ngành ñào t o ñ c l p, ñơn môn và chuyên sâu hay là m t hình th c ñào t o kép, liên môn? Đ phù h p v i th c ti n, n i dung Hà N i h c c n ñư c ñào t o, b i dư ng k t h p v i m t s chuyên ngành g n như l ch s , văn h c, ñ a lý, v i t l Hà N i h c chi m kho ng 30% th i lư ng (ho c kh i lư ng tín ch ). Đi u ñó cũng có nghĩa là ñào t o Hà N i h c c n ph i d a trên n n ñào t o căn b n c a m t trong s các chuyên ngành trên, và l thu c vào mã ngành ñào t o ñó. Hi n t i, xem xét các mã ngành như L ch s , Ng văn, Đ a lý, chúng tôi nh n th y mã ngành L ch s có các h c ph n cơ s ngành và chuyên ngành phù h p nh t v i vi c ñào t o Hà N i h c, nên chúng tôi quy t ñ nh ch n mã ngành này ñ th c hi n Chương trình ñào t o L ch s Hà N i h c trình ñ cao ñ ng, v i t l kh i lư ng: 70% ñào t o l ch s (kho ng 45 tín ch ) và 30% ñào t o Hà N i h c (24 tín ch ) t i trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i. Căn c tình hình c th , có th xây d ng chương trình ñào t o Ng văn, Đ a lý, Giáo d c công dân v i m t t l nh t ñ nh các chuyên ñ thu c lĩnh v c Hà N i h c.
2.2.3. Biên so n giáo trình Hà N i h c dành cho sinh viên Đ i h c Th ñô Hà N i B t ñ u t năm h c 2015 2016, Hà N i h c ñư c ph r ng ra toàn trư ng v i tư cách là m t trong m t s môn t ch n cho t t c các ngành ñào t o.V i s lư ng 2 tín ch , tương ng 30 ti t lý thuy t ñòi h i tài li u h c t p phù h p. Th c t , chưa có m t chương trình ñào t o Hà N i h c ñư c xây d ng bài b n, công phu cùng v i h th ng giáo trình, h c li u ñ y ñ , có l a ch n t p trung cho lĩnh v c ñào t o này. Đ vi c d y và h c ki n th c Hà N i h c hi n nay t i trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i chưa ñáp ng ñư c nhu c u c a giáo d c và kinh t xã h i Hà N i c n biên so n giáo trình Hà N i h c ph c v công tác d y h c trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i.
2.2.4. Tăng cư ng d y h c tr i nghi m và ñánh giá xác th c trong gi ng d y chương trình Hà N i h c Đ i v i Hà N i h c, ưu th c a môn h c ñư c th hi n thông qua các ho t ñ ng th c t : nghiên c u th c ñ a, kh o sát, ñi u tra, ñi n dã, tham gia ho t ñ ng xã h i... Nh ng ho t ñ ng th c t chuyên môn có th di n ra như m t hình th c t ch c d y h c, hình th c th c hi n d án h c t p ho c d ng bài t p v nhà ñ các nhóm th c hi n, như kh o sát m c ñ ô nhi m c a sông Tô L ch, ô nhi m không khí khu ñô th ñang xây
90 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI d ng, t l th t nghi p c a thành niên vùng xây d ng khu công nghi p..hay tham gia các ho t ñ ng tuyên truy n, qu ng bá l ch s và hình nh c a Hà N i... Đa d ng hóa hình th c h c t p và ki m tra, ñánh giá, trong ñó chú tr ng phát tri n năng l c và kĩ năng m m cho sinh viên s giúp cho vi c ñào t o Hà N i h c th c s hi u qu .
2.3. M t s ki n ngh nh m th c hi n có hi u qu chương trình ñào t o Hà N i h c trình ñ cao ñ ng Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i Đ các gi i pháp trên ñư c th c hi n t t, c n có nh ng gi i pháp ñ ng b khác cùng v i th c hi n chương trình, như cơ ch qu n lý chuyên môn, cơ s v t ch t, k t h p h c t p và rèn luy n ph m ch t sinh viên Đ i h c Th ñô.
2.3.1. Xây d ng trung tâm nghiên c u, gi ng d y v Hà N i tr c thu c Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i Hi n nay, b môn Hà N i h c ñang ñư c gi ng d y là môn chung trong trư ng ho c môn chuyên ngành khoa Khoa h c Xã h i và Khoa Văn hóa – Du l ch – D ch v . M t m t, vi c phân tán làm cho l c lư ng gi ng d y Hà N i h c ít có cơ h i trao ñ i chuyên môn, thi u th ng nh t, không t p trung ñư c s c m nh và chuyên sâu. Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i là cơ quan nghiên c u và ñào t o nhân l c cho thành ph Hà N i, hoàn toàn có th là m t ñ u m i nghiên c u v Hà N i, như m t trung tâm Hà N i h c. Trung tâm s quy t l c lư ng nghiên c u và gi ng d y v Hà N i, ho t ñ ng mang tính chuyên môn, h c thu t ch không ph i như m t t ch c hành chính, s nghi p. Đây là nơi nghiên c u gi ng d y ki n th c v Hà N i ph c v cho nhu c u ñào t o, b i dư ng ki n th c và gi ng d y v Hà N i. Hơn th , trung tâm có th có h p tác nghiên c u, trao ñ i h c thu t v i các ñơn v nghiên c u trong và ngoài trư ng.
2.3.2. Xây d ng không gian nghiên c u Hà N i Xây d ng không gian Hà N i trong trư ng Đ i h c Th ñô là m t gi i pháp kh thi. N i ñó tái hi n Hà N i xưa và nay, như ph c , nhà ga, không gian thu Hà N i, c u Long Biên, h Gươm, tháp Rùa...Vi c tái hi n và ph c d ng các hình nh theo chuyên ñ v Hà N i nên giao cho sinh viên ñang h c Hà N i h c, như m t bài t p. V i sinh viên mĩ thu t, ñó là tái hi n Hà N i th c b ng nét bút và màu s c qua tâm h n ngh sĩ, v i sinh viên Ng văn, m t Hà N i có th là trang thơ hay t n văn lãng ñãng, v i sinh viên L ch s , Hà N i là nh ng b c hình v i nh ng cu c chi n, nh ng ñoàn quân ti p qu n Th ñô và nh ng tư ng ñài chi n th ng... S có vô vàn Hà N i trong tâm h n và cách th hi n riêng bi t c a sinh viên, làm tăng năng l c sáng t o c a sinh viên và tăng tính th c t trong chương trình ñào t o.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 91
2.3.3. Xây d ng hình nh sinh viên Th ñô v i nh ng ph m ch t văn minh, thanh l ch c a ngư i Hà N i K t h p h c t p và rèn luy n là yêu c u ñ i v i m i sinh viên. Tuy nhiên, ñ i v i sinh viên Đ i h c Th ñô, c n xây d ng m t hình nh văn minh, thanh l ch, truy n th ng và hi n ñ i. Đ th c hi n ñ xu t này, c n ph i h p nhi u l c lư ng, trong ñó, h t nhân là Đoàn Thanh niên – H i sinh viên c a Trư ng. Nh ng tiêu chí c a sinh viên Đ i h c Th ñô ph i hư ng ñ n nh ng giá tr ph m ch t c t lõi c a công dân Vi t Nam, ph i mang nh ng nét thanh l ch c a th ñô, v a truy n th ng v a ph i hi n ñ i, v a b n s c v a h i nh p...Đi u này c n ñư c c th hóa trong t ng tiêu chí ñánh giá rèn luy n c a sinh viên.
3. K T LU N
Vi c ñưa chương trình Hà N i h c vào ñào t o xu t phát t yêu c u th c ti n và nhu c u xã h i. Các gi i pháp ñư c ñ xu t cho vi c th c hi n chương trình ñư c bám sát vào quá trình ñào t o, t m c tiêu, n i dung, phương pháp cho ñ n ki m tra, ñánh giá. Tuy v y, Hà N i h c ñ n nay v n chưa th t n t i như m t mã ngành ñ c l p mà c n s k t h p v i các chuyên ngành g n ñ ñ m b o cho vi c h u ích c a ki n th c v Hà N i cũng như kh năng v n d ng ki n th c, kĩ năng trong công vi c. V i t m vóc và v th thiêng liêng c a Hà N i; v i vai trò trung tâm chính tr kinh t văn hóa c a th ñô, Hà N i h c v n s là ñ i tư ng nghiên c u và gi ng d y ñư c chú tr ng trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i.
TÀI LI U THAM KH O
1. K y u H i th o “Hà N i h c trong chương trình ñào t o c a trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i” , 3 2016, Khoa Khoa h c Xã h i, Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i. 2. Chương trình ñào t o Sư ph m L ch s , Khoa Khoa h c Xã h i, Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i. 3. Chương trình ñào t o “Vi t Nam h c”, Khoa Văn hóa – Du l ch – D ch v , Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i, 2016.
PROPOSING SOLUTIONS ON IMPLEMENTING HANOI STUDY PROGRAM FOR COLLEGE LEVEL AT HA NOI METROPOLITAN UNIVERSITY AbstractAbstract: The article focuses on proposing some solutions for the implementation of Hanoi study curriculum for college level at Hanoi Metropolitan University including: training Hanoi study associated with the demand of knowledge in practice; associating Hanoi study with close majors; compiling textbooks on Hanoi study for students at Hanoi Metropolitan University; strengthening authentic evaluation on teaching Hanoi study program. The author also gave some suggestions on training Hanoi study at Hanoi Metropolitan University to get more effectively. KeywordsKeywords: Hanoi study, curriculum, major, solution.
92 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
HHHOẠTHOẠT ĐỘNG TRẢI NGHIỆM SÁNG TẠO ĐỐI VỚI SINH VIÊN NG NH HỌC NGỮ VĂN TẠI TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Tr n Th Kim Chi 1, Nguy n Th Hương Lan Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i
Tóm tt t t t t: Tr i nghi m sáng t o là m t trong nh ng n i dung mà chương trình giáo d c ph thông Vi t Nam sau 2015 ñang hư ng ñ n. Các nhà trư ng sư ph m nói chung, trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i nói riêng c n b t nh p xu hư ng này. Vi c trang b nh ng ki n th c và kĩ năng v tr i nghi m sáng t o cho sinh viên ngành Ng Văn là r t c n thi t, tuy nhiên, không d dàng th c hi n trong th c t . C n có s chung tay góp s c c a c nhà trư ng, gia ñình, gi ng viên và sinh viên. TTT T khoákhoá: ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o, sinh viên ngành Ng Văn
1. M Đ U
Tr i nghi m sáng t o là m t trong nh ng ho t ñ ng giáo d c ngoài gi lên l p. V n ñ này ñư c khá nhi u nư c phát tri n quan tâm, nh t là các nư c ti p c n chương trình giáo d c ph thôngtheo hư ng phát tri n năng l c; chú ý giáo d c nhân văn, giáo d c sáng t o, giáo d c ph m ch t và kĩ năng s ng. Đây cũng là m t trong nh ng n i dung mà chương trình giáo d c ph thông t ng th Vi t Nam sau 2015 ñang hư ng ñ n. Các nhà trư ng sư ph m nói chung, trư ng Đ i h c (ĐH) Th ñô Hà N i nói riêng c n b t nh p xu hư ng này ñ chu n b t t kĩ năng xây d ng và t ch c các ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o nhà trư ng ph thông cho sinh viên (SV). ñây, chúng tôi ñ c p t i v n ñ này v i ñ i tư ng là SV ngành Ng Văn, trư ng ĐH Th ñô Hà N i.
2. N I DUNG
2.1. Quan ni m v ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o Vi t Nam, trong nh ng năm g n ñây, ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o (TNST) b t ñ u ñư c quan tâm nghiên c u và bư c ñ u ñã ñư c ñưa vào chương trình ngo i khóa
1 Nh n bài 9.12.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Tr n Th Kim Chi; Email: [email protected]
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 93
m t s trư ng ph thông v i r t nhi u hình th c ña d ng. Theo ñ nh hư ng chương trình giáo d c ph thông m i sau năm 2015, tr i nghi m sáng t o ñư c xu t hi n v i tư cách là môn h c t ch n trong chương trình t Ti u h c ñ n trung h c ph thông. Ho t ñ ng TNST s th c hi n t t c các m c tiêu và nhi m v c a các ho t ñ ng giáo d c ngoài gi lên l p, ho t ñ ng t p th , sinh ho t dư i c , sinh ho t l p... và thêm vào ñó là nh ng m c tiêu và nhi m v giáo d c c a giai ño n m i. Bên c nh vi c hình thành và phát tri n các ph m ch t và năng l c chung c a chương trình giáo d c, ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o còn t p trung hình thành, phát tri n các năng l c ñ c thù cho h c sinh: Năng l c t ch c ho t ñ ng, năng l c t ch c và qu n lý cu c s ng, năng l c t nh n th c và tích c c hoá b n thân, năng l c ñ nh hư ng và l a ch n ngh nghi p. Căn c vào ñ nh nghĩa v ho t ñ ng giáo d c ngoài gi lên l p trong các chương trình giáo d c ph thông hi n hành, căn c vào yêu c u ñ i m i giáo d c, ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o ñư c hi u như sau: Ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o là ho t ñ ng giáo d c, trong ñó, t ng cá nhân h c sinh ñư c tr c ti p ho t ñ ng th c ti n trong môi trư ng nhà trư ng cũng như môi trư ng gia ñình và xã h i dư i s hư ng d n và t ch c c a nhà giáo d c, qua ñó phát tri n tình c m, ñ o ñ c, ph m ch t nhân cách, các năng l c..., t ñó tích lũy kinh nghi m riêng cũng như phát huy ti m năng sáng t o c a cá nhân mình [2, tr.8].
2.2. S c n thi t c a ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o ñ i v i SV ngành Ng Văn t i trư ng ĐH Th ñô Hà N i Tr i nghi m sáng t o là ho t ñ ng ñư c coi tr ng trong t ng môn h c; ñ ng th i trong k ho ch giáo d c cũng b trí các ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o riêng, m i ho t ñ ng này mang tính t ng h p c a nhi u lĩnh v c giáo d c, ki n th c, k năng khác nhau. Ho t ñ ng này giúp cho h c sinh có nhi u cơ h i tr i nghi m ñ v n d ng nh ng ki n th c h c ñư c vào th c ti n, t ñó hình thành năng l c th c ti n cũng như phát huy ti m năng sáng t o c a b n thân. Ho t ñ ng TNST ñư c th c hi n t l p 1 ñ n l p 12, bao g m các n i dung b t bu c và n i dung t ch n ñư c thi t k theo 2 giai ño n: giáo d c cơ b n (t l p 1 ñ n l p 9) và giáo d c ñ nh hư ng ngh nghi p (t l p 10 ñ n l p 12). S thay ñ i t chương trình giáo d c ph thông là ñi u ki n ñ chương trình ñào t o c a các trư ng cao ñ ng ñ i h c thay ñ i, ñ c bi t là nh ng trư ng sư ph m, trư ng ñào t o giáo viên tương lai cho các c p h c. Trong xu th hi n nay, giáo d c ph i ñáp ng ñư c yêu c u ñào t o ngu n nhân l c ch t lư ng cao cho xã h i thì yêu c u v m t chương trình ñào t o hi n ñ i, tiên ti n là th c s c n thi t ñ i v i các trư ng sư ph m. T th c t trên, sinh viên c a các trư ng trong h th ng ñào t o sư ph m ph i ñư c trang b nh ng ki n th c và kĩ năng v tr i nghi m sáng t o trong chương trình ñào t o. Vi c n m b t các hình th c, phương pháp t ch c TNST ch th c hi n t t khi sinh viên có
94 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
ñi u ki n tr c ti p tr i nghi m thông qua các lo i hình h c t p trong nhà trư ng sư ph m. Đây là ñi u ki n thu n l i ñ giúp sinh viên th c hi n t t ñư c nhi m v gi ng d y các trư ng ph thông khi ra trư ng. Chương trình ñào t o ngành sư ph m Ng Văn cho sinh viên h cao ñ ng trư ng ĐH Th ñô Hà N i b t ñ u t khóa 2015 2018, 93 tín ch ñư c s p x p d y các kh i ki n th c khác nhau: kh i ki n th c chung, kh i ki n th c chuyên ngành và kh i ki n th c nghi p v . Kh i ki n th c chuyên ngành g m 54 tín ch , chi m t l 58,6%. S tín ch c a chuyên ngành Văn là 37, chuyên ngành Ngôn ng là 17 tín ch . Sinh viên ñư c trang b nh ng ki n th c t văn h c dân gian, văn h c trung, c n, hi n ñ i, văn h c c a các n n văn hóa khác nhau, nh ng ki n th c v ngôn ng ti ng Vi t cơ b n, nh ng bi n th ngôn ng mang tính vùng mi n... Do ñi u ki n v th i lư ng phân b các h c ph n còn nhi u h n ch , n i dung d y h c v tr i nghi m sáng t o trong t ng môn h c chưa ñư c chú ý ñúng m c. Các ho t ñ ng TNST c a sinh viên tham gia ch y u t p trung các ho t ñ ng phong trào do các ñoàn th chính tr trong nhà trư ng t ch c. Ho t ñ ng TNST g n v i t ng ñ c thù b môn h u như chưa ñư c tri n khai, n u có l i mang tính t phát. M t khác, do nhu c u t th c t giáo d c ph thông, vi c trang b nh ng ki n th c, kĩ năng m m cho sinh viên sư ph m là h t s c c n thi t. Đư c trang b nh ng ki n th c t th c t tr i nghi m sáng t o, sinh viên s ch ñ ng sáng t o hơn trong vi c h c t p và t nghiên c u, hoàn thi n b n thân. Đó cũng là ñi u ki n t t ñ sinh viên khi ra trư ng bi t t ch c t t các mô hình ho t ñ ng TNST cho h c sinh trong môn h c Ng Văn trư ng THCS.
2.3. Đ c ñi m c a TNST nhà trư ng Sư ph m Mang tính tích h p và phân hóa cao N i dung ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o r t ña d ng và mang tính tích h p, t ng h p ki n th c, kĩ năng c a nhi u môn h c, nhi u lĩnh v c h c t p và giáo d c như: giáo d c ñ o ñ c, giáo d c trí tu , giáo d c kĩ năng s ng, giáo d c giá tr s ng, giáo d c th m mĩ, giáo d c th ch t, giáo d c lao ñ ng, giáo d c an toàn giao thông, giáo d c môi trư ng, giáo d c phòng ch ng ma túy, giáo d c phòng ch ng HIV/AIDS và t n n xã h i, giáo d c các ph m ch t ngư i lao ñ ng, nhà nghiên c u... Đi u này giúp cho các n i dung giáo d c thi t th c hơn, g n gũi v i cu c s ng th c t hơn, ñáp ng ñư c nhu c u ho t ñ ng c a SV. Đư c th c hi n dư i nhi u hình th c ña d ng Ho t ñ ng TNST ñư c t ch c dư i nhi u hình th c khác nhau như trò chơi, h i thi, di n ñàn, giao lưu, tham quan du l ch, sân kh u hóa (k ch, thơ, hát, múa r i, ti u ph m, k ch tham gia...), th d c th thao, câu l c b , t ch c các ngày h i, các công trình nghiên c u khoa h c k thu t... M i m t hình th c ho t ñ ng trên ñ u ti m tàng trong nó nh ng
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 95
kh năng giáo d c nh t ñ nh. Nh các hình th c t ch c ña d ng, phong phú mà vi c hình thành kĩ năng t ch c các ho t ñ ng tr i nghi m ñư c th c hi n m t cách t nhiên, sinh ñ ng, nh nhàng, h p d n, không gò bó và khô c ng, phù h p v i ñ c ñi m tâm sinh lý cũng như nhu c u, nguy n v ng c a SV. Trong quá trình thi t k , t ch c, ñánh giá các ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o, SV có cơ h i th hi n s sáng t o, ch ñ ng, linh ho t c a mình, làm tăng thêm tính h p d n, ñ c ñáo c a các hình th c t ch c ho t ñ ng. Đư c t ch c dư i s ph i h p, liên k t nhi u l c lư ng giáo d c trong và ngoài nhà trư ng Khác v i ho t ñ ng d y h c, ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o c n thu hút s tham gia, ph i h p, liên k t nhi u l c lư ng giáo d c trong và ngoài nhà trư ng như: C v n h c t p l p, t ch c Đoàn Thanh niên và H i Sinh viên nhà trư ng; các cơ quan, t ch c, doanh nghi p ñ a phương, các nhà ho t ñ ng xã h i, nh ng ngh nhân, nh ng ngư i lao ñ ng tiêu bi u ñ a phương, nh ng t ch c kinh t ... M i l c lư ng giáo d c có ti m năng, th m nh riêng. Tùy n i dung, tính ch t t ng ho t ñ ng mà s tham gia c a các l c lư ng có th là tr c ti p ho c gián ti p; có th là ch trì, ñ u m i ho c ph i h p; có th v nh ng m t khác nhau (có th h tr v kinh phí, phương ti n, ñ a ñi m t ch c ho t ñ ng ho c ñóng góp v chuyên môn, trí tu , ch t xám hay s ng h v tinh th n). Do v y, ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o t o ñi u ki n cho SV ñư c h c t p, giao ti p r ng rãi v i nhi u l c lư ng giáo d c; ñư c lĩnh h i các n i dung giáo d c qua nhi u kênh khác nhau, v i nhi u cách ti p c n khác nhau. Đi u ñó làm tăng tính ña d ng, h p d n và ch t lư ng, hi u qu c a ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o.
2.4. M t s hình th c t ch c ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o cho SV Ng Văn trư ng ĐH Th ñô Hà N i Ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o là m t d ng ho t ñ ng giáo d c ngo i khóa. Ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o ñư c t ch c dư i nhi u hình th c khác nhau. Giáo d c thông qua các sinh ho t t p th và các sinh ho t theo ch ñ Sinh ho t t p th toàn trư ng g m: chào c ñ u tu n, sinh ho t l p theo ch ñ , mít tinh trong các ngày l , các ngày k ni m như ngày truy n th ng H c sinh sinh viên 9/1, ngày thành l p Đ ng 3/2, ngày thành l p Đoàn 26/3, ngày sinh c a Ch t ch H Chí Minh 19/5, ngày Qu c khánh 2/9, ngày Ngày nhà giáo Vi t Nam 20/11, ngày thành l p Quân ñ i nhân dân 22/12... Các h i thi mang tính chuyên môn nghi p v : h i thi nghi p v sư ph m các c p ñư c t ch c theo ñ nh kì h ng năm, h i thao... ho t ñ ng câu l c b , t ch c trò chơi, di n ñàn, sân kh u tương tác, tham quan dã ngo i, các h i thi, ho t ñ ng giao lưu, ho t ñ ng nhân
96 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
ñ o, ho t ñ ng tình nguy n, ho t ñ ng c ng ñ ng, sinh ho t t p th , lao ñ ng công ích, sân kh u hóa (k ch, thơ, hát, múa r i, ti u ph m, k ch tham gia...), th d c th thao, t ch c các ngày h i,... Tr i nghi m sáng t o thông qua các ho t ñ ng ñoàn th , chính tr – xã h i Các ho t ñ ng Đoàn Thanh niên, H i Sinh viên (theo chương trình ho t ñ ng c a Thành Đoàn và H i Sinh viên thành ph ) bao g m: Phong trào “Đ n ơn, ñáp nghĩa”, hi n máu nhân ñ o, tìm hi u v Đ ng, Đoàn, H i...; các ho t ñ ng văn hoá th thao và vui chơi: Các cu c thi văn hoá văn ngh c a sinh viên “Sinh viên thanh l ch”, “Ti ng hát h c sinh sinh viên”... M i m t hình th c ho t ñ ng trên ñ u hư ng ñ n giáo d c ph m ch t, nhân cách và năng l c ngư i giáo viên. Nh các hình th c t ch c ña d ng, phong phú mà vi c giáo d c sinh viên ñư c th c hi n m t cách t nhiên, sinh ñ ng, nh nhàng, h p d n, không gò bó và áp ñ t, phù h p v i ñ c ñi m tâm sinh lý cũng như nhu c u, nguy n v ng c a sinh viên. Các hình th c t ch c ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o: a) Hình th c tr i nghi m mang tính khám phá, tìm hi u tham quan th c t các ñ a danh l ch s , các ñ a ch văn hóa trong c a Hà N i và các ñ a phương trong c nư c. trên cơ s k t h p nh ng ki n th c ñã h c thông qua các chương trình ñào t o trong nhà trư ng. Nh ng tư li u l ch s , nh ng ñ a danh văn hóa, danh nhân văn hóa ñư c sinh viên c m nh n l i m t cách s ng ñ ng thông qua ho t ñ ng ñi n dã này. b) Tr i nghi m mang tính tham gia lâu dài dư i hình th c t ch c các mô hình câu l c b chuyên ngành như câu l c b Văn h c, câu l c b S h c... Ch ñ o chung v công tác t ch c do H i SV nhà trư ng nhưng tính chuyên môn ñ c thù l i do các khoa ñào t o ch ñ o c th mà nhi m v chính là t o nên sân chơi mang tính h c thu t ñ quy t nh ng tài năng sinh viên tham d các m ng chuyên môn khác nhau. Câu l c b (CLB) là hình th c sinh ho t ngo i khóa c a nh ng nhóm SV cùng s thích, nhu c u, năng khi u... dư i s ñ nh hư ng c a các th y cô giáo nh m t o môi trư ng giao lưu thân thi n, tích c c gi a các SV v i nhau và gi a SV v i gi ng viên, v i nh ng ngư i khác. Ho t ñ ng c a CLB t o cơ h i ñ SV ñư c chia s nh ng ki n th c, hi u bi t c a mình v các lĩnh v c mà các em quan tâm, qua ñó phát tri n các kĩ năng như: kĩ năng giao ti p, kĩ năng l ng nghe và bi u ñ t ý ki n, kĩ năng trình bày suy nghĩ, ý tư ng, kĩ năng vi t bài, kĩ năng ch p nh, kĩ năng h p tác, làm vi c nhóm, kĩ năng ra quy t ñ nh và gi i quy t v n ñ ... c) Tr i nghi m sáng t o có tính th nghi m/ tương tác ñư c t ch c thông qua các cu c giao lưu, h i th o/ xemina, sân kh u hóa tr tác ph m v cho ngư i h c thông qua tác ph m văn h c c a các n n văn hóa khác nhau, ñ tài l ch s qua các giai ño n phát tri n trong l ch s dân t c...
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 97
d) Hình th c có tính c ng hi n thông qua các hình th c lao ñ ng công ích xây d ng khuôn viên nhà trư ng, chi n d ch ngày th 7 tình nguy n, chi n d ch tình nguy n hè ñã huy ñ ng thanh niên sinh viên h c sinh ñóng góp s c lao ñ ng tr , tham gia vào các ho t ñ ng xã h i, cho s phát tri n c ng ñ ng. Hi n nay, tình nguy n không ch là ho t ñ ng c a ñoàn viên thanh niên mà c a gi i tr nói chung, tham gia ñóng góp s c tr vào các ho t ñ ng xã h i, vì s phát tri n c a c ng ñ ng. Ho t ñ ng tình nguy n là ho t ñ ng mang tính t nguy n, t giác cao. Qua nh n th c, sinh viên t mình nh n l y trách nhi m, s n sàng làm vi c (thư ng là nh ng vi c khó khăn, ñòi h i ph i hy sinh th i gian, công s c, ti n c a...), không qu n ng i khó khăn, gian kh , ñóng góp công s c cho các ho t ñ ng vì s phát tri n c a c ng ñ ng, c a xã h i, c a th gi i nói chung, không ñòi h i l i ích v t ch t cho b n thân. Ho t ñ ng tình nguy n có th c a cá nhân hay c ng ñ ng, ñư c xu t phát t lòng nhân ái, tính tích c c xã h i và hoài bão lý tư ng c a tu i tr nh m th c hi n nh ng nhi m v khó khăn ñ t xu t c a trư ng, c a ñ a phương vì l i ích c a xã h i, c ng ñ ng. Ho t ñ ng tình nguy n nh m b i dư ng cho các em có lòng nhân ái, bi t chia s , bao dung nh ng ngư i xung quanh, t ñó, giúp các em s ng có ý th c c ng ñ ng. Khi các em quan tâm và tham gia vào các ho t ñ ng c a c ng ñ ng, các em s nh n th c ñư c vai trò cũng như trách nhi m xã h i c a b n thân, t ñó, các em s có thái ñ ñúng ñ n, ñóng góp cho s phát tri n c a c ng ñ ng ñ a phương mình. Chính vì v y, tình nguy n tr thành m t ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o có ý nghĩa giáo d c, thư ng ñư c các nhà trư ng, các t ch c c ng ñ ng t ch c cho h c sinh, sinh viên tham gia tùy theo s c c a b n thân. Ý nghĩa hàng ñ u c a ho t ñ ng tình nguy n là: tăng cư ng tình ñoàn k t, s h tr , tin c y l n nhau, bi t tr giúp, bi t ñ ng tâm hi p l c v i nh ng ngư i xung quanh, t ñó nuôi dư ng tinh th n tương thân, tương ái. T t c các ho t ñ ng này ñóng góp ñáng k ñ i v i ch t lư ng cu c s ng: các ho t ñ ng ñ n ơn ñáp nghĩa, các ho t ñ ng xã h i nhân ñ o t thi n : ng h bão lũ, hi n máu nhân ñ o... ñang thu hút ñư c nhi u b n sinh viên hư ng ng tham gia.
3. K T LU N
Vi c t ch c ho t ñ ng tr i nghi m, trang b ki n th c và kĩ năng tr i nghi m sáng t o cho SV Ng Văn là r t c n thi t, tuy nhiên, không d dàng. B i như trên ñã ñ c p, chương trình ñào t o nói chung và ñào t o sinh viên ngành sư ph m Ng Văn nói riêng chưa chú ý ñ n n i dung này. Các ho t ñ ng mang tính ch t TNST ch y u do Đoàn Thanh niên, H i Sinh viên t ch c cho sinh viên toàn trư ng. Các ho t ñ ng TNST g n v i ñ c thù ngành h c Ng Văn ñư c các t chuyên môn l ng ghép m t s ho t ñ ng như
98 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
ñưa SV ñi tham quan h c t p t i các Vi n b o tàng, m i chuyên gia, nhà văn, nhà thơ, giáo viên gi i c a ph thông ñ n nói chuy n, trao ñ i... là chưa ñ và chưa ñúng v i b n ch t c a TNST. Nhu c u ngo i khóa, ñi n dã, h c t p th c t ... nh m tích lũy kinh nghi m ñ t ch c t t ho t ñ ng này trư ng ph thông sau này c a sinh viên r t l n. Do v y, chương trình ñào t o c n nghiên c u, s p x p, b trí th i lư ng phù h p, c n coi tr i nghi m sáng t o là m t trong nh ng n i dung quan tr ng g n ñào t o v i th c ti n. C n “xã h i hóa” công tác giáo d c ñào t o, ña d ng hóa các n i dung TNST cho sinh viên, t ch c thư ng xuyên các ho t ñ ng TNST m t cách h p lý, ti t ki m, hi u qu ... Ch có như v y m i ñáp ng ñư c nh ng yêu c u, thay ñ i c a chương trình giáo d c ph thông t ng th sau 2015.
TÀI LI U THAM KH O
1. B Giáo d c và Đào t o (2015), Chương trình giáo d c ph thông t ng th (d th o), chương trình GDPT m i, Hà N i. 2. B Giáo d c và Đào t o (2015), Tài li u t p hu n “Kĩ năng xây d ng và t ch c các ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o trong trư ng trung h c” , Hà N i. 3. Đinh Th Kim Thoa (2015), “Xây d ng chương trình ho t ñ ng tr i nghi m sáng t o trong chương trình giáo d c ph thông m i”, K y u H i th o Qu c t , H c vi n Qu n lý Giáo d c, tháng 5/2015.
CREATIVE EXPERIENCES FOR MAJOR OF LITERATURE’S STUDENTS AT HANOI METROPOLITAN UNIVERSITY
AbstractAbstract: Creative experience is a part of Vietnam education program after 2015. Schools in general, and Hanoi Metropolitan University in particular, need to catch up with this trend. However, necessary as it is, the process of equipping knowledge and skills about creative experience is not easy to do in reality. Co operation among schools, families, lecturers and students is required. KeywordsKeywords: creative experience, literature student
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 99
GIA TĂNG ĐĐẦẦẦẦUU TƯ CHO HOHOẠẠẠẠTT ĐT ĐỘĐ ỘỘỘNGNG NGHIÊN CCỨỨỨỨUU – PHÁT TRITRIỂỂỂỂNNNN (R&D), XU THTHẾẾẾẾ T TẤẤẤẤTT YT YẾY ẾẾẾUU TRONG BBỐỐỐỐII CI CẢC ẢẢẢNHNH TO N CCẦẦẦẦUU HÓA
Nguy n Ng c Dung 1 Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i
Tóm tt tttt: Trong b i c nh toàn c u hóa hi n nay, gia tăng ñ u tư cho nghiên c u – phát tri n (R&D) ñư c coi là yêu c u t t y u c a các doanh nghi p và n n kinh t nh m thúc ñ y năng l c c nh tranh và nâng cao v th trong chu i giá tr toàn c u. Bài vi t t p trung làm rõ khái ni m R&D, các lo i ho t ñ ng R&D, xu hư ng ñ u tư cho ho t ñ ng R&D trên th gi i và nh ng v n ñ ñ t ra ñ i v i Vi t Nam. TTT T khóakhóa: R&D; nghiên c u và phát tri n; ñ i m i sáng t o, khoa h c và công ngh
1. M Đ U
R&D cùng v i ñ i m i sáng t o (Innovation) luôn ñóng vai trò r t quan tr ng ñ i v i phát tri n kinh t ñ t nư c cũng như ho t ñ ng s n xu t kinh doanh c a m i doanh nghi p. Xu hư ng gia tăng ñ u tư cho R&D và k t qu mà nó mang l i nhi u qu c gia trên th gi i ñã ch ng t ñi u này. Nh t B n và Hàn Qu c v n là nh ng qu c gia nghèo v tài nguyên thiên nhiên, nhưng ñã có nh ng bư c b t phá ngo n m c ñ tr thành m t trong nh ng n n kinh t l n c a th gi i. Trong nhi u năm li n, Nh t B n luôn gi v ng v trí là n n kinh t l n th hai trên toàn th gi i. Còn Hàn Qu c, tuy là nư c ñi sau so v i các qu c gia châu Âu, l i ph i gánh ch u h u qu c a chi n tranh hai mi n Tri u Tiên (1950 – 1953), song v i bư c phát tri n th n kỳ, ñã tr thành n n kinh t l n th 12 trên th gi i. M t trong nh ng nguyên nhân quan tr ng t o nên kỳ tích trong phát tri n kinh t c a hai qu c gia này là chính sách ñ u tư ñúng hư ng vào R&D. Trong danh sách các qu c gia chi m nh cho R&D trong nh ng năm g n ñây, không th không nh c ñ n Trung Qu c. Năm 2002, Trung Qu c ch dành 1,1% GDP ñ ñ u tư cho R&D thì ñ n năm 2015, con s này ñã ñ t m c 2,07%. Trong ñó, các doanh nghi p, mà d n ñ u là khu v c ch t o, máy tính và truy n thông, ñã m nh d n chi 1.090 t NDT cho R&D, chi m 76,8% t ng v n ñ u tư cho R&D [3].
1 Nh n bài ngày 30.11.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Nguy n Ng c Dung; Email: [email protected]
100 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Tuy nhiên, Vi t Nam, t ng chi cho R&D còn khá h n h p (chi m kho ng 0,2% GDP), trong ñó ch y u là ngu n ñ u tư c a Chính ph và doanh nghi p FDI. Theo T ng c c th ng kê, trong t ng s 7.450 doanh nghi p tham gia kh o sát v công ngh , ch có 464 doanh nghi p có tri n khai ho t ñ ng R&D (chi m 6,23%) [4]. K t qu này cho th y còn m t t l l n doanh nghi p chưa quan tâm ñ n các ho t ñ ng R&D. Đây là m t h n ch l n c a các doanh nghi p Vi t Nam và c a n n kinh t , ñ c bi t trong b i c nh h i nh p qu c t hi n nay.
2. N I DUNG
2.1. Khái quát v ho t ñ ng R&D R&D là ch vi t t t c a “Research and Development”, có nghĩa là nghiên c u và phát Theo OECD (2002), R&D là “các ho t ñ ng sáng t o ñư c th c hi n m t cách có h th ng ñ tăng cư ng v n tri th c, bao g m tri th c v con ngư i, văn hoá, xã h i, và s d ng v n tri th c này ñ tìm ra các ng d ng m i” . Đ nh nghĩa này cho th y các y u t ñ c trưng c a ho t ñ ng R&D, bao g m y u t sáng t o, tính m i ho c ñ i m i, s d ng phương pháp khoa h c và s n sinh ra ki n th c m i. Căn c vào giai ño n nghiên c u, ho t ñ ng R&D bao g m ba lo i: nghiên c u cơ b n, nghiên c u ng d ng và tri n khai. Xin xem hình 1 dư i ñây:
Nghiên c u cơ b n thu n túy Nghiên c u NGHIÊN C U CƠ B N n n t ng
Nghiên c u cơ b n R
ñ nh lư ng Nghiên c u
chuyên ñ
R&D NGHIÊN C U NG D NG T o v t m u (Prototype)
T o quy trình s n D D TRI N KHAI xu t v t m u (pilot)
S n xu t th lo i nh (serie 0)
Hình 1. Phân lo i ho t ñ ng R&D (Ngu n: Vũ Cao Đàm, Đánh giá nghiên c u khoa h c, Nxb Khoa h c K thu t, 2007)
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 101
Nghiên c u cơ b n (Fundamental Research) là nh ng nghiên c u nh m phát hi n thu c tính, c u trúc, ñ ng thái c a s v t; s tương tác bên trong s v t; và m i liên h gi a s v t này v i s v t khác. S n ph m c a nghiên c u cơ b n là các báo cáo khoa h c, các công trình công b mang tính lý thuy t v các khái ni m, h c thuy t, ñ nh lý, quy t c, sơ ñ thi t k , chương trình x lý thông tin; s li u th ng kê; các ñánh giá t ng quát; k t qu d báo... Nghiên c u ng d ng (Applied research) là s v n d ng các quy lu t ñư c phát hi n t nghiên c u cơ b n ñ gi i thích m t s v t, t o ra nh ng nguyên lý m i v các gi i pháp và áp d ng chúng vào s n xu t, ñ i s ng. Gi i pháp ñư c hi u theo m t nghĩa r ng nh t c a thu t ng này, bao g m gi i pháp v công ngh và gi i pháp xã h i. M t s gi i pháp công ngh có th tr thành sáng ch . Đ các k t qu nghiên c u ng d ng ñư c áp d ng vào s n xu t và ñ i s ng, ñòi h i ph i ti n hành m t lo i hình nghiên c u khác, ñó là tri n khai. Tri n khai (Technological experimental development) là vi c s d ng h th ng các tri th c cũng như nh ng hi u bi t thu ñư c t vi c nghiên c u ñ có th s n xu t ra các v t li u, thi t b , h th ng, phương pháp h u ích, bao g m c vi c thi t k và phát tri n các nguyên m u và quy trình công ngh .
2.2. Xu hư ng ñ u tư cho R&D trên th gi i
Nghiên c u và phát tri n (R&D) là m t trong nh ng cơ s c a s ñ i m i, tr thành m t ph n không th thi u trong quá trình h c h i công ngh , ñ c bi t là ñ i v i nh ng công ngh ph c t p và thay ñ i nhanh chóng. Kinh nghi m qu c t cho th y ñ i m i sáng t o gi vai trò quan tr ng ñ i v i tăng trư ng kinh t , ñ ng th i là y u t c t lõi ñ góp ph n t o thêm vi c làm và nâng cao ch t lư ng ngu n nhân l c. M i nư c s ñi theo nhi u qu ñ o phát tri n khác nhau, tùy thu c vào kh năng nh n bi t và n m b t ti n b công ngh c a h . Do ñó, ho t ñ ng R&D ñã, ñang và s là m i quan tâm ñ c bi t c a h u h t các qu c gia, dù là nư c công nghi p phát tri n hay nư c ñang phát tri n. Các nghiên c u th c ti n cũng cho th y có m i quan h tr c ti p gi a ho t ñ ng R&D v i s tăng trư ng. Trong b i c nh toàn c u hóa như hi n nay, R&D là nhân t quy t ñ nh s thành công c a nhi u qu c gia, nhi u t p ñoàn, công ty l n trên th gi i. Nh s ñ u tư ñúng ñ n vào các ho t ñ ng R&D mà các qu c gia, t p ñoàn, công ty này luôn d n ñ u v công ngh , qua ñó t o ra l i th c nh tranh l n cho doanh nghi p và cho toàn b n n kinh t . Chính vì vai trò quan tr ng như v y, nên ñ u tư cho R&D nhi u qu c gia ñã không ng ng gia tăng qua các năm.
102 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Hình 2. T l ñ u tư cho R&D/GDP c a Hàn Qu c qua các năm Hàn Qu c là trư ng h p ñi n hình cho bài h c thành công t thúc ñ y ho t ñ ng R&D. Theo th ng kê c a T ch c H p tác Kinh t và Phát tri n (OECD), Hàn Qu c ñã chi 4,29 % GDP cho R&D trong năm 2014, ti p theo là Israel (4,11%) và Nh t B n (3,58%). T năm 2013, Chính ph Hàn Qu c ñã xây d ng và th c hi n k ho ch phát tri n khoa h c công ngh (KHCN) giai ño n 2013 2015, bao g m năm chi n lư c l n: (1) m r ng và nâng cao hi u qu c a ñ u tư R&D qu c gia; (2) phát tri n công ngh chi n lư c qu c gia; (3) nâng cao năng l c sáng t o trung và dài h n; (4) h tr vi c t o ra các ngành công nghi p m i và (5) t o thêm nhi u v trí vi c làm trong ngành KHCN. V i chương trình này và nh ng kho n ñ u tư l n t Chính ph , Hàn Qu c hy v ng nâng t l ñ u tư cho R&D toàn xã h i ñ t con s 5,0% GDP vào cu i năm 2017. Theo m t báo cáo c a OECD v s lư ng các công b khoa h c 10 năm qua, Hàn Qu c ch chi m v trí trung bình (th 12 trong b ng x p h ng sau Australia). Tuy nhiên, Hàn Qu c ñư c x p th h ng cao trong vi c sáng t o công ngh ñ t phá, bao g m công ngh truy n d li u và công ngh chăm sóc s c kho . S lư ng b ng sáng ch trong các lĩnh v c m ng lư i thi t b k t n i Internet (Internet of Things), d li u l n, ñi n toán lư ng t và vi n thông c a Hàn Qu c chi m 14% t ng s b ng sáng ch qu c t . Đ i v i các t p ñoàn và công ty l n trên th gi i, ñ c bi t ñ i v i các doanh nghi p l a ch n lĩnh v c công ngh cao, thì ñ u tư cho R&D cũng là m t yêu c u t t y u nh m kh ng ñ nh và nâng cao v th c a doanh nghi p trên thương trư ng. Theo k t qu kh o sát Globat Innovation vào năm 2009 t i hơn 400 công ty trên kh p th gi i v m i quan h gi a ñ u tư R&D và hi u qu doanh nghi p, thì top 10 công ty ñ i m i nh t và có hi u qu s n xu t kinh doanh t t nh t cũng ñ ng th i là top 10 công ty chi cho R&D m nh nh t.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 103
Hình 3. Đ u tư cho R&D c a Huawei, Apple và Samsung giai ño n 2010 2015 Có th nói, thành công vư t tr i t R&D ph i k ñ n trư ng h p t p ñoàn Huawei c a Trung Qu c. T m t ñ i lý nh chuyên phân ph i các s n ph m c a m t công ty t i H ng Công, v i chi n lư c ñ u tư m nh vào R&D, Huawei ñã t ng bư c kh ng ñ nh v th c a mình trên th trư ng thi t b vi n thông và tr thành “ông trùm” trong lĩnh v c này. Không d ng ñó, Huawei ti p t c m r ng sang lĩnh v c s n xu t thi t b di ñ ng trong ba năm g n ñây và b t ng vươn lên v trí s 3 th gi i v s n xu t Smartphone (sau Samsung và Apple). Huawei hi n có kho ng 16 trung tâm R&D trên toàn c u v i chi n lư c t n d ng l i th c a t ng qu c gia khác nhau như Ý, Th y Đi n, Ireland, Nga, n Đ ... ñ phát tri n và phân b chi phí ñ u tư. Trong năm 2015, Huawei cũng là công ty s 1 th gi i v s lư ng các b ng sáng ch m i ñư c ñăng ký. Đ i th b b xa phía sau là Qualcomm và Samsung, trong khi ñó Apple không có m t trong danh sách này.
2.3. Th c trang ho t ñ ng R&D Vi t Nam và hư ng ñ xu t Xét v ti m năng, Vi t Nam có nhi u ñi u ki n ñ thúc ñ y ho t ñ ng R&D và ñ i m i sáng t o. Theo k t qu chương trình ñánh giá h c sinh qu c t PISA 2012 c a T ch c H p tác và Phát tri n Kinh t (OECD), Vi t Nam x p th 8 v ñi m s môn khoa h c trong s 65 qu c gia tham gia chương trình PISA 2012. K t qu này cùng v i thành tích cao c a các ñoàn h c sinh Vi t Nam tham d các cu c thi Olympic toán h c, hóa h c, v t lý th i gian qua cho th y ti m năng v ngu n nhân l c c a ngành KHCN Vi t Nam. Bên c nh ñó, cơ ch , chính sách pháp lu t v KHCN liên t c ñư c hoàn thi n và ñ i m i, trong ñó có nhi u chính sách khuy n khích ho t ñ ng R&D, cùng s ho t ñ ng c a hàng nghìn cơ s , vi n, trư ng, trung tâm có ch c năng R&D trên c nư c. Tuy v y, chúng ta chưa ý th c ñ y ñ và phát huy ñư c ti m năng, l i th c a ho t ñ ng R&D và ñ i m i sáng t o trong vi c t o ñ ng l c kéo c máy kinh t vĩ mô chuy n ñ ng theo hư ng tăng trư ng cao, b n v ng.
104 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Nhìn chung, các k t qu và thành t u KHCN m i ch n m góc ñ nghiên c u lý thuy t ho c ti n kh thi. Vi t Nam chưa có kh năng huy ñ ng và s d ng các ki n th c m i, thành t u KHCN m i cho các m c ñích xã h i và thương m i. Chúng ta cũng chưa làm ch ñư c các lo i công ngh ngu n, công ngh cao ñ có th thúc ñ y s phát tri n v ch t c a ho t ñ ng KHCN. Theo bà Vũ Lan Anh, Chuyên gia phát tri n con ngư i c a Ngân hàng Th gi i, nguyên nhân d n t i tình tr ng này là do giáo d c và ñào t o chưa g n k t v i nhu c u th trư ng; chính sách ñãi ng ñ i v i ngư i tài chưa th a ñáng, chưa có tác d ng, d n t i “ch y máu ch t xám”, làm cho l i th v n con ngư i ñã không ñư c phát huy tích c c, tr thành rào c n c a quá trình ñ i m i, sáng t o. So v i các nư c trên th gi i, t l ñ u tư cho nghiên c u và phát tri n c a Vi t Nam m c khá khiêm t n (0,2% GDP trong năm 2015), ch b ng t l c a Campuchia, th p hơn 5 l n so v i n Đ , 10 l n so v i Trung Qu c và 20 l n so v i Hàn Qu c. Còn n u xét dư i góc ñ doanh nghi p, thì m c ñ u tư này l i càng ít hơn, ch kho ng 0,01% doanh thu. Đa s các doanh nghi p Vi t Nam chưa có t ch c R&D, chưa quan tâm và chưa ch ñ ng trong ho t ñ ng nghiên c u và phát tri n công ngh , phát tri n s n ph m, d ch v và các ho t ñ ng ñ i m i sáng t o ñ nâng cao năng su t, ch t lư ng và hi u qu s n xu t kinh doanh. Các doanh nghi p có th c hi n các ho t ñ ng R&D thì ch y u nh m m c ñích n i b (71,2%). Đi u này có nghĩa là các doanh nghi p th c hi n ho t ñ ng nghiên c u nh m gi i quy t m t v n ñ c th , ñã xác ñ nh rõ và ch nh hư ng ñ n b n thân doanh nghi p. Có 28,8% doanh nghi p th c hi n các ho t ñ ng nghiên c u nh m m c ñích hư ng t i s ñ i m i chung và không hư ng t i m t s n ph m ñ u ra c th nào. Đa s các ho t ñ ng R&D là hư ng ñ n m t công ngh m i hay m t s n ph m m i ch v i doanh nghi p (43,5%), ho c m i ñ i v i th trư ng trong nư c (53,2%). Ch có m t t l r t nh (3%) các doanh nghi p hy v ng các ho t ñ ng R&D c a mình s mang ñ n nh ng s n ph m hay công ngh m i ñ i v i th trư ng th gi i [4]. M i h n ch trong ho t ñ ng R&D, suy cho cùng, ñ u xu t phát t nguyên nhân c t lõi, ñó là thi u v n tài chính và v n nhân l c. Do v y, ñ thúc ñ y ho t ñ ng R&D Vi t Nam, trư c h t c n ph i c i thi n ngu n nhân l c. Theo ñó, c n ñ i m i giáo d c theo hư ng ch ñ ng, thúc ñ y năng l c sáng t o, k năng k t n i, tăng cư ng s liên k t theo chu i gi a nhà trư ng, vi n nghiên c u và doanh nghi p. Ngoài ra, c n xây d ng cơ ch ñ c bi t, thu hút ngư i tài trong và ngoài nư c làm vi c và nghiên c u t i Vi t Nam, ñ y m nh ho t ñ ng trao ñ i sinh viên và h p tác qu c t v R&D... nh m cung c p ngu n nhân l c làm R&D ch t lư ng cao cho n n kinh t . Song song v i ñó, các chính sách h tr t Nhà nư c c n c th hóa b ng vi c hoàn thi n th ch , chính sách h tr , thúc ñ y ñ i m i, sáng t o, h i nh p và liên k t trong nghiên c u khoa h c, chuy n giao công ngh ; áp d ng các chính sách khuy n khích phát tri n doanh nghi p KHCN v.v...
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 105
3. K T LU N
Trong xu th phát tri n như vũ bão c a khoa h c và công ngh hi n nay, ñ u tư cho nghiên c u và phát tri n (R&D) ñóng vai trò then ch t nh m nâng cao hi u qu s n xu t kinh doanh và phát tri n b n v ng doanh nghi p; là công c ñ c l c cho công cu c chuy n ñ i cơ c u kinh t theo hư ng nâng cao giá tr và năng l c c nh tranh c a n n kinh t qu c gia. Nhi u nghiên c u ch ra r ng có m t m i quan h thu n chi u gi a ñ u tư cho R&D và t c ñ tăng trư ng, năng l c c nh tranh c a doanh nghi p và n n kinh t . Đã ñ n lúc các doanh nghi p Vi t Nam c n coi R&D là ho t ñ ng s ng còn trong b i c nh toàn c u hóa hi n nay và Chính ph Vi t Nam c n có nh ng chính sách thi t th c và hi u qu hơn nh m thúc ñ y ho t ñ ng ñ i m i sáng t o nói chung và R&D nói riêng trong th i gian t i.
TÀI LI U THAM KH O
1. Vũ Cao Đàm (2007), Đánh giá nghiên c u khoa h c, Nxb Khoa h c K thu t, Hà N i. 2. Nguy n Th Làn (2012), Phân tích và ñ xu t m t s gi i pháp ñ y m nh công tác R&D t i Vi n Công ngh th c ph m, Lu n văn Th c sĩ, trư ng Đ i h c Bách khoa Hà N i. 3. Lương Minh Hu n, Th c tr ng ñ u tư cho KH&CN c a doanh nghi p Vi t Nam , C ng Thông tin ñi n t S Khoa h c và Công ngh Vĩnh Phúc, http://w.w.w.sokhcn.vinhphuc.gov.vn 4. Đ ng Ng c Minh, Đ u tư cho R&D và ñ i m i sáng t o Gi i pháp nâng cao năng l c c nh tranh c a doanh nghi p, trang Thông tin ñi n t c a Liên hi p các h i khoa h c và k thu t Vi t Nam (VUSTA), http://www.vusta.vn 5. Hoàng Văn Tuyên (2009), Nghiên c u các y u t nh hư ng ñ n ho t ñ ng nghiên c u và phát tri n c a doanh nghi p, Đ tài KHCN c p Cơ s Vi n Chi n lư c và Chính sách KHCN.
INCREASING THE INVESTMENT IN RESEARCH – DEVELOPMENT ACTIVITIES – THE INDISPENSABLE TREND IN THE CONTEXT OF GLOBALIZATION
AbstractAbstract: In the context of globalization, increasing investment in research development (R&D) is considered as necessary requirement of enterprises and economies in order to boost their competitiveness and position in the global value chain. In this paper, we focus on clarifying the concept of R&D, the types of R&D activities, the trend of investment in R&D of the world and the issues of Vietnam. KeywordsKeywords: R&D; Reasearch & Development; Innovation; Science and Technology
106 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
V I NÉT VỀ ĐẶC ĐIỂM SINH THÁI TỰ NHIÊN V NHÂN VĂN CỦA THỦ ĐÔ H NỘI
Tô Th Quỳnh Giang 1 Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i
Tóm tt t t t t: Bài vi t ñ c p t i v trí ñ a lí và không gian lãnh th c a Hà N i Th ñô c a c nư c. Nh ng ñ c ñi m sinh thái t nhiên c a Hà N i là hi n thân cho m t vùng ñ t thiêng c a sông núi Vi t Nam. Nh ng ñ c ñi m nhân văn c a Hà N i kh ng ñ nh con ngư i Hà N i tiêu bi u cho con ngư i Vi t Nam trong m i th i ñ i. Trong nh p bư c h i nh p và phát tri n m nh m , có s hòa nh p gi a Hà N i truy n th ng v i nh ng ñ c s c c a văn hóa, c nh v t, con ngư i v i m t Hà N i hi n ñ i, văn minh, mang t m vóc khu v c. TTT T khóakhóa: sinh thái t nhiên, nhân văn, Hà Nôi, h i nh p, phát tri n....
1. Đ T V N Đ
Hà N i, v i v trí ñ a lí – chính tr quan tr ng, có ưu th ñ c bi t so v i các ñ a phương khác trong c nư c, “là trái tim c a c nư c, ñ u não chính tr – hành chính qu c gia, m t th ñô ña ch c năng, m t mô hình th hi n s ti p n i quá trình hình thành và phát tri n c a Thăng Long – Hà N i”. S phát tri n c a Hà N i có vai trò to l n thúc ñ y s phát tri n c a c vùng ñ ng b ng sông H ng, vùng B c B , cũng như c a c nư c. S phát tri n c a Th ñô là ni m t hào không ch riêng ngư i Hà N i mà còn là ni m t hào c a ñ t nư c, c a dân t c. Ngay t trên gh nhà trư ng, m i ngư i ñã ñư c giáo d c v lòng yêu quê hương ñ t nư c, yêu Th ñô. Vì th , nh ng ki n th c v sinh thái t nhiên và nhân văn c a Hà N i càng góp ph n làm rõ nét hơn nh ng n i dung ki n th c v Hà N i h c cho sinh viên trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i.
2. N I DUNG
2.1. V trí ñ a lí và không gian hành chính c a Hà N i Th ñô Hà N i n m trung tâm vùng Đ ng b ng sông H ng, trong ph m vi t 20º34’ ñ n 21º18’ vĩ ñ B c và t 105º17’ ñ n 106º02’ kinh ñ Đông. Hà N i ti p giáp v i 8 t nh
1 Nh n bài ngày 7.11.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Tô Th Quỳnh Giang; Email: [email protected]
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 107 là Thái Nguyên, Vĩnh Phúc phía B c; Hà Nam, Hòa Bình phía Nam; B c Ninh, B c Giang, Hưng Yên phía Đông và Hòa Bình, Phú Th phía Tây. Di n tích t nhiên toàn thành ph là 3344,7 km², dân s (năm 2014) là 7,087 nghìn ngư i, ñ ng th 42 v di n tích và th 2 v dân s trong 63 t nh, thành ph nư c ta. Cho ñ n nay Hà N i có 30 ñơn v hành chính c p huy n – g m 12 qu n, 17 huy n, 1 th xã – và 584 ñơn v hành chính c p xã – g m 386 xã, 177 phư ng và 21 th tr n. Thành ph Hà N i ngày nay là m t trong năm thành ph tr c thu c Trung ương, là m t trong hai ñô th lo i ñ c bi t c a nư c ta. Hà N i là ñ u m i giao thông quan tr ng b c nh t. T Th ñô ñi ñ n các thành ph , th xã c a vùng B c B cũng như c a c nư c b ng ñư ng b , ñư ng s t, ñư ng th y và ñư ng hàng không ñ u r t d dàng và thu n ti n. Hà N i còn là c a ngõ m ra th gi i c a c nư c.
2.2. Đ c ñi m sinh thái t nhiên c a Hà N i a. Đ a hình Đ i b ph n di n tích Hà N i n m trong vùng ñ ng b ng châu th sông H ng v i ñ cao trung bình t 5 20 m so v i m c nư c bi n. Đ a hình c a Hà N i th p d n t B c xu ng Nam và t Tây sang Đông. Đ a hình Hà N i có th chia làm hai b ph n: Vùng ñ ng b ng th p và khá b ng ph ng, chi m ñ i b ph n di n tích c a các huy n, th xã và các qu n n i thành, ñư c b i ñ p b i các dòng sông v i các bãi b i hi n ñ i, bãi b i cao và các b c th m, xen k các bãi b i là các vùng trũng v i các h , ñ m. Hà N i có h th ng ñê ñi u ngăn lũ ch y d c nh ng tri n sông khi n các cánh ñ ng không ñư c b i ñ p phù sa hàng năm và ph i xây d ng công trình th y l i. Vùng ñ i núi th p t p trung phía B c và phía Tây thành ph có ñ cao t 20 ñ n 400m. b. Khí h u Khí h u Hà N i tiêu bi u cho khí h u B c B v i ñ c ñi m là khí h u nhi t ñ i m gió mùa, có mùa hè nóng, mưa nhi u, mùa ñông l nh, mưa ít. Hà N i nh n ñư c lư ng b c x m t tr i d i dào và có n n nhi t ñ cao, lư ng b c x t ng c ng trung bình hàng năm Hà N i là 122,8 kcal/cm² và nhi t ñ trung bình năm là 24ºC, ñ m trung bình trên 80%, lư ng mưa trung bình hàng năm c a Hà N i là 1400mm và m i năm có kho ng 145 ngày mưa. Có s thay ñ i và khác bi t c a hai mùa: mùa hè và mùa ñông trong năm. Mùa hè t tháng 5 ñ n tháng 9, có ñ c ñi m n ng nóng và mưa nhi u v i gió Đông Nam, nhi t ñ cao nh t tháng 7 (trên 30ºC) và tháng có lư ng mưa cao nh t là tháng 8 (330mm). Mùa ñông t tháng 11 ñ n tháng 3, l nh và mưa ít v i gió th nh hành hư ng Đông B c tháng 1 có n n
108 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI nhi t ñ trung bình th p nh t năm (16ºC) ñ ng th i cũng là tháng có lư ng mưa trung bình th p nh t trong năm (dư i 10mm). Hà N i có th chia thành 3 vùng khí h u khác nhau: vùng ñ ng b ng mang ñ c ñi m khí h u ñ ng b ng sông H ng nhi t ñ trung bình 23 24ºC, lư ng mưa trung bình 1600 1800mm; vùng ñ i gò khí h u l c ñ a, nhi t ñ trung bình 24 25ºC, lư ng mưa trung bình 2300 2400mm; vùng núi có khí h u mát m , nhi t ñ trung bình 18 20ºC. c. Th y văn Hà N i có m ng lư i sông ngòi dày ñ c v i nhi u khúc sông l n ch y qua v i hư ng B c Nam: sông H ng, sông C u, sông Đu ng, sông Thái Bình... Sông H ng Hà N i có ch ñ th y văn theo mùa rõ r t: mùa lũ kéo dài 5 tháng, t tháng 6 ñ n tháng 10, cao nh t vào tháng 8. Mùa c n kéo dài t i 7 tháng, t tháng 11 ñ n tháng 5 năm sau. Hà N i có nhi u h , ñ m và h th ng sông, kênh ñ tiêu và tư i nư c. Đó là h su i Hai, Đ ng Mô, Đ i L i, Đ ng Quan, Quan Sơn... và ñ c bi t là h th ng h khu v c n i thành như h Tây, h Hoàn Ki m, h B y M u, Trúc B ch, Th L ... là nh ng th ng c nh c a Th ñô. Hà N i còn có ngu n nư c ng m khá phong phú hi n ñang ñư c khai thác ñ ñáp ng nhu c u nư c sinh ho t và ph c v s n xu t. d. Th như ng Các lo i ñ t chính g m có ñ t phù sa trong ñê, phù sa ngoài ñê, ñ t b c màu và ñ t ñ i núi. Đ t phù sa trong ñê màu m do h th ng sông b i ñ p t hàng nghìn năm nay, là lo i ñ t tr ng tr t t t v i ñ c tính ít chua ñ n trung tính, hàm lư ng mùn và ch t dinh dư ng phong phú, thành ph n cơ gi i phù h p v i nhi u lo i cây, ñ t phù sa ngoài ñê ñư c b i ñ p hàng năm nên màu m hơn và cho năng su t cao. Nhóm ñ t b c màu phát tri n ch y u trên ñ t phù sa c là lo i ñ t chua, nghèo dinh dư ng, không k t c u, thành ph n cơ gi i nh , r i r c khi khô h n, k t dính khi g p nư c cho năng su t cây tr ng th p. Nhóm ñ t ñ i núi chia làm hai khu: khu ñ t núi và khu ñ t ñ i gò. + Khu ñ t núi ph bi n là ñ t feralit, t ng ñ t m ng ñư c b o v tr ng r ng phòng h , cây công nghi p dài ngày, cây dư c li u. + Khu ñ t ñ i gò ch y u ñ t feralit phát tri n trên phù sa c và feralit phát tri n trên ñá tr m tích ñ t tương ñ i màu m , tơi x p thích h p nhi u cây công nghi p và chăn nuôi.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 109
Di n tích ñ t t nhiên c a thành ph Hà N i là 334,47 nghìn ha, trong ñó ñ t nông nghi p chi m 58,7%, ñ t phi nông nghi p chi m 35,3% ñ t chưa s d ng 6%. e. Sinh v t Hà N i có ngu n tài nguyên sinh v t phong phú và ña d ng. Do ñư c khai phá t lâu ñ i nên th m th c v t r ng nguyên sinh hi n còn kho ng 2000 ha, còn l i r ng th sinh và r ng tr ng. Vư n Qu c gia (VQG) Ba Vì ñư c thành l p năm 1991 có di n tích qu n lí 7.377 ha trong t ng s 14144 ha. Hi n nay VQG Ba Vì phát hi n ñư c 450 loài thu c 128 h th c v t trong ñó có các loài quý hi m như Bách xanh, Thông tre..., 259 loài ñ ng v t trong ñó có các loài thú và chim quý hi m như: Sóc bay, Sơn dương, Trĩ... ñây, ngoài h sinh thái r ng nhi t ñ i núi th p còn có h sinh thái r ng thư ng xanh mưa m á nhi t ñ i núi th p S n, Thông... Ngay c trung tâm Hà N i th c v t cũng r t phong phú, nhi u cây c th , nhi u loài quý hi m. Hà N i v n là vùng ñ t trù phú, có truy n th ng s n xu t nông nghi p lâu ñ i ñã t o nên h sinh thái nông nghi p r t ña d ng, nhi u gi ng cây tr ng, v t nuôi có giá tr và n i ti ng trong nư c, nhi u nơi ñã hình thành các vùng chuyên canh tr ng rau xanh, hoa qu và th c ph m tươi s ng... g. Sinh thái t nhiên c a Hà N i Hà N i có v trí ñ a lí thu n l i, có ñ a hình ña d ng, ñ i b ph n là ñ ng b ng ñ t ñai màu m , khí h u thu n l i ñ phát tri n nông nghi p. S hòa quy n c a các ñi u ki n t nhiên, tài nguyên thiên nhiên t o cho Hà N i có nh ng th ng c nh n i ti ng như Ba Vì, h Tây, h Hoàn Ki m... cùng tài nguyên du l ch nhân văn, làm cho danh th ng Hà N i thêm ñ c s c. Nh ng nơi có vư n qu c gia, các khu du l ch sinh thái ñem l i c nh quan thiên nhiên h p d n và nhi u giá tr sinh thái t nhiên. Các h sinh thái t nhiên ña d ng, ñi n hình là th m r ng nhi t ñ i thư ng xanh t p trung phía Tây B c và phía B c. Đi n hình là h sinh thái vư n qu c gia Ba Vì, h sinh thái vùng gò ñ i Sóc Sơn và h sinh thái các núi ñá vôi Chùa Hương – Mĩ Đ c. Các h sinh thái r ng này ñ u có tính ña d ng sinh h c cao. Trong s các loài sinh v t, nhi u loài có giá tr kinh t , m t s loài quý hi m có tên trong Sách Đ Vi t Nam. Hà N i còn có h sinh thái ñ ng c t nhiên dư i chân núi T n Viên (Ba Vì). V i di n tích ñ ng c khá l n (761,8 ha), r t thu n l i cho vi c chăn nuôi bò s a. Hi n nay các công ngh chuy n giao tiên ti n ñã ñư c các nư c châu Âu áp d ng vào ñàn bò ñ ng c Ba Vì. H sinh thái ñ ng c t nhiên Ba Vì còn là m t ngu n l i thiên nhiên s n có ñ phát tri n ngành du l ch sinh thái, v i s r ng l n, nhi u ao h , k t h p v i núi Ba Vì và khu du l ch văn hóa các dân t c Vi t Nam Đ ng Mô. Đây s là m t ñi m ñ n thu hút khách du l ch trong vùng, ñem l i hi u qu kinh t cao cho thành ph .
110 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Sông H ng là con sông chính c a thành ph , b t ñ u ch y vào Hà N i huy n Ba Vì và ra kh i thành ph khu v c huy n Phú Xuyên ti p giáp Hưng Yên. Sông H ng ch y qua Hà N i dài 163 km, chi m kho ng m t ph n ba chi u dài c a con sông này trên ñ t Vi t Nam. Hà N i còn có sông Đà là ranh gi i gi a Hà N i v i Phú Th , h p lưu v i dòng sông H ng phía B c thành ph . Ngoài ra, trên ñ a ph n Hà N i còn nhi u sông khác như sông Đáy, sông Đu ng, sông C u, sông Cà L ... Các sông nh ch y trong khu v c n i thành như sông Tô L ch, sông Kim Ngưu... là nh ng ñư ng tiêu thoát nư c th i c a Hà N i. Hà N i cũng là m t thành ph ñ c bi t nhi u ñ m, h , d u v t còn l i c a các dòng sông c . Trong khu v c n i thành, h Tây có di n tích l n nh t, kho ng 500 ha, ñóng vai trò quan tr ng trong khung c nh ñô th , ngày nay ñư c bao quanh b i nhi u khách s n, bi t th . H Gươm n m trung tâm l ch s c a thành ph , khu v c s m u t nh t, luôn gi m t v trí ñ c bi t ñ i v i Hà N i. Trong khu v c n i ñô có th k t i nh ng h n i ti ng khác như Trúc B ch, Thi n Quang, Th L ... Ngoài ra, còn nhi u ñ m h l n n m trên ñ a ph n Hà N i như Kim Liên, Liên Đàm, Ng i Sơn – Đ ng Mô, Su i Hai, Mèo Gù, Xuân Khanh, Tuy Lai, Quan Sơn... Hà N i là nơi có ñ t ñai màu m , khí h u nóng m mưa nhi u, ngu n nư c phong phú và thiên nhiên ña d ng, con ngư i nơi ñây c n cù lao ñ ng ti p n i bao ñ i s n sinh ra c nh quan sinh thái nông nghi p trù phú và ñ c s c. V i tài nguyên ñ t phù sa sông màu m t sông H ng phát tri n các lo i cây lương th c và hoa màu như lúa g o, ngô, khoai, s n, rau, hoa... hình thành làng lúa làng hoa, cùng v i ñ t phù sa c và feralit các ñ i phía b c Sóc Sơn và khu v c núi T n Viên, thu n l i cho vi c phát tri n các cây công nghi p h ng năm như l c, ñâu tương, chè... Nhi u nơi ñã hình thành các trang tr i v i h sinh thái nông nghi p t o ra c nh quan v a mang l i giá tr kinh t v a mang l i l i ích v môi trư ng. Nhi u nơi có th khai thác du l ch. Tuy nhiên, do yêu c u ñô th hóa và cũng do thi u quy ho ch, qu n lý kém nên nhi u ao h ñã b san l p ñ l y ñ t xây d ng. Di n tích ao, h , ñ m c a Hà N i hi n còn l i vào kho ng 3600 ha. Do quá trình ñô th hóa m nh m t năm 1990 ñ n nay, ph n l n các sông h Hà N i ñ u rơi vào tình tr ng ô nhi m nghiêm tr ng. Ch tính riêng trong khu v c n i ñô, m i ngày lư ng nư c th i x th ng ra h th ng sông h vào kho ng 650.000 m3/ngày (2015). Sông Tô L ch, tr c tiêu thoát nư c th i chính c a thành ph , hàng ngày ph i ti p nh n kho ng 250.000 m³ nư c th i x th ng xu ng dòng sông mà không h qua x lý. Nó b ô nhi m n ng n : nư c sông càng lúc càng c n, màu nư c càng ngày càng ñen và b c mùi hôi th i n ng. V i chi u dài g n 20 km ch y qua ñ a bàn th ñô, nhi u khúc c a sông Nhu nư c ñen k t, ñ c quánh, mùi hôi th i b c lên n ng n c và g n như không còn xu t hi n s s ng dư i lòng sông. Tương t , sông Kim Ngưu nh n kho ng 125.000 m³ nư c
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 111 th i sinh ho t m i ngày. Sông L và sông Sét trung bình m i ngày cũng ñ vào sông Kim Ngưu kho ng 110.000 m³. Lư ng nư c th i sinh ho t và công nghi p này ñ u có hàm lư ng hóa ch t ñ c h i cao. Các sông mương n i và ngo i thành, ngoài vai trò tiêu thoát nư c còn ph i nh n thêm m t ph n rác th i c a ngư i dân và ch t th i công nghi p. Nh ng làng ngh th công cũng góp ph n vào gây nên tình ô nhi m này. Vì th bên c nh vi c khai thác, s d ng h p lí các ñi u ki n t nhiên và tài nguyên thiên nhiên, vi c ch ñ ng phòng ch ng thiên tai, c i t o và b o v môi trư ng Hà N i ñã tr nên vô cùng c n thi t và c p bách.
2.3. Đ c ñi m sinh thái nhân văn c a Hà N i 2.3.1. Đ c ñi m dân cư S dân trung bình Thành ph Hà N i là kho ng 7.087 nghìn ngư i, trong ñó dân thành th chi m trên 39,0% và dân nông thôn chi m g n 60%. Hà N i là m t trong s nh ng t nh thành có t su t gia tăng t nhiên th p nh t c nư c, kho ng 1,2%. M t ñ dân s là 2.132 ngư i/ km 2. Ngu n gia tăng cơ h c c a thành ph Hà N i d n t i bi n ñ ng dân s là do dân di cư vào thành ph . Cơ c u gi i tính Hà N i tương ñ i cân b ng, t s nam chi m 48,9%, n chi m 51,1% t ng dân s . Cơ c u theo tu i: Năm 2007, s ngư i dư i 15 tu i chi m 21,5%, s ngư i t 15 ñ n 59 tu i là 68,3%, s ngư i t 60 tu i tr lên chi m 10,2%. Cơ c u tu i c a dân s Hà N i ñang có xu hư ng già hóa, s tr em ít ñi và ngư i già ngày càng tăng, ngu n lao ñ ng tương ñ i d i dào. Hi n nay ngư i trong ñ tu i lao ñ ng c a Hà N i là 4562,5 nghìn ngư i, s ngư i ñang làm vi c trong các ngành kinh t là trên 3,5 tri u ngư i, chi m 77,6% t ng ngu n lao ñ ng. Ch t lư ng ngu n lao ñ ng c a Hà N i vào lo i cao nh t c nư c, v trình ñ chuyên môn kĩ thu t, t l lao ñ ng ñã qua ñào t o chi m 51% (theo s li u th ng kê năm 2007). Th ñô Hà N i có ñ i ngũ cán b khoa h c công ngh tương ñ i l n, chi m 26% t ng s lao ñ ng kĩ thu t có b ng c p c a c nư c. Cơ c u lao ñ ng theo khu v c c a thành ph có chuy n bi n tích c c theo hư ng tăng t tr ng lao ñ ng trong các ngành công nghi p và d ch v , gi m t tr ng lao ñ ng trong khu nông, lâm, ngư nghi p. S dân trong ñ tu i lao ñ ng cao là l i th ñ i v i vi c phát tri n các ngành kinh t xã h i c a ñ a phương, ñ c bi t là các ngành kinh t c n nhi u lao ñ ng. Ch t lư ng ngu n lao ñ ng cao t o ñi u ki n ñ phát tri n cơ c u kinh t ña d ng vá có hi u qu cao. M t ñ dân s trung bình c a Hà N i là 2132 ngư i/km 2 (năm 2014), cao g p 7,3 l n so v i m c trung bình c a c nư c; g p 1,5 l n m t ñ dân s c a vùng ñ ng b ng sông H ng và ñ ng th 2 sau Thành ph H Chí Minh.
112 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Phân b dân cư không ñ ng ñ u gi a các ñơn v hành chính: các qu n n i thành cũ t p trung ñông dân cư, có hơn 3 v n ngư i sinh s ng trên 1 km 2 (Đ ng Đa, Hoàn Ki m, Hai Bà Trung). Khu v c này là nơi t p trung các cơ quan, nhà máy, doanh nghi p, ch , khu v c buôn bán, là nơi t ch c, qu n lý, ñi u hành h th ng kinh t xã h i c a thành ph . Các huy n có m t ñ dân s trung bình th p hơn các qu n, th xã t i 6 l n, th m chí hơn 60 l n. S dân thành th chi m 39,7% t ng s dân (cao hơn m c trung bình c a c nư c), s dân nông thôn chi m 60,3%. S dân thành th tuy còn th p nhưng ñang có xu hư ng tăng lên nh quá trình ñô th hóa và chuy n d ch cơ c u kinh t . Vùng nông thôn Hà N i m r ng hi n nay có các làng hoa m i ( Mê Linh, Ti n Phong, Thư ng Tín...), các làng rau và th c ph m ( Thanh Trì, Gia Lâm, Đông Anh, Hoài Đ c, Thanh Oai...), các làng ngh ( Đan Phư ng, Thanh Oai, Chương M ...) và các vùng tr ng cây lương th c (Đông Anh, Chương M , Ba Vì...). Hà N i là nơi t p trung các vi n nghiên c u; các trư ng ñ i h c, cao ñ ng và d y ngh ; nơi ñ t tr s c a cơ quan Trung ương c a Đ ng và Nhà nư c, các t ch c chính tr , xã h i, các cơ quan ñ i di n ngo i giao, t ch c qu c t , là nơi di n ra các ho t ñ ng ñ i n i, ñ i ngo i quan tr ng c a ñ t nư c, vì v y Hà N i là trung tâm văn hóa, khoa h c, giáo d c l n nh t c a c nư c. Ngư i dân Hà N i nhìn chung có trình ñ dân trí cao, 100% xã phư ng có trư ng ti u h c, nhà tr , m u giáo; 100% xã phư ng ñ t ph c p trung h c cơ s và ñang ph n ñ u ti n ñ n ph c p b c trung h c ph thông. Ngành y t c a thành ph Hà N i không ng ng phát tri n và ng d ng các ti n b kĩ thu t hi n ñ i k t h p v i n n y h c c truy n trong ch a tr , ch ñ ng phòng b nh, chăm sóc s c kh e ban ñ u cho c ng ñ ng, b o hi m y t , b o v s c kh e bà m và tr em, tiêm ch ng, phòng d ch, công tác dân s k ho ch hoa gia ñình, lo i b các căn b nh xã h i. Hà N i là ñ a bàn cư trú c a ngư i Kinh (99%), ngoài ra còn là nơi sinh s ng c a nhi u dân t c anh em khác như ngư i Mư ng, Tày, Nùng, Dao và m t s dân t c ít ngư i khác. M i t c ngư i ñ u có b n s c riêng v phong t c t p quán, tín ngư ng và kinh nghi m s n xu t. Văn hóa ngư i Hà N i t o ra phong cách riêng mà chung cho con ngư i Vi t Nam. Ngư i dân Hà N i ñang n l c trên m i phương di n ñ xây d ng m t n n văn hóa chung tiêu bi u cho ngư i Vi t Nam trong th i ñ i m i, mang s m nh c a c dân t c.
2.3.2. Đ c ñi m sinh thái nhân văn Hà N i là vùng ñ t ñ a – văn hóa Vi t Nam tiêu bi u. Năm 1010, Hà N i ñư c vua Lý Thái T ch n làm kinh ñô và ñ t tên là Thăng Long v i mong mu n kinh thành ngày càng ph n th nh như R ng bay lên. Hà N i “ trung tâm cõi b ñ t nư c, có cái th r ng cu n
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 113 h ng i; v trí gi a 4 phía Đông, Tây, Nam, B c ti n hình th núi sông sau trư c. nơi ñó ñ a th r ng mà b ng ph ng, vùng ñ t cao mà sáng s a, cư dân không kh vì ng p l t, muôn v t ñ u phong nhiêu tươi t t. Xem kh p ñ t Vi t ta, ch y là nơi hơn c , th c là ch 4 phương t h i, là nơi ñô thành b c nh t c a vương ñ muôn ñ i”. Sau hơn 1000 năm, Hà N i hôm nay ñã m r ng sang c x Đoài, m t vùng ñ t mà các làng, xã ñ u trên nh ng sư i ñ i ho c dư i chân th m núi T n, nhìn ra sông H ng, bao quanh b i sông Đáy, Sông Tích... X Đoài không ch n i ti ng b i c nh s c thiên nhiên mơ m ng mà còn n i ti ng là m t ñ a ch văn hóa, nơi lưu gi r t nhi u nét tiêu bi u c a nh ng c ng ñ ng dân cư nông nghi p c , văn hóa làng xã, nơi s n sinh ra nhi u nhân tài, anh hùng dân t c: Thánh T n, Hai Bà Trưng, Phùng Hưng, Ngô Quy n, dòng h văn hi n Phan Huy... Thăng Long xưa và Hà N i nay là vùng ñ t ñ a linh nhân ki t, luôn luôn là trung tâm chính tr , kinh t , văn hóa l n c a nư c Vi t Nam hòa bình, th ng nh t, có v trí x ng ñáng trong khu v c và trên th gi i. Hà N i có ti m năng l n v du l ch v i hàng trăm di tích văn hóa l ch s , làng ngh truy n th ng, l h i cùng nhi u danh th ng t o kh năng phát tri n du l ch, thu hút ñông ñ o khách trong nư c và qu c t . Tài nguyên du l ch t nhiên v i hang ñ ng ñ p như Hương Sơn, vui chơi gi i trí, ch a b nh như H Tây, Su i Hai, Đ ng Mô, su i nư c khoáng Kim Bôi. V di tích văn hóa l ch s , t ng s di tích và s di tích ñư c x p h ng ñ ng ñ u c nư c, m t ñ di tích toàn thành ph g n 36 di tích/100 km², v i nh ng công trình và di tích n i ti ng như Văn Mi u Qu c T Giám, thành C Loa, chùa M t C t, Lăng Ch T ch H Chí Minh, Chùa Hương, chùa Th y... Các l h i mang ñ m b n s c dân t c luôn thu hút khách như h i Đ ng Đa, h i C Loa, h i Gióng, h i Chùa Th y, H i chùa Hương... Hà N i n i ti ng v i làng ngh truy n th ng: G m s Bát Tràng, làng ñúc ñ ng Ngũ Xã, làng l a V n Phúc... Trong nh ng năm g n ñây, ñ c bi t trong th i kì ñ i m i, Hà N i là trung tâm kinh t hàng ñ u c a c nư c. N n kinh t c a thành ph phát tri n m nh v i t c ñ tăng trư ng cao, b n v ng; cơ c u kinh t ña d ng và có s chuy n d ch ñúng hư ng nh m ñáp ng yêu c u phát tri n kinh t trong nư c và ch ñ ng h i nh p kinh t qu c t . Các lo i hình cư trú ch y u c a Hà N i là ñô th và làng xã, lo i hình này g n ch t v i ho t ñ ng kinh t ch y u t o nên các vùng sinh thái nhân văn ñ c trưng. Có th nh n th y các lo i hình sinh thái ch y u là sinh thái ñô th , sinh thái ñ ng ru ng, sinh thái vư n làng, sinh thái làng ngh , sinh thái du l ch... Sinh thái ñô th : Ph phư ng là c nh quan c a Hà N i v i các ngành kinh t thương m i, d ch v ; các qu n n i thành nơi nhà c a san sát, ñư ng ph dày ñ c, ngư i ñông ñúc
114 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
ñi l i t p n p... V m t ki n trúc, Hà N i ngày nay chia thành b n khu v c: khu ph c , khu thành c , khu ph Pháp và các khu m i quy ho ch. các huy n v i s lan r ng c a quá trình ñô th hóa cũng hình thành các khu ph xá, khu công nghi p, khu du l ch Sinh thái ñ ng ru ng : Thư ng g n v i làng xã, có các ñi u ki n thu n l i cho ngành tr ng tr t, ñ c bi t là tr ng lúa. Ngoài ra tr ng hoa màu ho c tr ng hoa, tr ng rau... thư ng vùng ñ t th p phía Nam Hà N i. Sinh thái vư n làng là nơi tr ng cây ăn qu , rau các lo i và cũng là nơi chăn nuôi gia súc, gia c m. Vư n làng thư ng có hai t ng cây, t ng trên là cây l y g như xoan ho c cây ăn qu như mít, nhãn, v i, roi, h ng xiêm... t ng dư i là chu i, chanh, cam, dâu... thư ng vùng ñ t cao phía Tây và phía B c Hà N i. Sinh thái làng ngh : Làng ngh g n v i nông thôn Hà N i bao ñ i nay. Làng v n g n v i s n xu t nông nghi p trên ñ ng ru ng, ngh th công lâu ñ i tranh th lúc nông nhàn ñã ñư c duy trì và phát tri n làm di n m o nông thôn nh n nh p su t trong năm. Ngu n nguyên li u c a ngh th công có th s n xu t t i làng ho c thu mua t nơi khác v . Ngh l a tr thành ngh truy n th ng c a V n Phúc. Ngày nay, ph n l n các gia ñình ñây v n s ng b ng ngh d t. Bên c nh các khung d t c , nhi u gia ñình s d ng nh ng khung d t cơ khí hi n ñ i. Các con ph Hàng Gai, Hàng Đào c a Hà N i là nơi t p trung nhi u c a hàng bán s n ph m l a V n Phúc. Làng Bát Tràng không ch là m t làng ngh s n xu t thu n túy. V i nhi u công trình tín ngư ng, văn hóa cùng s n ph m g m n i ti ng, ngôi làng tr thành m t ñ a ñi m du l ch thu hút c a thành ph Hà N i. Làng ngh c m làng Vòng qu n C u Gi y trư c ñây có ru ng chuyên c y lúa n p làm c m, nay do ñô th hóa không còn ru ng nên ñã ph i mua thóc n p t các huy n ñ l y nguyên li u ñ duy trì ngh c a làng. Làng ngh Tri u Khúc nơi n i ti ng v i ngh làm nón quai thao và may các ñ th như l ng, tàn, trư ng, y môn, tán tía. C nh quan làng ngh v n mang dáng d p làng xã nhưng ñã ñư c ñô th hóa. Nh ng nơi s n xu t v n trong ph m vi các h gia ñình ho c h p tác xã. Nơi trao ñ i hàng hóa ñã t o nên ph ch c a làng. H n c t c a các làng ngh v n ñư c hun ñúc hàng ngày, gi gìn nh ng giá tr truy n th ng trong th i hi n ñ i. Trong làng có ñình, có chùa, có mi u th . Đình làng là nơi th ông t ngh c a làng hay ngư i m làng l p ñi n... g n v i l h i làng. C nh quan văn hóa làng ña màu s c mang ñ m d u n riêng c a làng quê c a Hà N i b i trong ñó có ngư i dân, ngh nhân và ngh sĩ c a t ng ñ a phương trong lòng Hà N i. S n ph m làng ngh Hà N i lan t a kh p vùng mi n c a c nư c và nư c ngoài.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 115
Sinh thái du l ch : C nh quan t nhiên và văn hóa là cơ s t o nên sinh thái du l ch t nhiên và nhân văn. Du l ch ph c , trung tâm du l ch – thương m i, du l ch sinh thái phân b di n r ng trong lòng Hà N i và vùng ngo i vi. Có th k t i Đ ng Mô, Su i Tiên, Khoang Xanh, Đ i L i, Quan Sơn, Chùa Hương... Hà N i c a chúng ta t a l c trên vùng ñ t thiêng và ñang xuôi theo dòng ch y c a th i gian mà không làm m ñi nh ng d u n c a xa xưa, mà ngư c l i ñang tô ñ m thêm d u n c a quá kh , và kh ng ñ nh v th ñ y uy quy n c a mình. Hà N i hôm nay hi n ñ i hơn, nâng t m v th trong khu v c và trên th gi i.
3. K T LU N
Góp ph n b o t n, gìn gi và phát tri n các ñ c ñi m sinh thái t nhiên và nhân văn c a Hà N i là trách nhi m chung c a m i ngư i. Đây là ñ t ñ a linh nhân ki t, nơi s n sinh, nuôi dư ng, quy t nh ng con ngư i tài hoa, khéo léo, trí tu và văn hóa, góp ph n làm nên ñi n hình v con ngư i Hà N i – con ngư i Vi t Nam. M t Hà N i truy n th ng v i nh ng ñ c s c c a văn hóa, c nh v t, con ngư i hòa quy n v i Hà N i hi n ñ i, văn minh, mang t m vóc khu v c ñang chuy n mình m nh m trong b i c nh h i nh p và phát tri n hi n nay.
TÀI LI U THAM KH O
1. Lâm Quang D c, Nguy n Minh Tu , Đ ng Duy L i, Ph m Kh c L i (2008), Đ a lí Hà N i, Nxb Đ i h c Sư ph m, Hà N i. 2. Ph m Th Xuân Th (2008), Đ a lí ñô th , Nxb Giáo d c, Hà N i. 3. Lê Bá Th o (2009), Thiên nhiên Vi t Nam , Nxb Giáo d c, Hà N i.
SOME FEATURES ON NATURAL ECOLOGY AND HUMANITY IN HA NOI
AbstractAbstract: The article mentions to geographical location and space in Ha Noi. The natural ecology is featured as a sacred land of the country. And the humanity is represented for typical Vietnamese people of all ages. In the process of integration and development of the country, there is the mix between Hanoian unique tradition and culture and its landscapes bringing to a civilized and modern Ha Noi. KeywordsKeywords: natural ecology, humanity, Ha Noi, integration, development.
116 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
VẤN ĐỀ KẾ THỪA V PHÁT HUY VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG Ở H N QUỐC: HIỆN TRẠNG V GIẢI PHÁP
Nguy n Th y Giang 1 Trư ng Đ i h c Khoa h c Xã h i và Nhân văn – Đ i h c Qu c gia Hà N i
Tóm tt tttt: Có th coi văn hóa nói chung và văn hóa truy n th ng nói riêng là tài nguyên c a m i qu c gia. Đây là m t d ng tài nguyên tinh th n nh t thi t ph i ñư c th u hi u, b o lưu và phát tri n. Đ c bi t trong th i ñ i toàn c u hóa, v i s phát tri n nhanh chóng c a các phương ti n truy n thông hi n ñ i, vi c giao lưu k t n i gi a các dân t c, các qu c gia tr nên d dàng thu n l i hơn bao gi h t. Vi c gi gìn, b o t n văn hóa truy n th ng tr thành nhi m v không ch c a riêng qu c gia nào và Hàn Qu c cũng không ngo i l . Đ t nư c này ñã bư c ra kh i quá kh nghèo nàn l c h u ñ vươn mình tr thành con r ng châu Á. Nhưng cũng chính trong b i c nh này, Hàn Qu c ph i ñ i m t v i v n ñ gi gìn và phát huy văn hóa truy n th ng trong xã h i hi n ñ i. Bài vi t ñi sâu tìm hi u m t s bi n pháp, chính sách l n nh m gi gìn, phát tri n văn hóa truy n th ng ñó c a chính ph Hàn Qu c. TTT T khóakhóa: Hàn Qu c, văn hóa truy n th ng, xã h i hi n ñ i, k th a, phát tri n.
1. M Đ U
M i giá tr văn hóa ñ u có th b bi n ñ i theo th i gian, ch u s tác ñ ng c a môi trư ng, c a các y u t bên ngoài. Không riêng v i m t qu c gia nào mà trên toàn th gi i, ngày hôm nay chúng ta có th nhìn th y, c m nh n ñư c rõ ràng r t nhi u giá tr ñang b ñ o l n xu t phát t tâm lý d dãi, chu ng cái m i m t cách thái quá, thi u ki m soát và ch n l c. Trong b i c nh này cái cũ d n b lãng quên thay vào ñó gi i tr d dàng ti p thu h i nh p v i n n văn hóa ngo i lai. T ñây m t v n ñ c p bách ñư c ñ t ra ñ i v i nh ng nhà qu n lý văn hóa c a các nư c trên th gi i ñó là làm th nào ñ trong quá trình ti p xúc v i các n n văn hóa khác nét ñ p c a văn hóa truy n th ng không b mai m t. Vi c b o t n và gi gìn b n s c văn hóa truy n th ng là vi c làm c n thi t không c a riêng qu c gia nào. S phát tri n th n kỳ v m t kinh t giúp Hàn Qu c th c s tr thành con r ng c a châu Á, nhưng văn hóa truy n th ng trong xã h i hi n ñ i Hàn Qu c ph i ñ i
1 Nh n bài ngày 29.11.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Nguy n Th y Giang; Email: [email protected]
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 117 m t v i nh ng khó khăn thách th c n y sinh t s th ơ, thi u quan tâm c a m t b ph n gi i tr . Thông qua vi c tìm hi u thái ñ c a gi i tr Hàn Qu c hi n nay v i văn hóa truy n th ng, bài vi t hy v ng cung c p m t cái nhìn t ng quát v vai trò, v th c a văn hóa truy n th ng trong xã h i Hàn Qu c hi n ñ i; ñ ng th i, trên cơ s tìm hi u, phân tích các chính sách, chi n lư c và cách th c lưu gi , phát tri n văn hóa truy n th ng c a Chính ph Hàn Qu c, có th rút ra nh ng bài h c kinh nghi m quý báu cho Vi t Nam.
2. N I DUNG
2.1. Hi n tr ng văn hóa truy n th ng trong xã h i Hàn Qu c hi n ñ i Ngư i Hàn quan ni m văn hóa truy n th ng là di s n văn hóa ñư c truy n l i t quá kh cho ñ n hi n t i. Khái ni m văn hóa truy n th ng Hàn Qu c khá ña d ng, tùy thu c vào ñ nh nghĩa v “văn hóa” và “truy n th ng” như th nào. Vì v y, các bài vi t khi ñ c p ñ n khái ni m này ñ u có s khác bi t nh t ñ nh. Quan ñi m văn hóa truy n th ng là văn hóa g c là cách hi u cơ b n và th ng nh t cao c a các h c gi nghiên c u v văn hóa truy n th ng Hàn Qu c1. Có hai quan ñi m v văn hóa truy n th ng như sau. Quan ñi m cho r ng văn hóa truy n th ng v n có ý nghĩa, giá tr cho ñ n th i ñi m hi n t i và quan ñi m cho r ng văn hóa truy n th ng ñơn thu n ch là nh ng di s n trong quá kh . Theo Kang Shin Poo tác gi c a bài vi t “C n ñ i hóa và văn hóa truy n th ng ” (1986) nhìn nh n khái ni m văn hóa truy n th ng không nên ch coi như m t khái ni m ch n n văn hóa trong quá kh mà c n nhìn nh n văn hóa truy n th ng có ý nghĩa và giá tr trong c th i hi n ñ i. Trong xu th toàn c u hóa, kho ng cách v m t ñ a lý ñư c xóa nhòa nh các thành t u c a khoa h c k thu t. S giao lưu ti p nh n n n văn hóa ngo i lai cũng là m t xu th không th khác trong xã h i hi n ñ i. Hàn Qu c cũng không n m ngoài quy lu t này. Nh c ñ n Hàn Qu c là nh c ñ n Kim chi. Kim chi là m t món ăn g n bó sâu s c v i m i ngư i dân c a ñ t nư c này. D u không ph i món ăn chính trên bàn ăn, nhưng không th ph nh n r ng, ñ i ña s ngư i Hàn Qu c ñ u không c m th y ngon mi ng n u b a ăn thi u món Kim chi. Trư c ñây Kim chi ñư c coi như là m t n a lương th c c a mùa ñông. Vì th , vi c d tr Kim chi trong su t nh ng tháng mùa ñông l nh giá kh c nghi t là vi c làm r t quan tr ng ñ i v i m i gia ñình. Vào nh ng ngày cu i thu ñ u ñông, các bà các m trong gia ñình Hàn Qu c b t ñ u chu n b cho vi c mu i Kim chi d tr cho mùa ñông và công vi c này ñư c g i là Kim chang. Văn hóa Kim chang c a Hàn Qu c ñã ñư c UNESCO công nh n vào danh sách tiêu bi u c a Di s n văn hóa phi v t th ñ i di n c a
1 Lee Jang Sik, “Văn hóa truy n th ng và n i hàm văn hóa”, Nhà xu t b n Yok Lak, 2008.
118 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI nhân lo i. y ban liên chính ph v b o v Di s n văn hóa phi v t th l n th 8 (ngày 7 tháng 2 năm 2012, C ng hòa Azerbaijan) ñã ñưa ra nh ng quy t ñ nh cu i cùng công nh n văn hóa Kim chang – văn hóa mu i Kim chi vào danh m c di s n văn hóa phi v t th ñ i di n c a nhân lo i (Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity). Vi c mu i Kim chi có nh ng ñi m khác nhau tùy t ng khu v c ho c t ng nhà, nhưng nhìn chung ñ u ñư c truy n t m ñ n con gái, m ch ng ñ n con dâu. Sau khi mu i Kim chi, ngư i ta s b o qu n trong các chum v i r i chôn dư i ñ t. Khâu chu n b nguyên li u, gia v ñ mu i Kim chi r t ph c t p, t n nhi u th i gian, các thành viên trong gia ñình ñ u t t b t chu n b cho Kim chang. Đây có th coi là m t nét phong t c ñ p c a Hàn Qu c. Tuy nhiên, trong xã h i hi n ñ i, do áp l c c a công vi c và cu c s ng, c u trúc gia ñình truy n th ng ñã b thay ñ i, s gia ñình g m b m và con cái s ng ñô th ngày càng tăng lên, ngư i ta không có th i gian mu i kim chi th công, c u kì như trư c n a. Theo tài li u ñi u tra c a Vi n nghiên c u kinh t nông nghi p Hàn Qu c trên ñ i tư ng g m 500 ngư i dân s ng t i th ñô Seoul, công b vào ngày 5 tháng 12 v a qua, s tr c ti p mu i Kim chi là 41,4%, s nh n Kim chi t gia ñình là 25,3%; 66,7% th a nh n ñã t ng tham gia mu i Kim chi trong mùa Kim chang. Như v y, có th th y không ph i ngư i dân Hàn Qu c quay lưng l i v i ñ ăn truy n th ng mà chính cu c s ng b n r n c a th i hi n ñ i bu c h , cũng như m t b ph n gi i tr và nh ng ngư i làm vi c trong các công s ph i làm quen, ch p nh n ñ ăn nhanh du nh p t phương Tây. Đ i v i h , b a ăn t i quây qu n gi a các thành viên trong gia ñình ñã tr thành m t ñi u xa x . R t nhi u gia ñình Hàn Qu c trong xã h i hi n ñ i ch còn duy trì b a ăn t i có ñ y ñ các thành viên trong gia ñình vào d p cu i tu n. Cũng tương t như trên, bư c vào th i kỳ hi n ñ i, không gian cư trú c a ngư i dân Hàn Qu c ñã có s chuy n ñ i l n. Nhà truy n th ng c a ngư i Hàn Qu c ñư c g i là Hanok có nghĩa là nhà c a ngư i Hàn Qu c. Hi u theo nghĩa này thì Hanok ch chung nh ng ngôi nhà c a ngư i Hàn Qu c ñư c xây d ng t i Hàn Qu c. Đ phân bi t v i Hanok còn có m t t khác cũng ch không gian s ng ñó là sallimchip. T này ñư c ñ nh nghĩa là “nhà có ñ y ñ các thi t b ñ cho m i ngư i duy trì cu c s ng hàng ngày c a mình”. Đ n năm 1970, do s gia tăng dân s khu v c ñô th , nên các khu nhà chung cư ñư c xây d ng và ñưa vào s d ng. Đây là m t s thay ñ i r t l n trong văn hóa cư trú c a ngư i Hàn Qu c. Gi ñây, n u ñ n nh ng thành ph l n c a Hàn Qu c, s khó th y nh ng ngôi nhà mang phong cách truy n th ng; thay vào ñó là nh ng tòa chung cư cao t ng v i thi t k hi n ñ i mang ñ m d u n phương Tây. K t c u và ki n trúc c a không gian cư trú t o cho ngư i s d ng không gian ñó có c m giác cá nhân riêng tư. Đi u này làm cho sinh ho t chung trong các gia ñình ít ñi.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 119
T hai ví d trên, có th th y nh ng nét văn hóa truy n th ng ñang d n d n b mai m t trong xã h i hi n ñ i. Tuy nhiên, ñó không ph i là ñi u ngư i Hàn Qu c mu n, ñơn thu n ch là xu hư ng thay ñ i t t y u ñ thích nghi v i cu c s ng b n r n c a th i hi n ñ i.
2.2. Nh n th c c a gi i tr Hàn Qu c hi n nay v văn hóa truy n th ng Gi i tr Hàn Qu c nói chung nh n th c không ñ y ñ v t m quan tr ng và v trí c a văn hóa truy n th ng, l i s ng, phong cách phương Tây ñư c h ti p nh n khá tho i mái, d dàng. V ñi u này, các nhà nghiên c u ñưa ra hai lý do: s phát tri n c a các phương ti n thông tin, m t b ph n thanh thi u niên Hàn Qu c ñi du h c t i M hay các nư c phương Tây b nh hư ng b i l i s ng này nên quay lưng l i v i văn hóa truy n th ng. Trong cu n Văn hóa ñ i chúng – b m t và b n ch t, tác gi Kang Chun Man 1 lý gi i t i sao gi i tr Hàn Qu c l i b cu n hút b i văn hóa ñ i chúng mà lãng quên nét ñ p c a văn hóa truy n th ng. Tác gi cho r ng: “Báo chí, phim nh, truy n tranh, các phương ti n gi i trí trên m ng là nh ng n i dung thu c v văn hóa ñ i chúng, và vi c gi i tr hòa mình v i văn hóa ñ i chúng ñ n m c say mê là ñi u hoàn toàn có th hi u ñư c. B i l v i văn hóa ñ i chúng, gi i tr Hàn Qu c không c n ph i suy nghĩ nhi u mà ch c n ng i m t ch thì t t c nh ng ñi u ñó có th ñi vào ñ u m t cách t nhiên không gò ép” 2. Kang Chun Man cũng cho r ng các b c ph huynh ph n nào cũng có trách nhi m trư c hi n tư ng này. Nguyên nhân là do cu c s ng b n r n khi n cho các b c làm cha, làm m nhi u khi ph i b m c con cái cho các phương ti n nghe nhìn truy n thông. N u như dùng m t t ñ nói v gi i tr thì ñó chính là th h c a TV hay nói m t cách chính xác hơn là th h CTV (Computer, TV, VCR). C vào ch nh t, gi i tr Hàn Qu c có th xem ba b n video c ngày l n ñêm. Ngoài ra, s phát tri n c a m ng truy n hình cáp làm cho gi i tr d dàng ti p thu và ch u nh hư ng n n văn hóa c a các nư c trên th gi i. M t kênh truy n hình cáp c a M n m b t ñư c xu hư ng này nên dành ph n l n các show truy n hình trên kênh c a mình ñ thu hút s quan tâm c a thanh thi u niên trong ñ tu i t 9 ñ n 14. Th m chí có riêng kênh phim ho t hình c a M ñư c ra ñ i ñ ph c v ñ i tư ng là gi i tr . Vi c b m c con cái v i các phương ti n truy n thông nghe nhìn t i Hàn Qu c không ph i là hi m. T ñây, m t b ph n gi i tr Hàn Qu c b ph thu c vào các phương ti n thông tin này và khi n h ngày m t xa d n v i văn hóa truy n th ng.
2.3. H th ng hành lang pháp lý b o t n và phát huy giá tr di s n văn hóa truy n th ng Chính ph , các c p, các ban ngành có liên quan ñ n lĩnh v c văn hóa hi u ñư c t m quan tr ng c a vi c k th a, gìn gi , khai thác và phát tri n các y u t truy n th ng nên ñã
1 Kang Chun Man, “Văn hóa ñ i chúng – b m t và b n ch t ”, Nxb Nhân v t và tư tư ng, 2006. 2 Kang Moon Man, “Văn hóa ñ i chúng – b m t và b n ch t ”, Nxb Nhân v t và tư tư ng, 2006. Tr.17.
120 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI không ng ng quan tâm tìm hi u và tri n khai các ñ án không ch nh m m c ñích gi gìn b o t n, mà còn ñ phát huy giá tr kinh t . Trong Đ án s 174109 1 liên quan ñ n vi c gìn gi và phát huy nh ng nét ñ p c a văn hóa truy n th ng ban hành ngày 24 tháng 3 năm 2006, nhóm tác gi ñã ñ c p ñ n th c tr ng văn hóa truy n th ng Hàn Qu c ñang ñ ng trư c nguy cơ b các n n văn hóa ngo i lai l n át, vi c gìn gi và phát huy văn hóa truy n th ng c a dân t c là vi c c n và ph i làm. Đ án 174109 t p trung vào các n i dung chính như sau: Chi vi n cho các ho t ñ ng liên quan ñ n b o t n và phát tri n văn hóa truy n th ng – tài s n quý giá c a qu c gia v i m c ñích th hi n ñư c tính ñ c ñáo riêng bi t c a văn hóa truy n th ng Hàn Qu c; l p k ho ch c th và có h th ng ñ gi gìn và phát huy văn hóa truy n th ng. Ngoài ra, B Văn hóa Du l ch Hàn Qu c cũng ph i ch u trách nhi m l p H i ñ ng th m ñ nh nh m ñưa ra các tiêu chí liên quan ñ n vi c ch ñ nh hay h y b vi c công nh n di s n văn hóa. Đ án này cũng có ñ c p ñ n vi c xin ngu n kinh phí t ngân sách qu c gia ñ duy trì qu dành cho các ho t ñ ng liên quan ñ n vi c qu ng bá văn hóa truy n th ng Hàn Qu c. Ti p n i Đ án 174109, m t ñ án m i chi ti t c th và phát tri n lên m t b c cao hơn là Đ án 13564 2 “ñ án v vi c phát tri n n n công nghi p văn hóa truy n th ng” ñư c ban hành vào ngày 21 tháng 10 năm 2012. Đ án ñã ñưa ra khái ni m “công nghi p văn hóa truy n th ng” và cho r ng: n u như có nh ng chính sách h p lý ñ i v i công nghi p văn hóa truy n th ng ch a ñ ng ñ y ñ hai y u t là ngh thu t và th c ti n thì ch c ch n không ch văn hóa truy n th ng c a Hàn Qu c có ñư c s phát tri n b n v ng mà n n công nghi p văn hóa nư c này s còn có nh ng bư c ti n dài và xa hơn. Đ án này t p trung khai thác các h ng m c c n thi t cho quá trình thúc ñ y phát tri n công nghi p văn hóa truy n th ng, theo ñó nhóm xây d ng ñ án cũng kh ng ñ nh vi c nâng cao ch t lư ng ñ i s ng c a ngư i dân và thúc ñ y vi c phát tri n n n kinh t qu c dân. Đ th c hi n t t ñi u này, nhóm xây d ng d án ch ñ nh B trư ng B Văn hóa Du l ch c 3 năm 1 l n c n ph i trình xu t k ho ch ñ nh kỳ ñ thúc ñ y phát tri n cho công nghi p văn hóa truy n th ng. Đ án cũng kh ng ñ nh vi c xây d ng và ñưa vào th c thi các chính sách liên quan ñ n văn hóa truy n th ng là vi c ph i có s ph i h p ch t ch gi a qu c gia và các cơ quan ñ a phương t tr . Ngoài ra, th trư ng B Văn hóa Du l ch ph i t ch c ñi u tra v th c tr ng c a công nghi p văn hóa truy n th ng Hàn Qu c ñ căn c vào ñó, ñ xu t ho c h y b các chính sách liên quan ñ n gìn gi và phát huy văn hóa truy n th ng c a dân t c. Ngoài hai ñ án k trên, trong nh ng năm qua, các chính sách liên quan ñ n vi c b o t n và phát huy giá tr văn hóa truy n th ng c a Hàn Qu c v n luôn ñư c c th hóa b ng cách
1 http://pokr.kr/ (ngày truy c p 15/8/2016) 2 http://pokr.kr/ (ngày truy c p 15/8/2016)
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 121
ñ án, các ñi u lu t. Có th k ñ n như các ñ án “thúc ñ y giao lưu văn hóa qu c t ”, “lu t thúc ñ y ngành công nghi p văn hóa truy n th ng Hàn Qu c” ñư c ban hành l n lư t vào ngày 26 tháng 10 năm 2012, và 31 tháng 7 năm 2013, v.v...
2.4. Đ y m nh khai thác y u t truy n th ng ph c v phát tri n
Xét v ñi u ki n, tài nguyên thiên nhiên..., có th th y Hàn Qu c là m t nư c nghèo nàn. Nhưng bù l i, b ng nh ng ch trương chính sách ñúng ñ n, qu c gia này ñã có nh ng bư c phát tri n th n kỳ ñ vươn mình sánh ngang cùng các nư c khác trong lĩnh v c kinh t . S n l c khai thác các y u t truy n th ng ñ ph c v phát tri n chính là m t trong nh ng y u t t o nên thành t u v m t kinh t cho Hàn Qu c. Như ph n trên ñã trình bày, nói ñ n Hanok là nói ñ n mô hình nhà truy n th ng c a ngư i dân Hàn Qu c. V i mong mu n v a lưu gi l i ñư c nh ng giá tr văn hóa truy n th ng, v a t n d ng cơ h i này ñ ph c v phát tri n, tăng trư ng kinh t và nâng cao ñ i s ng cho ngư i dân, chính ph ñã ph c d ng l i hơn 30 làng Hanok Seoul và m t s ñ a phương khác. Gi a Seoul ñông ñúc, s m u t ngư i dân và khách du l ch qu c t có th tìm ñ n m t không gian yên bình, tĩnh l ng mang ñ m nét văn hóa truy n th ng. Đ c bi t t i không gian này, khách du l ch còn có d p tr i nghi m nhi u các ho t ñ ng văn hóa truy n th ng khác như: làm m t n truy n th ng, ñèn l ng, qu t gi y, v tranh dân gian, m c áo truy n th ng, làm gi y jo, mu i kim chi, làm ñ g m, chơi nh c c truy n th ng, xem hôn l truy n th ng, làm di u, làm cơm tr n, giã bánh tok (bánh g o truy n th ng c a Hàn Qu c), trà ñ o, chơi quay vòng... Trang web gi i thi u v làng Hanok và các chương trình tr i nghi m văn hóa truy n th ng t i làng này thu hút r t nhi u lư t truy c p m i ngày. Đ c bi t, trang web ñư c xây d ng v i c 4 th ti ng là Hàn Qu c, Trung Qu c, Nh t B n và ti ng Anh, nên khách du l ch qu c t có th d dàng vào tìm hi u và tra c u thông tin ñ có m t l ch trình h p lý nh t cho mình. S k t h p hi u qu gi a truy n th ng và hi n ñ i ñ ph c v cho phát tri n Hàn Qu c còn th hi n trư ng h p B o tàng Kim chi. B o tàng này ñã tr thành nơi lưu gi l i nét ñ p c a m th c truy n th ng Hàn Qu c. Đ n ñây khách thăm quan có th hi u ñư c t l ch s hình thành và phát tri n c a Kim chi cho ñ n các nguyên li u, các v t d ng liên quan ñ n ch bi n và b o qu n Kimchi t trư c ñ n nay. Tuy không có riêng m t b o tàng như Kim chi, nhưng cơm tr n vùng Choen Ju cũng là m t nét ñ c trưng riêng c a m th c Hàn Qu c. V i mong mu n qu ng bá r ng rãi nét ñ p văn hóa m th c c a nư c mình, hàng năm l h i cơm tr n Choen Ju (Choen Ju là m t t nh c a Hàn Qu c) ñư c t ch c t i vùng Choen Ju trong su t 4 ngày v i nhi u ho t ñ ng
122 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI lý thú và thu hút ñư c r t nhi u s quan tâm c a ngư i dân trong vùng cũng như khách du l ch trong và ngoài nư c. M i năm l h i này ñ u có m t ch ñ khác nhau và các ho t ñ ng c a l h i cũng t p trung ñ làm n i b t ch ñ chính c a l h i cơm tr n Cheon Ju vào năm ñó. Có th nói, Chính ph Hàn Qu c, các c p, ban ngành liên quan ñã có nh ng ch trương, chính sách c th nh m t n d ng, khai thác y u t truy n th ng ph c v s phát tri n văn hóa c a ñ t nư c. m i ñ a phương trên c nư c ñ u có riêng l h i văn hóa truy n th ng ñư c t ch c ñ nh kỳ hàng năm. T i các l h i s n ph m văn hóa truy n th ng c a t ng vùng ñư c gi i thi u r ng rãi cho nh ng ngư i tham d . Đây là cách ñ th h tr có th c m nh n ñư c m t cách tr n v n nét ñ p c a văn hóa truy n th ng, t ñó thêm t hào hơn v dân t c. Ngoài ra, ho t ñ ng này còn giúp Hàn Qu c thu ñư c ngu n l i kinh t , ph c v phát tri n.
2.5. S k t h p gi a nhà nư c và ngư i dân trong v n ñ b o t n và phát huy giá tr văn hóa truy n th ng
M t nét ñ c trưng trong tính cách c a ngư i Hàn ñó là s kh n trương và quy t ñoán. Khi nh n xét v tính cách c a ngư i Hàn Qu c, các nghiên c u ñ u ch ra ñây là m t ñi m tích c c ñáng ghi nh n, nhưng bên c nh ñó cũng ñem ñ n nhi u b t c p, h l y, nh hư ng l n ñ n cu c s ng c a các cá nhân. Cu c s ng b n r n làm h ít có th i gian s ng ch m l i ñ có th t n hư ng nh ng giá tr văn hóa truy n th ng. T ñó, d n d n văn hóa truy n th ng b lãng quên. Tuy nhiên, Chính ph , các c p, các b ngành ñã có nh ng ñ ng thái tích c c ñ cao giá tr c a văn hóa truy n th ng và ñã hi n th c các chính sách ñó b ng nh ng s n ph m văn hóa c th . Các l h i liên quan ñ n văn hóa truy n th ng cũng ñư c t ch c h u h t các ñ a phương trên c nư c ñã tác ñ ng nhi u ñ n nh n th c c a ngư i dân Hàn Qu c v giá tr văn hóa truy n th ng. Chính sách thúc ñ y phát tri n b ng cách k t h p gi a truy n th ng và hi n ñ i ñư c th hi n trong vi c xây d ng các làng Hanok Seoul và c các ñ a phương khác trên c nư c. S n l c c a chính ph ñã ñ t ñư c nh ng thành công nh t ñ nh trong vi c giúp ngư i dân c a xã h i hi n ñ i có nh n th c ñúng ñ n và hi u ñư c giá tr c a văn hóa truy n th ng. Nh ng năm g n ñây, vào d p cu i tu n hay ngày l n u ñ n các khu vui chơi như làng dân t c truy n th ng Hàn Qu c, hay các làng Hanok th t d dàng b t g p hình nh c gia ñình cùng ñ n ñ tr i nghi m và c m nh n văn hóa c a dân t c ñư c tái hi n l i trong m t không gian mang ñ m tính truy n th ng. Gi ñây, vi c tr i nghi m văn hóa truy n th ng Hàn Qu c ñã d dàng và thu n l i hơn trư c ñây r t nhi u. Ngư i dân Hàn Qu c có th
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 123 tr i nghi m văn hóa truy n th ng ngay t i th ñô Seoul và m t s ñ a phương lân c n. Có th k ñ n các ñ a ch tiêu bi u như “Làng quê ngo i”, “Làng dân t c Hàn Qu c”, “Nhà Hàn Qu c”, “Làng Hanok Buk Choon”. Đây là ba trong s các ñ a ñi m ngư i dân Hàn Qu c và du khách nư c ngoài thư ng xuyên lui t i. Làng dân t c Hàn Qu c ñư c xây d ng t i thành ph Yong In thu c t nh Kyong Ki (t nh này n m bao quanh th ñô Seoul c a Hàn Qu c). Làng dân t c t a l c trên m nh ñ t có di n tích là 991.740m2 – nơi ñây tái hi n toàn b cu c s ng sinh ho t c a ngư i dân trên bán ñ o Hàn trong quá kh . Trong khuôn viên c a làng dân t c có g n 270 ngôi nhà mái ngói và mái rơm ñ c trưng c a ngư i dân các vùng mi n b c, nam, trung và khu v c Cheju, Un Lưng c a Hàn Qu c. Ngoài ra cũng có khu v c bán các món ăn truy n th ng hay nh ng v t ph m sinh ho t truy n th ng. Bên c nh ñó khách thăm quan có th ñư c xem l i các ph n trình di n tái hi n l i các nghi l truy n th ng như ñám ma, ñám cư i... Ngoài Làng dân t c Hàn Qu c ra nh ng ngư i yêu m n văn hóa truy n th ng Hàn Qu c còn có th tìm ñ n m t không gian khác ngay trong lòng Seoul ñó là Korea House. Korea House ñư c xây d ng và v n hành v i m c ñích gi i thi u nét ñ p c a văn hóa và ñ i s ng sinh ho t truy n th ng Hàn Qu c nên ñây chính là không gian thư ng th c các lo i hình văn hóa truy n th ng như không gian cư trú, m th c cung ñình, s n ph m văn hóa, hôn l truy n th ng... c a ngư i Hàn Qu c. Đóng góp to l n trong vi c b o t n các giá tr văn hóa truy n th ng c a Hàn Qu c t phương di n cá nhân, nh t thi t k ñ n Han Chang Ki (1936~1997). Khi còn s ng ông làm vi c trong lĩnh v c truy n thông và xu t b n. Ông là ngư i ñ c bi t dành tình c m cho văn hóa truy n th ng. Nh ng ngư i sinh kho ng năm 60 h n không ai là không bi t ñ n t p chí “Cây bén r sâu”, và “Dòng su i sâu” m i tháng phát hành m t l n mà Han Chang Ki v a là ngư i biên t p kiêm phát hành. S dĩ hai t p chí này ñư c ñông ñ o ngư i dân bi t ñ n vì ñây là nh ng t p chí ñ u tiên s d ng ch ti ng Hàn, th hi n ñư c m t cách tr n v n nh t tình yêu ñ i v i nh ng giá tr văn hóa dân t c dư i góc nhìn c a ngư i phê bình văn hóa. Tháng 3 năm 1976 t p chí “Cây bén r sâu” phát hành s ñ u tiên và ñ n tháng 11 năm 1984 t p chí “Dòng su i sâu” chính th c ra ñ i s ñ u tiên. C hai t p chí này ñ u gây ñư c ti ng vang l n ñ i v i gi i xu t b n Hàn Qu c và ñư c coi là nh ng t p chí có s c m nh qu ng bá nét ñ p văn hóa truy n th ng c a Hàn Qu c m t cách tích c c. Han Chang Ki là ngư i s ng h t lòng tr n v n v i mơ ư c c a b n thân. Ông n i ti ng v i câu nói “n u là ñ th c hi n ư c mơ mình p thì ngay c vi c gom ti n nhi u như lá mùa thu ñ ñ t cũng ph i làm”. Su t ñ i mình ông ñã không qu n ng i công s c ñ sưu t m và lưu gi l i nh ng tác ph m ch a ñ ng nét ñ p văn hóa truy n th ng c a dân t c như các bát c , chum, v i, bình hoa, các lo i v i s i nhu m t nhiên, s n ph m dân gian, s n ph m m
124 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI thu t truy n th ng. V i tình yêu và nh ng n l c nh m lưu gi l i nh ng nét ñ p văn hóa truy n th ng Han Chang Ki ñã có công s c r t l n trong vi c qu ng bá nh ng nét ñ p c a văn hóa truy n th ng m t cách r ng rãi. Năm 2008 nhân d p k ni m 10 năm ngày m t c a Han Chang Ki, m t cu n sách ñ c bi t vi t v cu c ñ i c a ông ñư c xu t b n. Cu n sách là t p h p nh ng b c tranh kh c h a chân dung c a ông kèm theo nh ng c m nh n chia s c a 58 ngư i làm vi c trong lĩnh v c ngh thu t và truy n thông. Ngày 1 tháng 1 năm 2015 v a r i b o tàng có tên g i “Cây bám r sâu” – cũng chính là tên g i t p chí do ông phát hành chính th c ñư c ñưa vào s d ng. B o tàng ñư c xây d ng trên quê hương c a ông và lưu gi tr n v n g n 6500 s n ph m văn hóa truy n th ng mà sinh th i ông ñã sưu t p và gi gìn.
3. K T LU N
Chính ph và ngư i dân Hàn Qu c ñã có nhi u ch trương, quy t sách và hành ñ ng c th ñ b o t n và phát tri n văn hóa truy n th ng. B i th , nh ng năm g n ñây, văn hóa truy n th ng Hàn Qu c ch ng nh ng không b m t ñi giá tr v n có mà còn k t h p hài hòa v i văn hóa hi n ñ i. Là m t qu c gia phát tri n thu c t p ñ u c a châu Á, Hàn Qu c không ch có th m nh v kinh t , kĩ thu t, quân s ..., mà còn ñang có tham v ng ph bi n, “xu t kh u” văn hóa sang các nư c trong khu v c. Thi t nghĩ, nh ng kinh nghi m và bài h c b o t n, phát tri n văn hóa dân t c c a Hàn Qu c s r t có ý nghĩa cho vi c xây d ng n n văn hóa tiên ti n, ñ m ñà b n s c dân t c c a chúng ta hi n nay
TÀI LI U THAM KH O
1. Lê Quang Thiêm (2005), Khái ni m văn hóa văn minh và văn hóa truy n th ng Hàn , Nxb Đ i h c Qu c gia Hà N i. 2. Hwang Gwi Yeon & Tr nh C m Lan (2002), Tra c u văn hoá Hàn Qu c, Nxb Đ i h c Qu c gia Hà N i. 3. Kang Moon Man (2006), Văn hóa ñ i chúng – b m t và b n ch t, Nxb Nhân v t và tư tư ng. (강문만 , 대중문화의 겉과 속 I 』, 인물과사상사 , 2006). 4. Lee E Hwa (2013), Bu i ñ u g p g v i Văn hóa Hàn Qu c, Nxb Gimm Young ( 이이화 ,『처음 만나는 우리 문화』 , 김영사 , 2013). 5. H i Nghiên c u ñ i s ng văn hóa hàng ngày (1998), Văn hóa Hàn Qu c trong cu c s ng ñ i thư ng , Nxb NaNam. ( 일상문화연구회 ,『일상속의 한국문화』 , 나남출판 , 1998). 6. Youngju Won (2009), Câu chuy n v ñ i s ng 5000 năm c a ñ t nư c, Nxb Kye Rim . 7. ( 원영주 ,『우리나라 오천년 이야기 생활사 1 』, 계림 , 2009). 8. http://pokr.kr/
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 125
PROBLEMS ON LEGACY AND DEVELOPMENT OF THE REPUBLIC OF KOREA’S TRADITIONAL CULTURE: STATUS AND SOLUTIONS
AbstractAbstract: It is considered that culture in general and traditional culture in particular is a resource of each country. This is a form of spiritual resource that is imperative to understand and preserve as well as to develop. Particularly in the era of globalization under the rapid development of modern media and communication, connection between people and countries are facilitated much more easily than ever before. Therefore, the preservation and development of traditional culture legacy is inevitable task of each country. The Republic of Korea (RoK) is also not exceptional. The RoK had stepped out of poverty and backwardness and entered the modern society with the achievements in all aspects, become the “Asian dragon”, as well. But in this context, the RoK faces the problem of preserving and promoting traditional culture in modern society. The paper reviews solutions and policies of RoK on traditional culture’s preservation and development of Korean government. KeywordsKeywords: Korea; traditional culture; legacy and development of traditional culture; traditional culture in modern society.
126 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
B N THÊM VVỀỀỀỀ VĂN HÓA ẨẨẨMẨM THTHỰỰỰỰCC CC CỦC ỦỦỦAA NGƯNGƯỜỜỜỜII H NNỘỘỘỘIIII
Nguy n Th Thanh Hòa 1 Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i
Tóm tt tttt: Lâu nay, khi nh c ñ n câu chuy n ăn u ng ngư i ta v n cho r ng ñó là chuy n ñ i thư ng, th m chí là s phàm t c. Song, n u ch nhìn ăn u ng v i con m t y thì h n là phi n di n. V i ngư i Vi t Nam nói chung, ngư i Hà N i nói riêng, ăn u ng không ch ph c v nhu c u t i thi u c a con ngư i mà còn coi ñó là tiêu chí ñ ñánh giá giá tr văn hóa ng x gi a con ngư i v i thiên nhiên, gi a con ngư i v i con ngư i trong xã h i... Đ lý gi i nét thanh l ch, hào hoa c a ngư i Hà N i dư i góc ñ ăn u ng, trong khuôn kh bài vi t này chúng tôi xin ñ c p ñ n cơ s hình thành và ñ c trưng trong văn hóa m th c c a ngư i Hà N i, hai y u t t o nên nh ng d u n riêng làm nên “cá tính” c a ngư i Th ñô. TTT T khóakhóa: văn hóa, ăn u ng, văn hóa m th c, Hà N i
1. M Đ U
Trong s hàng nghìn công trình vi t v Hà N i, có ñ n hàng trăm bài ñ c p ñ n văn hóa m th c ñ t kinh kỳ, t các cu n sách n i ti ng m t th i như Thương nh mư i hai, Mi ng ngon Hà N i c a Vũ B ng, Hà N i băm sáu ph phư ng c a Th ch Lam ñ n nhi u chuyên kh o, kí s , t n văn... nh ng năm g n ñây. Câu chuy n ăn u ng v n dĩ h i t ñ ñ y c giá tr văn hóa v t ch t (cái ăn, ñ u ng) ñ n văn hóa tinh th n ( ng x v i môi trư ng t nhiên và xã h i) xưa nay t nó ñã có s c h p d n, l i càng h p d n hơn khi ngư i ta không còn ph i lo l ng vì cái ñói và ngày càng coi tr ng thư ng th c cái tinh túy c a ngh thu t m th c Hà N i. T nh ng nguyên li u bình d , quen thu c c a m i mi n ñ t nư c, qua bàn tay ch bi n tài hoa c a ngư i Hà N i, ñã tr thành ñ c s n n c ti ng như c m làng Vòng, ph Thìn b h , bánh cu n Thanh Trì, ch cá Lã V ng, bún ch Hàng Mành... Trong bài vi t này, chúng tôi xin ñư c bàn thêm v các ñi u ki n, ñ c trưng cũng như bí quy t ch n nguyên li u, k thu t ch bi n, phong cách thư ng th c... các món ăn c a ngư i Th ñô.
1 Nh n bài ngày 9.12.2106; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Nguy n Th Thanh Hòa; Email: [email protected]
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 127
2. N I DUNG
2.1. Cơ s hình hình văn hóa m th c c a Hà N i 2.1.1. Đi u ki n t nhiên V v trí ñ a lý Hà N i thu c khu v c châu th và trung du phía Đông B c B [9, tr.9]. M t khác, Hà N i còn n m trên tr c c a ñ ng b ng hình tam giác do sông H ng và các ph lưu c a nó t o nên, v i chóp ñ nh Vi t Trì và c nh ñáy là ñư ng ven b v nh B c B , ngay ph n chia ba c a tr c này. Nét ñ a lý trư ng t n c a Thăng Long Hà N i là ñ c trưng thành ph ngã ba sông, n u l y c hai dòng H ng Hà Tô L ch làm h quy chi u; là thành ph m t b sông (b ph i) n u ch l y sông H ng làm tr c chính. Nói như PGS.TS Nguy n Th Bích Hà, Hà N i “ là nơi h i t c a các ñ u m i giao thông th y b , xu ng bi n, lên ngàn ” (t Hà N i có th d dàng t a ñi các Qu c l 1, 2, 3, 5 ñ ñ n v i các t nh trung du, phía B c, phía Đông và ñi d c chi u dài ñ t nư c). Đây cũng là ñi u ki n thu n l i ñ Hà N i ti p nh n ngu n nguyên li u d i dào ph c v ch bi n các món ăn ngon kh p nơi ñ v , t măng, n m, m c nhĩ... trên r ng ñ n tôm, cua, cá, m c, c... dư i sông, bi n. V th y văn, khí h u Hà N i n m c nh sông H ng và sông Đà, hai con sông l n c a mi n B c. Hà N i cũng là thành ph có nhi u ñ m h : n i thành có 15 h , trong ñó có H Tây v i di n tích hơn 500ha, các h khác n m r i rác các qu n (h Trúc B ch, h Gươm, h Thi n Quang, h B y M u, h Ba M u, h Đ ng Đa, h Giám, h Gi ng Võ, h Ng c Khánh, h Thanh Nhàn, h Thành Công, h Th L , h Xã Đàn, h Đ ng Nhân) và nhi u h n m khu v c ngo i thành. V i h th ng sông, h , ñ m dày ñ c như v y ñã t o cho Hà N i ngu n nư c s ch dùng trong sinh ho t và ch bi n món ăn, ñây cũng ñư c coi là y u t kh i th y ñ quy t xóm làng, phư ng ph . H th ng sông, h , ñ m Hà N i cũng chính là ngu n cung c p th c ph m giàu có và ña d ng t o nên nh ng s n v t có m t không hai trong vùng B c B . Khí h u Hà N i tiêu bi u cho khí h u B c B : nhi u ñ i, gió mùa m, mùa hè nóng, mưa nhi u và mùa ñông l nh, mưa ít (theo s li u hàng năm c a Trung tâm Khí tư ng Th y văn Trung ương, nhi t ñ trung bình c a tháng nóng nh t c a Hà N i tháng B y hi n nay có th lên t i trên 40 oC, tháng l nh nh t là tháng Giêng có năm dư i 10 oC, s chênh l ch gi a hai tháng này lên t i hơn 30 oC). Hà N i còn là khu v c có b n mùa k ti p nhau, ñ c bi t ñây cũng là ñ a phương duy nh t trên c nư c có mùa thu ñ p nên thơ, nên h a,
128 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI nên nh c, cũng là th i ñi m s n sinh ra ñ c s n c m làng Vòng (nay là phư ng D ch V ng H u, qu n C u Gi y) n i ti ng t th i nhà Lý.
2.1.2. Đi u ki n xã h i V thành ph n cư dân sinh s ng t i Hà N i (ch th sáng t o và hư ng th m th c) Theo nghiên c u c a các nhà Hà N i h c, cư dân g c c a Hà N i không nhi u, mà ch y u là “ th p phương t x ”. N u l y kinh ñô Thăng Long làm trung tâm thì bao quanh là b n x : x Đông (H i Đông sau g i là H i Dương, H i Phòng), x Nam (Sơn Nam Thư ng H t Hà Đông nay là Hà N i, Hưng Yên v i ph Hi n, Hà Nam, Nam Đ nh, Thái Bình, Ninh Bình ngày nay), x Đoài (nay là Sơn Tây và c Vĩnh Phúc, Phú Th nay), x B c (B c Ninh, B c Giang). Thăng Long K Ch là nơi h i t nhân tài, có ñ các t ng l p, giai c p t vua chúa, quan l i, sư sãi ñ n các ngh nhân dân gian, ngh sĩ, sĩ phu, trí th c, ti u thương và ngư i ngo i qu c kh p nơi t t u. Đây là kinh ñô, ñ u não chính tr , nơi , nơi cai tr , ñi u hành ñ t nư c c a nhi u tri u ñ i, t th i nhà Lý g c Kinh B c (B c Ninh), nhà Tr n g c x Nam (Nam Đ nh, Thái Bình), nhà H , nhà Lê, Chúa Tr nh g c x Thanh (Thanh Hóa), nhà M c g c x Đông (Nghi Dương, Ki n An, H i Phòng)... Là ch n kinh kì, Hà N i cũng là nơi ăn chơi b c nh t c nư c. Do thành ph n dân cư ña d ng, nên Hà N i c n nhi u c a ngon v t l , c n s cung ñ n cao c p ñ ñãi khách b n phương, th a mãn nhu c u ăn u ng c a các b c vua chúa, quý t c, danh gia l m ti u nhi u c a [4, tr.40] và c t ng l p bình dân g c v n n i ti ng c u kì, tinh t . Vì v y, các món ăn ñây bao gi cũng ñư c ch bi n c u kì hơn, ñ p m t hơn, ngon hơn... nh m ñáp ng nhu c u, th hi u m th c ngày càng ña d ng c a th c khách. V không gian mua bán t i Thăng Long – Hà N i Các khu ch , nơi cung c p ngu n lương th c, th c ph m phong phú, tươi ngon ñ con ngư i sáng t o nên các món ăn mang ñ m hương v Hà N i. Ch ph n ánh b m t ñ i s ng kinh t văn hóa c a m t vùng, là cái “ nhi t k th trư ng ” [8, tr.14] c a m i ñ a phương. Xưa, Hà N i ñư c g i là K Ch , ñ nh n m nh tính ch t ñô th (ñô: kinh kì, th : ch búa. Đô th là nơi cư trú và làm ăn c a m t b ph n l n cư dân là th dân, h ch y u không s n xu t nông nghi p mà s n xu t và buôn bán hàng th công, hàng tiêu dùng). Hà N i xưa ñư c g i là K Ch (nghĩa là làng c a nh ng ngư i dân buôn bán). Các dãy ph n i ñô ñã t o nên khu ph ch . C kinh thành Thăng Long Hà N i xưa như m t cái ch kh ng l , k mua ngư i bán t p n p, ñông vui: “ Ph n hoa th nh t Long thành / Ph giăng m c c i, ñư ng quanh bàn c ”.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 129
Các khu ch nơi ñây khác v i ch các nơi khác ch : b n khu ch l n c a Thăng Long (th i nhà Lý) ñ u n m c nh b n c a ô ñi vào khu hoàng thành (theo Đ i Vi t s lư c). Ch C a Đông (nay là khu hàng Bu m), ch C a Nam (nay v n còn tên cũ), ch C a Tây (nay là khu ch Ng c Hà), ch C a B c (phía ch Yên Quang). Ngoài b n khu ch chính trên, còn nhi u ch hình thành sau này: ch hàng Bè (hình thành cu i th k 17 ñ u th k 18 theo Vũ Trung tùy bút ), ch Bư i, ch C u Gi y (th i Lý), Ô Ch D a, ch Đ ng L m, ch Châu Long... Song, n i ti ng nh t v n là ch Đ ng Xuân, ngôi ch l n nh t c a Hà N i ( Vui nh t là ch Đ ng Xuân/ Th gì cũng có xa g n bán mua ), là ni m t hào v s mua bán c a ñ t K Ch , là “ cái b ng c a thành ph ” [7], h i t phong phú các s n v t và hàng hóa c a th p phương.
2.2. Đ c trưng văn hóa m th c c a ngư i Hà N i 2.2.1. Ngu n nguyên li u ch bi n Như ñã nói trên, nh có v ñ a lý thu n l i, Hà N i t xưa là nơi quy t các ngu n lương th c, th c ph m phong phú t r ng núi (măng, mai, m c nhĩ, n m hương, th t r ng...) ñ n th y, h i s n sông su i, mi n bi n mang v (tôm, cua, c, m c, các lo i cá...). Nh ng “k quê” thư ng mua bán, thu gom qua các ch nh nông thôn r i mang v Thăng Long trao ñ i, mua bán t i các khu ch l n trên ph . Quanh n i thành Hà N i, các làng ven ñô cũng là ñ a bàn cung c p lư ng l n ngu n nguyên li u ch bi n món ăn cho “ngư i thành ph ” như ñ t rau Mê Linh, Đông Anh, Sóc Sơn, Thanh Trì, làng rau thơm Láng (n i ñô). S ưu ñãi c a thiên nhiên ñã ñi vào ti m th c c a nh ng ngư i ñi xa khi n ai cũng ph i xao xuy n: “... nh sen Linh Đư ng thơm ngào ng t c b u tr i nh lên, nh nhãn Hưng Yên, v i V B n, cá anh vũ Vi t Trì, na Láng, bư i V n Phúc, cam B H , ñào Sa Pa, mà nh xu ng. Nh không bi t bao nhiêu, nh bát canh rau s ng chùa Hương... Rõ ràng, nh mi n B c là nh ñ n “th i trân” c a x B c mà Hà N i là tiêu bi u [3]. Ngoài ra, 15 h , ñ m trong n i ñô cũng là ñ a ch cung c p ngu n th y s n ña d ng. Quá trình ñ p ñê sông H ng t Lý Tr n Lê làm kéo dài quá trình ñ m l y hóa và s t n t i h th ng các ao chuôm trên bãi b i... khi n Hà N i H Tây (và các h khác n i danh v các món c: c nh i, c v n, c bươu...) và các s n ph m ch bi n t c cũng như t các lo i cá canh cá ñen (trê, tr ch, lươn, cá qu , cá s p...).
2.2.2. K thu t ch bi n V i nh ng s n v t như v y, ngư i Hà N i sành ăn ñã ch bi n thành nhi u món ăn phong phú. Đ i v i th c v t s d ng nguyên li u t r , c , thân lá, hoa qu , m m h t,
130 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI ngoài ra còn s d ng ngu n nguyên li u r t ña d ng (th t, xương, da, m , n i t ng) t các lo i ñ ng v t (tôm, cá, l n, bò, v t, chó...). Dư i góc ñ nhân h c văn hóa, các nhà nghiên c u ñã chia vi c n u nư ng thành ba d ng: + Ch bi n qua l a: nư ng, n u, lu c, ñ , h p, xào, h m, om, rán, rang, kho... + Ch bi n không qua l a: ăn s ng (rau tươi r a s ch), ăn g i (g i cá), d m d m, làm m m, ñ lên men (mu i chua dưa chua). + Ch bi n ki u trung gian: ăn tái, ăn ti t canh, làm n m. Không có gì ñáng ng c nhiên khi Hà N i tr thành nơi h i t k t tinh giao lưu lan t a [2] văn hóa, trong ñó có văn hóa m th c. Mi ng ăn, cách ăn, món ăn Hà N i ph n l n có g c gác t nông thôn nhưng ñã ñư c “th ñô hóa” ñ tr thành ñ c s n Hà N i, nghĩa là món ăn ñó ph i ngon. Tr i qua m t quá trình ch n l c h u th và vô th , các món ăn có g c gác quê mùa như Bánh cu n Thanh Trì, bánh dì (d y) Quán Gánh (v n g c t x Nam); Dưa La cà Láng (v n g c x Đoài); Nem Báng tương B n (v n g c x B c); M m rươi, ñ u xanh (v n g c x Đông)... ñã tr nên quen thu c, không th thi u trong thú vui thư ng th c m th c c a ngư i Hà thành. Đ i v i ngư i Hà N i, món ăn ñư c mang lên thư ng th c không ch ñơn thu n là ñ th a mãn cơn ñói, mà ch bi n món ăn ph i ñ m b o s c kh e, cao hơn là ñ phù h p quy lu t v n ñ ng c a ñ t tr i. Món nem rán truy n th ng c a ngư i Hà N i là m t ví d . Phân tích chi ti t món ăn này chúng ta s th y, trư c h t món nem ch xu t hi n vào nh ng d p ñ c bi t: ñãi khách, gi ch p, l h i hay d p T t, ñây còn là món ăn th hi n ñư c hai c p ph m trù t t y u c a cu c s ng: “âm dương” và “ngũ hành” ñ m b o cân b ng s c kh e. Đ làm ñư c món nem, ngư i ta ph i huy ñ ng ngu n nguyên li u tương ñ i t ng h p nhưng r t d ki m t th c v t (rau: su hào, hành tây, cà r t) và ñ ng v t (th t l n xay, tr ng gà), ngoài ra không th thi u m c nhĩ, mi n, bánh ña. Nhìn vào v t li u này, các nhà m th c h c ñã gi i mã khá lý thú khi cho r ng nó ñã h i t ñ y u t “ngũ hành”: kim (tr ng) t mi n, m c (xanh) t su hào, hành tây, th y (ñen) t m c nhĩ, h a (ñ ) t th t l n và cà r t, th (vàng) t tr ng gà. Nem ñư c rán chín trong môi trư ng m (dương) khi ăn ngư i ta ch m v i lo i nư c ch m t ng h p t b n v : chua, cay, m n, ng t (âm), khi n cho món ăn tr nên quy n rũ, h p d n l thư ng, v a không b ng y v a n ñ nh s c kh e.
2.2.3. Ngh thu t thư ng th c Theo GS Tr n Qu c Vư ng, cơ c u b a ăn truy n th ng c a ngư i Vi t trư c ñây thư ng là cơm + rau + cá. Cơm ñư c l y t ngu n lương th c (g o, th i trư c ch y u ăn ngô, khoai, s n...) cung c p ch t b t. Rau là thành ph n cung c p vitamin, không th thi u hàng ngày (“ cơm không rau như ngư i ñau không thu c”), là s n ph m c a hái lư m trư c
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 131
ñây (ngành tr ng tr t ngày nay). Cá là thành ph n cung c p ñ m (là s n ph m c a săn b t trư c kia, nay là ngành chăn nuôi). Tuy nhiên, trong cơ c u b a ăn hi n nay c a ngư i Hà N i nói riêng, ngư i Vi t Nam nói chung, y u t “cá” ñang có s bi n ñ i, thay vào ñó là “th t” (g m r t nhi u lo i, th t gia súc: l n, trâu, bò, dê...; th t gia c m: gà, v t, ngan, ng ng, chim...). Th m chí, trư c xu th h i nh p toàn c u, không ít gia ñình Hà N i ưa s d ng các ñ ăn nh p t phương Tây (ñ h p, ñ ăn nhanh “fast food” như xúc xích, jambon, pizza, các lo i mì...) ñ thích nghi v i nh p s ng c a các gia ñình công ch c, buôn bán nơi thành th . Cũng theo các nhà nghiên c u m th c, chuyên gia dinh dư ng, tâm lý..., m t b a ăn có ngon c n ñ t ñư c 5 y u t , ñúc k t b ng “5 Wh”: What? (Ăn cái gì) When? (Ăn khi nào) Where? (Ăn ñâu) With who? (Ăn v i ai) Why? (T i sao l i ch bi n và thư ng th c như v y) Không ch d ng ñó, ngư i Hà N i còn th hi n s tinh t b ng vi c huy ñ ng ñ ng th i 5 giác quan ñ thư ng th c m t món ăn: th giác (nhìn cách trình bày c a món ăn), thính giác (nghe ti ng xào n u, nhai), kh u giác (ng i mùi thơm c a món ăn), v giác (n m v c a món ăn) và xúc giác (dùng tay ñ thư ng th c m t s món: xôi, c m, th t gà...). Thư ng th c ñ c s n c m Vòng là m t minh ch ng cho nh ng lý gi i trên. Theo ngư i Hà N i g c, thư ng th c c m c n s tinh t : vào ñúng ti t tr i thu v i cái gió heo may, se se l nh, ti t tr i trong xanh, lòng ngư i khoan khoái. Ăn c m không th ng i trong m t c a hàng bàn gh salon, c a kính mà ph i ng i v a hè, th m chí v a ñi ngư i ta v a nhón vài h t c m non, thơm d o. C m mà ăn b ng bát, b ng thìa thì ch ng còn gì thi v , ăn c m ph i ăn b ng tay, nhón t ng ít m t, th vào ñ u lư i ñ hương v thơm, ng t, d o, bùi tan d n vào cu ng lư i m i th y h t giá tr c a th ñ c s n này. Mu n có ñư c m c m ngon, trư c h t ngư i ta ph i ch n th n p cái hoa vàng lùn, trư c khi thu ho ch ñ 10 ngày, các khâu ch bi n t : rang (theo nguyên t c “2 qu n 3 róc ”), giã (sau 5 l n m i phân lo i) ñư c th c hi n m t cách t m , chính xác, không xu xòa, d dãi. C m thành ph m ph i ñư c gói bên trong là lá dáy (ñ m b o vi c gi m), bên ngoài b c lá sen (t o mùi thơm nh ), gói c m ñư c bu c l t ñi u (h ng) ñ t o màu s c hài hòa tính “âm” (t màu xanh c a c m), tính “dương” (t màu ñ c a l t ñi u). C m ăn s thú v hơn khi k t h p v i chu i tiêu tr ng cu c hay trái h ng ñ chính v , qua ñó m i th y h t s sành ăn c a dân thành th .
132 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
2.2.4. Phong cách ăn u ng c a ngư i Hà N i Theo GS. Tr n Văn Khê, ñ i v i ngư i Vi t Nam, các món ăn ph i ñư c d n c lên mâm v i ñ y ñ các món (ñã ch t thái, bày bi n s n sàng). Ngư i Hà N i hay ngư i Vi t Nam bày th c ăn lên mâm không ch th hi n s ña d ng (rau dưa tương cà th t cá) mà còn th hi n s t ng hòa qua vi c pha tr n, k t h p các nguyên li u. Ch ng h n, trong món n m có rau (rau mu ng, hoa chu i), có th t (hay bì thái nh ), có ch t béo th c v t (v ng l c), v chua (d m), v cay ( t), v m n (mu i, nư c m m), v chát (chu i xanh), có ñ th n u (c cái l n nư c); ngoài ra còn có kèm ñ nư ng (ch th t, ch chó, ch cá...), món quay (th t sơn son, dưa cu n tròn)... Ngoài ra, th i ñi m ăn u ng cũng ñư c ngư i Hà N i quan tâm, nên h ăn cũng theo nh p ñi u t o nên nh ng “ c m xúc m th c” [2]. Ngư i Vi t Nam làm nông nghi p lúa nư c d thích nghi và hòa ñi u v i thiên nhiên nên r t nh y c m v i th i v : “ tháng Ba cà tr ”, “tháng Tư tu hú kêu ”, “ mùa v i chín ”, “ tháng Sáu mua nhãn bán trăm ”, “ tr v tháng Chín chung thân buôn h ng ”. Ngư i Hà N i là ngư i Vi t Nam nhưng s ng thành th cũng có b a sáng (ñi m tâm), b a trưa, b a t i. Đ i v i tr con có thêm hai b a quà bu i (ăn nh ) sau gi c ng trưa kho ng 14 gi chi u ñư c ăn t m bánh giò, chi c bánh ng t, b p ngô non lu c hay m t chùm hoa qu theo mùa. V i ngư i l n, trong cu c ñ i, m i ngư i ñ u ñư c tr i nghi m qua nhi u b a ăn khác nhau: b a ăn hàng ngày; b a ăn ngon cu i tu n sau sáu ngày làm vi c; b a ăn m ng sinh nh t; b a gi , b a cư i, b a T t... Nét hào hoa, thanh l ch c a ngư i Hà thành không ch th hi n vi c coi tr ng ñ dùng trong ăn u ng (bát ñũa ph i luôn s ch s , lau khô, không có mùi tanh m c, không ñ bát m , ñũa vênh hay c c c ch) mà còn th hi n s ý t khi ăn: không húp xoàn xo t, không nhai to, không nhai tóp tép, không nu t ng c, khi x a răng ph i che mi ng. ñây, có th nói phong cách m th c c a ngư i Hà N i ñư c gói g n trong hai ch “c u kỳ, tinh t ”.
2.2.5. Văn hóa ng x trong ăn u ng c a ngư i Hà N i Trong b a cơm gia ñình, n n p gia phong c a ngư i Hà N i ñư c th hi n qua thái ñ g n gũi nhưng v n gi s kính tr ng gi a ngư i già và tr em, l i nói nh nhàng, thanh nhã gi a v và ch ng, gi a b m v i con cái, gi a anh ch v i em. Ngư i Hà N i quan ni m, khi ăn cơm là lúc các thành viên có th chia s chuy n nhà, chuy n cơ quan... m t cách vui v và thân m t, nhưng ñ c bi t t i k nói chuy n căng th ng, châm ch c nhau, m ng m nhau ñ ngư i ñang ăn ph i b mâm “ tr i ñánh tránh mi ng ăn ”. V i ngư i ph n Hà N i, v trí ng i trong mâm cơm cũng th hi n b dày văn hóa “ăn trông n i, ng i trông hư ng ”, h luôn ng i ñ u mâm cơm, ngay c nh n i cơm v i
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 133 nhi u l p nghĩa: ph n là ngư i c m ch ch, ñóng vai trò phân ph i thành qu lao ñ ng cho các thành viên trong gia ñình, là ngư i bi t vun vén kinh t (ñây là tàn dư c a ch ñ m u h ). Song, quan tr ng hơn c là h thư ng “như ng ch ng, như ng con” trong c cái ăn, cái m c và nh ng quy n l i v t ch t khác, ñó là bi u hi n truy n th ng văn hóa c a ngư i phương Đông. Có th khái quát hai tính ch t tiêu bi u trong văn hóa m th c c a ngư i Hà N i: tính t ng h p th hi n vi c ph i h p nhi u lo i nguyên li u trong m t món ăn, ña d ng trong vi c thu nh p ngu n nguyên li u, dung n p nhi u món ngon kh p nơi, trên cơ s ñó sáng t o ra nh ng ñ c s n riêng. Tính linh ho t th hi n kh năng thích nghi, bi t ch n l c nh ng ngu n nguyên li u ngon nh t, tươi nh t, ñ c ñáo ñ ch bi n phù h p v i “gu” thư ng th c c a t ng ñ i tư ng ñ t Kinh Kỳ, K Ch . Đây cũng chính là nét văn hóa riêng, t o nên tính cách, tâm h n và ngh thu t m th c ñ c ñáo c a Th ñô ngàn năm văn hi n.
3. K T LU N
Nhà nghiên c u văn hóa m th c Phan Văn Hoàn ñã r t ñúng khi cho r ng ăn u ng không ñơn thu n mang tính v t ch t, nó còn mang tính ch t tinh th n (tình c m, trí tu và tâm linh...). Nghiên c u văn hóa m th c là tìm ra m i quan h gi a con ngư i v i môi trư ng sinh thái nhân văn, th hi n nét văn hóa riêng c a m i gia ñình, m i vùng mi n và m i ñ a phương. m th c không ch b o lưu giá tr c a quá kh , ch ng h n quan ni m, phong t c, t p quán ch bi n món ăn..., mà còn ph n ánh s nh y bén, linh ho t trong vi c ti p nh n ñ c s n c a các vùng mi n, qu c gia khác vào th c ñơn ăn u ng c a ngư i Hà N i. Ph m ch t c a ngư i Tràng An, ngh thu t Tràng An, trong ñó có ngh thu t m th c, c n ñư c b o t n và ti p t c phát huy, gi i thi u r ng rãi, ñ c bi t trong b i c nh h i nh p, toàn c u hóa hi n nay.
TÀI LI U THAM KH O
1. Toan Ánh (1991), N p cũ h i hè ñình ñám , quy n h , Nxb Thành ph H Chí Minh. 2. Nguy n Th B y (2007), Văn hóa m th c dân gian Hà N i, Lu n án ti n sĩ Văn hóa dân gian, Vi n nghiên c u Văn hóa, Hà N i. 3. Vũ B ng (2000), Thương nh mư i hai , Nxb Văn hóa Thông tin, Hà N i. 4. Nguy n Th Bích Hà (2010), Hà N i con ngư i, l ch s , văn hóa , Nxb Đ i h c Sư ph m, Hà N i. 5. Nguy n Th Thanh Hòa (Ch biên, 2003), Hà N i h c, Giáo trình n i b , Trư ng Cao ñ ng Sư ph m Hà N i.
134 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
6. Phan Văn Hoàn (2015), Bư c ñ u tìm hi u văn hóa m th c Vi t Nam (quy n 1), Nxb Khoa h c xã h i. 7. Th ch Lam (1998), Hà N i băm sáu ph phư ng , Nxb Văn ngh Thành ph H Chí Minh. 8. Nhi u tác gi (2010), Tuy n t p tác ph m v văn hóa m th c Thăng Long Hà N i, Nxb Hà N i. 9. Nguy n Vinh Phúc (2009), 1000 câu h i ñáp v Thăng Long – Hà N i, t p 1, Nxb Hà N i. 10. Tr n Qu c Vư ng (2003), Văn hóa Vi t Nam – Tìm tòi và suy ng m, Nxb Văn hóa, Hà N i. 11. Vũ Trung tùy bút (1972), b n d ch c a Nguy n H u Ti n, Nxb Văn h c, Hà N i. 12. Vương Xuân Tình (kh o c u, 2004), T p quán ăn u ng c a ngư i Vi t vùng Kinh B c, Nxb Khoa h c Xã h i, Hà N i.
FURTHER DISCUSSES ON THE CULINARY CULTURE OF HANOIAN
AbstractAbstract: It was long thought that eating was just a common subject, even mundane. However, if eating only viewed from that standpoint, it would be unilateral. To Vietnamese in general, and Hanoian in particular, eating not only satisfies their minimal needs but also is a measure of behavioral culture values between man with nature and interpersonal relations in society... In order to interpret the elegance and courtesy of Hanoian in eating aspect, in this paper we mention to the developmental basis and characteristics of Hanoian cuisine culture, two elements constitute the distinctive traits contributing to metropolitan’s idiosyncrasy. KeywordsKeywords: culture, eating, culinary culture, Hanoi
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 135
PHÁT TRTRIIIIỂỂỂỂNN KN KỸK ỸỸỸ NĂNG GIAO TITIẾẾẾẾPP SƯ PHPHẠẠẠẠMMMM CHO SINH VIÊN NG NH GIÁO DDỤỤỤỤCC MC MẦM ẦẦẦMM NON TRƯTRƯỜỜỜỜNGNG ĐĐẠẠẠẠII HI HỌH ỌỌỌCC THTHỦỦỦỦ ĐÔ H NNỘỘỘỘIIII
Vũ Thúy Hoàn 1 Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i
Tóm tt tttt: Phát tri n k năng giao ti p sư ph m là v n ñ quan tr ng trong công tác ñào t o giáo viên hi n nay, ñ c bi t là trong ñào t o giáo viên m m non. K năng giao ti p sư ph m c n ñư c hình thành và phát tri n qua các bư c, t lĩnh h i tri th c, quan sát ñ n luy n t p, trong ñó khâu luy n t p qua th c hành tr i nghi m ñóng vai trò quan tr ng nh t. Th c tr ng rèn k năng giao ti p sư ph m trong công tác ñào t o giáo viên m m non t i trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i cho th y c n ph i ñ i m i hơn n a nh m phát tri n k năng giao ti p sư ph m cho sinh viên hi u qu hơn, nhanh chóng hơn. TTT T khóakhóa: K năng, giao ti p sư ph m, k năng giao ti p sư ph m, giáo viên m m non.
1. Đ T V N Đ
Đ quá trình nuôi dư ng, chăm sóc, giáo d c tr ñ t hi u qu , ngư i giáo viên m m non c n ph i ñư c trang b ñ y ñ năng l c chuyên môn, bên c nh ñó là các k năng ngh nghi p, như k năng phát tri n và t ch c th c hi n chương trình, k năng chăm sóc giáo d c, k năng d y h c, k năng giao ti p sư ph m, k năng qu n lý nhóm l p (k năng ch nhi m l p)... Trong ñó k năng giao ti p sư ph m ñóng vai trò ñ c bi t quan tr ng, nó có m i liên h ch t ch v i các k năng còn l i, nh hư ng ñ n t t c các khâu trong quá trình giáo d c. Th c t hi n nay cho th y, t i m t s cơ s nuôi dư ng chăm sóc giáo d c tr m m non còn nhi u h n ch liên quan ñ n v n ñ giao ti p ng x v i tr , gây nên nh ng dư lu n không t t ñ i v i hình nh ngư i giáo viên m m non. Vì v y, trong quá trình ñào t o giáo viên m m non t i các trư ng sư ph m và quá trình b i dư ng thư ng xuyên hàng năm cho giáo viên c n ph i chú tr ng hơn n a t i vi c hình thành, phát tri n k năng giao ti p sư ph m.
1 Nh n bài ngày 5.11.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Vũ Thúy Hoàn; Email: [email protected]
136 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Đ có ñư c nh ng k năng giao ti p sư ph m ñáp ng nhu c u c a xã h i, ñòi h i m i sinh viên giáo viên m m non tương lai ph i tích c c rèn luy n ngay t nh ng ngày ñ u theo ñu i ngành h c. Bên c nh s tích c c, n l c c a sinh viên, chương trình ñào t o trong trư ng sư ph m cũng là m t y u t then ch t trong quá trình hình thành nhân cách ngh nghi p, các ho t ñ ng ñào t o c n ph i có nh ng ñ i m i nh m nâng cao ch t lư ng d y và h c, ñáp ng yêu c u th c t c a xã h i. Mu n ña d ng hóa các hình th c, bi n pháp, ñ y m nh ho t ñ ng rèn luy n, phát tri n k năng giao ti p sư ph m cho sinh viên m m non nói riêng, sinh viên sư ph m nói chung, trư c tiên, c n ph i xây d ng ñư c cơ ch phù h p và t ch c v n hành nó m t cách th c s hi u qu .
2. N I DUNG
2.1. T m quan tr ng c a vi c phát tri n kĩ năng giao ti p sư ph m 2.1.1. K năng giao ti p sư ph m và cơ ch hình thành K năng giao ti p sư ph m là s v n d ng nh ng ki n th c, kinh nghi m giao ti p c a giáo viên vào vi c thi t l p m i quan h tích c c v i ngư i h c, t ñó th c hi n quá trình truy n ñ t thông tin giáo d c, c m xúc, tri giác l n nhau, nh hư ng tác ñ ng qua l i v i ngư i h c, nh m ñ t m c ñích giáo d c. Nói cách khác, k năng giao ti p sư ph m là s ph i h p hài hòa gi a tri th c, năng l c sư ph m và thái ñ c a giáo viên, ñư c b c l trong ho t ñ ng giáo d c. Đó là s chín mu i các ph m ch t nhân cách và năng l c c a ngư i giáo viên trong ngh nghi p c a mình. K năng giao ti p sư ph m ñư c th hi n th c t qua các thao tác, nó là k t qu c a quá trình v n d ng tri th c, kinh nghi m và thái ñ tích c c c a ngư i giáo viên nh m th c hi n có hi u qu theo m c ñích ñã ñ ra. Có th coi k năng giao ti p sư ph m như là m t năng l c c a nhà sư ph m. Khi xem xét k năng giao ti p sư ph m, c n ph i chú ý ñ n tính ñúng ñ n, s linh ho t, m m d o trong hành ñ ng. M i cá nhân khi sinh ra ñ u không có s n các k năng, nhà sư ph m cũng v y, ñ có ñư c k năng sư ph m, h ph i tr i qua m t quá trình rèn luy n. Thông thư ng, quá trình hình thành k năng g m 3 bư c: Bư c 1: Nh n th c ñ y ñ v m c ñích, cách th c và ñi u ki n hành ñ ng. Bư c 2: Quan sát m u và làm th theo m u. Bư c 3: Luy n t p ñ ti n hành các hành ñ ng theo ñúng yêu c u, ñi u ki n hành ñ ng nh m ñ t ñư c m c ñích ñ t ra (thông qua các tình hu ng gi ñ nh và ho t ñ ng tr i nghi m).
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 137
Vi c nh n th c m c ñích, cách th c và ñi u ki n hành ñ ng là r t quan tr ng, vì m c ñích là k t qu mà cá nhân ñã d ki n trư c khi b t tay vào hành ñ ng. Trên cơ s xác ñ nh m c ñích hành ñ ng, cá nhân s l p k ho ch và tìm các ñi u ki n, bi n pháp phù h p ñ ñ t ñư c m c ñích. Tuy nhiên, ñây ch là bư c ñ nh hư ng hành ñ ng. N u ch d ng l i bư c này thì chưa có k năng, vì nó ch th hi n m t lý thuy t, tri th c v hành ñ ng, ch chưa có m t k thu t, thao tác th c ti n c a hành ñ ng ñ ñ t m c ñích ñã ñ ra. Giai ño n làm th theo m u không kém ph n quan tr ng. giai ño n này, m t m t cá nhân th c hi n các thao tác theo m u ñ hình thành k năng, m t khác ñ i chi u v i tri th c v hành ñ ng và ñi u ch nh các thao tác, hành ñ ng nh m ñ t k t qu , gi m b t nh ng sai sót trong quá trình hành ñ ng. Tùy theo kh năng c a t ng ngư i mà ñ sai sót nhi u hay ít, giai ño n làm th dài hay ng n. Sau khi làm th ñ n m v ng cách th c hành ñ ng, cá nhân ph i ti n hành luy n t p ñ hoàn thi n k năng. giai ño n này các tri th c v hành ñ ng ñư c c ng c nhi u l n, cách th c hành ñ ng cũng ñư c ôn luy n có h th ng giúp cho cá nhân n m v ng hành ñ ng hơn. Tuy nhiên, ñ n ñây k năng v n chưa n ñ nh. Nhi u khi, cá nhân có th ñ t ñư c k t qu c n thi t song v n còn sai sót, v p váp trong hành ñ ng. K năng s phát tri n và th t s n ñ nh khi cá nhân hành ñ ng có k t qu trong nh ng ñi u ki n khác nhau. Vì v y, khi rèn luy n nh m hình thành và phát tri n k năng giao ti p sư ph m cho các giáo viên m m non tương lai, trư c h t ta c n giúp h xác ñ nh m c ñích, sau ñó ph i thông hi u cách th c th c hi n, hình thành ñ ng cơ và trang b cho h m t th c t ñ rèn luy n, tr i nghi m. Có th nói, th c t tr i nghi m là khâu then ch t trong quá trình hình thành k năng ngh nghi p, ñ c bi t là ñ i v i ngh d y h c.
2.1.2. Đ c thù ngh nghi p c a giáo viên m m non Giáo viên m m non là ngư i làm nhi m v nuôi dư ng, chăm sóc, giáo d c tr t 3 tháng ñ n 72 tháng tu i t i các cơ s giáo d c m m non. Có th coi giáo viên m m non là ngư i th y ñ u tiên cùng v i cha m tr xây d ng n n móng nhân cách ban ñ u cho con ngư i nói chung, tr em nói riêng. Đi u này cũng cho th y v trí, vai trò, trách nhi m quan tr ng c a h ñ i v i xã h i. Do ñ c thù c a ñ i tư ng tác ñ ng là nh ng tr trư c tu i h c, nên khác v i giáo viên các c p h c khác, giáo viên m m non ph i chăm sóc giáo d c tr theo phương th c cô giáo như m hi n. Vì v y, giáo viên m m non ph i h i t ñ ph m ch t, năng l c và hành vi ng x như c a m t ngư i m : d u dàng, t n t y, t m , vô tư (không v l i), nh nhàng khi chăm sóc tr . H nh t thi t ph i ñư c trang b m t cách có h th ng tri th c t ng h p v khoa h c giáo d c m m non, bi t v n d ng sáng t o tri th c ñó trong giao ti p ng x
138 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI v i tr qua thái ñ , l i nói, s chăm sóc yêu thương ñ n lòng nhân ái, v tha và tính gương m u sư ph m. Giao ti p sư ph m c a ngư i giáo viên m m non v i tr luôn th hi n rõ tính xúc c m, tính gia ñình. Đ ñ m b o nguyên t c d y d , ngư i giáo viên m m non c n có các k năng cơ b n như k năng nuôi dư ng, k năng chăm sóc, k năng giáo d c tr . Các k năng quan tr ng này c a h ñã ñư c hình thành và rèn luy n ngay t khi là sinh viên, thông qua các ho t ñ ng rèn luy n nghi p v sư ph m.
2.2. Th c tr ng ho t ñ ng phát tri n k năng giao ti p sư ph m cho sinh viên ngành Giáo d c m m non Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i 2.2.1. Th c tr ng Vi c hình thành và phát tri n k năng giao ti p sư ph m ñóng vai trò quan tr ng trong công tác ñào t o ngh nghi p cho sinh viên. Theo cơ ch hình thành k năng ñã nói trên, ho t ñ ng này ch di n ra khi cá nhân ñư c tr c ti p tham gia vào các ho t ñ ng tr i nghi m th c t . Hi n nay, trong chương trình ñào t o giáo viên M m non c a trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i, sinh viên ñư c th c hành, th c t p t i trư ng m m non v i th i lư ng khá l n, bao g m 3 ñ t th c hành (m i ñ t 2 tu n) và 2 ñ t th c t p sư ph m (4 tu n và 8 tu n). V i th i lư ng như v y, sinh viên khoa Giáo d c M m non có cơ h i l n ñ rèn luy n k năng giao ti p v i tr m i l a tu i t nhà tr ñ n m u giáo. Bên c nh ñó, s gi th c hành k năng giao ti p sư ph m trên l p ñư c song song v i các gi h c lý thuy t cũng khá nhi u (ñ c bi t là các h c ph n nghiên c u v tâm lý tr m m non, ñ c thù phương pháp ngành). Ngoài ra, sinh viên còn ñư c tham gia các cu c thi nghi p v sư ph m c p khoa, c p trư ng, các cu c thi tài năng sư ph m v.v... Đó là nh ng thu n l i cơ b n trong quá trình ñào t o sinh viên ngành giáo d c m m non. Tuy nhiên, chúng tôi th y còn nhi u ñi m b t c p, chưa th c s có hi u qu . Th nh t, vi c rèn k năng giao ti p sư ph m chưa ñư c di n ra thư ng xuyên mà ch ñư c ti n hành theo t ng ñ t t p trung, h t m i ñ t như v y, m i th l i t m gác l i. Th hai , ñ i v i m t s môn, vi c th c hành rèn ngh còn mang tính hình th c (không th c hành trên ñ i tư ng) nên chưa sát v i th c t . Ch ng h n trong môn h c T ch c ho t ñ ng vui chơi cho tr m m non , th c hành rèn k năng t ch c cho tr chơi nhưng có cô mà không có tr , sinh viên ph i v a là cô ñ th hi n ki n th c c a mình, l i v a ph i nh p vai tr , vì v y toàn b quá trình giao ti p di n ra trong ho t ñ ng ñ u mang tính khiên cư ng, gi ñ nh là nhi u. Khi ti n hành trên ñ i tư ng th c s g p nhi u b t c p. Các ho t ñ ng x lý tình hu ng sư ph m c a m t s môn h c khác cũng di n ra trong tình tr ng như v y.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 139
2.2.2. M t s ñ xu t Đ ho t ñ ng rèn luy n nghi p v sư ph m nh m phát tri n k năng ngh nghi p hơn n a cho sinh viên khoa Giáo d c M m non Trư ng Đ i h c Th Đô Hà N i, c n ph i làm t t m t s v n ñ sau: V phía gi ng viên Đ i v i các gi ng viên gi ng d y các h c ph n Tâm lý Giáo d c m m non , c n ch ñ ng c p nh t, tìm hi u thêm các tình hu ng sư ph m m i n y sinh trong th c ti n và ñưa vào quá trình gi ng d y ñ trao ñ i, th o lu n nh m hình thành các k năng gi i quy t tình hu ng sư ph m cho sinh viên. V i các gi ng viên gi ng d y các môn phương pháp, ngoài vi c thư ng xuyên c p nh t các phương pháp d y h c tiên ti n, các yêu c u ñ i m i ngoài th c t , c n thư ng xuyên c ng c các ki n th c tâm lý, giáo d c tr m m non. Hi n nay, cùng v i s phát tri n c a xã h i, các ñ c ñi m phát tri n tâm lý, th l c và v n ñ ng c a tr ngày càng có nhi u bi n ñ i và phát tri n ña d ng, ph c t p. N u phương pháp gi ng d y không phù h p v i ñ c ñi m tâm sinh lý c a tr trong th c t , thì công tác chăm sóc giáo d c tr s g p r t nhi u khó khăn. Trong quá trình gi ng d y, gi ng viên c n quan tâm ñ n vi c d y m u, làm m u. Đây là m t khâu t t y u trong quá trình hình thành k năng. Các gi ng viên có th ch ñ ng ñ xu t và m i giáo viên gi i t các trư ng m m non cùng thi t k , xây d ng và làm m u ngay t i gi ng ñư ng. S sinh ñ ng trong ho t ñ ng h c t p trên l p s giúp sinh viên hình thành k năng sư ph m m t cách nhanh nh t, hi u qu nh t. Trong quá trình gi ng d y, c n tăng cư ng giáo d c nhân th c cho sinh viên nh m giúp h ý th c ñư c vai trò, t m quan tr ng c a vi c rèn k năng giao ti p sư ph m ñ i v i vi c hình thành, phát tri n k năng ngh , t ñó sinh viên s ch ñ ng, tích c c rèn luy n thư ng xuyên, liên t c. Tránh hi n tư ng ch chú tr ng ñ n vi c ti p thu ki n th c ngành mà b qua ki n th c nghi p v . V phía nhà trư ng Trư c h t, v chương trình ñào t o. Chương trình ñào t o c n b sung 1 ñ t ki n t p ñ u khóa. Sau khi sinh viên năm th nh t nh p h c xong, s ñư c ñưa xu ng trư ng m m non theo hình th c t p trung trong 1 tu n nh m bư c ñ u có cái nhìn t ng quan v ngh nghi p mà mình s nghiên c u, h c t p và làm vi c trong tương lai. Khác v i các chuyên ngành ñào t o khác, như ñào t o giáo viên Ti u h c, Trung h c cơ s , Trung h c ph thông, khi l a ch n ngh , h u như sinh viên m m non chưa hình dung ñư c công vi c ngh nghi p mà mình ph i làm sau này là gì, nh ng hình nh v ho t ñ ng mà h ñư c tham gia t ngày còn là tr m m non thì ñã quá lâu, h u như không còn
140 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
n tư ng gì nhi u, hơn n a, n u còn thì cũng khác xa so v i yêu c u và mô hình d y d , chăm sóc tr hi n nay. Vi c ñ n các trư ng m m non ñ quan sát và tìm hi u, n u có thì cũng ch là sau gi hành chính, vi c tham kh o trên các kênh thông tin như internet thì cũng ch là các ti t d y (ho t ñ ng) ñơn l . Chính vì v y, các sinh viên m m non khi m i nh p h c ñ u chưa có hình dung hay ki n th c c th nào v ngh . Đi u này gây nhi u khó khăn trong quá trình h c t p lý thuy t trên l p ngay t i h c kỳ ñ u tiên cũng như quá trình giao ti p v i tr khi ñi th c hành t i h c kỳ 2 c a khóa h c. Ti p theo, v cơ s v t ch t, c n trang b phòng th c hành nghi p v sư ph m v i ñ y ñ các trang thi t b d y h c, bàn gh , th m ng i... và ñ dùng ñ chơi như m t phòng h c c a tr trư ng m m non. Phòng th c hành s là nơi ñ sinh viên và gi ng viên ti n hành các ho t ñ ng th c hành môn h c thư ng xuyên, sinh viên s có cơ h i ñ th hi n cách chu n b môi trư ng chơi, ñ i hình chơi cũng như các bư c trong giáo án t ch c ho t ñ ng. Ngoài ra, phòng th c hành cũng là nơi ñ gi ng viên và sinh viên tri n khai thí ñi m các mô hình giáo d c m i cho tr m m non thông qua các gi d y th c nghi m và ñ m b o nguyên t c giáo d c g n lý thuy t v i th c hành. Bên c nh ñó, vi c xây d ng trư ng m m non th c hành và xây d ng m ng lư i trư ng m m non th c hành v tinh cũng là m t y u t r t quan tr ng, t o cơ h i cho sinh viên ñư c tr i nghi m các môi trư ng khác nhau, hình thành và phát tri n các k năng ngh nghi p m t cách n ñ nh như yêu c u c a cơ ch hình thành k năng. H th ng thi t b d y h c, ñ dùng ñ chơi trong gi ng d y cho các môn h c c n ñư c trang b ñ y ñ . Hi n nay, vi c hình thành k năng ngh nghi p cho sinh viên m m non h u h t ñ u thông qua giáo trình, ho c t t hơn m t chút là qua quan sát các video do các gi ng viên sưu t m. Đây là m t h n ch l n c a ho t ñ ng rèn luy n nghi p v sư ph m, vì d y “chay” như v y s không t o ñư c cơ h i cho sinh viên th c hi n ñ 3 bư c ñ hình thành k năng nghi p v sư ph m. Sau cùng, c n ñ i m i n i dung, cách ñánh giá và cách th c t ch c các ho t ñ ng rèn luy n nghi p v cho sinh viên và có cơ ch h tr h p lý. Ngoài các cu c thi gi ng, thi Nghi p v gi i di n ra hàng năm, nên b sung thêm n i dung thi so n giáo án và ñư c t ch c trư c các ph n thi trên m t th i gian nh t ñ nh (ph n thi gi ng, so n giáo án s ph i là ph n thi tr ng tâm c a h i thi). Th c t hi n nay cho th y, các ph n thi c a H i thi Nghi p v gi i như L i chào sinh viên , Sinh viên thông thái , Tài năng sinh viên ñư c ñ u tư r t nhi u, di n ra r t sôi n i; tuy nhiên, ph n Thi gi ng chuyên ngành m i là th c ch t, c n có s quan tâm, ñ u tư công s c, trí l c c a nhi u phía, c nhà trư ng, khoa và chính các sinh viên giáo viên m m non tương lai.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 141
3. K T LU N
UNESCO ñã ñ xu t b n tr c t cơ b n c a giáo d c th k 21, theo ñó, bên c nh s chuy n hư ng ñào t o, ñ i m i h th ng giáo d c vĩ mô, t tư duy ñ n chương trình, phương pháp, phương th c ñào t o..., ngư i h c c n phát huy tính tích c c, ch ñ ng, sáng t o c a mình. Trong b i c nh giáo d c nư c nhà và c a nhà trư ng hi n t i, phương th c ñào t o phù h p nh t c a trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i hi n nay v i các ngành ngh nói chung, ngành Giáo d c M m non nói riêng là ñào t o g n v i th c ti n. Trong khi ch ñ i vi c xây d ng trư ng m m non th c hành theo ch trương, nhà trư ng c n xây d ng cơ ch và chương trình ñào t o phù h p, c p nh t, hi n ñ i; ñ ng th i, t o ñi u ki n ñ Khoa Giáo d c M m non ñư c liên k t, h p tác toàn di n v i các trư ng m m non công l p, qu c t có ch t lư ng, ñã ñư c th m ñ nh, ñ t o cơ h i, ñi u ki n cho sinh viên h c h i và th c hành các k năng c n thi t trong các môi trư ng tiên ti n, qu c t . Có như v y, ho t ñ ng rèn luy n nghi p v sư ph m, kĩ năng giao ti p sư ph m c a sinh viên khoa Giáo d c M m non m i ñư c nâng cao.
TÀI LI U THAM KH O
1. B Giáo d c và Đào t o (2008), Quy ñ nh v Chu n ngh nghi p giáo viên m m non . 2. B Giáo d c và Đào t o (2012), Chương trình giáo d c m m non , Nxb Giáo d c Vi t Nam. 3. B Giáo d c và Đào t o (2014), Đi u l Trư ng M m non. 4. Ph m Th Châu, Nguy n Th Oanh, Tr n Th Sinh (2011), Giáo d c h c m m non , Nxb Đ i h c Qu c gia Hà N i. 5. H Ng c Đ i (2012), Nghi p v sư ph m hi n ñ i (t p 1,2) , Nxb Đ i h c Sư ph m. 6. M.X.Mukhina (1981), Tâm lý h c m u giáo (t p 1,2), Nxb Giáo d c.
DEVELOPING PEDAGOGICAL COMUNICATION SKILLS FOR MAJOR OF PRE SCHOOL EDUCATION’S STUDENTS AT HANOI METROPOLITAN UNIVERSITY
AbstractAbstract: Developing pedagogical communication skills are important issues in the training of teachers at present, especially in pre school teacher training. Pedagogical communication skills should be formed and developed through many steps, from the acquisition of knowledge and observation to practice, especially practical training is considered as the most important role. In fact, pedagogical training communication skills for preschool teachers at the Ha Noi Metropolitan University should be enhanced more effectively in order to develop pedagogical communication skills for students at Ha Noi Metropolitan University. KeywordsKeywords: Skill, pedagogical communication, pedagogical communication skills, preschool teacher.
142 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
QUAN HỆ VIỆT NAM – NHẬT BẢN: NHỮNG CHẶNG ĐƯỜNG PHÁT TRIỂN
Bùi M nh Hùng 1 H c vi n Chính tr Qu c gia H Chí Minh
Tóm ttt tt t t t: Trong nh ng năm g n ñây quan h Vi t Nam Nh t B n ñã phát tri n m nh m . Hai nư c ñã xây d ng quan h Đ i tác chi n lư c toàn di n. Vi t Nam tr thành nư c ưu tiên trong chính sách ngo i giao c a Nh t B n và ngư c l i, Vi t Nam coi Nh t B n là m t trong nh ng ñ i tác h p tác hàng ñ u. Cùng v i kinh t , khoa h c kĩ thu t, các ho t ñ ng giao lưu văn hóa ñư c t ch c thư ng xuyên, góp ph n thúc ñ y m nh m th c ch t m i quan h toàn di n gi a hai nư c. TTT T khóakhóa: Quan h Vi t – Nh t, các giai ño n phát tri n, giao lưu văn hóa
1. M Đ U
Có gi thi t cho r ng m i quan h gi a Vi t Nam Nh t B n ñã có t r t s m. Nhà nghiên c c ngư i Nga P. I Boriskovski cho r ng: “T sơ kỳ th i ñ i ñ ñá m i, mi n Trung nư c Nh t B n ñã th hi n nh ng m i liên h v i n n văn hóa Hòa Bình B c Sơn Vi t Nam”. Theo nhi u tài li u c c a Nh t B n, thì ngay t r t s m Nh t B n ñã tăng cư ng giao lưu v i bên ngoài, ñ c bi t là v i các nư c như Anh, Hà Lan, B Đào Nha... Chính s giao lưu này không nh ng làm phát tri n Nh t B n, mà còn làm thay ñ i tư duy v n t lâu b l thu c vào tư duy truy n th ng. Vi t Nam cũng là m t vùng ñ t mà ngư i Nh t hư ng t i. Theo nhà nghiên c u Đào Duy Anh ngay t ñ u th k 15 ñã có m t s ngư i Nh t B n t i buôn bán Vi t Nam. M t khác, cùng chung s ng trong m t khu v c, cư dân hai nư c ñã t lâu t n t i nhi u nét “ñ ng d ng” và “ñ ng tông” v phong t c, t p quán, tín ngư ng và tôn giáo. Vi t Nam có dòng gi ng Tiên R ng, còn Nh t B n cho r ng h là con c a th n M t Tr i, nghĩa là có y u t th n linh trong v n ñ nòi gi ng. Đây chính là cơ s ñ n n văn hóa c a hai nư c g p g , k t n i, giao lưu.
1 Nh n bài ngày 14.11.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Bùi M nh Hùng; Email: [email protected]
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 143
2. N I DUNG
2.1. H i An: D u n l ch s c a quan h Vi t Nam Nh t B n Th i kỳ Toyotomi Hideyoshi (1536 1598), thương gia Shirahama Kenki ñã cùng 5 chi c thuy n l n ñ n buôn bán C a Vi t (Thu n Hóa) thu c t nh Qu ng Tr ngày nay. Sau ñó, ngoài thương gia này còn có nhi u thương gia khác t i Đàng Trong v i m c ñich buôn bán. Theo s li u th ng kê t năm 1604 1634, trong s 331 gi y phép c p cho các tàu thuy n giao d ch buôn bán v i nư c ngoài có 121 gi y phép c p cho các tàu thuy n Nh t B n buôn bán v i Vi t Nam. Trong giai ño n này, Nh t B n ch y u nh p kh u hàng tơ l a, tr m hương, g , th ch anh, sơn mài, ñ s , d u thông, nh c qu , k m, tô m c... và xu t kh u ch y u s n ph m công nghi p, ñ dân d ng như kim lo i, gươm, áo giáp, thu tinh, ñ trang s c... Chính vì v y, trong giai ño n này, H i An r t nh n nh p v i vi c ngư i Nh t B n thành l p khu ph c a ngư i Nh t v i l i s ng riêng, phong t c riêng. Con ph này dài g n 2km, ñã có lúc có t i hơn 100 h v i g n 1000 ngư i Nh t B n lưu trú t i ñây. Theo nhà nghiên c u văn hóa Đào Duy Anh, lúc này H i An t n t i v i tư cách là m t ñô th thương m i buôn bán v i nư c ngoài hơn là m t nơi buôn bán trong nư c như Ph Hi n và K Ch . Nhà nghiên c u Nh t Angurao Sadao ñã vi t trong tác ph m “ Ngư i Nh t th i kỳ Châu n thuy n ” như sau: “So v i ph c a ngư i Hoa thì ph Nh t bao g m c nh ng ngôi nhà hai t ng, có c u trúc c u kỳ hơn, các ngôi nhà làm san sát vào nhau. Trong ñó có nh ng ngôi nhà làm ba t ng r t c u kỳ. nh ng ngôi nhà nhìn ra ñư ng có làm hiên ñ ch ng nóng. Không có ch nào là không gi ng dáng d p c a nh ng căn nhà c a dòng h Chaya Owari”. S dĩ phong cách ki n trúc ph Nh t nh hư ng dòng h Chaya ( Nh t B n t n t i ch ñ dòng t c, và nó ăn sau trong ti m th c, truy n th ng dân t c) b i l dòng h Chaya là m t trong nh ng s ngư i Nh t ñ u tiên bư c chân t i H i An. Đ u tiên là thương gia Chaya Shinrojiro ñ n và H i An giai ño n t 1615 1624. Ông cũng là ngư i l p ra b n ñ hàng h i Giao Ch “Giao Ch m u d ch ñ h i ñ ” trong ñó có kèm theo m t b c tranh v ph H i An và có tên g i là tranh Chaya, hi n t i ñư c lưu gi t i Chùa Jomyo thành ph Nagasaki Nh t B n. Và ñ c bi t t i nhà th dòng h Chaya Nagoya (t nh Aichi ngày nay) còn gi m t b c tư ng Ph t Bà Quan Âm do Chúa Nguy n t ng và m t b c h a mang hình nh chi c tàu buôn c a dòng h Chaya ñ n H i An. Trong giai ño n ñ u 1600, ch ñ M c Ph Tokugawa ra ñ i. Đây có th coi là th i kỳ phát tri n nh t và cũng là cu i cùng c a ch ñ phong ki n Nh t B n (k t thúc vào năm
144 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
1868). Trong giai ño n này, chính sách giao lưu v i bên ngoài r t ñư c coi tr ng ñ c bi t là v i Anh và sau này là Hà Lan và B Đào Nha. Bên c nh ñó, Tokugawa cũng tăng cư ng nh hư ng c a Nh t B n b ng cách tăng cư ng vi c cho phép các thuy n c a Nh t t i m t s nư c Châu Âu và Châu Á. Do v y, vi c hình thành các “Ph ngư i Nh t” ( 日本町 Nihonmachi) nư c ngoài là m t t t y u. Con ph Nh t ñư c hình thành s m nh t là Luzon (Philippin) vào năm 1603, H i An (Vi t Nam) 1617 bên c nh khu ph c a ngư i Trung Qu c, sau ñó là Phnompenh (Campuchia) năm 1618. Tuy nhiên, trong giai ño n này ngư i Nh t không ch t p trung buôn bán H i An mà cũng buôn bán r t s m v i Ph Hi n (Hưng Yên ngày nay), Thanh Hà (Hu ), Touran (Đà N ng). Năm 1635, do l nh b quan t a c ng c a Nh t B n mà vi c thông thương gi a Nh t B n và Vi t Nam b gián ño n. M t s ngư i Nh t lưu l i t i H i An và sinh s ng t i ñây. Trong s ñó có Araki Sotaro và Shicho Eikichi. Năm 1626 Satoro k t hôn v i công chúa Ng c V n (con chúa Nguy n Phúc Nguyên). Sau này công chúa cùng ch ng tr v quê ch ng Nagasaki và m t t i ñây vào năm 1643 (có sách vi t vào năm 1645). Hi n ñ n th công chúa v n còn Nagasaki. T i B o tàng ngh th ât thành ph còn trưng bày chi c gương có b n ch “An Nam Qu c kính” mà Công chúa ñem v t Vi t Nam. Đây cũng có th là k v t mà Chúa Nguy n ñã t ng cho Công chúa khi ñi l y ch ng. Trong m t b c thư ñ ngày 22/4/1619 Chúa Nguy n Phúc Nguyên thông báo cho M c Ph Nh t B n r ng ñã công nh n Satoro vào dòng h quí t c và ban quí danh là Nguy n Đ i Lư ng, hi u là Hi u Hùng. Trong thư có ño n vi t: “Đó không nh ng là vi c làm vinh hi n cho cung ñình ta mà còn làm v ng ch c m i quan h giao thương hai cõi Nam B c”. Đây là m t y u t mang tính chính tr , v a t thi n chí bang giao, v a mong mu n quan h buôn bán ñư c r ng m , góp ph n vào l i ích chung c a hai bên. Vi c g công chúa cho “r ” ngư i nư c ngoài không còn m i trong ti n trình l ch s Vi t Nam, nhưng trong m i giai ño n khác nhau thì m c ñích l i khác nhau. Trong th i gian H i An, Araki Satoro ñã giúp Chúa Nguy n Phúc Nguyên hàng năm t ch c ñ i thuy n ra qu n ñ o Hoàng Sa ñ thu hàng hoá, vũ khí c a các tàu b ñ m và h i v t. Đây cũng có th là m t ch ng c l ch s ñư c ghi chép l i không nh ng Vi t Nam mà còn Nh t B n v ch quy n c a Vi t Nam qu n ñ o Hoàng Sa. th i kỳ này, tuy Nh t B n th c hi n chính sách c m xu t ngo i, buôn bán v i nư c ngoài, nhưng Chúa Nguy n v n g i m t b c thư cho M c Ph EDO yêu c u m l i quan h buôn bán và mong nh p nhi u ti n ñ ng. Lúc b y gi ti n ñ ng là phương ti n ch y u ñ thông thương. Nhà nghiên c u Iwao Sheiichi cho r ng, m i thuy n c a Nh t khi ñ n
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 145
H i An t i thi u mang kho ng 400.000 ti n ñ ng, lúc nhi u nh t lên t i 1.620.000 ti n. H mua bán r t nhi u ñ tơ l a và ñ s . G n ñây, các nhà kh o c h c c a Nh t B n ñã phát hi n ra r ng g m s c a Vi t Nam xu t hi n nhi u Nagasaki, Sakai, Kyoto, Tokyo... cũng như g m s c a Nh t B n (ñ c bi t là g m Hizen) có r t nhi u Tràng Ti n (Hà N i), Ph Hi n (Hưng Yên), M Mư ng (Hoà Bình), Lam Sơn (Thanh Hoá), Thanh Hà (Hu ), H i An (Qu ng Nam)... Nh ng ñi u này ch ng t r ng quan h kinh t , văn hoá gi a Nh t B n và Đàng Trong, Đàng Ngoài ñã r t phát tri n. Ngoài Nh t B n, có Trung Qu c, Hà Lan... có quan h buôn bán v i Vi t Nam, nhưng Chúa Nguy n có ph n ưu ái hơn v i các nhà thương gia ngư i Nh t. Và H i An cũng là c ng chính c a Nh t B n khi h thông thương v i các qu c gia Đông Nam Á. Ngư i Nh t còn tham gia vào c chính tr , nghĩa là tham gia vào công vi c qu n lý c ng H i An. Chúa Nguy n ñã b nhi m m t s ngư i Nh t làm T ng bang trư ng c a H i An như Ông Dimigo (t 1633 1636), Hayashi Kiemon (t 1637) Kodoya Shichi Irobei (1668). Th i kỳ này Đàng Ngoài, ngư i Nh t mang nhi u vũ khí, xa x ph m, diêm tiêu, gi y, ti n ñ ng Nh t B n... trao ñ i Ph Hi n, Thăng Long K ch , và h mua v nh ng qu , tr m hương, g m Th Hà, Bát Tràng... Sang th k XVII nhi u cu c chi n tranh nông dân x y ra. Th i kỳ này trong l ch s Vi t Nam g i là Th k kh i nghĩa nông dân. Th l c c a ngư i Nh t b t ñ u như ng ch cho ngư i Trung Qu c. H i An v n là thương c ng c a ngư i Nh t B n, nhưng ñã tr thành Minh Hương H i An Ph c a ngư i Hoa Ki u. Cũng th i kỳ này ngư i Nh t cho xây d ng m t ngôi chùa Tùng B n C m Châu. Ngôi chùa ki n trúc r t ñ c ñáo, ñ t trên m t cây c u b c ngang qua m t con l ch ch y ra sông Thu B n, nên còn có tên g i là Chùa C u, Chùa th B c Đ . Năm 1719, Chúa Nguy n Phúc Chu ñ n thăm H i An và ñ t tên là Lai Vi n Ki u. Ngoài ra còn có m t s ngôi m c a ngư i Nh t mang phong cách c a Nh t. T t c nh ng d u n ñó v n còn cho ñ n ngày nay. Có th nói trong vòng hơn 50 năm quan h v i ngư i Vi t H i An, ngư i Nh t ñã ñ l i nh ng d u n văn hoá riêng thông qua ph ngư i Nh t, di tích Nh t B n. Đây là nh ng ch ng c quí giá cho chúng ta khi nghiên c u v l ch s quan h văn hoá Vi t Nh t.
2.2. Các giai ño n phát tri n c a quan h Vi t – Nh t Sau phong trào Đông Du, quan h Vi t Nh t bư c vào giai ño n tr m l ng. Ho t ñ ng giao lưu gi a hai nư c không còn sôi n i như nh ng giai ño n trư c.
146 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Tuy nhiên, vào nh ng năm 1930 1940, Vi t Nam thu hút s quan tâm c a gi i tri th c Nh t B n. Giai ño n này có nhi u tác gi như Matsumoto Nobuhiro, Yamamoto Tatsuro, Sugimoto Naojiro... th c hi n công vi c nghiên c u Vi t Nam. Tác ph m “An Nam thông s ” c a h c gi Iwamura Shigemitsu, là tác ph m ñ u tiên nghiên c u “văn hi n Hán Nôm” liên quan ñ n l ch s Vi t Nam ñư c h c gi hai nư c chú ý. Thông qua cu n sách, tác gi ñ ng tình v i cu c ñ u tranh gi i phóng dân t c c a Vi t Nam. th i kỳ này, ñáng chú ý nh t là vi c quân ñ i Nh t chi m ñóng Đông Dương. Lúc này có t i 9 v n quân Nh t ñóng ñây (bao g m Vi t Nam). Khi chi n tranh th gi i l n th hai k t thúc, theo tho thu n c a các nư c Đ ng minh, binh sĩ Nh t ñư c t p trung m t s ñ a ñi m dư i s qu n thúc c a quân Tư ng (phía b c vĩ tuy n 16) ho c c a quân Anh (phía nam vĩ tuy n 16), r i tháng 4/1946 r i Vi t Nam v nư c qua c ng H i Phòng và Vũng Tàu. Sau này, theo ông Oka Kazuaki c u Ch t ch H i h u ngh Nh t Vi t ñã có g n 800 binh sĩ lưu l i t i th i kỳ này và s ng t i Vi t Nam. Rõ ràng th k 17 (như ñã nói trên), ñã có nhi u ngư i Nh t sinh s ng và l p gia ñình v i ph n Vi t Nam. Tuy nhiên, giai ño n sau này, nh ng binh sĩ Nh t lưu l i Vi t Nam ph n nhi u do Vi t Nam ñã có ñ c l p. Và như th , trong th i kỳ này ñã sinh ra m t l p ngư i có hai dòng máu Vi t Nh t. Hi n t i ñã có th h th 3, th 4 ñang s ng Vi t Nam cũng như Nh t B n. Th h ngư i này ñư c các nhà s h c Nh t B n g i là ngư i Vi t Nam m i . V n ñ này xét góc ñ nhân ch ng h c có nh ng y u t tích c c góp ph n vào k t n i ngư i Vi t Nam và Nh t B n. Theo nguyên Ch t ch H i h u ngh Nh t B n Vi t Nam Moto Furuta (Nay là Hi u trư ng trư ng Đ i h c Vi t Nh t) ñ n giai ño n trư c1955, có kho ng 600 binh sĩ Nh t lưu l i Vi t Nam và “tham gia vào kháng chi n ch ng Pháp”. Nhưng ñi u này c n xác minh l i mang tính khách quan, tránh nh ng ñi u hi u l m không c n thi t. Nhưng có th kh ng ñ nh r ng, th i kỳ này, quan h Vi t Nh t không "xuôi chèo mát mái” do nh ng y u t l ch s khi ñó t o nên. Ngày 21/9/1973 Vi t Nam Nh t B n chính th c thi t l p quan h ngo i giao. Sau s ki n này, quan h hai nư c có nh ng bư c phát tri n nh t ñ nh. T năm 1973 – 1978, ñây là giai ño n phát tri n ch m ch p, nhưng Nh t B n ñã b t ñ u vi n tr không hoàn l i cho Vi t Nam. Và cũng có m t th i kỳ n a là sau năm 1975, do tình hình qu c t có nhi u bi n chuy n khi n quan h hai nư c b ng ng tr . M t trong nh ng nguyên nhân ñó là do s hi u l m ñáng ti c v vi c Vi t Nam giúp ñ Campuchia thoát kh i h a di t ch ng Pôn P t.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 147
Do v y phong trào ng h Vi t Nam t i Nh t B n so v i th i kháng chi n ch ng M gi m. Nhưng sau này hi u l m ñư c hóa gi i, m i quan h hai nư c tr l i bình thư ng, t t ñ p. Tuy nhiên, ho t ñ ng giao lưu văn hóa, giáo d c th i kỳ này v n ñư c duy trì. Vào th p k 60 c a th k trư c, dư i s ch ñ o c a giáo sư Yamoto Tatsuro, m t khóa hu n luy n ti ng Vi t cho nh ng ngư i nghiên c u Vi t Nam ñư c t ch c. Năm 1964, B Giáo d c Nh t B n cho thành l p phân khoa ti ng Vi t t i trư ng Đ i h c Ngo i ng Tokyo, và 10 năm sau t i Đ i h c Ngo i ng Osaka. T năm 1964 – 1975, có 360 quy n sách xu t b n t i Nh t vi t v Vi t Nam. Th i kỳ này ch y u phát tri n nghiên c u h c thu t. Qua ñó, ph n nào m i liên h trong quan h hai nư c v n ñư c duy trì. T năm 1979 1991 là th i kỳ quan h hai nư c g p nhi u khó khăn. Nh t ng ng vi n tr cho Vi t Nam, nhưng v n gi quan h m c c m ch ng. Sau khi Vi t Nam th c hi n chính sách ñ i m i, Nh t B n n i l i vi n tr v i qui mô nh , ch t p trung vào các lĩnh v c văn hoá, giáo d c, y t . Hai nư c b t ñ u th c hi n các chuy n vi ng thăm c p cao, nghiên c u, xem xét, ñưa quan h gi a hai nư c lên t m cao m i. Nh t B n cũng là nư c ñ u tiên ký Hi p ñ nh thương m i t do (FTA) v i Vi t Nam. Năm 2008, hai nư c ký Hi p ñ nh ñ i tác kinh t Vi t Nh t (VJEPA). Trong chuy n thăm Nh t B n c a T ng Bí thư Nông Đ c M nh, tháng 4/2009, hai bên ñã ra Tuyên b chung và kh ng ñ nh xây d ng “Quan h ñ i tác chi n lư c vì hoà bình và ph n vinh Châu Á”. Các nhà lãnh ñ o c a Vi t Nam như Ch t ch nư c Trương T n Sang (năm 2013), Th tư ng Nguy n T n Dũng (D H i ngh Nh t B n Mekong tháng 7/2015), T ng Bí thư Nguy n Phú Tr ng (tháng 9/2015), Th tư ng Nguy n Xuân Phúc (H i ngh thư ng ñ nh G7 m r ng tháng 5/2016 t i Ise Shima)... ñã thúc ñ y quan h h p tác gi a hai nư c th c ch t hơn bao gi h t. T ñó ñ n nay, Nh t B n là ñ i tác kinh t quan tr ng hàng ñ u c a Vi t Nam, là nư c tài tr ODA l n nh t cho Vi t Nam, nhà ñ u tư s 1 t i Vi t Nam và là nư c G7 ñ u tiên công nh n quy ch kinh t th trư ng c a Vi t Nam (tháng 10/2011). Nh t B n cũng là ñ i tác thương m i l n th 3 c a Vi t Nam. Không ch lĩnh v c kinh t , quan h h p tác lĩnh v c văn hóa, giáo d c, y t ... cũng phát tri n t t ñ p. Đ c bi t, văn hóa m th c, phong cách tiêu dùng Nh t B n ñã nh hư ng tích c c t i n n văn hóa Vi t Nam, phù h p v i m c ñích h i nh p qu c t c a Vi t Nam. Theo con s th ng kê c a Đ i s quán Vi t Nam t i Nh t B n, ñ n tháng 11/2016, s ngư i Vi t Nam Nh t B n kho ng 185.000 ngư i, trong ñó lưu h c sinh kho ng 55.000 ngư i; lao ñ ng, th c t p sinh m c hơn 80.000 ngư i. D ki n ñ n 2017, s lư ng lưu
148 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI h c sinh Vi t Nam s vư t Trung Qu c, tr thành nư c có du h c sinh l n nh t t i Nh t B n. Ba năm tr l i ñây có th nói là th i kỳ quan h hai nư c phát tri n t t ñ p nh t, th c ch t nh t và là m i quan h tin tư ng, b n bè thân thi t. Hàng năm t i Tokyo, (ñ n nay ñã m r ng ra Yokohama, tương lai là m t s ñ a phương khác c a Nh t B n), L h i Vi t Nam t i Nh t B n ñư c ti n hành, tr thành s ki n văn hóa không th thi u, ñáng nh trong lòng ngư i dân Nh t B n và Vi t ki u. Nó có s c m nh g n k t, t o s tin tư ng l n nhau, góp ph n thúc ñ y quan h hai nư c ngày càng th c ch t và sâu r ng.
2.3. Giao lưu văn hóa – c u n i c a tình h u ngh Vi t – Nh t Trong xu th toàn c u hóa hi n nay, Vi t Nam và Nh t B n ñ u nh n th c rõ t m quan tr ng c a văn hóa, giao lưu văn hóa nh m nâng cao t m nh hư ng c a qu c gia ra th gi i, ph c v l i ích dân t c. Đ i v i Nh t B n, giao lưu văn hóa d a trên ba tr c t là truy n bá, h p thu và c ng sinh, nghĩa là d ng th c văn hóa t thân “truy n bá” ra ngoài, “h p thu” văn hóa ngo i qu c ưu tú trong giao lưu, “c ng sinh” ra cái m i. Đ i v i Vi t Nam, giao lưu văn hóa, cùng v i ngo i giao chính tr , ngo i giao kinh t , cũng là m t trong ba tr c t chính nh m xây d ng m t xã h i “dân giàu, nư c m nh, dân ch , công b ng, văn minh”. V i ý nghĩa ñó, ho t ñ ng giao lưu văn hóa gi a hai nư c luôn ñư c coi tr ng, các ho t ñ ng giao lưu ñư c thư ng xuyên ñư c t ch c, góp ph n tăng cư ng s hi u bi t gi a nhân dân hai nư c. T năm 2000 tr ñi, có bư c ti n l n trong quan h văn hóa gi a hai nư c, khi các ho t ñ ng giao lưu văn hóa, ngh thu t song phương n r . Hàng năm, Festival Văn hóa Du l ch Vi t Nam ñư c t ch c t i nhi u thành ph c a Nh t B n, và ngư c l i L h i văn hóa Nh t B n cũng ñư c t ch c Vi t Nam, thu hút s chú ý c a nhân dân hai nư c. Năm 2006 ñư c coi là Năm xúc ti n giao lưu văn hóa Vi t Nam Nh t B n v i s ki n Festival Nh t B n 2006 ñư c t ch c t i Hà N i và Thành ph H Chí Minh v i quy mô l n chưa t ng có. Phía Nh t B n có t i 800 ngư i tham gia trong các chương trình giao lưu th thao, giao lưu văn hóa ngh thu t, giao lưu nh c nh và giao lưu kinh t . Đ c bi t, năm 2008 là năm di n ra nhi u ho t ñ ng quan tr ng chào m ng k ni m 35 năm Quan h Ngo i giao Vi t Nam Nh t B n. Trư c h t ph i k ñ n Di n ñàn giao lưu văn hóa Nh t Vi t ñư c t ch c vào tháng 3/2008 v i s tham gia c a ñông ñ o gi i trí th c hai nư c thu c các lĩnh v c: ñào t o ngu n nhân l c, b o t n di s n văn hóa, giao lưu tri th c, giao lưu văn hóa, văn ngh ..., bàn v vi c thúc ñ y hơn n a giao lưu văn hóa Vi t Nh t, Đ i nh c h i Nh t Vi t, L h i Vi t Nam Nh t B n, H i th o khoa h c Vi t Nh t...
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 149
Năm 2016, trư ng Đ i h c Vi t Nh t chính th c tuy n sinh, m ra m t giai ño n h p tác giáo d c m i, giáo d c con ngư i làm n n t ng cho quan h th c ch t nh ng giai ño n sau. Có th nói, các s ki n giao lưu văn hóa gi a hai nư c trong nh ng năm g n ñây là hình th c, cơ h i t t nh t ñ tăng cư ng s hi u bi t l n nhau gi a nhân dân hai nư c, góp ph n xây d ng m i quan h “t trái tim ñ n trái tim”. N i b t là nh ng s ki n ñư c t ch c ñ nh kỳ sau: L h i Vi t Nam Nh t B n Là s ki n giao lưu văn hóa quan tr ng nh t gi a Vi t Nam và Nh t B n, ñư c t ch c hàng năm t i Nh t B n và Vi t Nam. L h i Vi t Nam t i Nh t l n ñ u ñư c t ch c vào năm 2008 nh m trao ñ i văn hóa gi a hai qu c gia và cũng là ho t ñ ng ñ chào m ng 35 năm thi t l p quan h ngo i giao gi a hai nư c Vi t Nam Nh t B n, thu hút kho ng 150.000 ngư i tham gia và ñ c bi t, Thái t Nh t B n cũng ñã t i tham d . L h i Vi t Nam t i Nh t B n năm 2012 ñã ñư c t ch c vào các ngày 15 và 16/9 t i công viên Yoyogi Tokyo. L h i l n này ñánh d u ch ng ñư ng 5 năm và c ng c thêm m i quan h thân thi t gi a hai dân t c Vi t Nam Nh t B n. Năm 2013, nhân k ni m 40 năm thi t l p m i quan h gi a hai nư c Vi t Nam và Nh t B n, L h i l n ñ u tiên ñã thu hút hơn 200.000 ngư i tham gia, ñ l i n tư ng ngay c ñ i v i ngư i nư c ngoài s ng t i Nh t B n. Ông Iwao Matsuda, c u Thư ng Ngh s Ngư i ñ xu t t ch c L h i, Trư ng ban t ch c L h i phía Nh t B n cho r ng: “L h i này chính là do các b n t o d ng nên. Qua l h i này, nh ng ngư i Nh t B n yêu Vi t Nam ch c ch n s yêu Vi t Nam hơn, nh ng ngư i Vi t Nam yêu Nh t B n s yêu Nh t B n hơn. L h i Vi t Nam b t ñ u v i gi c mơ l n lao v m t th gi i tuy t v i hơn mà Vi t Nam và Nh t B n cùng chung tay xây d ng”. Đ n nay, L h i không ch t ch c Tokyo. Năm 2015, l n ñ u tiên L h i ñư c t ch c ñ a phương, t nh Kanagawa (Vietnam festa in Kanagawa), thu hút con s k l c hơn 400.000 ngư i tham gia. Trong 3 ngày t 28 30/10/2016, l n th hai L h i ñư c t ch c t i ñây, cho th y ho t ñ ng t ch c L h i ñã ñư c phát tri n ra các ñ a phương trên toàn Nh t B n, có s c hút vô cùng l n ñ i v i ngư i Nh t B n. Năm 2017, L h i s d ki n ñư c t ch c t i t nh Tochigi và m t s ñ a phương khác. L h i giao lưu văn hóa H i An Nh t B n Đây là m t l h i ñư c t ch c vào tháng 8 hàng năm t i H i An. L n ñ u tiên l h i ñư c t ch c vào tháng 8 năm 2002. M c ñích c a l h i là g i nh l i ch ng ñư ng quan h lâu ñ i, g n bó, thân thi t gi a Vi t Nam và Nh t B n.
150 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
L h i là cơ h i gi i thi u ngh thu t truy n th ng Nh t như: múa Yasukoi, g p gi y Origami... trà ñ o, văn hoá m th c... và gi i thi u văn hoá ñ c s c c a Vi t Nam. Qua 14 l n t ch c, L h i giao lưu văn hoá H i An Nh t B n cùng v i L h i Vi t Nam Nh t B n tr thành bi u hi n sinh ñ ng nh t c a giao lưu văn hoá hai nư c, giúp tăng cư ng s hi u bi t l n nhau gi a nhân dân hai nư c, góp ph n nâng cao t m quan h chính tr , kinh t , văn hóa gi a Vi t Nam và Nh t B n. M t s ho t ñ ng khác Đáng chú ý ñó là L h i hoa Anh ñào t i Hà N i và Thành ph H Chí Minh. L h i hoa Anh ñào ñư c t ch c l n ñ u tiên t i Hà N i vào ngày 8/4/2007 ñã gây xúc ñ ng cho nhi u ngư i. L h i hoa Anh ñào m i ñ u d ñ nh s t ch c thư ng niên, nhưng do m t s khó khăn nên ñã không ñư c ti n hành như d ñ nh mà ch t ch c khi ñi u ki n có ñ . Đ n năm 2016, ñã có 10 l n l h i hoa Anh ñào ñư c t ch c Vi t Nam. Anh ñào v n là qu c hoa c a Nh t B n (Hoa thiêng), do v y, l h i hoa Anh ñào mang ý nghĩa thiêng liêng, mong mu n quan h h u ngh hai nư c gi ng như quan h anh em, máu m ru t già. Ngoài ra, còn có các ho t ñ ng như “ Đêm nh c c ñi n Toyota ’’ là m t ho t ñ ng âm nh c thư ng niên do các tài năng âm nh c c a Vi t Nam, Nh t B n và th gi i bi u di n. Năm 2016 là năm th 19 “Đêm nh c C ñi n Toyota” ñư c t ch c t i Vi t Nam, ñ ng th i cũng ñánh d u ch ng ñư ng 27 năm “Âm nh c lay chuy n cu c s ng” trên toàn khu v c Châu Á – Thái Bình Dương. Bên c nh ñó, các ho t ñ ng như tri n lãm tranh, nh c a ngh sĩ hai nư c thư ng xuyên ñư c di n ra t i hai nư c, và m t s cu c thi “ Ngư i ñ p hoa Anh ñào ”, “ Miss áo dài ” làm tăng thêm s phong phú c a ho t ñ ng giao lưu văn hoá ngh thu t gi a hai nư c. Gi i thi u sách d ch Theo th ng kê ban ñ u ñ n nay các tác ph m c a Nh t B n m i ch ñư c d ch sang ti ng Vi t kho ng hơn 150 cu n. Trong s ñó, nh ng cu n có t m nh hư ng t i văn hóa ñ c c a ñ c gi Vi t Nam như “R ng Na Uy” (Norway no Mori), “Kafka bên b bi n” (Umible no Kafka)... Trong khi ñó, con s tác ph m Văn h c Vi t Nam ñư c xu t b n t i Nh t B n cũng r t khiêm t n hơn khi ch có 64 cu n như “Truy n Ki u” (Nguy n Du), “Nh t ký Đ ng Thùy Trâm” (Đ ng Thùy Trâm), “Th i xa v ng” (Lê L u), “Hòn ñ t” (Anh Đ c)... Có th nói, vi c d ch các tác ph m văn h c Nh t B n sang ti ng Vi t hi n t i dư ng như chưa ñư c chú ý ñúng m c, ngoài m ng truy n tranh cho thi u nhi (Manga 漫画 ) và m t s tác ph m, th lo i n i ti ng khác. Tuy v y, s c h p d n c a văn h c thi u nhi Nh t
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 151
B n cũng r t l n. Các tác ph m như “Doraemon”, “K o cao su bi n hình’’ tr thành nh ng cu n sách truy n g i ñ u giư ng c a các em nh Vi t Nam. Qu h c b ng Doraemon, còn g i là Qu h tr giáo d c tr Vi t Nam, ñư c ông Nguy n Th ng Vu và tác gi Fujiko Fujio sáng l p năm 1996. Đ n năm 2012, t ng s v n c a qu lên ñ n 4,8 t ñ ng. Qu này ñã trao trên 10.000 su t h c b ng cho các h c sinh nghèo trên kh p Vi t Nam. Nh m tăng cư ng giao lưu văn hóa gi a hai nư c, năm 2008, Trung tâm giao lưu văn hóa Nh t B n t i Vi t Nam ñã ñư c thành l p. Đây là m t s ít Trung tâm giao lưu văn hóa c a Nh t ñư c thành l p t i nư c ngoài, nh n m nh vai trò ñ c bi t c a văn hóa trong vi c tăng cư ng quan h hai nư c trên các lĩnh v c khác. V i s ñóng góp và ho t ñ ng tích c c, hi u qu c a Trung tâm văn hóa Nh t B n, ch c ch n m t “cây văn hóa Nh t B n” s ñư c vun tr ng và mãi xanh tươi trên ñ t Vi t Nam.
3. K T LU N
K t thúc bài vi t này, xin trích d n l i nói c a Nguyên Đ i s ñ c m nh toàn quy n Nh t B n t i Vi t Nam Tanizaki Yasuaki: “Ngo i giao ñư c ví như là m t ngư i làm vư n gi i. Hoa dù ñ p thì cũng c n ph i ñư c chăm sóc thư ng xuyên thì m i có th gi ñư c. Tôi nghĩ r ng, chúng ta không nh ng ph i gi cho hoa không héo mà còn ph i tr ng thêm hoa m i. Hoa là r t c n thi t nhưng ñ t ñ tr ng hoa thì cũng r t quan tr ng. Đ t trong trư ng h p này chính là s tin c y l n nhau v n có gi a hai nư c. S tin c y l n nhau này ñã ñư c xây d ng trong m t th i gian dài v i công s c ñóng góp c a r t nhi u ngư i. Đ tăng cư ng hơn n a quan h này, tôi nghĩ r ng m i con ngư i chúng ta c n ph i có thêm ñư c nhi u ngư i b n m i”.
TÀI LI U THAM KH O
1. Tr n Quang Minh (ch biên) (2015), Thúc ñ y quan h ñ i tác chi n lư c Vi t Nam – Nh t B n trong b i c nh m i Đông Á , Nxb Đ i h c Qu c gia Hà N i. 2. Tuyên b chung v “H p tác IT Vi t Nam Nh t B n” (6/2004). 3. Tuyên b chung gi a hai Th tư ng Vi t Nam Nh t B n “Hư ng t i quan h ñ i tác chi n lư c vì hòa bình và ph n vinh Châu Á” (10/2006). 4. Tuyên b chung “Làm sâu s c hơn quan h Vi t Nam Nh t B n và Chương trình h p tác hư ng t i quan h ñ i tác chi n lư c ” (11/2007) ñư c ký nhân chuy n thăm Nh t B n c a Ch t ch nư c Nguy n Minh Tri t.
152 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
5. Tuyên b chung gi a Vi t Nam Nh t B n “V quan h ñ i tác chi n lư c vì hoà bình và ph n vinh Châu Á” gi a T ng Bí thư Nông Đ c M nh và Th tư ng Aso Taro (4/2009). 6. Tuyên b chung Vi t Nam Nh t B n “V phát tri n toàn di n quan h ñ i tác chi n lư c vì hòa bình và ph n vinh châu Á” ký gi a Th tư ng Nguy n T n Dũng và Th tư ng Nh t B n Naoto Kan (10/2010). 7. Tuyên b chung “Tri n khai hành ñ ng trong khuôn kh ñ i tác chi n lư c vì hòa bình và ph n vinh Châu Á gi a Vi t Nam và Nh t B n” ký gi a Th tư ng Nguy n T n Dũng và Th tư ng Noda (31/10/2011). 8. Tuyên b chung v “Vi c thi t l p quan h Đ i tác chi n lư c sâu r ng vì hòa bình và ph n vinh Châu Á” ký gi a Ch t ch nư c Trương T n Sang và Th tư ng Shinzo Abe (18/3/2014).
VIET NAM – JAPAN RELATION: THE ROAD TO DEVELOPMENT
AbstractAbstract: In the recent years, the relationship between Viet Nam and Japan has been developnig strongly. The two countries have built overall strategic partner relationship. Viet Nam becomes the prior country in the Japanese diplomatic policy. Japan is also one of top strategic partner of Viet Nam. Along with the economy, science and technology, many cultural exchange activities are often held, aiming to substantially boost the comprehensive relationship between the two countries. KeywordsKeywords: Relationship Vietnam Japan, the stage of development, cultural.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 153
VVVẤVẤẤẤNN ĐN ĐỀĐ ỀỀỀ B BẢẢẢẢOO HHHỘHỘỘỘ QUYQUYỀỀỀỀNN TÁC GIGIẢẢẢẢ Đ ĐỐỐỐỐII VI VỚV ỚỚỚII TÁC PHPHẨẨẨẨMM ĐIĐIỆỆỆỆNN ẢẢẢNHẢNH TRÊN INTERNET
Nguy n Thu Hương 1 Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i
Tóm tt tttt: Tác ph m ñi n nh cũng là m t lo i hình ngh thu t c n ñư c b o h v quy n tác gi . S phát tri n c a công ngh thông tin, ñ c bi t c a m ng Internet, m t m t giúp cho vi c gi i thi u, qu ng bá tác ph m ñi n nh ñ n khán gi nhanh chóng, thu n ti n; song m t khác, cũng gây nhi u khó khăn cho vi c b o v quy n l i chính ñáng c a các nhà biên k ch, ñ o di n, s n xu t phim. Bài vi t này bàn thêm v v n ñ quy n tác gi , th c tr ng xâm ph m b n quy n và vi c b o h quy n tác gi v i các tác ph m ñi n nh công b trên Internet hi n nay. TTT T khóakhóa: quy n tác gi , tác ph m ñi n nh, Internet.
1. Đ T V N Đ
Quy n tác gi ñư c bi t ñ n như m t quy n l i chính ñáng c a con ngư i. Đi u 27 Tuyên ngôn qu c t v quy n con ngư i ghi nh n r ng: “ M i ngư i ñ u có quy n t do tham gia vào ñ i s ng văn hóa c a c ng ñ ng, sáng tác ngh thu t và tham gia ho t ñ ng khoa h c. M i ngư i ñ u có quy n ñư c b o v l i ích tinh th n và l i ích v t ch t có ñư c t ho t ñ ng khoa h c, văn hóa, ngh thu t mà mình là tác gi ”. Công ư c qu c t v quy n xã h i, kinh t và văn hóa năm 1966 cũng th hi n rõ nét quan ñi m “ các qu c gia ký k t ph i công nh n cho m i ngư i quy n ñư c b o v các l i ích tinh th n và l i ích v t ch t có ñư c t ho t ñ ng khoa h c, văn h c và ngh thu t mà h là tác gi ” (Đi u 15). Trong xu th h i nh p, pháp lu t Vi t Nam ñã xây d ng tương ñ i ñ y ñ các quy ñ nh v quy n tác gi . Ch ñ nh quy n tác gi ñư c ghi nh n trong nhi u văn b n lu t như Hi n pháp Nư c C ng hòa xã h i ch nghĩa Vi t Nam năm 2013, Lu t S h u trí tu năm 2005, s a ñ i b sung năm 2009, B lu t dân s năm 2005 và các văn b n dư i lu t khác,... Lu t S h u trí tu năm 2005 ñ nh nghĩa v quy n tác gi : “ là quy n c a t ch c, cá nhân ñ i v i tác ph m do mình sáng t o ra ho c s h u”. Lu t Đi n nh năm 2006 ñ nh
1 Nh n bài ngày 08.11.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Nguy n Thu Hương; Email:[email protected]
154 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI nghĩa v tác ph m ñi n nh: “ Tác ph m ñi n nh là s n ph m ngh thu t ñư c bi u hi n b ng hình nh ñ ng k t h p v i âm thanh và các phương ti n khác theo nguyên t c c a ngôn ng ñi n nh ”. Là “ngh thu t th b y”, t ng h p s sáng t o, công s c, trí tu c a m t t p th l n: tác gi k ch b n, ñ o di n, di n viên, các nhà thi t k âm thanh, ánh sáng, trang ph c, ñ o c ..., nên tác ph m ñi n nh cũng là ñ i tư ng ñư c b o h quy n tác gi theo quy ñ nh c a các Đi u ư c qu c t và pháp lu t Vi t Nam như ñ i v i t t c các lo i hình, tác ph m văn h c, ngh thu t khác.
2. N I DUNG
2.1. M t s quy ñ nh v b o h quy n tác gi v i tác ph m ñi n nh Công ư c Berne, Hi p ñ nh TRIPs, Hi p ư c WCT và pháp lu t Vi t Nam ñã có nh ng quy ñ nh tương ñ i th ng nh t v quy n c a tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh. Theo ñó, quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh ñư c xác ñ nh b o h bao g m hai n i dung là quy n nhân thân và quy n tài s n. Đi u 6 bis Công ư c Berne quy ñ nh, ngoài quy n tài s n, tác gi còn có quy n ñòi th a nh n mình là tác gi c a tác ph m, quy n ph n ñ i m i s xuyên t c, c t xén hay s a ch a tác ph m làm h i ñ n danh d , uy tín c a tác gi . Quy n nhân thân này ñư c duy trì sau khi tác gi qua ñ i, ít nh t là ñ n h t th i h n b o h quy n tài s n, th c hi n b i các ch th do pháp lu t các qu c gia thành viên quy ñ nh. Tuy nhiên, tính m m d o c a Công ư c Berne cũng th hi n ch , pháp lu t c a các qu c gia thành viên c a Công ư c mà vào th i ñi m phê chu n hay gia nh p công ư c chưa th a nh n quy n nhân thân cho tác gi sau khi tác gi qua ñ i thì có th quy ñ nh r ng m t s quy n thu c quy n nhân thân không ñư c duy trì sau khi tác gi qua ñ i. Trên cơ s quy ñ nh c a Công ư c Berne, Lu t S h u trí tu Vi t Nam ñã c th hóa các quy n nhân thân c a tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh, th hi n m i quan h gi a tác gi v i tác ph m c a mình. H th ng các quy n ñó có th tóm t t trong ba ñ c quy n cơ b n sau: quy n ñ ng tên tác ph m; quy n công b tác ph m và quy n b o v s toàn v n c a tác ph m. Kho n 1, Đi u 19, Ngh ñ nh 100/2006/NĐ CP c a Chính ph quy ñ nh, nhà s n xu t, ñ o di n và tác gi k ch b n là các ch th có quy n tham gia vào vi c s a ch a k ch b n tác ph m ñi n nh. Theo ñó, b t k trư ng h p nào mu n s a ñ i, b sung ho c lư c b các n i dung chính th c ñư c tác gi công b trong tác ph m ñi n nh thì ngư i ñó ph i xin phép tác gi và ph i ñư c s ñ ng ý c a tác gi , k c các ñ ng tác gi khác tham gia sáng t o tác ph m ñi n nh. Như v y, phù h p v i Đi u 6 bis Công ư c Berne, quy ñ nh c a pháp lu t Vi t Nam ñã th hi n rõ nét hơn ñ c quy n s h u c a tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh mà mình sáng t o ra. Các quy n nhân thân này c a tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh s ch u s tác ñ ng khác nhau khi tác ph m ñi n nh ñư c lưu thông trong môi trư ng Internet.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 155
Bên c nh ñó, ñ c quy n kinh t dành cho tác gi ho c ch s h u quy n tác gi tác ph m ñi n nh cũng ñã ñư c ghi nh n trong các Đi u ư c qu c t và pháp lu t Vi t Nam. Công ư c Berne và Hi p ư c WCT ghi nh n tác gi có ñ c quy n trong vi c sao chép, sao in tác ph m c a mình dư i b t kì hình th c và phương th c nào, k c hình th c ghi âm hay ghi hình và trong môi trư ng truy n th ng hay trên Internet. Vi c sao chép này có th ñư c hi u là sao chép tr c ti p (t o ra các b n sao khác t chính tác ph m ñi n nh) ho c gián ti p (t o ra các b n sao khác không t chính tác ph m ñi n nh như vi c sao chép t Internet,...). Tuy nhiên, vi c sao in tác ph m ñi n nh này s không c n ph i ñư c s cho phép c a tác gi tác ph m ñi n nh trong trư ng h p vi c sao chép ñó không phương h i ñ n vi c khai thác bình thư ng tác ph m ho c không gây thi t h i b t chính cho nh ng quy n l i h p pháp khác c a tác gi . Phù h p v i quy ñ nh c a Đi u ư c qu c t , kho n 10 Đi u 4 Lu t S h u trí tu Vi t Nam quy ñ nh vi c “sao chép” tác ph m là vi c t o ra m t ho c nhi u b n sao c a tác ph m ho c b n ghi âm, ghi hình tác ph m b ng b t kỳ phương ti n nào và dư i b t kỳ hình th c nào, bao g m c hình th c ñi n t . Bên c nh ñó, tác gi tác ph m ñi n nh s ñư c hư ng ñ c quy n trong vi c truy n ñ t tác ph m ñ n công chúng b ng b t c phương ti n vô tuy n hay h u tuy n, k c vi c s hóa tác ph m ñi n nh hay lưu tr m t tác ph m ñi n nh trên m t website tr c tuy n. Đi u 8 Hi p ư c WCT ñã m r ng hơn các cách th c tác gi truy n ñ t tác ph m c a mình ñ n công chúng, ch c n tác ph m ñi n nh ñư c lưu tr trên m t trang web tr c tuy n, công chúng s có th ti p c n ñư c tác ph m ñi n nh ñó t i ñ a ñi m và th i gian phù h p v i t ng ngư i, có th qua màn hình máy tính cá nhân có k t n i m ng Internet ho c m t chi c smartphone có kh năng xem video và ñư c k t n i Internet. V quy n phân ph i tác ph m, kho n 1 Đi u 6 Hi p ư c WCT và ñi m d kho n 1 Đi u 20, 21 Lu t S h u trí tu Vi t Nam, kho n 1 Đi u 23 Ngh ñ nh 100/2006/NĐ CP ñ u có nh ng quy ñ nh tương ñ ng v n i dung pháp lý vi c b o h quy n cho tác gi tác ph m ñi n nh. Theo ñó, tác gi tác ph m ñi n nh s ñư c hư ng quy n ñ c quy n bán tác ph m ñi n nh c a mình (c b n g c và b n sao) cho công chúng ho c chuy n như ng quy n s h u tác ph m ñi n nh (c b n g c và b n sao). T t c nh ng ho t ñ ng này ñ u nh m giúp tác gi tác ph m ñi n nh ñ t ñư c m c ñích thương m i ñ i v i b n g c ho c b n sao tác ph m ñi n nh c a h . Đây là m t ñ c quy n dành cho tác gi nh m ñ m b o vi c s d ng các b n sao c a mình ñúng m c ñích ban ñ u mà tác gi ñ t ra khi ñưa tác ph m ra th trư ng. V quy n cho thuê tác ph m ñi n nh, Đi u 11 Hi p ñ nh TRIPs và Đi u 7 Hi p ư c WCT quy ñ nh: “ Liên quan ñ n ít nh t là các chương trình máy tính và các tác ph m ñi n nh, thành viên c a Hi p ñ nh ph i công nh n cho tác gi ho c ch s h u quy n tác gi quy n cho phép ho c ngăn c m vi c cho thuê thương m i b n g c hay b n sao tác ph m ñư c b o v c a h ñ n công chúng... ”. Tác gi ho c ch s h u quy n tác gi tác ph m
156 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
ñi n nh s ñư c hư ng ñ c quy n cho công chúng thuê tác ph m ñi n nh c a mình c b n g c và b n sao nh m m c ñích thương m i nhưng h qu c a vi c cho thuê tác ph m không ñư c nh hư ng ñ n quy n sao chép tác ph m ñi n nh. Trên cơ s k th a quy ñ nh trên, ñi m e kho n 1 Đi u 20 Lu t S h u trí tu Vi t Nam, kho n 5 Đi u 23 Ngh ñ nh 100/2006/NĐ CP quy ñ nh ñ c quy n cho thuê tác ph m ñi n nh thu c v ch s h u quy n tác gi tác ph m ñi n nh. Vi c cho thuê tác ph m ñi n nh qua Internet cũng tương t như vi c cho thuê tác ph m ñi n nh qua các phương ti n v t ch t như ñĩa CD, VCD, DVD..., b i h qu cu i cùng là ch th ñ u có th s d ng ñư c tác ph m ñi n nh và ch có th s d ng tác ph m ñó trong m t kho ng th i gian xác ñ nh. Quy n chuy n th tác ph m ñi n nh ñư c Công ư c Berne và Hi p ư c WCT ghi nh n là m t trong nh ng quy n kinh t c a tác gi tác ph m. Theo ñó tác gi có quy n phóng tác ñi n nh, c i biên, chuy n th khác; có quy n quay phim tác ph m c a mình và cho phát hành nh ng tác ph m ñã phóng tác hay quay phim; có quy n trình di n công c ng và truy n thông ñ n qu n chúng b ng ñư ng dây nh ng tác ph m ñã phóng tác hay quay phim. Vi c chuy n th dư i b t kỳ hình th c ngh thu t nào nh ng tác ph m ñi n nh có c t truy n l y t nh ng tác ph m văn h c hay ngh thu t, ngoài s cho phép c a các tác gi ñã th c hi n b phim thì còn ph i l thu c vào s cho phép c a các tác gi tác ph m nguyên tác. N m trong quy ñ nh v quy n làm tác ph m phái sinh, pháp lu t Vi t Nam c th hóa hơn quy n chuy n th tác ph m c a ch s h u quy n tác gi tác ph m ñi n nh. Trư ng h p tác ph m ñi n nh phái sinh ñư c t o t vi c chuy n th nh m m c ñích thương m i thì cá nhân, t ch c ñó s ph i tr ti n nhu n bút, thù lao và các quy n l i v t ch t khác mà hai bên ñã th a thu n cho ch s h u quy n tác gi tác ph m ñi n nh.
2.2. Internet và s tác ñ ng ñ n quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh Internet (môi trư ng s ) là m ng thông tin ñi n t m i c a nhân lo i. Sáng t o này ñánh d u s ra ñ i c a v n ñ toàn c u hóa v thông tin. Khác v i môi trư ng th c trong ñó ch a ñ ng nh ng th c th h u hình, Internet là m t môi trư ng không xác ñ nh ñư c b ng nh ng s ño th c t , trong ñó các th c th vô hình di chuy n m t cách t do và ñư c ñ nh hư ng b i ngư i s d ng. Môi trư ng này t o ñi u ki n cho phép các thi t b k t n i m ng có th d dàng k t n i và trao ñ i tài li u v i nhau mà không ñòi h i thêm b t c ñi u ki n gì. Internet mang l i r t nhi u l i ích cho n n kinh t xã h i nói chung và ngành công nghi p b n quy n nói riêng. M t ti u thuy t, bài thơ, b n nh c, b c h a, tác ph m ñi n nh, sân kh u hay nh c k ch,... ñ u có th ñư c sáng t o và truy n bá trên Internet. Nh phương th c k t n i ñơn gi n, d dàng, thu n ti n, ti t ki m, Internet giúp tác ph m ñư c
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 157 qu ng bá t i ñông ñ o ngư i s d ng m t cách tr c ti p mà không c n thông qua trung gian nào. M t khác, Internet cũng t o ñi u ki n cho ngư i s d ng có th truy c p, s d ng các tác ph m này m i lúc, m i nơi, ch c n có k t n i Internet và m t vài thao tác click chu t. Các tác ph m dù b t kỳ d ng nào ñ u ñư c s hóa ñ lưu tr và hi n th b t kỳ th i ñi m nào khi ngư i s d ng có nhu c u ti p c n. Tác ph m ñi n nh khi ñư c s hóa trên Internet s ñư c công chúng ti p c n m t cách d dàng, nhanh chóng và ñ t hi u cao trong vi c truy n thông qu ng bá. Tuy nhiên, Internet cũng có tác ñ ng ngư c tr l i ñ n quy n c a tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh c a mình. Đ i v i quy n nhân thân, tác gi s g p khó khăn trong vi c ñ t tên, ñ ng tên tác ph m ñi n nh c a mình trong môi trư ng không gian o b i tác gi s khó có th ki m soát ñư c vi c danh tính c a mình có ñư c công b và in n chính xác trong các b n sao tác ph m ñi n nh s d ng b i nhi u ngư i thông qua Internet. Hơn n a, tác gi s g p nhi u khó khăn trong vi c ñòi l i quy n c a mình vì nh ng hành vi vi ph m r t ña d ng v phương th c và cách th c th c hi n. Bên c nh ñó, ñ th c hi n ñư c quy n b o toàn s toàn v n c a tác ph m ñi n nh cũng là m t thách th c không nh ñ i v i tác gi . M t m t, vi c s hóa cho phép tác ph m ñi n nh ñư c sao chép m t cách hoàn h o và các b n sao không khác bi t v i b n g c là m y v hình nh, màu s c, âm thanh...; m t khác, vi c sao chép và t i lên m ng các tác ph m ñi n nh có th ñư c th c hi n b i b t kỳ m t ngư i nào có ki n th c bình thư ng v k thu t tin h c, ñ ng nghĩa v i ñó là m i ngư i ñ u có th ch nh s a c v n i dung l n hình th c, màu s c hay âm thanh tác ph m ñi n nh ñó, gây nh hư ng sâu s c ñ n “cái tôi” c a tác gi ñư c th hi n trong tác ph m c a mình. Đ i v i quy n tài s n – quy n l i v m t tài s n cho tác gi , tác gi ho c ch s h u quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh s ph i ñ i m t v i vi c ñ c quy n c a mình ñ i v i tác ph m ñi n nh b xâm h i nghiêm tr ng, n i b t trong s ñó là quy n sao chép tác ph m. M t tác ph m ñi n nh khi ñã ñư c s hóa, ñ nh d ng dư i d ng các t p d li u trên Internet thì có th ñư c sao chép m t cách d dàng, ñơn gi n, ti t ki m th i gian, chi phí mà v n ñ m b o ñư c ch t lư ng c a tác ph m. Các tác ph m ñi n nh sao chép ñư c t o ra không h n ñ nh v s lư ng, có th ñáp ng ñư c nhu c u c a hàng tri u ngư i trên kh p th gi i, do ñó, s là m t thách th c l n cho tác gi ho c ch s h u quy n tác gi trong vi c ki m soát hành vi sao chép này. Quy n truy n ñ t tác ph m ñ n công chúng cũng s b nh hư ng nghiêm tr ng khi ch v i các thi t b ñư c k t n i Internet, m i ngư i có th tìm ki m và thư ng th c tác ph m ñi n nh thông qua các trang web tr c tuy n lưu tr phim mà không c n s cho phép c a tác gi hay ph i tr ti n. S tác ñ ng c a Internet còn nh hư ng tr c ti p ñ n quy n phân ph i, quy n cho thuê tác ph m ñi n nh c a tác gi và ch s h u quy n tác gi tác ph m ñi n nh.
158 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
2.3. Th c tr ng b o h quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh trên Internet Trong năm 2011, Hàn Qu c có 2,7 t n i dung các m ng ñi n nh, âm nh c, truy n hình, game, xu t b n b vi ph m b n quy n, làm th t thoát 2.400 t won (kho ng 40.000 t ñ ng Vi t Nam). Năm 2012, bên c nh vi c nâng m c ñ x ph t vi ph m b n quy n, ti n hành lu t “b t quá tam” (vi ph m ba l n s ngưng d ch v )..., Hàn Qu c ñã b t bu c các nhà cung c p d ch v tr c tuy n ti n hành cài ñ t h th ng qu n lý sao chép l u. Tuy nhiên, h th ng này cũng ch ch n ñư c 10% nh ng trang m ng, còn các ki u vi ph m trên m ng khác như qua Torrent... không áp d ng ñư c. Trong năm 2013, ch riêng trong lĩnh v c ñi n nh, vi c vi ph m b n quy n trên m ng làm thi t h i cho các nhà s n xu t, phát hành 4.000 t won (tương ñương 68.000 t ñ ng Vi t Nam). Đ n năm 2014, ch riêng vi c sao chép l u online ñã chi m kho ng 5000 t won. T i Hoa Kỳ, hành vi xâm ph m b n quy n nói chung và quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh nói riêng di n ra h t s c ph bi n v i r t nhi u trang chia s d li u tr c tuy n P2P b t h p pháp. Theo ư c tính, ñ n 99% t t c các file chuy n giao thông qua m ng chia s d li u P2P ñ u b t h p pháp. Theo t ch c Pew t i Hoa Kỳ, kho ng 31% gi i tr Hoa Kỳ ñã t ng s d ng chương trình Instant Message ñ chia s phim và video. T i Pháp, theo nghiên c u c a Hi p h i công nghi p âm nh c SNEP ( Syndicat national de l'édition phonographique ), t l chia s d li u tr c tuy n P2P khá cao, chi m kho ng 31% trong t ng s ngư i dùng Internet t i qu c gia này. Các kênh chia s d li u m i cũng phát tri n m nh, bao g m nhi u gói ph n m m chia s d li u tr c tuy n như: Window Live Messenger, Yahoo Messenger, Facebook, AOL’s AIM... Đ i v i lĩnh v c ñi n nh, các tác gi tác ph m ñi n nh cũng ư c tính r ng, s lư ng tác ph m ñi n nh ñư c download qua Internet cao ngang v i s ngư i ñ n r p chi u phim. Theo Báo cáo c a Phòng Thương m i Internet ICC, thi t h i ñ i v i lĩnh v c ñi n nh là 234 tri u EU, tương ñương v i 2.419 công vi c b m t ñi vì xâm ph m b n quy n qua Internet. T i Vi t Nam, chính sách b o h quy n tác gi , trong ñó có chính sách b o h quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh trên Internet t i Vi t Nam ñã phát huy hi u qu tích c c; tuy nhiên, hi n tư ng các cá nhân, t p th vô tình ho c c ý l i d ng nh ng k h trong lu t ñ tr c l i v n di n ra ph bi n, m c ñ vi ph m quy n tác gi tác ph m ñi n nh Vi t Nam hi n nay v n còn cao. M i ñây, t i h i th o “B o v b n quy n ñi n nh và truy n hình” ñư c t ch c vào tháng 06/2015 t i Thành ph H Chí Minh, trong khuôn kh tri n lãm qu c t “Phim và công ngh truy n hình Vi t Nam 2015”, th ng kê cho th y: “30% 40% s b phim hi n nay b phát tán trên m ng ngay sau khi phát hành ”. Còn theo Báo cáo thanh tra c a B Văn hóa Th thao và Du l ch, t năm 2007 ñ n nay, tình tr ng vi
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 159 ph m quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh trên Internet di n ra v i quy mô ngày càng l n, t p trung vào lo i hình phim chi u r p và phim nư c ngoài, c th : Năm 2016, phim “Ngày n y ngày nay” ñã b quay lén trong r p chi u phim và sau ñó ñư c phát tán r ng rãi trên các website xem phim online. Tương t , phim “Yêu” c a ñ o di n Vi t Max cũng ch công chi u ñư c 2 ngày, ngay l p t c ñã có b n quay lén toàn b phim và ñăng t i lên YouTube, cũng như m t s trang xem phim mi n phí khác; b phim “Tôi th y hoa vàng trên c xanh” c a ñ o di n Victor Vũ ñ t k l c v doanh thu t i các r p chi u nhưng cũng không “thoát” ñư c tình tr ng quay tr m và phát tán trên các trang xem phim trên Internet; Năm 2016, ngay khi b phim “Em là bà n i c a anh” ñang công chi u r ng rãi t i các r p trong c nư c, thì ngày 6/1/2016, trên m ng xã h i ñã xu t hi n b n quay tr m phim ngay t i r p và ñư c ñăng t i lên trang YouTube. Ngay l p t c, s lư ng truy c p vào ñư ng link này tăng v t, r t nhi u ngư i còn chia s l i ñ xem và cho r ng “không m t ti n mua vé hay th i gian ñ n r p, v n ñư c xem phim hay”; Phim “The wolf of wall street” ñư c ñ c Oscar chưa t ng ñư c phát hành chính th c t i Vi t Nam nhưng trên các trang m ng xem phim online ñ u xu t hi n các b n phim t SD, HD ñ n full HD; Phim “Fiftty shades of gray” b chi u tràn lan trên m ng Internet, có c b n full HD ñ y ñ ph ñ , c b n 18+ full (ngoài r p ñã b cut) Ngay trong tháng 10/2015, Nhà nư c v a ph t vi ph m trang m ng Hayhaytv do h u h t phim, chương trình truy n hình và video clip mà Hayhaytv ñăng t i ñ u chưa có s ñ ng ý c a tác gi v i m c ph t hành chính vi ph m b n quy n là 60.000.000 ñ ng. Ngoài ra, Công ty Bách Tri u Phát ch qu n c a Hayhaytv ph i g b toàn b s n ph m vi ph m ñang lưu gi trong vòng 10 ngày. Đư c bi t, doanh thu c a Hayhaytv t thu phí ngư i xem, bán qu ng cáo và bán d ch v video tr c tuy n (SVOD) lên t i hàng t ñ ng m i tháng... Tình tr ng vi ph m b n quy n phim nh tràn lan ñ n m c Liên minh SHTT Qu c t (IIPA) ñã ñưa Vi t Nam vào danh m c các nư c c n b n tâm. V i lư ng truy c p ñ ng th 270 toàn c u, trong ñó t i hơn phân n a là t Hoa Kỳ và châu Âu (theo s li u t SimilarWeb), Putlocker ñã ñưa phim l u Vi t Nam lên “ñ ng c p th gi i”. Nh ng s li u trên cho th y, hành vi vi ph m quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh trên Internet di n ra r t ph bi n b i s ti n l i, d dàng và không m t ti n khi xem phim ho c download các tác ph m ñi n nh trên các website lưu tr phim tr c tuy n (n u m t cũng không ñáng k ) và chính ngư i dùng Internet ñã và ñang vô tình ti p tay cho n n vi ph m quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh trên Internet.
160 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
2.4. Gi i pháp b o h quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh trên Internet t i Vi t Nam Đ h i nh p toàn c u hóa, ñ c bi t trong lĩnh v c văn hóa tinh th n, góp ph n t o ra m t môi trư ng lành m nh, t o s h p d n, thu hút và thúc ñ y s sáng t o c a các tác gi trong vi c sáng t o ra tác ph m ñi n nh, b o v quy n l i cho công chúng ñư c ti p c n và thư ng th c các tác ph m ñi n nh chính g c, có ch t lư ng t t, trong th i gian t i, các cơ quan ch c năng và b n thân tác gi , ch s h u quy n tác gi tác ph m ñi n nh và công chúng, theo chúng tôi, c n ti n hành ñ ng th i m t s gi i pháp sau: Th nh t , ti p t c hoàn thi n các quy ñ nh pháp lu t dân s v quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh trên Internet, pháp lu t v x lý vi ph m hành chính và hình s phù h p, ñáp ng các yêu c u th c ti n. Hi n nay, các quy ñ nh v t i xâm ph m quy n tác gi ñ i v i lo i hình tác ph m ñi n nh ñã ñư c ñ c p, tuy nhiên, các quy ñ nh ña ph n m i ch d ng l i vi c ghi nh n hành vi xâm ph m quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh trong môi trư ng truy n th ng, d n ñ n hi u qu th c thi còn h n ch và chưa ñáp ng ñư c yêu c u b o v quy n tác gi tác ph m ñi n nh trên Internet m t cách ñ y ñ . Th hai , v th m quy n x ph t vi ph m hành chính trong lĩnh v c quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh trên Internet, c n t p trung vào m t lo i ch th nh t ñ nh ho c thi t l p m t cơ quan chuyên môn ñ ñưa ra nh ng hình th c x ph t h p lý và hi u qu . Theo báo cáo, trong 06 tháng ñ u năm 2016, C c B n quy n tác gi ñã hoàn thi n “Đ án v vi c thành l p Trung tâm giám ñ nh quy n tác gi , quy n liên quan” là ñơn v s nghi p công l p th c hi n giám ñ nh quy n tác gi , quy n liên quan tr c thu c C c B n quy n tác gi và ñã ñư c B trư ng B Văn hóa Th thao và Du l ch ban hành Quy t ñ nh s 1981/QĐ BVHTTDL ñ thành l p. Th ba , tác gi , ch s h u quy n tác gi tác ph m ñi n nh trên Internet c n ñ u tư áp d ng các cách th c b o h tác ph m ñi n nh c a mình trên Internet b ng các bi n pháp công ngh cao như ñăng ký t o tài kho n cá nhân online. Tài kho n này s là nh n d ng k thu t s c a tác gi và nó có m c ñ b o m t cao. T t c các tác ph m ñi n nh mà tác gi sáng t o ra và yêu c u ñư c b o h quy n tác gi s ñư c k t n i ngay l p t c ñ n tài kho n cá nhân c a tác gi . Ngay sau ñó, h th ng s yêu c u tác gi xác nh n l i các thông tin mà tác gi v a cung c p v tác ph m ñi n nh và ñưa cho tác ph m m t tài kho n ID duy nh t và ñư c k t n i v i tài kho n k thu t s c a tác gi . T ñó v sau, h th ng b o m t này s c p nh t các thông tin liên quan ñ n tác ph m như: lư ng ngư i truy c p mu n xem online tác ph m ñi n nh; ñ a ch nào mu n download tác ph m ñi n nh;...và g i thông báo tr c ti p cho tác gi tác ph m ñi n nh.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 161
Th tư , tăng cư ng công tác tuyên truy n, giáo d c, ñ ng viên và phát huy s c m nh toàn dân tích c c tham gia phòng ng a và ñ u tranh ch ng các hành vi xâm ph m quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh, ñ c bi t là trên môi trư ng Internet, c n ñư c th hi n qua các tài li u chính th ng t i trang thông tin chính th c c a C c B n quy n tác gi . Th năm , tăng cư ng công tác thanh tra, ki m tra; ph i h p ch t ch gi a các cơ quan ch c năng và ch s h u, thông qua các bi n pháp nghi p v ñ phát hi n các ch th có hành vi vi ph m, kiên quy t x lý ñúng pháp lu t, công khai trên các phương ti n thông tin ñ i chúng ñ toàn dân ñư c bi t; nâng cao hơn n a vai trò c a tòa án trong vi c xét x nghiêm minh các hành vi xâm ph m nghiêm tr ng quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh trên Internet; xây d ng l c lư ng chuyên trách v s h u trí tu , b i dư ng nâng cao trình ñ chuyên môn nghi p v , tăng cư ng cơ s v t ch t k thu t ñ ñáp ng yêu c u nhi m v . Th sáu , hư ng t i vi c Tòa án th c s tr thành “kênh” gi i quy t thuy t ph c, ưa chu ng ñ i v i các tranh ch p v tác quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh trên Internet. Th b y, m r ng h p tác qu c t , h c h i kinh nghi m b o h quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh trên Internet c a m t s qu c gia trên th gi i. T i Hàn Qu c, nhi u gi i pháp h u hi u như t o mô hình liên k t gi a công ngh ki m tra vi ph m tác quy n (tìm và ch n vi ph m), công ngh lưu thông n i dung, công ngh qu n lý n i dung, công ngh phòng tránh vi ph m tác quy n. M t trong s ñó là công ngh l c Fingerprint Filtering (DNA k thu t s ) ñư c áp d ng khá ph bi n ñ ngăn ch n n n ăn c p b n quy n trên môi trư ng s . T ñó, nó giúp tìm ra khá nhi u trư ng h p s d ng, qua ñó có bi n pháp x lý thích h p. Còn theo kinh nghi m c a Hoa Kỳ và Pháp, bi n pháp k thu t b o h quy n tác gi tác ph m ñi n nh trên Internet là khóa các ñư ng d n t i các trang web xem phim th c hi n hành vi xâm ph m b n quy n qua Internet; s d ng công c tìm ki m ñ ñi u tra các website cung c p phim b n quy n b t h p pháp trên m ng d li u P2P; yêu c u các nhà cung c p d ch v m ng cung c p t c ñ ñư ng truy n th p nh m vào các ñ i tư ng thư ng xuyên download phim b t h p pháp; cung c p file nh ng ño n phim ch có m t ph n gi i h n tác ph m trên m ng chia s d li u P2P; ñưa vào các ph n m m các chương trình ki m tra tính xác th c ñ ngăn ch n sao chép. V i bi n pháp thông tin qu n lý quy n, Pháp xây d ng Lu t Hadopi ñi u ch nh vi c phân ph i và b o v các sáng t o trên môi trư ng Internet. Cùng v i vi c ra ñ i lu t này, Cơ quan t i cao v phân ph i các tác ph m và b o v quy n trên Internet HADOPI, ñư c thành l p. HADOPI không tr c ti p giám sát trên Internet ñ phát hi n hành vi xâm ph m quy n mà s do chính tác gi , ch s h u quy n tác gi tác ph m ñi n nh s cung c p thông tin cho HADOPI. T ñó, HADOPI s yêu c u nhà cung c p d ch v Internet xác ñ nh ch s h u IP có hành vi xâm ph m quy n tác cùng tên, ñ a ch ñi n t và bưu ñi n. Khi ñã xác ñ nh ñư c ngư i dùng có
162 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI hành vi xâm ph m, HADOPI s g i email cho ngư i s d ng ñ yêu c u ngư i ñó ch m d t m i vi c t i xu ng máy cá nhân m t cách b t h p pháp. Trong trư ng h p tái ph m l n th 3, HADOPI s kh i ki n.
3. K T LU N
S xu t hi n c a Internet và kh năng truy c p, “t i lên, t i xu ng” mi n phí các thông tin ñã t o ra m t th c tr ng ñáng báo ñ ng v vi c xâm ph m quy n tác gi , ch s h u quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh khi ñư c lưu thông trên Internet. Vi c ñưa các tác ph m ñi n nh lên Internet c n ph i ñư c nhìn nh n như m t cách ph bi n tác ph m m i v i k thu t và công ngh m i. Do ñó, ñòi h i ph i có các văn b n quy ph m pháp lu t, trong ñó có Lu t s h u trí tu Vi t Nam; c n c th hóa các ch tài pháp lý b o ñ m quy n c a tác gi , ch s h u quy n tác gi ñ i v i tác ph m ñi n nh trên Internet và b o ñ m quy n t do cơ b n c a công dân, c a con ngư i khi ti p c n v i nh ng sáng t o tinh th n này.
TÀI LI U THAM KH O
1. Nguy n Th Qu Anh (2014), “Nghiên c u Hi p ñ nh TRIPs: Nh ng tác ñ ng t i quy ñ nh v các t i xâm ph m quy n s h u trí tu trong B lu t Hình s năm 1999”, T p chí Khoa h c, Đ i h c Qu c gia Hà N i: Lu t h c, t p 30. 2. B Khoa h c và Công ngh , C c S h u Trí tu (2015), Báo cáo thư ng niên Ho t ñ ng s h u trí tu năm 2015 , Nxb Khoa h c và K thu t, Hà N i. 3. B Văn hóa, Th thao và Du l ch Hàn Qu c ph i h p v i T ch c SHTT Th gi i (WIPO), H i ngh qu c t Công ngh b n quy n ICOTEC , Seoul, 2012. 4. C c B n quy n tác gi (2016), H i ngh t ng k t công tác năm 2015 và tri n khai chương trình công tác năm 2016 , Hà N i. 5. C c B n quy n tác gi (2014), H i ngh tr c tuy n t ng k t 5 năm th c hi n Ch th s 36/2008/CT TTg v tăng cư ng qu n lý và th c thi b o h quy n tác gi , quy n liên quan , Hà N i Đà N ng Thành ph H Chí Minh. 6. Đ Kh c Chi n (2014), “V b o h quy n tác gi trong môi trư ng Internet” , bài tham lu n t i H i th o “B o h quy n tác gi trong môi trư ng s t i Vi t Nam” , Thành ph H Chí Minh. 7. Nguy n Anh Đ c (2014), B o h quy n tác gi trư c nh ng xâm ph m t Internet trên th gi i và Vi t nam: Phân tích dư i góc ñ quy n con ngư i, Lu n văn Th c sĩ, Đ i h c Qu c gia Hà N i. 8. Frank Bass (2007), Hư ng d n tìm ki m trên Internet và vi t báo c a hãng thông t n AP , Nxb Thông t n, Hà N i. 9. Lê Th Nam Giang (2014), “Nh ng thách th c v m t pháp lý trong vi c b o h quy n tác gi trong môi trư ng Internet”, bài tham lu n t i H i th o “B o h quy n tác gi trong môi trư ng s t i Vi t Nam” , Thành ph H Chí Minh.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 163
AUTHOR’S RIGHT PROTECTION FOR CINEMATOGRAPHIC WORKS ON THE INTERNET
AbstractAbstract: Cinematographic works is a kind of artistic works that need to be protected. With the explosion of the Internet, the protection of author’s right for cinematographic works becomes more complicated than ever. Although Internet helps authors to promote their works to public conveniently and fastly, but it also causes many difficulties in protecting author’s right. The article discusses more about the author’s right protection for their cinematographic works, which are published via the internet. KeywordsKeywords: author’s right, cinematographic works, Internet.
164 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
VAI TRÒ CCỦỦỦỦAA NHÂN VIÊN CÔNG TÁC XÃ HHỘỘỘỘIIII TRONG HOHOẠẠẠẠTT ĐT ĐỘĐ ỘỘỘNGNG HHỖỖỖỖ TR TRỢỢỢỢ TR TRẺẺẺẺ T TỰỰỰỰ K KỶỶỶỶ
Bùi Th H ng Minh 1 Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i
Tóm tt tttt: Hi n nay h i ch ng t k ñư c xem như m t nan ñ c a toàn xã h i, s lư ng tr t k tăng lên nhanh chóng t t c các qu c gia trên th gi i. V i tư cách là ngư i h tr chuyên nghi p các ñ i tư ng y u th trong xã h i, nhân viên công tác xã h i ñóng vai trò quan tr ng trong vi c tr giúp nh ng cha m có con là tr t k . Nh ng ho t ñ ng tr giúp c a nhân viên công tác xã h i có th ñư c khái quát qua nh ng vai trò c th như sau: Vai trò là nhà giáo d c, vai trò ngư i tư v n tâm lý, vai trò ngư i k t n i ngu n l c, vai trò xây d ng m ng lư i, vai trò là ngư i h tr / t o ñi u ki n. TTT T khóakhóa: nhân viên công tác xã h i, vai trò, h tr , tr t k
1. M Đ U
T k là m t lo i r i lo n th n kinh nh hư ng ñ n ch c năng, ho t ñ ng c a não b . Hi n nay s lư ng tr t k (TTK) trên th gi i gia tăng nhanh chóng, t t c các nhóm ch ng t c, màu da, dân t c, các n n kinh t xã h i khác nhau, tr thành m t th “h i ch ng” toàn c u. Ngày 30/3/2012, trên trang tin c a Trung tâm phòng ch ng d ch b nh c a M (CDC Centers for disease control and prevention) chính th c công b s li u th ng kê m i v tr t k là: hi n c 88 tr thì có 1 tr ñư c xác ñ nh là r i lo n ph T k (ASD Autism Spectrum Disorder) m t d ng, m c ñ nào ñó. Vi t Nam, t k v n còn là v n ñ khá m i m . Vi c tuyên truy n, ph bi n nguyên nhân, bi u hi n và các phương pháp, cách th c chăm sóc, tác ñ ng giúp tr t k hòa nh p xã h i ch y u qua các tài li u nư c ngoài ñư c d ch ra ti ng Vi t. Chưa có nhi u nghiên c u chuyên sâu, nghiên c u trư ng h p c th v ch ng b nh này. Đ c bi t, vi c thành l p ñ i ngũ chuyên gia, nhân viên công tác xã h i (NVCTXH) cũng như vai trò c a các nhân viên này trong vi c can thi p, tư v n, h tr chăm sóc tr t k chưa ñư c chú ý ñúng m c.
1 Nh n bài ngày 12.12.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Bùi Th H ng Minh; Email: [email protected]
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 165
2. N I DUNG
2.1. Khái ni m tr t k Vào ñ u th k 19 ñã có nh ng báo cáo v trư ng h p ñơn l c a nh ng tr m c các b nh r i lo n tâm trí có liên quan ñ n m t bi n d ng rõ c a quá trình phát tri n. Tuy nhiên, mãi r t lâu v sau này thì các r i lo n này m i ñư c khoa h c th a nh n. Ban ñ u, chúng ñư c x p vào m t d ng c a tâm th n phân li t. Đ n năm 1911, nhà tâm th n h c Bleuler ñã là ngư i ñ u tiên nói ñ n các r i lo n này dư i khái ni m “t k ”. T ñó ñ n nay có r t nhi u hi u l m và nh n th c chưa ñúng v r i lo n này. Các nhà khoa h c trên th gi i ñã ñưa ra khá nhi u quan ñi m khác nhau v t k . Nh ng quan ni m này r t phong phú và ña d ng, bài vi t l y m t s quan ni m sau làm n n t ng ñ hi u v t k . Th nh t, theo Freud (1923): “T k là s ñ u tư vào ñ i tư ng quay tr l i cái tôi, có nghĩa là ñã tr thành t yêu, là s n náu c a tr em trong th gi i bên trong huy n tư ng và o nh ñ nói r ng cái t tr o tư ng ch có th ñư c m t th i gian, ñ i v i ch th v i ñi u ki n ph i thêm vào ñó s chăm sóc c a ngư i m ” [3,4]. Th hai, theo Kanner (1943): “T k là s rút lui c c ñoan c a m t s tr em t lúc m i b t ñ u cu c s ng, tri u ch ng ñ c bi t c a b nh là m t s hi m th y, ñó là s r i lo n t c i r , là s không có kh năng c a nh ng tr này trong công vi c thi t l p m i quan h bình thư ng v i nh ng ngư i khác và hành ñ ng m t cách bình thư ng v i các tình hu ng t lúc chúng b t ñ u cu c s ng” [3,5]. Th ba, theo t ñi n bách khoa Columbia (1996) cho r ng: “T k là m t khuy t t t phát tri n có nguyên nhân t nh ng r i lo n th n kinh nh hư ng ñ n ch c năng cơ b n c a não b . T k ñư c xác ñ nh b i s phát tri n không bình thư ng v k năng giao ti p, kĩ năng tương tác xã h i và suy lu n. Nam nhi u g p 4 l n n . Tr có th phát tri n bình thư ng cho ñ n t n 30 tháng tu i” [3,5]. Cu i cùng, theo DSM – IV (1994): “T k là s phát tri n không bình thư ng hay là m t s gi m sút rõ r t, ho t ñ ng b t thư ng ñ c trưng trong ba lĩnh v c: Quan h xã h i, giao ti p và tác phong thu h p ñ nh hình” [1,4]. Như v y, m i góc ñ nghiên c u khác nhau có các quan ñi m khác nhau v tr t k . Nhìn chung, các khái ni m, ñ nh nghĩa v t k ñ u cho r ng t k là m t d ng khuy t t t su t ñ i, làm h n ch ñ n kh năng giao ti p, tương tác xã h i và xu t hi n các hành vi ñ nh hình có tính l p ñi l p l i.
2.2. Khái ni m công tác xã h i Công tác xã h i (CTXH) ñư c xem là m t ngh th c hành chuyên nghi p và mang tính khoa h c các nư c phát tri n. Trên th gi i, l ch s phát tri n c a công tác xã h i ñã
166 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI tr i qua g n 1 th k . Cho ñ n nay ñã có r t nhi u công trình nghiên c u v khái ni m CTXH, bài vi t sau l y m t s quan ni m sau làm n n t ng cho vi c tìm hi u sâu hơn v khái ni m công tác xã h i. Th nh t, theo các Hi p h i Qu c gia c a nhân viên xã h i M (NASW): Công tác xã h i là ho t ñ ng ngh nghi p giúp ñ các cá nhân, nhóm hay c ng ñ ng ñ nh m nâng cao hay khôi ph c ti m năng c a h ñ giúp h th c hi n ch c năng xã h i và t o ra các ñi u ki n xã h i phù h p v i các m c tiêu c a h [1, 2] Th hai, theo C Th c sĩ Nguy n Th Oanh: Công tác xã h i nh m giúp cá nhân và c ng ñ ng t giúp. Nó không ph i là m t hành ñ ng ban b c a t thi n mà nh m phát huy s m nh c a h th ng thân ch (cá nhân, nhóm và c ng ñ ng) ñ h t gi i quy t v n ñ c a mình [2, 3]. Th ba, theo Liên ñoàn Chuyên nghi p Xã h i Qu c t (IFSW) t i H i ngh Qu c t Montreal, Canada, vào tháng 7/2000: Công tác xã h i chuyên nghi p thúc ñ y s thay ñ i xã h i, ti n trình gi i quy t v n ñ trong m i quan h con ngư i, s tăng quy n l c và gi i phóng cho con ngư i, nh m giúp cho cu c s ng c a h ngày càng tho i mái và d ch u. V n d ng các lý thuy t v hành vi con ngư i và các h th ng xã h i. Công tác xã h i can thi p nh ng ñi m tương tác gi a con ngư i và môi trư ng c a h [3, 4]. Như v y, các khái ni m này ñ u cho r ng, CTXH là là ho t ñ ng th c hành chuyên nghi p nh m h tr cá nhân, nhóm c ng ñ ng giúp thân ch ñ t ñư c s thay ñ i v m t xã h i, gi i quy t các v n ñ trong các m i quan h v i con ngư i và nâng cao an sinh xã h i
2.3. Vai trò c a nhân viên công tác xã h i trong h tr tr t k Trư c nh ng th c t trên, ñ nâng cao hi u qu công tác giáo d c hòa nh p tr em, ñ c bi t là tr em m c h i ch ng t k , ñòi h i ph i có s ph i h p c a gia ñình, nhà trư ng và xã h i. Trong ñó, vai trò c a các ho t ñ ng công tác xã h i nói chung và vai trò c a nhân viên công tác xã h i nói riêng là r t quan tr ng. Nhân viên công tác xã h i có nhi m v giúp thân ch nh n ra v n ñ , gi i quy t các v n ñ khó khăn thân ch ñang g p ph i, can thi p, tham v n ho c làm công tác bi n h trong ti n trình t ch c ho t ñ ng. Nh ng ho t ñ ng ch a tr , ngăn ng a và phát tri n nh m m c ñích giúp thân ch h i nh p vào cu c s ng bình thư ng c a gia ñình và c ng ñ ng, t o ñi u ki n cho thân ch tham gia vào các ho t ñ ng nhóm ñ ng c nh, giúp cha m tăng năng l c ng phó v i nh ng v n ñ khó khăn có th g p ph i. V i tư cách là ngư i h tr chuyên nghi p các ñ i tư ng y u th trong xã h i, nhân viên công tác xã h i ñóng vai trò quan tr ng trong vi c tr giúp các b c cha m có con là
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 167 tr t k , tham v n cho cha m bi t nh ng thông tin phù h p v con như chương trình can thi p tr li u, k ho ch giáo d c theo t ng kho ng th i gian nh t ñ nh, xây d ng l i nh ng m i quan h t t ñ p v n b mâu thu n trong quá trình chăm sóc con, gi i t a tâm lý căng th ng trong gia ñình..., cũng như t o n n t ng thu n l i cho s phát tri n, ti n b và hòa nh p c ng ñ ng c a tr t k . Nh ng ho t ñ ng tr giúp c a nhân viên công tác xã h i có th ñư c khái quát qua nh ng vai trò như sau: Vai trò là nhà giáo d c: Đ u tiên, nhân viên công tác xã h i có th ñ m nh n vai trò như là m t giáo viên can thi p s m. B ng các bài t p v v n ñ ng thô, v n ñ ng tinh, ngôn ng , nh n th c, nhân viên công tác xã h i h tr tr c i thi n nh ng khi m khuy t tr m c ph i, giúp tr c i thi n kh năng v v n ñ ng, ngôn ng , nh n th c, giao ti p, hư ng tr ñ n mô hình giáo d c hòa nh p. Ngoài ra, nhân viên công tác xã h i còn ph i ñ m nh n vai trò như ngư i ñ nh hư ng, nhân viên công tác xã h i d a vào các ñ c ñi m c a tr ñ ti n hành hư ng d n b m th c hi n phương pháp can thi p nào t t nh t cho tr thông qua các bu i t p hu n ho c workshop. Nhân viên công tác xã h i cung c p thông tin v phương pháp, hư ng d n c th cách th c hi n phương pháp ñó và ki m tra hi u qu c a phương pháp can thi p ñ i v i tr trong m t kho ng th i gian nh t ñ nh. Vai trò là ngư i k t n i ngu n l c: Đây là m t vai trò quan tr ng c a nhân viên công tác xã h i v i tư cách là m t ngư i trung gian k t n i cha m có con là tr t k v i các ngu n l c c n thi t. Ngu n l c này có th là nh ng ngư i thân trong gia ñình, ñ c bi t là ông bà, b m , anh ch em trong gia ñình. Khi cha m có nh ng nghi ng ho c có k t lu n là con b t k thì thư ng có tâm tr ng lo s , hoang mang, lúc ñó h c n nh t là có ngư i thân bên c nh ñ an i, ñ ng viên. Ngoài ra n u mu n quá trình can thi p cho tr t k hi u qu c n có s th ng nh t c a toàn gia ñình, tránh trư ng h p “tr ng ñánh xuôi, kèn th i ngư c” ñem ñ n s tương tác không hi u qu . Chính v v y, nhân viên công tác xã h i có vai trò k t n i m i thành viên trong gia ñình thành m t th th ng nh t. Ngu n l c này còn có th là các cá nhân, t ch c, ban ngành, ñoàn th nh ng ñơn v có liên quan ñ n v n ñ c n gi i quy t c a tr , ho c cũng có th là các d ch v s n có trong c ng ñ ng. Tr t k c n d ch v liên quan ñ n trư ng h c, b nh vi n, khu vui chơi, cha m có con là tr t k có th có nhi u nhu c u c n tr giúp khác nhau như h tr v m t tâm lý, pháp lý, chăm sóc s c kh e th ch t và s c kh e tâm trí, gi i t a căng th ng và tránh nh hư ng ñ n công vi c c a cha m có con là tr t k ... B i v y, ñ ñ m b o ñư c vai trò này, nhân viên công tác xã h i c n hi u rõ các d ch v , l a ch n d ch v phù h p v i thân ch c a mình và tr c ti p giúp h ti p c n v i các d ch v . Khi h tr thân ch s d ng các d ch v , nhân viên công tác xã h i có th ph i trao ñ i v i nh ng ngư i cung c p d ch v v hoàn c nh c a thân ch ñ h có cách ti p c n phù
168 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI h p, tránh làm t n thương ñ n tinh th n và tâm lý c a tr t k và cha m có con là tr t k . Vai trò xây d ng m ng lư i h tr . Có r t nhi u v n ñ khó khăn mà cha m có tr t k ph i ñ i m t, H loay hoay không bi t ph i b u víu vào ñâu và tin tư ng vào ai, h không bi t ph i tìm nơi nào thăm khám, ch n ñoán cho con là t t nh t, h không bi t nên l a ch n trư ng h c nào cho con là h p lý, h phân vân không bi t nên th c hi n các ho t ñ ng nào là t t cho con. Chính vì nh ng băn khoăn ñó, nhân viên công tác xã h i có vai trò là ngư i trung gian, hình thành m ng lư i h tr tr t k có cơ h i ñư c tham gia vào các câu l c b hòa nh p, hư ng nghi p các gia ñình có con là tr t k ti p c n ñư c v i các d ch v h tr , t o nên các ñ a ch ñáng tin c y. Vai trò là ngư i bi n h : Đây là m t vai trò quan tr ng c a nhân viên công tác xã h i v i tư cách là m t ngư i ñ i di n cho ti ng nói c a thân ch ñ góp ý ki n nh m thúc ñ y vi c so n th o ra các chính sách xã h i phù h p có th h tr ñư c gia ñình có con là tr t k . B n thân tr t k ñã g p r t nhi u khó khăn, khó khăn v tâm lý, nh n th c, ngôn ng giao ti p, khó có kh năng hòa nh p. Gia ñình c a tr t k cũng ph i ñ i m t v i r t nhi u v n ñ , ví d như v n ñ kh ng ho ng tâm lý, v n ñ tài chính cho tr tham gia l p can thi p, s xa lánh, không ch p nh n c a c ng ñ ng. Tuy nhiên, b n thân h khó có th t mình nói lên nh ng khó khăn ñó và xin s h tr c a xã h i. Vì v y cho nên v i vai trò là ngư i ñ i di n cho ti ng nói c a thân ch , nhân viên công tác xã hôi c n thúc ñ y các chính sách h tr gia ñình tr t k , nghiên c u, ñánh giá t ng th v hi n tr ng cung c p d ch v và nhu c u c a tr t k . Xây d ng các văn b n quy ph m pháp lu t huy ñ ng s tham gia ñóng góp ngu n l c chăm sóc, tr giúp, ph c h i ch c năng ñ i v i tr t k . Trong ñó, c n ñưa t k vào danh m c các d ng khuy t t t ñ có căn c cho vi c xây d ng chính sách xã h i; thúc ñ y nghiên c u xây d ng chính sách ñ c thù ñ i v i tr t k và gia ñình, ưu tiên 4 chính sách là b o tr xã h i, h tr giáo d c, chăm sóc y t , ph c h i ch c năng và h tr các nhu c u vui chơi gi i trí... Đ ng th i, thúc ñ y nhanh vi c xác ñ nh m c ñ khuy t t t và c p gi y xác ñ nh m c ñ khuy t t t v i tr t k . T o m i ñi u ki n ñ cha m có con là tr t k yên tâm nuôi d y con t t, s m ñưa con tr v hòa nh p, b o v các quy n l i chính ñáng c a gia ñình tr t k , c a tr t k tránh s xa lánh, không ch p nh n c a xã h i.
3. K T LU N
Tr t k cũng như bao tr em khác ñ u có nh ng nhu c u, s thích và kh năng khác nhau. Các em c n ñư c chăm sóc, giáo d c và ñư c ñ m b o các quy n như m i ñưa tr bình thư ng khác. Mong mu n l n nh t c a cha m là ñưa con tr v hòa nh p v i c ng
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 169
ñ ng. Ph n l n các b c ph huynh ch sau khi ñưa con ñi ch n ñoán t i các cơ s y t ho c các trung tâm chuyên bi t m i có nh ng hi u bi t cơ b n v v n ñ c a tr . Tuy nhiên, ki n th c v n i dung, phương pháp, phương ti n chăm sóc, giáo d c tr t k nói chung và t i gia ñình nói riêng c a các b c ph huynh còn nhi u h n ch . Đi kèm nh ng khó khăn v tài chính là s eo h p th i gian quan tâm chăm sóc con do b n r n mưu sinh thư ng nh t. Do v y, c n thi t ph i có các d ch v xã h i, nh m h tr thân ch cân b ng tâm lý, chu n b s n sàng ñ i phó v i t t c các khó khăn c n tr phía trư c.
TÀI LI U THAM KH O
1. B nh vi n Nhi Trung ương (2004), Hư ng d n th c hành phương pháp ch n ñoán t k , B Y t , Hà N i. 2. Nguy n Th Oanh (1998), Công tác xã h i ñ i cương , Nxb Giáo d c. 3. Nguy n Văn Thành (2006), Tr em t k và phương th c giáo d c, Nxb Tôn giáo. 4. Võ Nguy n Tinh Vân (2006), T k và tr li u, Nxb Bamboo, Australia. 5. Nguy n Kh c Vi n (2001), T ñi n tâm lý , Nxb Th gi i, Hà N i.
ROLE OF SOCIAL STAFFS IN SUPPORTING CHILDREN WITH AUTISM
AsbtractAsbtract: At present, autism is considered as the big problem of the whole society. The number of autistic children has been increased rapidly around the world. The United Nations Organization dedicated April 2nd as the day to raise community awareness about autism in order to emphasize the role of the society in educating and supporting integration for autistic children every year. As the professional supports for the vulnerable groups in society, social workers play an important role in assisting autistic children’s parents. These roles are specifically overviewed as: educators, psychological consultants, human resource connectors, building the network, supportors/ faciliators. KeywordsKeywords: social worker, role, support, autistic children
170 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
MÔ HÌNH ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA MỐI QUAN HỆ CHỦ SỞ HỮU NGƯỜI ĐẠI DIỆN ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG KINH DOANDOANHH TRONG CÁC DOANH NGHIỆP NH NƯỚC
Nguy n Th H ng Nhâm 1 H c vi n Chính sách và Phát tri n
Tóm tt tttt: S mâu thu n trong l i ích và b n tính tư l i c a m i cá nhân là nguyên nhân c a v n ñ ch s h u – ngư i ñ i di n (ñi u hành) trong các doanh nghi p nhà nư c (DNNN). V n ñ này ngày càng ñư c chú tr ng hơn Vi t Nam b i các nhà nghiên c u, ho ch ñ nh chính sách và gi i doanh nghi p. Trong ph m vi bài báo s ñánh giá nh hư ng c a s tách bi t quy n s h u và quy n ñi u hành, t l v n ch s h u/t ng tài s n t i hi u qu s d ng tài s n và xem có s khác nhau hay không gi a các mô hình DNNN. T ñó, ñưa ra m t s g i ý làm gi m mâu thu n l i ích gi a ch s h u và ngư i ñ i di n. TTT T khóakhóa: Ch s h u, ngư i ñ i di n, DNNN.
1. GI I THI U
Sau quá trình Đ i M i năm 1986, Vi t Nam chuy n t n n kinh t k ho ch hóa t p trung sang n n kinh t th trư ng. Đ i m i doanh nghi p nhà nư c là m t trong nh ng tr ng tâm và là lĩnh v c c i cách nh y c m, khó khăn nh t c a m t n n kinh t chuy n ñ i. Đây không ch ñơn thu n là v n ñ kinh t mà còn là v n ñ mang tính tư tư ng, chính tr , xã h i và tâm lý. Các thách th c c a vi c ñ y m nh c i cách, ñ i m i doanh nghi p nhà nư c t i Vi t Nam là r t gay g t trong b i c nh n n kinh t ñang m r ng h i nh p kinh t qu c t . N u các nhà ho ch ñ nh chính sách th c hi n t t vi c ñ i m i, cơ c u l i bao g m c vi c chuy n ñ i s h u ñ s d ng có hi u qu các ngu n l c ñang có t i khu v c DNNN s t o ñi u ki n nâng cao tính c nh tranh c a doanh nghi p và nâng cao m c tăng trư ng kinh t c a Vi t Nam. Nghiên c u t p trung m t trong nh ng thách th c r t quan tr ng trong quá trình c ph n hóa DNNN là v n ñ “ch s h u và ngư i ñ i di n”. V n ñ ch s h u và th c hi n
1 Nh n bài ngày 20.11.2016, g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016. Liên h tác gi : Nguy n Th H ng Nhâm; Email: [email protected]
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 171 quy n ch s h u nhà nư c ñ i v i ph n v n nhà nư c ñ u tư t i các doanh nghi p chưa có ti n tri n rõ nét. Vi c th c hi n quy n c a ch s h u nhà nư c ñ i v i ph n v n nhà nư c ñ u tư t i m t s doanh nghi p v n th c hi n theo cách qu n lý cũ và v n còn nhi u như c ñi m. Cơ ch th c hi n các quy n ch s h u Nhà nư c ñ i v i DNNN còn ch ng chéo, ñan xen, thi u hi u l c, b phân tán ra nhi u cơ quan, nhi u t ch c d n t i ch ng chéo, th m chí tri t tiêu l n nhau do l i ích c c b . Hơn n a, các cơ quan ñ i di n ch s h u l i ñ ng th i th c hi n ch c năng qu n lý nhà nư c ñ i v i doanh nghi p nhà nư c trong lĩnh v c ngành kinh t k thu t ho c ñ a bàn c a mình. Chúng ta có th xem xét các c ñông c a m t công ty là ngư i s h u và Giám ñ c ñi u hành là ngư i ñ i di n. Cơ s lý thuy t c a mô hình ch s h u – ngư i ñ i di n là ch s h u quá b n r n ñ làm m t công vi c nh t ñ nh nên thuê ngư i ñ i di n, nhưng quá b n r n cũng có nghĩa là ch s h u không th giám sát ngư i ñ i di n m t cách hoàn h o. Có m t s cách mà ngư i ch s h u có th có th c g ng ñ khuy n khích ngư i ñ i di n mà ñi n hình như các h p ñ ng ưu ñãi (tương t như chia s l i nhu n). S tìm hi u v mô hình ch s h u – ngư i ñ i di n là c n thi t vì liên quan ñ n không ch s qu n lý các bi n pháp khuy n khích các cá nhân mà còn qu n lý các bi n pháp khuy n khích các ñơn v t ch c Lý thuy t ch s h u – ngư i ñ i di n ñ c p ñ n m i quan h h p ñ ng gi a m t bên là ngư i ch quy t ñ nh công vi c và m t bên khác là ngư i ñ i di n th c hi n các công vi c ñó. Đã có r t nhi u công trình nghiên c u v m i quan h này ñư c công b ; và ñư c bi t ñ n như m t ph n lý thuy t quan tr ng trong toàn b lý thuy t v doanh nghi p hi n ñ i. Lý thuy t ñ i di n nêu ra v n ñ chính là làm th nào ñ ngư i làm công (ngư i ñ i di n) làm vi c vì l i ích cao nh t cho ngư i tuy n d ng (ngư i ch ) khi h có l i th v thông tin hơn ngư i ch và có nh ng l i ích khác v i l i ích c a nh ng ông ch này. Lý thuy t này k t lu n r ng dư i nh ng ñi u ki n thông tin không hoàn h o (không ñ y ñ và không rõ ràng), ñ c ñi m c a h u h t các th trư ng, hai v n ñ v ñ i di n s xu t hi n là: l a ch n b t l i và m i nguy ñ o ñ c. L a ch n b t l i là trư ng h p ngư i ch không th bi t ch c li u ngư i ñ i di n cho mình có ñ kh năng th c hi n công vi c mà h ñư c tr ti n ñ làm hay không, hay li u kh năng làm vi c c a ngư i ñ i di n có tương x ng v i s ti n h tr hay không. M i nguy ñ o ñ c thư ng g p hơn là trư ng h p ngư i ch không ch c ch n li u ngư i ñ i di n có n l c t i ña cho công vi c ñư c giao hay không, hay li u h có tr c l i cá nhân khi h là ngư i bi t rõ nh ng thông tin mà không ph i c ñông – ông ch nào cũng bi t. Theo lý thuy t ngư i ñ i di n, mâu thu n l i ích gi a ch s h u và ngư i ñi u hành t n t i khi có s tách bi t gi a quy n s h u và quy n ñi u hành. Mâu thu n này s làm gia
172 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI tăng r i ro và chi phí cho công ty. Đ gi i quy t mâu thu n l i ích và gi m thi u r i ro xu t phát t mâu thu n này, thư ng có 5 cách gi i quy t: (i) s d ng mô hình thôn tính; (ii) s d ng cơ c u v n thích h p; (iii) Vai trò c a H i ñ ng qu n tr (HĐQT); (iv) Ch ñ ñãi ng , lương; (v) y ban ki m soát và ch n l n. Trong các cách gi i quy t này, vi c s d ng HĐQT thay m t c ñông ñ giám sát ban ñi u hành ñư c áp d ng ph bi n nh t. Các v n ñ ch s h u ngư i ñ i di n l n ñ u tiên ñư c vi t v nh ng năm 1970 b i các nhà lý thuy t t lĩnh v c kinh t ñ n lý thuy t th ch . Nghiên c u c a Sanfor J. Grossman và Oliver D. Hart (1983) ñưa ra m t phân tích v v n ñ ch s h u – ngư i ñ i di n khá rõ ràng. H u h t các phân tích trư c ñó cho r ng ngư i ch s h u l a ch n m t cơ ch khuy n khích ñ t i ña hóa ñ th a d ng d ki n tùy thu c vào ñ th a d ng c a ngư i ñ i di n t i m t ñi m d ng thì m t bài báo quan tr ng c a Mirrlees ñã ch ra r ng phương pháp này thư ng là không h p l . Carl Shapiro và Joseph E. Stiglitz (1984) ñã xây d ng m t mô hình trong ñó m t gi i pháp c th cho v n ñ ch s h u ngư i ñ i di n có th làm tăng t l th t nghi p. Trong mô hình Shapiro Stiglitz, ngư i s d ng lao ñ ng tr lương nhân viên v i m c lương cao hơn th trư ng g i là "hi u qu ti n lương" ñ ngăn c n nhân viên gi i r i kh i công ty. Chi phí cho m t nhân viên b sa th i ti n lương b m t s cao hơn. Tuy nhiên, n u m t công ty tr lương hi u qu , sau ñó t t c các công ty có th s ph i ñ i m t v i m t s khuy n khích ñ tr lương hi u qu ñ t o s c nh tranh cho nhân viên. Đi u này s t m th i lo i b các ñ ng cơ ñ b vi c k t khi m t vi c m t công ty s không nh t thi t ph i kéo gi m lương m t công vi c khác. Tuy nhiên, n u t t c các công ty tr lương hi u qu , sau ñó ti n lương s cao hơn m c th trư ng thanh toán, d n ñ n tình tr ng th t nghi p không t nguy n. Đi u này làm gi m cơ h i mà m t nhân viên b sa th i s tìm m t công vi c thay th . Vì v y, cu i cùng, ti n lương hi u qu ph c v cho m c tiêu c a h gi m thi u các v n ñ ch s h u ngư i ñ i di n nhưng chi phí ñưa v t l th t nghi p cao hơn. Xu t phát t quan ñi m c a lý thuy t ngư i ñ i di n cho r ng chi phí ngư i ñ i di n (ngư i ñi u hành) tăng cùng m i m c ñ tách bi t quy n s h u và quy n qu n lý, Grant Fleming và c ng s (2005) ñã ki m ñ nh m i quan h này s d ng s li u kh o sát c a 3.800 doanh nghi p v a và nh c a Úc t năm 1996 ñ n 1998. Các tác gi xem xét chi phí ngư i ñ i di n thay ñ i như th nào khi quy n s h u và quy n ñi u hành tách bi t. K t qu cho th y có m i quan h thu n chi u gi a chi phí qu n lý v i m c ñ tách bi t quy n s h u và quy n ñi u hành. Trong mô hình nghiên c u, các tác gi s d ng các bi n g m: Bi n ph thu c là chi phí qu n lý ñư c ño lư ng b i: T l chi phí ho t ñ ng/ doanh s bán hàng;
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 173
T l s d ng tài s n là t l doanh thu ho c doanh s bán hàng/t ng tài s n có. Chi phí này ñ i di n cho t n th t trên 1 USD ñ u tư do s d ng tài s n không hi u qu . T n th t này có th xu t phát t các quy t ñ nh ñ u tư kém hi u qu ho c s d ng các nhi u quy n l i, ho c chưa n l c h t m c trong công vi c. Các bi n ñ c l p g m: S tách bi t quy n s h u và quy n ñi u hành ñư c ño b ng t l c phi u n m gi c a ngư i ch s h u tham gia ñi u hành; Các bi n ki m soát khác g m t l n ngân hàng/t ng tài s n, chi phí R&D/doanh s bán hàng, doanh s bán hàng ñ ph n ánh quy mô c a công ty. N u trên th gi i, các công trình nghiên c u v chi phí ñ i di n cũng như các ng d ng c a lý thuy t ñ i di n trong qu n lý doanh nghi p ñã r t ña d ng thì Vi t Nam hi n nay, c m t chi phí ñ i di n xu t hi n r t khiêm t n trong các tài li u nghiên c u v doanh nghi p. M t trong nh ng nghiên c u ñ u v v n ñ ch s h u – ngư i ñ i di n là c a tác gi Nguy n Ng c Thanh v v n ñ ch s h u và ngư i ñ i di n Vi t Nam. Nghiên c u t p trung vào m t s v n ñ v ch s h u và ngư i ñ i di n trong DNNN Vi t Nam và g i ý m t s khía c nh v gi i quy t v n ñ khó khăn gi a ch s h u và ngư i ñ i di n trong doanh nghi p nhà nư c. Tuy nhiên, nghiên c u này m i ch mang tính ch t ñ nh tính, chưa có nh ng phân tích ñi sâu vào ñ nh lư ng xem xét các tác ñ ng tiêu c c c a v n ñ ch s h u – ngư i ñ i di n nh hư ng ñ n hi u qu c a kh i doanh nghi p nhà nư c Vi t Nam b ng nh ng con s như th nào. Khi tách bi t quy n s h u và quy n ñi u hành, n u không có cơ ch ho c cách th c ki m soát phù h p, thì chi phí ngư i ñ i di n (chi phí giám sát, các chi phí ho t ñ ng khác) và t n th t tăng. Trong ph m vi c a nghiên c u s ñánh giá xem s tách bi t gi a quy n s h u – quy n ñi u hành nh hư ng như th nào ñ n hi u qu s d ng tài s n ñ i v i các DNNN và c th theo cơ c u qu n tr c a DNNN.
2. MÔ HÌNH VÀ D LI U NGHIÊN C U
Nghiên c u s d ng phương pháp h i quy OLS v i s h tr c a ph n m m STATA ñ ñánh giá nh hư ng c a s tách bi t quy n s h u và quy n ñi u hành, t l v n ch s h u /t ng tài s n t i hi u qu s d ng tài s n và xem có s khác nhau hay không gi a các mô hình DNNN nghiên c u s d ng mô hình h i quy như sau:
Log() ROA=+ββ01 Log (_) NDH TS + β 2 Log (_) VCSH TS +++ ββ 3243 D D U ROA: T l thu nh p sau thu /t ng tài s n, th hi n hi u qu s d ng tài s n ñ i di n cho l i nhu n thu ñư c trên 1 ñ ng v n ñ u tư. T l này cao ph n ánh vi c s d ng tài s n
174 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI hi u qu cao. T l th p ph n ánh t n th t hay s kém hi u qu trong vi c s d ng tài s n. T n th t có th xu t phát t các quy t ñ nh ñ u tư kém hi u qu ho c s d ng nhi u quy n l i, ho c ban ñi u hành chưa n l c h t m c trong công vi c. NDH_TS: T l s h u c ph n c a ngư i ñi u hành, th hi n s tách bi t gi a quy n s h u và quy n ñi u hành. Khi ngư i ñi u hành có t l s h u c ph n l n càng l n thì kho ng cách gi a quy n s h u và quy n ñi u hành càng ñư c thu h p và ngư c l i. VCSH_TS: T l v n ch s h u/t ng tài s n, ñư c tính b ng t l ph n trăm gi a v n ch s h u và t ng tài s n c a t ng doanh nghi p. T l v n ch s h u /t ng tài s n cao ph n ánh doanh nghi p có kh năng v v n t t hơn.
Di là bi n ñ nh tính các mô hình DNNN, trong phi u ñi u tra doanh nghi p Nhà nư c 2013 phân lo i cơ c u qu n tr doanh nghi p theo 3 mô hình: 1. H i ñ ng thành viên/T ng giám ñ c 2. Ch t ch/T ng giám ñ c/Giám ñ c doanh nghi p 3. H i ñ ng qu n tr /T ng giám ñ c
D2=1: DNNN có cơ c u qu n tr g m H i ñ ng thành viên/T ng giám ñ c;
D2=0: DNNN có cơ c u qu n tr thu c hai mô hình còn l i.
D3=1: DNNN có cơ c u qu n tr g m Ch t ch/ T ng giám ñ c/Giám ñ c doanh nghi p;
D3=0: DNNN có cơ c u qu n tr thu c hai mô hình còn l i. Ngu n d li u: T cu c ñi u tra DNNN c a T ng c c th ng kê năm 2013 g m 2.888 Doanh nghi p. Các th ng kê cơ b n v các bi n trên ñư c cho trong B ng 1 sau ñây: B ng 1 . Tóm t t th ng kê c a các bi n ñư c s d ng trong mô hình
ROA NDH_TS VCSH_TS Mean 33,87356 8,237008 43,64403 Maximum 10288,1 92,12254 100 Minimum 0 0,0245157 0 Std. Dev. 394,0675 9,935921 40,93477 Observations 1867 1867 1867
3. K T QU NGHIÊN C U
V i d li u và phương pháp nghiên c u trình bày t i ph n 2, nghiên c u h i quy theo hai mô hình ñã xây d ng s d ng b s li u Đi u tra DNNN năm 2013 và cho k t qu như sau:
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 175
B ng 2. K t qu h i quy Bi n ph thu c : Log ( ROA) S quan sát: 1867
Bi n ñ c l p H s Prob.
LOG(NDH_TS) 0,3462003*** 0,000 LOG(VCSH_TS) hthucDN 1,272147 *** 0,000 2 3 Constant R squared 0,0528546 0,779
Adjusted R squared 0,004 0,5316342 *** F statis tic 0,000 5,586657 *** Prob(F statistic) 0,1395
Ghi chú : Có ý nghĩa m c: * (10%), ** (5%), *** (1%)
K t qu nghiên c u cho th y trong các DNNN t n t i mâu thu n gi a ch s h u và ngư i ñi u hành. Nói cách khác, t l s h u c a ngư i ñi u hành có nh hư ng t i hi u qu s d ng tài s n c a các DNNN. Đi u này ñúng v i lý thuy t ngư i ñ i di n, t l s h u c a ngư i ñi u hành càng cao, thì l i ích c a ch s h u và ngư i ñ i di n g n k t ch t ch v i nhau nghĩa là hi u qu s d ng tài s n càng tăng. Khi t l v n ch s h u /t ng tài s n tăng, hi u qu s d ng tài s n tăng. T k t qu h i quy trên cũng có th th y mô hình qu n tr g m Ch t ch/T ng giám ñ c/Giám ñ c doanh nghi p ho t ñ ng hi u qu hơn so v i hai mô hình còn l i. Tuy nhiên trong mô hình DNNN g m H i ñ ng thành viên/T ng giám ñ c, t l s h u c a ngư i ñi u hành không có nh hư ng t i hi u qu s d ng tài s n do h s P_value không có ý nghĩa m c 10%. Đi u này ng h quan ñi m c a lý thuy t ngư i ñ i di n cho r ng mâu thu n l i ích gi a ngư i ch s h u và ngư i ñi u hành có th ñư c gi i quy t b ng s ki m soát c a H i ñ ng qu n tr . Vai trò ki m soát c a H i ñ ng qu n tr , t l c ph n c a ngư i ñi u hành và t l v n ch s h u/t ng tài s n ch gi i thích ñư c hơn 13% s bi n ñ ng c a
176 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
ROA. Đi u này g i ý r ng, còn có nhi u y u t khác c n ñư c b sung ñ gi i thích s bi n ñ ng c a ROA trong các nghiên c u sau. T l v n ch s h u/t ng tài s n cũng nh hư ng t t t i k t qu kinh doanh, khi t l v n ch s h u /t ng tài s n tăng, hi u qu s d ng tài s n tăng. Đi u này khác v i quan ni m chung cho r ng t l v n ch s h u/t ng tài s n cao có th làm gi m l i nhu n DN do DN ph i duy trì m t lư ng v n l n và chưa m r ng quy mô tương x ng. T k t lu n này, v n ñ ñ t ra ñ i v i DNNN là xây d ng m t cơ c u s h u mà thành viên HĐQT và ban ñi u hành s h u ph n l n c ph n ñ rút ng n s tách bi t gi a quy n s h u và quy n ñi u hành. Đ ng th i có s giám sát ch t ch c a các cơ quan ch qu n v n nhà nư c.
4. K T LU N
T k t qu phân tích, có th th y t l s h u c a ngư i ñi u hành càng cao, thì l i ích c a ch s h u và ngư i ñ i di n g n k t ch t ch v i nhau nghĩa là hi u qu s d ng tài s n càng tăng. Mô hình qu n tr g m Ch t ch/T ng giám ñ c/Giám ñ c doanh nghi p ho t ñ ng hi u qu hơn so v i hai mô hình còn l i. Tuy nhiên trong mô hình DNNN g m H i ñ ng thành viên/T ng giám ñ c, t l s h u c a ngư i ñi u hành không có nh hư ng t i hi u qu s d ng tài s n. Do ñó, vi c thành l p cơ quan chuyên trách th c hi n quy n ñ i di n ch s h u nhà nư c t i các doanh nghi p là r t c n thi t. M c ñích là giám sát v n và tài s n nhà nư c t i doanh nghi p ñ kh c ph c nh ng h n ch , y u kém trong th ch , cơ ch qu n lý, giám sát c a ch s h u nhà nư c, góp ph n nâng cao hi u qu c a v n nhà nư c ñ u tư vào s n xu t kinh doanh.
TÀI LI U THAM KH O
1. Bùi Xuân H i (2007), “H c thuy t v ñ i di n và m y v n ñ c a pháp lu t công ty Vi t Nam”, T p chí Khoa h c Pháp lý , s 4 (41). 2. Carl Shapiro and Joseph E. Stiglitz (1984), “Equilibrium Unemployment as a Worker Discipline Device”, The American Economic Review , Vol. 74, No. 3, pp. 433 444 3. Charkham, J.E. (1995), Keeping Good Company , Oxford University Press, New York. 4. CIEM (2005), T p ñoàn kinh t Lý lu n và kinh nghi m qu c t ng d ng vào Vi t Nam , Nxb Giao thông v n t i, Hà n i 5. Michael C. Jensen and William H. Meckling (1976), “Theory of the Firm: Managerial Behavior, Agency Costs and Ownership Structure”, Journal of Financial Economics , Vol. 3, No. 4, pp. 305 360. 6. Nguy n Ng c Thanh (2016), “V n ñ ch s h u và ngư i ñ i di n M t s g i ý v chính sách cho Vi t Nam”, T p chí Khoa h c, Đ i h c Qu c gia Hà N i, s 1.
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 177
7. Sanfor J. Grossman and Oliver D. Hart (1983), “An analysis of the principal – agent problem”, Econometrica , Vol. 51, No. 1, pp. 7 45. 8. Th tư ng Chính ph , “ Quy ch qu n lý ph n v n nhà ư c doanh nghi p khác”, Ngh ñinh s 73/2000/NĐ CP. 6/12/2000. 9. Th tư ng Chính ph , “ Đ u tư v n Nhà nư c vào doanh nghi p và qu n lý tài chính ñ i v i doanh nghi p do Nhà nư c n m gi 100% v n ñi u l ”, Ngh ñ nh s 71/2013/NĐ CP. 11/7/2013. 10. B tài chính, “ Quy ch ho t ñ ng c a Ngư i ñ o di n theo y quy n ñ i v i ph n v n nhà nư c ñ u tư vào doanh nghi p”, S 21/2014/TT BTC.14/2/2014. 11. Ph m Th Thanh Tuy n (2015), “Qu n lý ngư i ñ i di n: Nh ng v n ñ lý lu n và th c ti n t i các T p ñoàn/ T ng Công ty Nhà nư c Vi t Nam”, Kinh t Qu n lý D u khí, S 4/2015.
ASSESSMENT MODEL ON THE IMPACT OF OWNER – REPRESENTATIVE TO THE RESULT ON BUSINESS ACTIVITIES OF STATE OWNED ENTERPRISES
Abstract: The contradiction between interest and self interest of each individual is the cause of the owner – representative issue in state owned enterprises (SOE). This issue is increasingly cared in Vietnam by researchers, policymakers and enterprises. This article evaluates the impact on the separation of ownership and management, the capital rate of the property into its using effect and recognizes the difference among SOE models. Accordingly, the article gives some suggestions aiming to reduce the conflict of interest between owners and representatives. Keywords: owner, representative, SOE.
178 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
QUÁ TRÌNH BÌNH THƯỜNG HÓA QUAN HỆ NGOẠI GIAO THÁI LANLAN TRUNGTRUNG QUỐC
Ngô Tu n Th ng 1 Trư ng Đ i h c Khoa h c Xã h i và Nhân văn – Đ i h c Qu c gia Hà N i
Tóm tt tttt: Năm 1975, Thái Lan và Trung Qu c thi t l p bình thư ng hóa quan h ngo i giao. Vi c thi t l p quan h ngo i giao gi a hai nư c ñã ch m d t g n ba th p k thù ñ ch và nghi k l n nhau, m ra m t chương m i trong quan h hai nư c Thái Trung. Tuy nhiên, quá trình ñó không ñ n m t cách d dàng b i gi a hai nư c còn nhi u v n ñ c n ph i gi i quy t trư c khi bình thư ng hóa quan h . Bài vi t này s nhìn l i quan h Thái Lan và Trung Qu c trong l ch s , ñ ng th i t p trung nghiên c u ti n trình bình thư ng hóa quan h ngo i giao gi a Thái Lan và Trung Qu c. TTT T khóakhóa: Chính tr ,, quan h Thái Lan Trung Qu c, ñàm phán, bình thư ng hóa quan h ngo i giao, 1975.
1. Đ T V N Đ
Ngày 1/7/1975, Thái Lan và Trung Qu c ñã kí k t Tuyên b chung v vi c bình thư ng hóa quan h ngo i giao. Vi c bình thư ng hóa quan h ngo i giao gi a hai nư c ñã ch m d t g n ba th p k hai nư c thù ñ ch và nghi k l n nhau, m ra nh ng trang m i trong quan h gi a Thái Lan và Trung Qu c. Tuy nhiên, thành công ñó không ñ n m t cách d dàng. Sau khi Thái Lan công nh n nư c C ng hòa nhân dân Trung Hoa, quan h hai nư c ñã tr i qua nh ng khúc quanh, tr c tr . Trư c nh ng thay ñ i c a tình hình th gi i và n i tình m i nư c, trong xu th hòa bình, n ñ nh và h p tác ñ phát tri n, m c tiêu cơ b n c a chính sách ñ i ngo i Thái Lan hay Trung Qu c ñ u mong mu n t o ra môi trư ng hòa h o, thu n l i cho s nghi p xây d ng, b o v t qu c, góp ph n vào cu c ñ u tranh vì hòa bình, ñ c l p, dân ch và ti n b xã h i c a nhân dân th gi i. C hai nư c ñ u nh n th y r ng, vi c bình thư ng hóa quan h và phát tri n quan h h u ngh v i nhau là h t s c c n thi t
1 Nh n bài ngày 12.11.2016; g i ph n bi n và duy t ñăng ngày 25.12.2016 Liên h tác gi : Ngô Tu n Th ng; Email: [email protected]
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 179
2. KHÁI QUÁT QUAN H THÁI LAN TRUNG QU C TRONG L CH S
S i dây k t n i gi a Thái Lan và Trung Qu c ñã có t lâu trong l ch s hai nư c: t th i Tây Hán (năm 206 Trư c công nguyên t i năm 24 Sau công nguyên) và trong su t th i kì Hán Vũ Đ . Minh ch ng rõ ràng hơn cho m i quan h này là thông qua con ñư ng buôn bán thương m i và s chuy n giao công ngh ñ g m s t Trung Qu c. Trung Qu c là m t cư ng qu c trong khu v c v i các ti m l c v dân s ñông, biên gi i lãnh th r ng l n và có v trí ñ a lí khá g n v i Thái Lan. Do ñó, Trung Qu c luôn là m t nhân t có nh hư ng to l n ñ n vi c toan tính chi n lư c trong ho ch ñ nh chính sách c a lãnh ñ o Thái Lan. Tr i qua các giai ño n t th i Sukhothai (1237 1350), Ayuthaya (1350 1767), Thonburi (1767 1782) và Bangkok (1782 hi n nay), các nhà vua Thái Lan ñ u duy trì h p tác thương m i và h u ngh , thân thi n v i Trung Qu c. Dư i th i Vương qu c Ayutthaya (1350 1767), trao ñ i buôn bán và văn hóa gi a Thái Lan và Trung Qu c ñã tr nên thư ng xuyên hơn. Trư c th k XVI, Siam và Trung Qu c ñã thi t l p quan h chính th c. Khi Chu Nguyên Chương (1368 1398) sáng l p ra tri u ñ i m i tri u Minh và lên ngôi hoàng ñ , Chu Nguyên Chương ñã g i b n tuyên ngôn ñ n các nư c ñ loan báo v s ki n này (1368), “nư c Siam g n như là nư c ñ u tiên phái s th n t i Trung Qu c, m c dù vùng Tây Nam Trung Qu c cho ñ n năm 1382 v n còn n m trong tay Mông C ”1. Năm 1371, ñoàn s th n c a Siam ñã ñ n kinh ñô Nam Kinh, mang theo t ng ph m và c ng v t r t phong phú v i l i công nh n Chu Nguyên Chương là Tôn ch c a nư c Siam. M i quan h tri u c ng ñó ñã di n ra thư ng xuyên th i nhà Minh và ñư c ti p t c th i nhà Thanh. Khi tình hình Trung Qu c tr nên h n lo n t tri u ñ i nhà Nguyên (1271 1368) ñ n nhà Minh (1368 1644) khi n cho nhi u ngư i dân Trung Qu c ph i li hương. Ngư i ta tin r ng, quan h huy t th ng ch t ch gi a hai nư c có ngu n g c t chính nh ng ngư i di cư Trung Qu c này. Nh s liên l c thư ng xuyên gi a hai nư c, nhi u ngư i Trung Qu c t các t nh phía Nam và các khu v c như Qu ng Đông, H i Nam, Phúc Ki n, Qu ng Tây ñã t i Thái Lan ñ l p nghi p, b t ñ u xây d ng cu c s ng m i. Minh s có ghi r ng: “Các phiên bang to nh có t i 149 nư c, nư c Siam g n và quan tr ng hơn c ”. Rõ ràng, không ch có Siam chú tr ng m i quan h c a mình v i Trung Qu c, mà nhà nư c phong ki n Trung Qu c cũng r t coi tr ng m i quan h này. Đây là m t trong nh ng lý do gi i thích m i quan h m t thi t c a Siam v i Trung Qu c su t th i kỳ c n ñ i. Đ u th k XVI, Siam v n ti p t c quan h v i Trung Qu c dư i hình th c tri u c ng, phát huy hơn n a
1 Lê Th Anh Đào, Dương Th Ánh Tuy t (2012), “Siam trong m i quan h v i Trung Qu c và Nh t B n th k XVI XVII”, T p chí khoa h c (Đ i h c Hu ), t p 72A, s 3, tr.79
180 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI m i quan h ñã ñư c ñ nh hình trư c ñó. Theo G. W. Skinner thì “t năm 1500 ñ n năm 1579, trong vòng 80 năm có 9 l n Ayutthaya sang tri u c ng Trung Qu c” 1. Bư c vào th k XVII, dư i s tr vì c a vua Narai (1656 –1688) quan h Siam v i Trung Qu c v n ti p t c duy trì. Siam ñã 5 l n c phái ñoàn sang Trung Qu c mang theo ñ c ng n p dâng lên hoàng ñ nư c này. Có th nói, quan h chính tr ngo i giao, chính sách thu n ph c, “thân Trung Qu c” ñã tr thành nét n i b t trong chính sách ñ i ngo i c a Siam th k XVI – XVII. Chính ñi u này ñã ñem l i nhi u l i ích c v chính tr và kinh t cho Siam và Trung Qu c. Nh ng năm 40 c a th k XVII, Trung Qu c vào th i kỳ chuy n giao gi a hai tri u ñ i Minh và Thanh, ñi u này khi n cho vi c buôn bán c a Siam v i Trung Qu c ch u nh hư ng ít nhi u Đ n cu i th i nhà Thanh, Tôn Trung Sơn ñã t i thăm Thái Lan hai l n vào các năm 1903 và 1908, thành l p ra “Hi p h i báo chí Trung Hoa” chi nhánh Bangkok (China Press Society) nh s ng h c a các doanh nghi p và ki u bào Trung Hoa t i Thái Lan. Sau cu c cách m ng Tân H i 1911, hai nư c ñã có nh ng th o lu n v vi c thi t l p quan h ngo i giao. Trong th chi n th hai, Thái Lan bu c ph i ñ ng v phía Nh t B n khi quân ñ i c a Nh t ñ b vào nư c này và quá c nh ngày 7/12/1941. Sau vài tr n ñánh y u t, chính ph Thái Lan bu c ph i ch p nh n yêu c u c a Nh t B n. Tuy nhiên, k t thúc th chi n th hai, Thái Lan l i thi t l p quan h v i chính quy n Tư ng Gi i Th ch vào năm 1945. Tháng 10/1949, Đ ng C ng s n Trung Qu c giành th ng l i ñ i l c và thành l p nư c C ng hòa Nhân dân Trung Hoa, quan h h u ngh truy n th ng gi a Thái Lan và Trung Qu c ñư c tái kh ng ñ nh. Có m t th c t ñ c bi t, Thái Lan không ph i là m t trong nh ng nư c ñ u tiên công nh n nư c C ng hòa nhân dân Trung Hoa năm 1949 b i ñã có hơn 100 qu c gia công nh n Trung Qu c trư c Thái Lan. Tuy nhiên, vi c Thái Lan công nh n nư c CHND Trung Hoa l i ñư c ñánh giá là m t bư c ñ t phá l n, ñánh d u s k t thúc c a m t th i kì r t khó khăn trong quan h hai nư c. Các cu c chi n tranh Đông Dương, chi n tranh l nh và nh ng lo ng i v s phát tri n c a Ch nghĩa c ng s n ñã th p lên nh ng căng th ng nhi u m t. Thái Lan ñã t ch i l i ñ ngh c a Trung Qu c v vi c thi t l p quan h . Năm 1947, Thái Lan tham gia Liên h p Qu c, hai nư c kí k t Hi p ư c h u ngh Thái Lan Trung Qu c. Tuy nhiên, các nhà lãnh ñ o quân s Thái Lan ñã có s e ng i v m i ñe d a có th ñ n t phía Trung Qu c, h cho r ng ý th c h c ng s n c a ngư i Trung Qu c không th tương h p v i h tư tư ng “Dân t c, Đ o Ph t và Nhà vua” c a Thái Lan. Thêm n a, Trung Qu c cho thành l p khu t tr Thái phía nam t nh Vân Nam ñư c gi i lãnh ñ o Thái Lan coi như cơ s ho t ñ ng ch ng phá chính ph Thái Lan c a Trung Qu c. Đ i
1 Tlñd, tr.80
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 181 v i Thái Lan, s nghi ng v ý ñ bành trư ng c a Trung Qu c l i càng n i lên sau khi nư c này tham gia cu c chi n tranh Tri u Tiên (1950 1953), ng h Vi t Nam trong cu c kháng chi n ch ng th c dân Pháp. Trư c tình hình ñó, ñ ngăn ch n m i ñe d a t Trung Qu c, Th tư ng Thái Lan Phibul Songkram ñã chuy n sang chính sách phòng th t p th do M và các nư c ñ ng minh phương Tây lãnh ñ o, kí Hi p ư c Manila và tham gia kh i SEATO (T ch c hi p ư c Đông Nam Á) vào tháng 9 năm 1954. Đ n tháng 1/1955, h i ngh ñ u tiên c a SEATO ñư c t ch c Bangkok và Bangkok cũng ñư c ch n l a làm tr s c a kh i này. Chính sách ñ i ngo i c a Thái Lan ñư c cho là ñã “bư c h n vào qu ñ o c a M ” và “ng h n vào siêu cư ng M ñ ngăn ch n ng n l a chi n tranh và ki m l y nh ng l i l c v các m t kinh t , quân s , ngo i giao” 1.
3. QUÁ TRÌNH BÌNH THƯ NG HÓA QUAN H NGO I GIAO
H i ngh Á Phi t ch c Bandung (Indonesia) tháng 4/1955 là m t cơ h i hi m có cho m i liên h ngo i giao gi a Trung Qu c và Thái Lan nói riêng và quan h Trung Qu c v i các nư c châu Á nói chung. Phía Indonesia ñã thuy t ph c chính ph Thái Lan nên gi m căng th ng v i Trung Qu c. Tuy nhiên, b trư ng ngo i giao Thái Lan là Hoàng t Wan Waithaya Korn v n t ra khá th n tr ng b i ba v n ñ : lo ng i Trung Qu c ng h phong trào Ngư i Thái t do Vân Nam; v n ñ hai qu c t ch c a ngư i 3 tri u ngư i Trung Qu c ñang sinh s ng Thái Lan và s hi n di n c a 50 ngàn quân thân v i Vi t Minh phía Đông B c Thái Lan 2. Thái Lan kh ng ñ nh vi c tham gia kh i SEATO v i m c ñích t v b i lo ng i “s l t ñ c a th gi i c ng s n” 3. Ngư i ñ ng ñ u phái ñoàn Trung Qu c th i ñi m ñó là Chu Ân Lai ñã làm r t t t vai trò c a ngư i hòa gi i. Chu Ân Lai ñ m b o v i Hoàng t Wan Waithaya Korn v ý ñ nh hòa bình c a mình và c g ng g t b nh ng nghi ng c a Thái Lan b ng vi c gi i thích khu t tr ngư i Thái Vân Nam ch là m t b máy hành chính c a Trung Qu c, Trung Qu c không có ý ñ nh bành trư ng Đông Nam Á và cũng không ng h v t ch t cho các ho t ñ ng l t ñ c a phong trào ngư i Thái t do Vân Nam. Chu Ân Lai ñưa ra nh ng ñ xu t và nh ng câu tr l i cho nh ng băn khoăn c a phía Thái Lan b ng vi c m i Thái Lan c m t phái ñoàn sang Vân Nam ñ “ñi u tra tình hình trư c khi thi t l p quan h ngo i giao”. Nh quan ñi m có tính hòa gi i và có tính thuy t ph c d a trên năm nguyên t c chung s ng hòa bình c a Chu Ân
1 Nguy n Tương Lai (2005), “Chính sách ñ i ngo i c a Thái Lan dư i ch ñ quân ch l p hi n (1932 2000)”, T p chí khoa h c Đ i h c Qu c gia Hà N i, s 1 (2005), tr.37,38. 2 “Chou En Lai at Bangdung”, http://www.icwa.org/wp content/uploads/2015/08/ADB 77.pdf 3 David A.Wilson (1967), “China, Thailand and the Spirit of Bandung (Part II)”, The China quarterfly,96 (1967), p.98
182 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Lai ñã khi n phía Thái Lan quan tâm hơn t i v n ñ quan h gi a hai nư c. T n a sau nh ng năm 1955, m t chi u hư ng m i r t quan tr ng xu t hi n trong quan h Thái Lan v i Trung Qu c cho t i trư c cu c ñ o chính năm 1957 Thái Lan ñó chính là vi c th o lu n chính sách ñ i ngo i r ng m v thương m i gi a Thái Lan và Trung Qu c ñ i l c. Tháng 12/1955, chính ph Thái Lan c m t phái ñoàn bí m t t i B c Kinh ñ thăm dò ý ñ nh c a Trung Qu c. T n a ñ u năm 1956 t i năm 1958, khách du l ch Thái Lan v n t i Trung Qu c; các t ch c c a Trung Qu c s p x p nhi u chuy n ñi ít bí m t hơn c a các phái ñoàn không chính th c (như các ñoàn thương nghi p, ñoàn c a các vũ công, ca sĩ và di n viên, hai ñoàn phóng viên và m t ñ i bóng r ). Nh ng chuy n ñi này ñư c coi như là m t ph n c a chính sách ngo i giao nhân dân, ñư c Vi n các v n ñ ñ i ngo i nhân dân Trung Qu c tài tr . Ch ñ c a các chuy n ñi ñ u là hòa bình và h u ngh , gi i thi u b n ch t n n hòa bình c a Trung Qu c, ca ng i nh ng thu n l i khi Thái Lan có quan h t t v i Trung Qu c và lên án m i quan h c a Thái Lan v i M . Các phái ñoàn này ñ u ñư c Chu Ân Lai ti p ñón. Th m chí, tháng 1/1956, ch t ch Mao Tr ch Đông trong cu c ti p xúc v i m t phái ñoàn Thái Lan t i thăm B c Kinh ñã phát bi u r ng “Chúng tôi hi v ng có th thúc ñ y nhanh chóng quan h gi a hai nư c, sau ñó hai nư c có th thi t l p bình thư ng hóa quan h ngo i giao. Đi u này có th th c hi n ñư c khi các ñi u ki n trong chúng ta ñư c ch p thu n, chúng ta có th ch ñ i. Nguy n v ng c a chúng tôi là mong hai nư c tr thành b n bè c a nhau” và Trung Qu c ñ ng ý mua 20 tri u USD thu c lá c a Thái Lan ñ th hi n thi n chí h u ngh c a mình 1. T i Thái Lan, cu c t ng tuy n c ñư c t ch c vào tháng 2/1957 t i Thái Lan. Tuy nhiên, nh ng cáo bu c trong gian l n b u c nh m giúp Phibunsongkhram ti p t c n m quy n d n t i bi u tình Bangkok. Vua Bhumibol cũng không hài lòng v tình hình chính trư ng. Nguyên soái Sarit Thanarat phát ñ ng m t cu c ñ o chính l t ñ chính ph ñương nhi m vào tháng 10/1958 và ñưa Pote Sarasin tr thành th tư ng lâm th i. Ph n ng c a Trung Qu c trư c ñ o chính Thái Lan ñư c coi là “công khai b qua” 2, th m chí “ñài phát thanh và báo chí c a Trung Qu c sau nhi u tu n im l ng, ti p t c vi t v các s ki n di n ra Thái Lan gi ng như nh ng cách mà h ñã tuyên truy n trong su t hai năm”, “các s ki n m c ñ ngo i giao nhân dân v n ti p t c di n ra”. Nhưng nh ng n l c c a c a Trung Qu c nh m tranh th s ng h c a Thái Lan ñã ch m d t vào cu i năm 1958 khi mà chính sách ngo i giao c a chính quy n quân s Thái
1 Michael R.Chambers (2005), “The Chinese and the Thais are Brothers: the evolution of the Sino Thai friendship”, Journal of Contemporary China, 14(45), November 2005, p.604 2 David A.Wilson (1967), “China, Thailand and the Spirit of Bandung (Part II)”, The China quarterfly,96 (1967), p.100
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 183
Lan tr nên thân thi n hơn v i M và l nh nh t v i Trung Qu c. Trong nh ng năm 1960, quan h Thái Lan và Trung Qu c gi m xu ng t i m c th p nh t b i Trung Qu c ng h và thúc ñ y nh ng cu c n i d y do Đ ng c ng s n Thái Lan lãnh ñ o, trong khi ñó Thái Lan thì n l c ñ thân thi t hơn v i M nh m ch ng l i m i ñe d a t Trung Qu c. B i vì M lúc này ñang tham chi n t i Đông Dương và ñe d a t i l i ích an ninh c a Trung Qu c trong khu v c cho nên Trung Qu c ñã gia tăng ng h Đ ng c ng s n Thái Lan khi chi n tranh Vi t Nam ñang leo thang và s h p tác c a Thái Lan v i M cũng ñã ñư c c ng c . Năm 1962, Hi p ñ nh Rush Thanat gi a M và Thái Lan ñư c kí k t thì cũng là th i ñi m Đài ti ng nói nhân dân Thái Lan (VOPT) ñư c khai trương phía Nam Trung Qu c. Khi chi n tranh leo thang Vi t Nam năm 1964 1965 v i vai trò và s ng h c a Thái Lan cho M , cũng ñã d n t i s n i d y vũ trang c a l c lư ng Đ ng c ng s n Thái Lan năm 1965 dư i s ng h c a Trung Qu c và ñe d a Thái Lan có th tr thành m t “Vi t Nam th hai” n u như Thái Lan không d ng h p tác v i M 1. Phía Trung Qu c cho r ng vi c ng h s n i d y c a Đ ng c ng s n Thái Lan ch nh m m c ñích ñ ñe d a, tr ng ph t chính ph Thái Lan vì vai trò c a h ng h M trong cu c chi n Đông Dương ch không nh m m c ñích l t ñ chính ph Thái Lan. S nghi ng gi a hai nư c v m i ñe d a an ninh khu v c ti p t c ti p di n cho t i năm 1969. Năm 1969, b i c nh th gi i và khu v c Đông Á có s thay ñ i, t o áp l c khi n cho Thái Lan ph i ñánh giá l i quan h v i Trung Qu c. Thay ñ i quan tr ng nh t là s ñi u ch nh chi n lư c trong tam giác M Trung Qu c Liên Xô. Thay ñ i ñ u tiên là xung ñ t Trung Qu c và Liên Xô leo thang thành ñ ng ñ vũ trang. T năm 1965, Trung Qu c và Liên Xô ñã liên t c m r ng l c lư ng quân s c a mình d c theo ñư ng biên gi i chung. Căng th ng gi a hai nư c gia tăng trong giai ño n Cách m ng Văn hóa; ñ n năm 1968 69, m i bên ñã b trí vài trăm ngàn quân d c biên gi i. Đ u năm 1968, mâu thu n Trung Xô bùng n quanh cù lao Qilixin, phía Trung Qu c c a dòng chính sông Ussuri, m màn cho nh ng xung ñ t vũ trang di n r ng trong năm sau ñó.Vi c Liên Xô ñưa quân vào Ti p Kh c vào tháng 8 1968 ñã làm gia tăng quan ng i c a lãnh ñ o Trung Qu c v các ý ñ c a Liên Xô. Khi nh ng xung ñ t vũ trang căng th ng gi a các l c lư ng biên phòng Trung Qu c và Liên Xô bùng n vào tháng 3/1969 trên cù lao Trân B o (Liên Xô g i là Damansky) g n b sông Ussuri, tình hình an ninh c a Trung Qu c x u ñi th y rõ. Ch ng m y ch c, xung ñ t biên gi i lan ra các khu v c khác khi căng th ng gia tăng d c theo chi u dài biên gi i. Nh ng v vi c ñó ñ y Trung Qu c và Liên Xô t i b v c ñ i ñ u quân s nghiêm tr ng. Sau s ki n này, Liên Xô ñư c cho là m i ñe d a trư c m t ñ i v i
1 Michael R.Chambers (2005), “The Chinese and the Thais are Brothers: the evolution of the Sino Thai friendship”, Journal of Contemporary China, 14(45), November 2005, p.605
184 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI
Trung Qu c ch không ph i M . Ti p ñ n là t i M , Richard Nixon ñã th ng c và tr thành t ng th ng. Richard Nixon ñã có nh ng ý ñ nh ñ ti p c n v i Trung Qu c nh m n l c ñưa hai nư c cùng bư c vào m t m t tr n th ng nh t nh m ch ng l i m i ñe d a t Liên Xô. Đ ng th i, t ng th ng Nixon trong tuyên b tháng 7/1969 khi t i ñ o Guam ñã ñ c p t i vi c rút quân kh i Vi t Nam ñã làm d y lên nh ng s không ch c ch n trong quan h an ninh c a Thái Lan v i M . Ngo i trư ng Thái Lan Thanat Khoman ñã kêu g i nư c này gi m s ph thu c vào M và tính ñ n chuy n cân b ng quan h v i các cư ng qu c khác, trong ñó có Trung Qu c và Liên Xô. Sau Đ i h i Đ ng c ng s n Trung Qu c l n th 9 vào tháng 4/1969, giai ño n căn b n nh t c a Cách m ng Văn hóa ch m d t. Chu Ân Lai quay tr l i v i v trí lãnh ñ o chính sách ñ i ngo i c a Trung Qu c và vi c ñánh giá l i quan h Trung Qu c – Thái Lan cũng b t ñ u. M t m t, Trung Qu c b t tay v i M , m t khác h cũng tìm cách thúc ñ y quan h c p nhà nư c v i các nư c trong khu v c Đông Nam Á: “Trung Qu c ñã n m l y cơ h i, xóa ñi nh ng b t ñ ng trong chính sách ñ i ngo i c a mình do tư tư ng “c c t ” c a cách m ng văn hóa gây ra, Trung Qu c ñánh giá l i chính sách c a mình v i ASEAN...và theo ñu i s phát tri n trong quan h láng gi ng và h u ngh v i các qu c gia Đông Nam Á d a trên năm nguyên t c cơ b n v chung s ng hòa bình” 1. Chính sách này c a Trung Qu c sau ñó ñã giúp h không ch bình thư ng hóa quan h v i Thái Lan mà còn thi t l p ñư c quan h ngo i giao v i Malaysia và Philippines. Thái Lan, trong khi ngo i trư ng Thanat Khoman thúc gi c chính ph Thái Lan gi m căng th ng trong quan h v i Trung Qu c thì nh ng ngư i khác trong chính ph , ñ ng ñ u là th tư ng Thanom Kittikachorn và phó th tư ng Prapat Charusathien cho r ng vi c Trung Qu c v n ng h Đ ng c ng s n Thái Lan n i d y s ñe d a t i an ninh Thái Lan, và hai ông s ch ng l i vi c gi m căng th ng v i Trung Qu c vì tin r ng nh ng cam k t c a M v n s dành cho Thái Lan m t s ñ m b o v an ninh trong nư c cũng m i ñe d a t ch nghĩa c ng s n. Chính s chia r này trong n i b Thái Lan ñã khi n cho ti n trình bình thư ng hóa quan h Thái Trung b kìm hãm. Nhưng r i, s bi n chuy n c a b i c nh th gi i ñã thúc ñ y Thái Lan hư ng t i vi c thi t l p quan h v i Trung Qu c. Đó là chuy n thăm bí m t t i B c Kinh c a ngo i trư ng M Henry Kissinger vào tháng 7/1971, là vi c Liên h p qu c ñ ng ý b phi u ch p nh n C ng hòa nhân dân Trung Hoa thay th Đài Loan và chuy n thăm c a t ng th ng Nixon t i B c Kinh vào tháng 2/1972. Nh m ki m soát l i chính sách ñ i ngo i c a Thái Lan, th tư ng Thanom Kittickachorn ñã ti n hành cu c ñ o chính, l t ñ chính ph c a chính mình vào gi a tháng 11/1971, thi t
1 Michael R.Chambers (2005), “The Chinese and the Thais are Brothers: the evolution of the Sino Thai friendship”, Journal of Contemporary China, 14(45), November 2005, p.606
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 185 quân lu t v i ñ t nư c và t b nhi m mình gi v trí B trư ng ngo i giao. Dù Trung Qu c không hài lòng v i s thay ñ i này Thái Lan, nhưng h v n ti p t c g i ñi nh ng thông ñi p tích c c t i Thái Lan, m t trong s ñó là vi c Trung Qu c m i Thái Lan c m t ñoàn v n ñ ng viên t i tham d gi i bóng bàn châu Á ñư c t ch c B c Kinh vào tháng 9/1972. Nh n th c ñư c vai trò to l n c a “ngo i giao bóng bàn” trong vi c m r ng quan h Trung Qu c M , Thái Lan ñã ch p nh n l i m i và c Prasit Kanchanawat làm trư ng ñoàn. Prasit là m t quan ch c c p cao c a H i ñ ng hành pháp qu c gia do quân ñ i ki m soát, ph trách v n ñ kinh t . Trong các cu c g p v i lãnh ñ o c a Trung Qu c g m Th trư ng ngo i giao Hàn Ni m Long và Th tư ng Chu Ân Lai, ñoàn ñ i bi u c a Thái Lan do Prasit d n ñ u ñã ñư c thông báo r ng Trung Qu c luôn c g ng ñ tìm ki m m t m i quan h hòa bình v i Thái Lan, và n u như Thái Lan chưa s n sàng cho vi c bình thư ng hóa quan h thì Trung Qu c cũng hoàn toàn thông c m và hai nư c v n có th thúc ñ y trao ñ i văn hóa và thương m i song phương 1. Liên quan t i vi c Trung Qu c ng h các phong trào n i d y do Đ ng c ng s n Thái Lan lãnh ñ o, phía Trung Qu c ñ m b o v i Prasit r ng phong trào n i d y là công vi c n i b c a Thái Lan, do chính Thái Lan gi i quy t và Trung Qu c tôn tr ng ch quy n, toàn v n lãnh th và không can thi p. N u Đ ng c ng s n Thái Lan yêu c u s tr giúp t Đ ng c ng s n Trung Qu c, Trung Qu c có th ng h v m t tinh th n và chính tr mà thôi. Chính quy n quân s Thái Lan chưa s n sàng bình thư ng hóa quan h ngo i giao v i Trung Qu c b i vì h v n nghi ng và chưa th c s tin tư ng Trung Qu c nhưng h v n cho phép các m i quan h kinh t , văn hóa và th thao. Trung Qu c sau ñó ñã m i Thái Lan t i tham d h i ch thương m i Canton và Prasit Kanchanawat ñã d n ñ u m t phái ñoàn doanh nhân Thái Lan t i Canton (Qu ng Châu) vào tháng 10/1972. Hai tháng trư c ñó, vào tháng 8/1972, S c l nh cách m ng s 53 mà ban hành l nh c m buôn bán thương m i v i Trung Qu c t năm 1959 ñã ñư c s a ñ i ñ cho phép buôn bán thương m i gi a hai chính ph . Cùng th i ñi m ñó, ñoàn ñ i bi u Thái Lan t i Liên h p qu c do Pot Sarasin d n ñ u ñã g p Ki u Quán Hoa là Th trư ng ngo i giao và trư ng ñoàn ñ i bi u Trung Qu c t i Liên h p qu c – ñây là cu c g p ñ u tiên gi a quan ch c c a hai b ngo i giao Thái Lan và Trung Qu c. Cu i cùng vào năm 1973, băng giá trong quan h hai nư c ñã b phá v b i chuy n thăm c a các ñ i tuy n bóng bàn Trung Qu c. Tháng 6/1973, m t ñoàn th thao bóng bàn c a Trung Qu c do Cheng Rui sheng – v trư ng V Đông Nam Á c a b ngo i giao Trung Qu c ph trách ñã t i thăm Thái Lan. Đi u này ñã ñư c chào ñón n ng nhi t c a ngư i Thái, ñ c bi t là nh ng ngư i con cháu g c Trung Qu c. S thân thi n và thân m t
1 Michael R.Chambers (2005), “The Chinese and the Thais are Brothers: the evolution of the Sino Thai friendship”, Journal of Contemporary China, 14(45), November 2005, p.607
186 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI c a các v khách Trung Qu c ñã giúp xoa d u nh ng lo ng i v phía Thái Lan. Các nhà ngo i giao Thái Lan ti p t c th o lu n không chính th c v i Cheng Rui sheng, th m chí sau ñó, th trư ng ngo i giao Thái Lan Chatichai Choonhavan ñã m i Cheng Rui sheng ăn t i cùng. Vòng ñàm phán ti p theo gi a Phan Wannamethi, C c trư ng c c chính tr , ngư i ñã t ng ñi cùng ñoàn c u lông t i Trung Qu c tháng 8/1973 cùng v i ngư i ñ ng c p là C c trư ng c c Châu Á c a B ngo i giao Trung Qu c. Cu c kh ng ho ng d u m năm 1973 cũng góp ph n tác ñ ng t i quan h Thái Lan Trung Qu c. Thái Lan là nư c c n tìm ngu n cung c p d u m , Trung Qu c ñ ng ý bán cho Thái Lan 50.000 tons v i giá h u ngh . Ph n ng tích c c này c a Trung Qu c ñã c i thi n hình nh c a nư c này v i Thái Lan trong giai ño n chi n tranh l nh. Các cu c ti p xúc và trao ñ i ñã ñư c n i l i và ti n hành thư ng xuyên hơn trong năm 1974 và 1975. Ngày 16/2/1974, Trung Qu c ñón ti p chuy n thăm c a b trư ng qu c phòng Thái Lan Dawee Chullasapya trên cương v là ch t ch y ban Olympic c a Thái Lan. Tuy nhiên, m c ñích th c s c a chuy n thăm này là ñ th o lu n các v n ñ an ninh và chính tr có liên quan ñ n tình hình bán ñ o Đông Dương. Dawee cũng th a nh n r ng ông ta “dành nhi u th i gian th o lu n v chính tr hơn là th o lu n v th thao” 1 và th tư ng Chu Ân Lai ñã ñ m b o v i ông r ng “Trung Qu c ñã d ng vi c ng h ñ i v i các phong trào n i d y c a Đ ng c ng s n Thái Lan, Lào, và các nư c Đông Nam Á khác” 2. Cu c bi u tình tháng 10/1973 c a sinh viên Thái Lan ñã d n t i s s p ñ c a chính quy n quân s Thái Lan và nư c này ph i t ch c t ng tuy n c . Năm 1975, Thái Lan có m t chính quy n dân s m i ñư c thành l p, ñ ng ñ u là th tư ng Kukrit Pramoj. Chính ph m i tuyên b s n l c ñ thi t l p quan h ngo i giao v i Trung Qu c. Chính Th tư ng Pramoj ñã ñ ngh H vi n Thái Lan r ng Thái Lan nên m r ng quan h ñ i ngo i v i Trung Qu c ñ “cân b ng nh hư ng gi a các siêu cư ng”. Đi u này ñã ñư c H vi n ch p nh n. Đ chu n b cho vi c thi t l p quan h ngo i giao, m t phái ñoán do ñ i di n c a Thái Lan Liên h p qu c và là ñ i s c a Thái Lan t i M ñã ñư c phái sang Trung Qu c ñ ñàm phán v công nh n ngo i giao vào tháng 6/1975. Sau r t nhi u n l c và c g ng c a hai nư c, trong chuy n thăm c a th tư ng Thái Lan Kukrit Pramoj t i Trung Qu c, ông cùng th tư ng Trung Qu c Chu Ân Lai ñã kí k t tuyên b chung gi a hai nư c v thi t l p quan h ngo i giao ngày 1/7/1975. “Tuyên b chung v thi t l p quan h ngo i giao Thái Lan Trung Qu c” ñư c kí k t không ch công nh n năm nguyên t c cơ b n v cùng t n t i hòa bình, mà còn t o ra m t s ñ m b o có ý nghĩa v nh ng l i ích c t lõi
1 Michael R.Chambers (2005), “The Chinese and the Thais are Brothers: the evolution of the Sino Thai friendship”, Journal of Contemporary China, 14(45), November 2005, p.608 2 “Thai Aide Reports China's Assurance On Red Insurgents”, The New York Times (17/2/1974)
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 187 c a hai qu c gia, làm ñ ng l c cho xu hư ng phát tri n c a quan h song phương. Trong l i m ñ u c a b n thông cáo, hai nư c kh ng ñ nh “mong mu n làm s ng l i và tăng cư ng hơn n a các quan h h u ngh và h p tác truy n th ng gi a nhân dân hai nư c, phù h p v i l i ích và nguy n v ng chung c a hai dân t c”, hai nư c ñã “quy t ñ nh công nh n l n nhau và thi t l p quan h ngo i giao k t ngày 1/7/1975”. Thái Lan cam k t công nh n chính sách “m t Trung Qu c”, coi Đài Loan ch là m t ph n lãnh th c a Trung Qu c và kh ng ñ nh r ng “s rút t t c nhân viên ñ i di n kh i Đài Loan trong vòng m t tháng k t ngày kí k t tuyên b chung” v i Trung Qu c. V phía Trung Qu c, nư c này tuyên b không công nh n ch ñ hai qu c t ch và kh ng ñ nh r ng “Hoa Ki u ho c nh ng ngư i Trung Qu c ñã có qu c t ch Thái Lan s t ñ ng b m t qu c t ch Trung Qu c”. Như v y, v i 10 ñi u kho n ñư c kí k t trong Tuyên b chung v thi t l p quan h ngo i giao, c Thái Lan và Trung Qu c ñã ñ u ñ t ñư c m c tiêu c a mình. Đ i v i Thái Lan, ñó là s công nh n c a Trung Qu c v các cam k t tôn tr ng ñ c l p, ch quy n và toàn v n lãnh th , không xâm lư c và can thi p vào công vi c n i b c a Thái Lan. V n ñ qu c t ch c a ngư i Hoa cũng ñã giúp Thái Lan g b ñư c m i lo ng i v kh năng can thi p c a Trung Qu c ñ i v i nh ng thay ñ i trong chính sách v Hoa Ki u có hai qu c t ch. Đ i v i Trung Qu c, s th a nh n “m t Trung Qu c” c a Thái Lan s giúp h có ñi u ki n ñ thay th nh hư ng c a Đài Loan. Đ c bi t, ñ i v i hai nư c khi tuyên b “hai chính ph ñ ng ý r ng t t c nh ng âm mưu xâm lư c ho c l t ñ c a nư c ngoài, hay nh ng n l c c a b t kì nư c nào nh m ki m soát nư c khác ho c can thi p vào công vi c n i b c a h là không ñư c phép và b lên án”, và “hai chính ph ch ng l i toan tính c a b t kì nư c nào ho c m t nhóm nư c ñ thi t l p bá quy n ho c khu v c nh hư ng trong b t kì ph n nào c a th gi i” 1, hàm ý c a tuyên b ñ “răn ñe” Liên Xô và Vi t Nam – nh ng nư c mà Trung Qu c tuyên truy n là ñang th c hi n chính sách bành trư ng Đông Dương và Đông Nam Á. Chính ñi u kho n này s cung c p các cơ s pháp lý cho s h p tác ch t ch gi a Thái Lan và Trung Qu c trong su t quá trình t n t i c a v n ñ Campuchia sau này.
4. K T LU N
Có th nói, vi c thi t l p quan h ngo i giao vào năm 1975 ñã ñư c Thái Lan và Trung Qu c chào ñón r t nhi u và hai nư c coi s ki n như là s chia lìa trong quan h gia ñình nay ñã ñư c hàn g n tr l i. S ki n này ñã m ra m t trang m i trong quan h gi a Thái Lan và Trung Qu c, ch m d t g n ba th p k v cơ b n là ñ i ñ u và thù ñ ch gi a hai
1 Joint Communique on the Establishment of Diplomatic Relations Between the Kingdom of Thailand and the People's Republic of China (1975). http://203.146.18.33/getdoc/a6c2ef2d 491c 48b5 8994 ff75809054e2/EN page 3_1 7 1975.aspx
188 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ H NỘI nư c. Th tư ng Kukrit Pramoj cùng chính ph c a ông ch t n t i trong 272 ngày ng n ng i nhưng di s n ngo i giao trong vi c thi t l p và th t ch t quan h v i Trung Qu c là m t thành qu vô cùng ý nghĩa. K t sau khi thi t l p quan h ngo i giao, hàng lo t nh ng chuy n thăm vi ng l n nhau c a lãnh ñ o hai nư c, nh ng m i liên h và s tham v n thân tình gi a hai nư c các di n ñàn ña phương ñã ñ m b o cho ti n ñ n ñ nh và dài h n trong quan h gi a Thái Lan và Trung Qu c.
TÀI LI U THAM KH O
1. Lê Th Anh Đào, Dương Th Ánh Tuy t (2012), “Siam trong m i quan h v i Trung Qu c và Nh t B n th k XVI XVII”, T p chí khoa h c (Đ i h c Hu ), t p 72A, s 3, tr.79 86 2. Lê Th Anh Đào (2015), “Quan h kinh t , thương m i Siam Trung Qu c th k XVI XVII”, Nghiên c u n Đ và Châu Á, s 6(31), 2015, tr.43 49. 3. Nguy n Tương Lai (2005), “Chính sách ñ i ngo i c a Thái Lan dư i ch ñ quân ch l p hi n (1932 2000)”, T p chí khoa h c Đ i h c Qu c gia Hà N i, s 1 (2005), tr.33 41. 4. Lê Văn Quang (1995), L ch s vương qu c Thái Lan, Nxb Thành ph H Chí Minh 5. “Thai Aide Reports China's Assurance On Red Insurgents”, The New York Times (17/2/1974). 6. Zhou Fangye (2013), “The Development of Sino Thai relations: status, impetus, and new strategic opportunities”, The International Journal of East Asian Studies , Vol.18, No.1, pp.64 75. 7. Michael R.Chambers (2005), “The Chinese and the Thais are Brothers: the evolution of the Sino Thai friendship”, Journal of Contemporary China , 14(45), November 2005, pp.599 629. 8. Suwatchai Songwanich (2015), Thailand and China – ties of blood and culture . 9. http://www.nationmultimedia.com/opinion/Thailand and China TIES OF BLOOD AND CULTURE 30262804.html (truy c p 26/11/2015)
THE PROCESS OF NORMALIZATION OF THE DIPLOMATIC RELATION BETWEEN THAILAND AND CHINA
AbstractAbstract: The year 1975 is marked as the year of establishment formal diplomatic relation between Thailand and China. The establishment of diplomatic relation ended almost three decades of hostility and antagonism, and opened a new chapter in Thai Chinese relation. However. this process did not come easily because there had been several main issues that need to be resolved between the two governments before the normalization. This articles reviews the relationship between Thailand and China in history, also focuses on the process of normalization of diplomatic relation between the two countries. KeywordsKeywords: Politics, Thailand China relation, negotiation, normalization of diplomatic relation, 1975
TẠP CHÍ KHOA HỌC −−− SỐ 11/2016 189
TH L G I BÀI
1. T p chí Khoa h c là n ph m c a Trư ng ĐH Th ñô Hà N i, công b các công trình nghiên c u và bài vi t t ng quan trong nhi u lĩnh v c khoa h c. T p chí ñư c xu t b n ñ nh kì, m i s v m t lĩnh v c c th : Khoa h c Xã h i và Giáo d c; Khoa h c T nhiên và Công ngh . 2. Tác gi có th g i toàn văn b n th o bài báo cho T ng biên t p, Phó T ng biên t p ho c biên t p viên theo ñ a ch email ghi dư i. T t c b n th o bài báo g i công b ñ u ñư c th m ñ nh v n i dung khoa h c b i các nhà khoa h c chuyên ngành có uy tín. T p chí không nh n ñăng các bài ñã công b trên các n ph m khác và không tr l i bài n u không ñư c duy t ñăng. 3. B c c bài báo c n ñư c vi t theo trình t sau: tóm t t (nêu ý tư ng và n i dung tóm t t c a bài báo); m ñ u (t ng quan tình hình nghiên c u, tính th i s c a v n ñ , ñ t v n ñ ); n i dung (phương pháp, phương ti n, n i dung nghiên c u ñã th c hi n); k t lu n (k t qu nghiên c u, hư ng nghiên c u ti p theo) và tài li u tham kh o . Bài báo toàn văn không dài quá 10 trang ñánh máy trên kh gi y A4, phông ch Times New Roman (Unicode), c ch (Size) 12 th ng nh t cho toàn bài, l trái 3 cm, l ph i 2 cm, cách trên, cách dư i 2.5 cm, giãn dòng (Multiple) 1.25. Các thu t ng khoa h c và ñơn v ño lư ng vi t theo quy ñ nh hi n hành c a Nhà nư c; các công th c, hình v c n ñư c vi t theo các ký hi u thông d ng; tên hình v ñ t dư i hình, tên b ng, bi u ñ ñ t trên b ng. Khuy n khích các bài s d ng chương trình LaTex v i khoa h c t nhiên, công th c hóa h c có th dùng ACD/Chem Sketch ho c Science Helper for Word. Bài báo ph i có tóm t t b ng ti ng Vi t và ti ng Anh. Tóm t t vi t không quá 10 dòng. Tóm t t ti ng Vi t ñ t sau tiêu ñ bài báo và tên tác gi , tóm t t ti ng Anh g m c tiêu ñ bài báo ñ t sau tài li u tham kh o . Các tên nư c ngoài ñư c ghi b ng kí t Latinh. Cu i bài có ghi rõ cơ quan công tác, s ñi n tho i, ñ a ch email c a tác gi . 4. Ph n Tài li u tham kh o x p theo th t xu t hi n trong bài báo và s p x p theo m u dư i ñây: 1. John Steinbeck (1994), Chùm nho ph n n (Ph m Th y Ba d ch, t p 2), Nxb H i nhà văn, H., tr.181. 2. Bloom, Harold (2005), Bloom’s guides: John Steinbeck’s The Grapes of Wrath, New York: Chelsea House, pp.80 81. 3. W.A Farag, V.H Quintana,. G Lambert Torres (1998), “A Genetic Based Neuro Fuzzy Approach to odelling and Control of Dynamical Systems”, IEEE Transactions on neural Networks Volume : 9 Issue: 5, pp.756 767.
Trung tâm Khoa h c Công ngh Trư ng Đ i h c Th ñô Hà N i S 98, Dương Qu ng Hàm, C u Gi y, Hà N i Tel: 04.3.767.1409; Fax: 04.3. 833.5426 Email: [email protected]