T. 21, Białystok 2018
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
"Rocznik Białostocki", t. 21, Białystok 2018 Zdigitalizowano w ramach projektu pt. Digitalizacja i udostępnianie online czasopisma „Rocznik Białostocki”, dofinansowanego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na działalność upowszechniającą naukę (nr umowy 834/P-DUN/2019). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. ROCZNIK BIAŁOSTOCKI TOM XXI Redakcja (Editorial Board) Redaktor naczelny – Andrzej Lechowski Sekretarz redakcji – Piotr Niziołek Członkowie redakcji – Aneta Jurgielewicz-Stępień, Ewelina Kamieńska, Grzegorz Śnieżko Rada naukowa (Academic Board) – Adam Czesław Dobroński, Cezary Kuklo, Swietłana Kul, Andrzej Sadowski, Mirosław Sobecki, Wojciech Śleszyński Tłumaczenia na język angielski (Translation into English) Katarzyna Niziołek Korekta Edyta Chrzanowska © 2018 Copyright by: Muzeum Podlaskie w Białymstoku Ratusz, Rynek Kościuszki 10, 15–426 Białystok tel. 85 742 14 73, tel./fax 85 742 14 40 e-mail: [email protected] Instytucja Kultury Województwa Podlaskiego ISSN 0080-3421 Nakład: 300 egz. Opracowanie grafi czne, skład, druk i oprawa: Drukarnia Biały Kruk Milewscy sp.j. ul. Tygrysia 50, Sobolewo, 15-509 Białystok tel. 85 868 40 60 e-mail: [email protected] MUZEUM PODLASKIE W BIAŁYMSTOKU ROCZNIK BIAŁOSTOCKI TOM XXI BIAŁYSTOK 2018 SPIS TREŚCI Wstęp – Andrzej Lechowski ............................................................................. 7 ARTYKUŁY Irena Taranta Ceramika budowlana z badań archeologicznych założenia klasztornego oo. Bernardynów w Tykocinie w latach 2014–2015 ...................................................... 9 Marta Wróbel Najstarsza księga chrztów i ślubów Parafi i Rzymskokatolickiej pw. św. Wawrzyńca w Dolistowie (1611–1689). Uwagi na marginesie prac inwentaryzacyjnych ............. 45 Piotr Niziołek Zespół siedemnastowiecznych monet srebrnych i miedzianych z okolic wsi Tatary w pow. białostockim ...................................................................................................... 67 Jakub Dobrzyński Społeczeństwo parafi i w Płonce Kościelnej w świetle akt metrykalnych z lat 1826–1868 ............................................................................................................ 95 Zbigniew Romaniuk Feliks Filipowicz (1869–1941) – farmaceuta, działacz społeczny i niepodległościowy .....................................................................................................127 Wiesław Wróbel Towarzystwo Kredytowe Miejskie Białostockie (1908–1915). Inwentarz analityczny zespołu nr 337 z zasobu Archiwum Państwowego w Białymstoku .......189 Paweł Niziołek Ofi ary pacyfi kacji wsi Sikory-Tomkowięta (13 lipca 1943 r.) i Wnory-Wandy (21 lipca 1943 r.) – próba weryfi kacji. Warsztat historyka a realia ochrony pamięci walk i męczeństwa ..........................................................................251 Tomasz Danilecki Mieszkańcy Białostocczyzny wobec stanu wojennego ...............................................305 Halina Karwowska Odkryte, znalezione. 60 lat Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku.........................................................................315 IN MEMORIAM dr Jan Jaskanis (19 VII 1932 – 28 XI 2016) – Andrzej Lechowski ........................355 CONTENTS Introduction – Andrzej Lechowski ................................................................... 7 ARTICLES Irena Taranta Ceramic building material from the archaeological site of the Bernardines convent in Tykocin, 2014-2015 ....................................................... 9 Marta Wróbel Th e oldest baptism and marriage records of St. Lawrence’s Roman Catholic Parish in Dolistowo (1611-1689). Notes on the margins of cataloguing works .......... 45 Piotr Niziołek A collection of 17th-century silver and copper coins found near the village of Tatary in the Białystok District ............................................................................................... 67 Jakub Dobrzyński Th e people of the Płonka Kościelna parish in the light of the register documents from the years 1826-1868 ...................................................................................................... 95 Zbigniew Romaniuk Feliks Filipowicz (1869-1941). Pharmacist, social activist and independence proponent .....................................................................................................................127 Wiesław Wróbel Municipal Loan Society of Białystok (1908-1915). Analytical inventory of collection no. 337 from the resources of the State Archive in Białystok ....................189 Paweł Niziołek Victims of the pacifi cations of the villages Sikory-Tomkowięta (July 13, 1943) and Wnory-Wandy (July 21, 1943) - an attempt towards verifi cation. Historian’s toolkit and the reality of the protection of the memory of struggle and martyrdom ...........251 Tomasz Danilecki Th e people of Białystok and the martial law ..............................................................305 Halina Karwowska Discovered, found. Sixty years of the Department of Archaeology of the Podlaskie Museum in Białystok ..................................................................................................315 IN MEMORIAM dr Jan Jaskanis (19 VII 1932 – 28 XI 2016) – Andrzej Lechowski ....................... 355 Wstęp Dwudziesty pierwszy tom „Rocznika Białostockiego” oddajemy Czytelnikom w czasie szczególnym, niezwykle ważnym dla Rzeczypospolitej Polskiej – w setną rocznicę odzyskania niepodległości, choć z perspektywy Białegostoku dochodzenie do wolnego bytu państwowego miało inną, dłuższą drogę i zamknęło się w datach 11 listopada 1918 r. i 19 lutego 1919 r. Rocznice skłaniają do refl eksji. Historia, jak żadna z nauk, umożliwia nam podejmowanie dyskusji, która powinna jednoczyć, określać poczucie wspólnoty i tożsamości. Pozwala nam też w prosty, jednoznaczny sposób opisywać ludzkie losy i postawy w chwilach dla narodu przełomowych. Obce jej powinno być realizowanie rozmaitych założeń „polityki historycznej”, które z zasady nie dopuszczają dyskusji. Tom Rocznika nie jest tematycznie, okazjonalnie poświęcony fundamental- nemu dla naszego państwa zagadnieniu, jakim jest niepodległość. Jej ideę umacnia się bowiem poprzez podejmowanie różnych badań. Każda epoka historyczna składa się na obraz dzisiejszej Polski. Jest jeszcze jedna rocznica, którą warto podkreślić. Jest nią pięćdziesięciolecie studiów historycznych na poziomie uniwersyteckim w Białymstoku. Owe 50 lat za- owocowało znaczącym dorobkiem w historiografi i. Powstało zauważalne, nie tylko w mieście i regionie, środowisko zawodowych historyków i całej rzeszy osób zajmu- jących się historią z pasji i potrzeby. Między innymi właśnie ostatnie tomy „Rocznika Białostockiego” są świadectwem potencjału i możliwości miejscowych historyków. Ale byłby to próżny trud, gdyby nie Czytelnicy, do których adresowana jest każda publikacja. Pozostajemy z nadzieją, że tom, który Państwu przekazujemy, spełni swoją rolę i stanie się kolejnym elementem społecznego spoiwa, jakim jest historia. Andrzej Lechowski Dyrektor Muzeum Podlaskiego w Białymstoku Irena Taranta Muzeum Podlaskie w Białymstoku Ceramika budowlana z badań archeologicznych założenia klasztornego oo. Bernardynów w Tykocinie w latach 2014–2015 W latach 2014–2015 autorka niniejszego artykułu przeprowadziła badania wykopaliskowe na kępie narwiańskiej w Tykocinie. Celem prac badawczych było rozpoznanie archeologiczno-architektoniczne późnośredniowiecznego klasztoru Bernardynów fundacji wojewody trockiego Marcina Gasztołda (il. 1). Bracia Mniejsi (Franciszkanie) Obserwanci zwani bernardynami pojawili się w Polsce w 1453 r. pod przewodnictwem św. Jana Kapistrana. Zakonnicy, którzy dążyli do zachowania (łac. observo) i ścisłego przestrzegania reguły św. Francisz- ka, zyskali wielu hojnych dobroczyńców i fundatorów w osobach polskich królów – Kazimierza IV i Aleksandra Jagiellończyków, niektórych biskupów, magnatów i szlachty1. Klasztory bernardyńskie założone na terenie Królestwa Polskiego i Wiel- kiego Księstwa Litewskiego, z wyjątkiem położonego w Górach Świętokrzyskich eremickiego konwentu pod wezwaniem św. Katarzyny, były usytuowane na przed- mieściach miast, zarówno tych wielkich, jak i małych2. Zwyczaje franciszkanów pod tym względem trafnie charakteryzuje łaciński dwuwiersz: Bernardus valles, Benedictus montes amabat, Oppida Franciscus, celebres Ignatius urbes3. Pierwsze klasztory zgromadzenia powstały na Litwie w XV stuleciu: w Wilnie w 1468 r. (il. 2), Kownie w 1471 r. (il. 3), Tykocinie w 1479 r. i Połocku w 1498 r.4 Bernardyni przestrzegali ścisłej reguły franciszkańskiej, która narzucała 1 A. Kochański, 526 lat dziejów miasta Tykocina na tle historii Polski, Białystok 2010, s. 24–25. 2 M. Maciszewska, Bernardyni a władze lokalne w Królestwie Polskim w XV i XVI wieku, w: Klasztor w państwie średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Wrocław–Opole–Warszawa 2005, s. 489. 3 K. Białoskórska, Wąchock. Opactwo Cystersów, Warszawa 1960, s. 10. 4 Z. Kiaupe, J. Kiaupienė, A. Kuncevičius, Historia Litwy od czasów najdawniejszych do 1795 r., Warszawa 2007, s. 177; F. Wolański, Kaznodziejstwo bernardyńskie Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVIII wieku (ze szczególnym uwzględnieniem epoki saskiej), „Studia Slavica et Balcanica Petropolitana”, 2 (2011), s. 71. 10 Irena Taranta Muzeum Podlaskie w Białymstoku funkcjonalizm i prostotę w ceglanym budownictwie5. Jednolitość rozwiązań w archi- tekturze i dekoracji nie dziwi, zważywszy na podobny czas budowy i ruchliwość bra- ci kierujących pracami,