Metro W Londynie (1)

Marek Graff Metro w Londynie (1)

przez co nie można było tam budować tuneli metodą odkrywko- Londyńskie metro, czyli „Underground” lub „Tube”, od wą. Zatem zdecydowano się zrezygnować z metra na południu 2003 r. wchodzi w skład przedsiębiorstwa Transport of miasta, zwłaszcza, że funkcjonowała tam nieźle rozwinięta sieć London, czyli firmy zarządzającej komunikacją miejską połączeń kolejowych obsługiwana przez pociągi podmiejskie na- w Londynie. leżące do spółek: London and South Western Railway i London, Brighton and South Coast Railway3. W pewien sposób wpłynęło Sieć metra obecnie składa się z 2751 stacji (łącznie z DLR – to na rozwój Londynu – miasto począwszy od końca XIX w. roz- 310), w tym 75 przesiadkowych2, liczy 457 km długości i prze- wija się głównie na lewym (północnym) brzegu Tamizy, czyli wozi 3 mln pasażerów dziennie. Linie metra można sklasyfikować tam, gdzie funkcjonuje metro. Obecnie minusem całej sieci me- według sposobu poprowadzenia torów w tunelach: jako podpo- tra jest fakt, że w czasie ostatnich 20 lat systemy sygnalizacji nie wierzchniowe i głębinowe. Pierwsze z nich – budowano metodą były modernizowane w wymaganym zakresie (na niektórych li- odkrywkową i tory położone są około 5 m poniżej powierzchni niach), wobec czego nieco ustępuje swym odpowiednikom w Pa- gruntu. Linie głębinowe budowano drążąc tunele 20 m poniżej ryżu, Madrycie czy Berlinie. Szczegółowe dane linii londyńskiego powierzchni ziemi, natomiast tory układano w oddzielnej rurze metra znajdują się w tabeli 1. o średnicy 3,56 m (11 stóp 8,25 cala). Wszystkie linie metra w centrum Londynu przebiegają pod ziemią, natomiast na przed- Historia metra i budowa pierwszych linii mieściach metro wyjeżdża na powierzchnię. Wyjątkiem są dwie Pierwsza regularna linia kolejowa w Wlk. Brytanii powstała na po- linie – „Victoria” i „Waterloo & City”, które w całości przebiega- czątku XIX w. Było to początkiem rozwoju kolei i impulsem do ją pod ziemią. Na wszystkich liniach metra przyjęto standardowy budowy kolejnych linii kolejowych. W latach 50. XIX w. w Londy- rozstaw szyn – 1435 mm oraz ruch lewostronny. System metra nie znajdowało się 7 dworców kolejowych: London Bridge, Eu- jest połączony z siecią British Rail (np. wspólne tory na odcinku ston, Paddington, King’s Cross, Bishopsgate, Waterloo i Fen- „Earl’s Court” – „Wimbledon Park”, linia District) oraz z siecią church Street. Dworce kolejowe wznoszono z daleka od City Docklands Light Railway. w celu minimalizowania przebudowy historycznego centrum. Do- Warto przytoczyć nieco informacji o geologii terenu, na któ- jazd między dworcami a City miały zapewniać dorożki, których rym położony jest Londyn. Otóż na południe od Tamizy grunt jest zwiększająca się z roku na rok liczba stawała się coraz bardziej bardziej bagnisty w porównaniu z północnym odpowiednikiem, problematyczna. Zatem coraz częściej zdawano sobie sprawę

Tabela 1 Charakterystyka linii londyńskiego metra

Nazwa linii Rok otwarcia Rodzaj Długość [km/mil] Liczba stacji Tabor Zajezdnie

Bakerloo 1906 Głębinowa 23/14 25 seria 1972 Stonebridge Park, London Road Central 1900 Głębinowa 74/46 49 seria 1992 Ruislip, Hainault, White City Circle 1 1884 Podpowierzchniowa 22/14 27 seria C69/C77 Hammersmith, Neasden District 2 1868 Podpowierzchniowa 64/40 60 serie: C69/C77, D78 Upminster, Hammersmith, Ealing Common East London 3 1869 Podpowierzchniowa 8/5 5 seria A60/A62 New Cross, Neasden Hammersmith & City 4 1864 Podpowierzchniowa 14/9 28 seria C69/C77 Hammersmith, Neasden Jubilee 1979 Głębinowa 36/23 27 seria 1996 Stratford Market Metropolitan 1863 Podpowierzchniowa 67/42 34 seria A60/A62 Neasden Northern 5 1890 Głębinowa 58/36 50 seria 1995 Golders Greek, Morden, East Finchley, Edgware, High Barnet Piccadilly 1906 Głębinowa 71/44 53 seria 1973 Cockfosters, Northfields Victoria 1969 Głębinowa 21/13 16 seria 1967 Northumberland Park Waterloo & City 6 1898 Głębinowa 2/1,5 2 seria 1992 Waterloo 1 Linia Circle jest znana pod tą nazwą od 1949 r., choć jej fragmenty od samego początku były podstawą całego systemu metra. Linia ta nie została zbudowana jako oddzielna, lecz utworzono ją z fragmentów linii Distri- ct i Metropolitan. 2 Początkowo znana jako Metropolitan District Railway. 3 Pierwotnie oddzielna linia zarządzana przez konsorcjum operujące również na linii Metropolitan. Linia ta została przejęta przez London Underground w 1948 r., lecz do 1966 r. British Railways korzystały z jej infrastruktury prowadząc przewozy towarowe. Ostatecznie linia ta została wyodrębniona jako samodzielna pod koniec lat 80. XX w. 4 Początkowo część linii Metropolitan, jako samodzielna linia od 1990 r. 5 Najbardziej obciążona linia, dochodząc do City rozgałęzia się na dwie odnogi, po czym – poza City ponownie łączy się w jedną linię. 6 Przejęta przez ‘London Transport’ w 1994 r.

1 Dodatkowo 22 stacje metra zostały zamknięte, a 20 innych przekazano innym przewoźnikom kolejowym, natomiast 5 zaplanowanych nigdy nie zostało zbudowanych/otwartych. 2 Liczba ta obejmuje także linie metra, korzystające z tych samych torów na danym odcinku. 3 Obecnie działa tutaj trzech operatorów kolejowych: South West Trains, Southern i South East Trains, którzy wykonują usługi przewozowe na podstawie koncesji – British Rail na początku lat 90.XX w. została sprywatyzowana. Obecnie tory i infrastruktura należą do państwa, natomiast przewozy wykonują poszczególni przewoźnicy prywatni.

6/2009 27 toru: spółka budująca metro – Metropolitan Railway (MetR) za- mierzała wprowadzić normalny rozstaw szyn (1435 mm), podczas gdy kompania GWR forsowała rozstaw szerszy (7 stóp, 2134 mm). Ostatecznie zbudowano tory o obu szerokościach, a MetR zawarła porozumienie z innym przewoźnikiem kolejowym GNR (Great Northern Rail-way) i ostatecznie szerszy rozstaw szyn zo- stał wyeliminowany w 1869 r. Nowa kolej podziemna okazała się sukcesem i została dobrze przyjęta przez londyńczyków, co objawiało się w jej szybkiej roz- budowie w kierunku przedmieść miasta (północno–zachodnie dzielnice Londynu), przez co określano te tereny jako „Metro- land”. W 1880 r. kolej ta, nazwana „Met”, przewiozła prawie 40 mln pasażerów. Sieć MetR, we współpracy ze spółką GWR, była także rozszerzana i wkrótce otwarto odcinek między Westbo- urne Park i Edgware Road. Linie kolejowe sąsiadujące z MetR by- ły sukcesywnie rozbudowywane – wkrótce spółka Hammersmith and City Railway dobudowała połączenia do sieci MetR:  1864 r. – otwarto stacje Notting Hill (obecnie Ladbroke Gro- Logo metra londyńskiego, 21.09.2008 r. ve), Shepherd’s Bush, Hammersmith,  1866 r. – Westbourne Park, z konieczności budowy kolei podziemnej. Wprawdzie pierwsze  1868 r. – Latimer Road, pomysły na budowę metra w Londynie pojawiły się w latach 30.  1868 r. – Praed Street Junction (Paddington) – Gloucester XIX w., nie znalazły jednak one akceptacji aż do lat 50. XIX w. Road, South Kensington, Wtedy Charles Pearson, reprezentujący spółkę City of London,  1877 r. – w kierunku Richmond do stacji Ravenscourt Park zaproponował budowę systemu kolei podziemnej, która miała po- przez Hammersmith (Grove Road), z wykorzystaniem infra- wstać we współpracy z City Terminus Company. Plany te zostały struktury London and South Western Railway (L&SWR). jednak odrzucone w 1852 r. przez władze miejskie i centralne. Inna spółka, także rozbudowująca swój system kolei pod- Rok później John Fowler przedstawił kolejny projekt kolei podziemnej – Metropolitan and St John’s Wood Railway, także roz- ziemnej, który został zaakceptowany przez komisję parlamentarną budowała swe odcinki metra: jako North Metropolitan Railway. Spółka ta niebawem przejęła  1868 r. – do stacji Swiss Cottage; mniejszą City Terminus Company oraz porozumiała się z inną  1879 r. – do stacji Finchley Road i West Hampstead; Great Western Railway odnośnie budowy podziemnej linii kolejo-  1879 r. – do stacji Kilburn i Willesden Greek; wej pomiędzy Paddington i Farringdon Street przez King’s Cross.  1880 r. – do stacji Kingsbury, Neasden i Harrow (obecnie Nowa linia miała w zamyśle okrążać City od strony północnej Harrow-on-the-Hill); i łączyć najważniejsze dworce kolejowe Londynu: King’s Cross,  1885 r. – do stacji Pinner; St. Pancras, Euston i Paddington. Projekt ten został nazwany Me-  1887 r. – do stacji Northwood, Moor Park i Rickmansworth; tropolitan Railway, natomiast jego realizacja rozpoczęła się w lu-  1889 r. – do stacji Chorley Wood (obecnie Chorleywood), tym 1860 r. Celem budowy tej linii było wydłużenie linii kolejo- Chalfont Road (obecnie Chalfont & Latimer) i Chesham; wej należącej do GWR (Great Western Railway) do centrum  1892 r. – do stacji Amersham, Aylesbury. miasta. Do budowy linii zastosowano metodę odkrywkową (cut- Rozbudowane były także odcinki istniejące w kierunkach: and-cover) ze względu na słabo rozwinięte metody drążenia tune-  1904 r. – zachodnim Harrow – Uxbridge; li w poł. XIX w. W trakcie prac napotkano na spore trudności przy  1925 r. – północnym Moor Park – Croxley i Watford; budowie tuneli, całość pogarszał fakt, że do już zbudowanych tu-  1932 r. – północnym – Wembley Park – Kingsbury, Canons neli wdzierała się woda, powodując ich zalewanie. Uroczyste ot- Park i Stanmore. warcie pierwszej na świecie linii metra miało miejsce 10 stycznia Ponadto, na odcinku Finchley Road – Preston Road zbudo- 1863 r., po trzyletniej budowie, natomiast systematycznie zwięk- wano 4 tory, natomiast na odcinku Finchley Road – Harrow tak- szająca się liczba przewożonych pasażerów dobrze rokowała że dobudowano dodatkowe tory. Dodatkowo, powstały kolejne o przyszłym sukcesie całego projektu. stacje: Pierwszymi przedsiębiorstwami, które zbudowały linie kolei  1908 r. – Preston Road Halt, między Wembley Park i Harrow; podziemnej (metra) w Londynie, były Metropolitan Railway  1909 r. – Dollis Hill, między Willesden Green i Neasden; (MetR) i Metropolitan District Railway (District). Był to zarazem  1915 r. – North Harrow, między Harrow i Pinner; pierwszy na świecie system metra.Choć oba towarzystwa budo-  1923 r. – Northwick Park & Kenton (obecnie Northwick Park), wały swe systemy niezależnie, i często ich wzajemne kontakty nie między Preston Road i Harrow; były przyjazne, to z linii kolei podziemnej wybudowanych przez  1933 r. – Northwood Hills, między Pinner i Northwood; nie, powstał fundament przyszłej sieci metra w Londynie.  1934: Queensbury, między Kingsbury i Canons Park. Wagonów do obsługi pociągów kursujących po linii metra W 1891 r. spółka MetR wchłonęła innego mniejszego prze- użyczyło przedsiębiorstwo GWR, natomiast do prowadzenia po- woźnika – Aylesbury and Buckingham Railway (A&BR). Spółka ta ciągów używano trakcji parowej, co z kolei wymagało wydajnego powstała w podobnym czasie, co MetR – 1860 r., a swój pierw- systemu wentylacyjnego. Problemem stał się wybór szerokości szy odcinek kolei wybudowała w północnym Londynie w 1868 r.

28 6/2009 Innym mniejszym przedsiębiorstwem kolejowym, operującym  1889 r. – Putney Bridge – Wimbledon, odcinek wspólny w tej części miasta, była spółka Oxford and Aylesbury Tramroad4, L&SWR i District; eksploatująca linię długości 6,5 mili (10 km), zbudowaną w la-  1902 r. – Whitechapel – Bromley-by-Bow, z połączeniem tach 1870–1872. Używano na niej początkowo parowozów London, Tilbury and Southend Railway oraz do Upminster; o układzie osi B, później zastąpionych przez odpowiedniki o ukła-  1903 r. – Ealing Common – Park Royal & Twyford Abbey; dzie osi C. Spółka to funkcjonowała do 1935 r.  1903 r. – Park Royal & Twyford Abbey – South Harrow; Inna duża spółka – Metropolitan District Railway – w 1868 r.  1905 r. – Acton Town – South Acton; wybudowała i oddała do użytku biegnący wzdłuż północnego  1910 r. – South Harrow – Rayners Lane i Uxbridge, przy czym brzegu Tamizy odcinek własnej kolei podziemnej, łączący West- tory na odcinku Rayners Lane – Uxbridge należały do MetR. minster5 z South Kensington. W obrębie tej linii znalazły się Linia Metropolitan, z uwagi na fakt, że budowano ją jako dworce kolejowe Victoria i Charing Cross, a niedługo później li- pierwszą, w stosunku do pierwotnego przebiegu, obecnie ma nię tę przedłużono w kierunku wschodnim do Tower Hill6, a póź- mocno zmieniony kształt: niej dalej do stacji Upminster, a także w kierunku zachodnim (do  odcinek Whitechapel – Barking (wschodni Londyn) przekaza- stacji Ealing i Richmond) i na południe (do stacji Wimbledon). no w 1936 r. do linii District; Wtedy jeszcze nie istniała formalnie okrężna linia metra7, choć jej  w 1988 r. wydzielono z linii Metropolitan: obecną – Hammer- namiastki – w postaci dwóch linii Metropolitan i District – funk- smith & City, natomiast wschodni fragment linii Metropolitan cjonowały już w 1884 r. Ostatecznie rozbudowę linii Metropolitan pozostawał w jej ramach jako Metropolitan Line – East Lon- District Railway zakończono w 1905 r. Wtedy to ukształtował się don Section do 1988 r., gdy ostateczne wydzielono linię East przebieg obecnej linii District. Jedna ze stacji końcowych – Rich- London; mond miała połączenie z dworcem kolejowym kompanii London  niewielkie odcinki linii Metropolitan przesunięto do linii Ba- and South Western Railway (LSWR). kerloo i Jubilee. Spółka Metropolitan District Railway (District) powstała 10 Naziemne odcinki linii Metropolitan, czyli znajdujące się poza lat później niż MetR, w lipcu 1864 r. Sieć zarządzana przez spół- centrum Londynu, zostały ostatecznie zelektryfikowane w 1960 r. kę District łączyła się z siecią MetR na stacji South Kensington (wcześniej używano parowozów). Linia ta ma obecnie na odcinku i została etapami wydłużona do stacji Mansion House. Pociągi Baker Street – Moor Park aż 4 tory, w celu sprawnego transportu spółki District docierały także do stacji Gloucester Road i High pasażerów z przedmieść Londynu. Street Kensington, korzystając z infrastruktury MetR. Rozbudowa Tunele biegnące pod Tamizą we wschodnim Londynie, który- linii kolei podziemnej przebiegała następująco (przeważnie w kie- mi obecnie przebiega metro, wybudował w latach 1825–1843 runku zachodnim): Marc I. Brunel. Budowa ich od samego początku sprawiała kłopo-  1868 r. – South Kensingdon – Westminster; ty – zalewała je woda, a ze ścian tuneli wydobywały się trujące  1870 r. – Westminster – Blackfriars; gazy (siarkowodór). Inwestycja opóźniała się i zwiększały się jej  1869 r. – Gloucester Road – West Brompdon (stacja Earl’s koszty, a do czasu oddania tuneli do eksploatacji stały się siedli- Court otwarta w 1871 r.); skiem marginesu i wszelkiego rodzaju degrengolady8. W roku  1871 r. – Blackfriars – Mansion Mouse; 1865 te tunele zakupiła East London Railway Company w celu  1872 r. – Earl’s Court – Addison Road (Kensington (Olym- adaptacji na potrzeby kolei. Spółka ta sama nie korzystała z tune- pia)), z połączeniem z West London Joint Railway; li, lecz je wydzierżawiła innym operatorom kolejowym: Metropo-  1874 r. – Earl’s Court – Hammersmith; litan Railway i Metropolitan District Railway9 oraz trzem mniej-  1877 r. – Hammersmith – Ravenscourt Park, z połączeniem szym10. Pierwsze pociągi przejechały w tunelach w 1869 r., z London and South Western Railway (L&SWR); a w 1884 r. metro „wprowadziło się” tam za pośrednictwem spół-  1879 r. – Turnham Green – Ealing (obecnie Ealing Broad- ki – East London Railway, która to uruchomiła odcinek od New way); Cross Gate/New Cross do South Kensington via Edgware Road  1880 r. – West Brompton – Putney Bridge & Fulham (obecnie (okrążenie londyńskiego City od północy). Putney Bridge); Na uwagę zasługuje linia metra oddana do użytku w sierpniu  1883 r. – Ealing Broadway – Windsor z połączeniem na stacji 1870 r. we wschodnim Londynie, zwana Tower Subway11. Prze- Ealing Broadway do stacji Great Western Railway (połączenie biegała ona pod korytem Tamizy, a pasażerowie pokonywali całą zamknięte w już w 1885 r.); trasę w 12. miejscowym wagoniku poruszanym stalową liną po-  1883 r. – Mill Hill Park (obecnie Acton Town) do Hounslow łączoną z silnikiem parowym, zamontowanym na jednym z koń- Town (połączenie szybko zamknięte); ców tunelu. Dzień 2.08.1870 r. można wobec tego przyjąć za  1884 r. – Osterley & Spring Grove (obecnie Osterley) do Ho- datę uruchomienia pierwszego metra głębinowego (tube railway) unslow Barracks (obecnie Hounslow West); na świecie. Kolejka funkcjonowała do 1894 r., do czasu otwarcia  1884 r. – Mansion House – Tower Hill; w pobliżu mostu Tower Bridge. Budowniczymi Tower Subway by-

4 Spółka ta jest znana również pod nazwą Wooton Tramway lub Brill Tramway. 5 Stacja ta znajduje się tuż przy gmachu brytyjskiego Parlamentu. 6 Tower to słynna dawna twierdza, a później więzienie położone we wschodnim Londynie. 7 Termin metro pochodzi z języka francuskiego: Chemin de fer métropolitain, a to z kolei od angielskiego pierwowzoru Metropolian Line. 8 Wschodnia dzielnica Londynu East End była skupiskiem – wówczas i obecnie – londyńskiego półświatka. 9 Obie linie to obecne linie Metropolitan i District. 10 South Eastern Railway, Great Eastern Railway i London, Brighton and South Coast Railway. 11 Subway to jedno z określeń metra, obecnie używane nie w Wielkiej Brytanii, lecz w Ameryce Płn.

6/2009 29 li: P. Barlow (koneksje i pieniądze) i J. Greathead (inżynier). co), zastosowany przez niego, nie stracił wiele ze swej wymowy Obecnie ów tunel jest wykorzystywany przez przedsiębiorstwo do dzisiaj. londyńskich wodociągów. W czasie drugiej wojny światowej wiele stacji metra pełniło Pierwszymi lokomotywami, używanymi w metrze londyńskim rolę schronów przeciwlotniczych, natomiast kilka stacji pełniło były odpowiednio zaprojektowane parowozy. Próbowano zastoso- rolę szczególną: wać lokomotywę nazwaną Fowler’s Ghost12, ale konstrukcja nie  nowo wybudowany odcinek metra między stacjami „Redbrid- spełniła pokładanych weń nadziei. Zatem wypożyczono parowozy ge” i „Gants Hill” (linia Central, płn.–wsch. Londyn) udzielił od spółki GWR – tendrzaki (1”B”0) projektu Daniela Gocha, wy- miejsca podziemnej fabryce samolotów; posażone w mechanizm kondensacji (zamknięty obieg wody).  stacja „Brompton Street” (obecnie zamknięta) pełniła rolę do- Jednak trakcja parowa była bardzo kłopotliwa podczas eksploata- wództwa obrony przeciwlotniczej; cji na liniach metra.  stacji „Down Street” (obecnie zamknięta) używał sam Winston Jednocześnie każdy z operatorów starał się pozyskać sponso- Churchil, jako siedziby Gabinetu Premiera; rów, który zgodziłby się współfinansować dalszą rozbudowę me-  tuneli w pobliżu stacji Aldwych używano do przechowywania tra w kierunku przedmieść Londynu. Jedną z takich osób został zbiorów British Museum. amerykański finansista i filantrop Ch. Yerkes13. Jego przedsię- Po 1945 r. ruch w obrębie sieci metra zaczął systematycznie biorstwo (początkowo Metropolitan District Traction Company, wzrastać, a trzy lata później metro zostało upaństwowione. Zmia- później Underground Electric Railways of London), sukcesywnie nom podlegał także tabor, np. w 1929 r. ostatecznie wyelimino- przejmowało kontrolę nad liniami District, Piccadilly i Bakerloo. wano wagony z ręcznie otwieranymi drzwiami, a w 1952 r. poja- Inne przedsiębiorstwo Underground Group14 przejęło kontrolę wiły się pierwsze wagony z pudłami wykonanymi z aluminium. nad pozostałymi liniami metra (Central, Northern), z wyjątkiem Jednym z problemów właściwie każdego systemu metra jest „Waterloo & City” i Metropolitan. W 1933 r. utworzono przedsię- kwestia odprowadzenia wód gruntowych z tuneli kolei podziem- biorstwo London Passenger Transport Board, które zarządzało nej. Poziom wód gruntowych w Londynie począwszy od lat 60. 170 spółkami kolejowymi, autobusowymi, tramwajowymi i trolej- XX w. znacznie się podniósł, gdy miało miejsce zamykanie licz- busowymi działającymi w obrębie Londynu. Natomiast z Under- nych browarów i wytwórni papieru, czyli przedsiębiorstw zużywa- ground Group, linii Metropolitan oraz z większości linii autobuso- jących pokaźne ilości wody. W pierwszej połowie 2001 r. lon- wych i tramwajowych utworzono spółkę Transport of London. dyńskie metro wypompowywało dzienne 30 tys. m3 wody ze Zasłużonym architektem, który projektował wiele stacji w tym wszystkich swych tuneli. Innym problemem są tzw. pływy15 (przy- czasie na tych liniach był Ch. Holden, a oryginalny styl (Art-De- pływy i odpływy), w przypadku Londynu wahania poziomu wód Tamizy w ciągu dnia czy też roku. Aby zara- dzić ewentualnemu zalewaniu tuneli metra, w 1986 r. wybudowano system śluz, który poddaje się kontroli 3 razy do roku. Już pod koniec XIX w. zdano sobie sprawę, że metro oprócz oczywistych plu- sów ma pewne niedociągnięcia. Zarządza- nie koleją podziemną przez 6 niezależnych spółek powodowało, że przejście w obrębie stacji, z której korzystały np. dwie linie i dwie spółki, powodowało, że pasażerowie odbywali długie spacery w celu zmiany linii metra.

Elektryfikacja linii metra W latach 80. XIX w. z powodu uciążliwości trakcji parowej stosowanej w tunelach, za- częto zastanawiać się nad elektryfikacją linii metra. Miało na to wpływ zbudowanie pierwszych udanych silników elektrycznych i ich zastosowanie do napędu pojazdów16. Trakcja elektryczna została po raz pierwszy zastosowana na obecnej linii Northern, czy- Sieć metra w centrum Londynu Rys. Dick van der Spek dla czasopisma Op de Rails li pierwszej linii głębinowej londyńskiego

12 Duch Fowlera, jednego z niedoszłych projektantów metra. 13 Charles Tyson Yerkes (1837–1905) jako pierwszy stworzył system transportu publicznego w Chicago, a po przybyciu do Anglii współfinansował budowę metra w Londynie. 14 Ta spółka, oprócz metra, miała również udziały w przedsiębiorstwach tramwajowych Londynu oraz zamierzała przejąć London General Omnibus Com pany. 15 różnice te wynikają z przyciągania wód morskich czy oceanicznych przez Księżyc. 16 Werner E. Siemens w 1879 r. w Niemczech.

30 6/2009 āŒă ĕ ej. ĕ ugiwana ugiwana si â Ű no no ĕ ĕ Ů ku ku Ů â y si y do niej niej do āŒă do 23:15. 23:15. do ā Ű metra ă . oku na na oku na wysi na ĕ â ku do przed w niedziele. ā ku do do ku Ű â 2. â ugiwana t Ľ ă â ĕ Űā cych si cych āă a Charing Cross, Cross, Charing a ca 2011 r. 2011 ca ā â ku do soboty soboty do ku ce na linii linii na ce ce na linii Piccadilly Piccadilly linii na ce â Ľ z y przesi y na stacji stacji na ā gów. ā no wieczorem. wieczorem. no pne tylko dla dla tylko pne ĕ ă Ű z autobusów z autobusów ĕ Ů ā tek 6:15-21:48. we wczesnych wczesnych we maksymalnie maksymalnie ĕ y dzie â ca 2011 r. 2011 ca ă ă ā ā z pobliskich cie ze stacji stacji ze cie do Terminali 1, 2 i 3. 3. i 2 1, Terminali do dzy stacj si gi ze/do stacji stacji ze/do gi nie rano i pó Ľ nie rano i pó i rano nie Œ przez Bank poza poza Bank przez ā ă Œ ā ĕ Œ ā . . . . do w do ku do soboty w godz. godz. w soboty do ku do stacji Mill Hill East East Hill Mill stacji do āŒă Ľ Ľ Ľ mie Ľ â ă ă ā ci poci gi kursuj gi gi kursuj gi dzy stacjami stacjami dzy cych. Na stacjach Bank Bank stacjach Na cych. Œ gów na trasie Whitechapel ek – pi ā ā zapozna ĕ â przesiadek przesiadek ā z informacjami podanymi podanymi informacjami z ā metrem, autobusem lub metrem, ĕ ciu mi Űā (9 min ze stacji Holborn, Holborn, stacji ze min (9 y sprawdzi ă ă osze osze osze osze Ľ przed podró przed Œ kolejki DLR Heron Quays DLR Heron kolejki â â â ā â DLR przez stref DLR przez kolejki DLR Canary kolejki Wharf Ű ā ă ā tku. W soboty czynna czynna soboty W tku. nie rano i pó i rano nie ā kszo y skorzysta y si y erów przesiadaj erów erów na wózkach inwalidzkich. inwalidzkich. wózkach na erów ej. pczych lub alternatywnych lub alternatywnych pczych gi nie kursuj nie gi y przesi y gi mog gi gi mi gi Œ ā cie lub wyj lub cie Ű ĕ Ű Ű Ű cze Ű Ű ĕ ā ā ā Œ tku. W soboty czynna od 07:30 07:30 od czynna soboty W tku. âā ā Nale podró Brak og Brak og Brak og stacji Covent Garden, mo Garden, Covent stacji wieczorem. Aby unikn Aby wieczorem. dotrze i stacji pobliskiej na pasa piechot lub Square Leicester stacji ze min 6 Cross). Charing stacji ze min 11 Wej pomocy bez West Hounslow dost jest schodów 8-minutowy postój w Terminalu Terminalu w postój 8-minutowy wyrusz zanim 4 obs jest Green Turnham poci przez wcze Piccadilly Przesiadka w kierunku Chesham na stacji Chalfont & Latimer w wi Lane Rayners - Uxbridge trasie Na poci rannych. godzinach jest 4 Terminal Heathrow Stacja poniedzia od czynna niedziel W 23:45. do tylko Poci Poniedzia Soboty 8:00-18:30. Nieczynna w niedziele i dni ustawowo od pracy. wolne Morden kursuj Morden powszednie. dni w szczytu godzinami dojecha Aby nale szczytu, godzinami Poza Kennington. dojecha aby nale powrotem, z i W przej Brak og Bank stacjach Na 24:00. ok. do jest prowadzony Monument i ruchomych. schodów remont Nale poni podanymi informacjami z na poziomie ulicy. nie ma schodów Stacja Cannon Street czynna czynna Street Cannon Stacja poniedzia od 21:00 godz. do do czynna Street Cannon Stacja poniedzia od 21:00 godz. poci Wszystkie Stacja Central. Finchley stacji na godz. w niedziele w Town Camden dla tylko otwarta jest 17:00 – 13:00 pasa wysiadaj i remont jest prowadzony Monument i Nale ruchomych. schodów Poci pi do niedziele W 19:30. do 7:30 od Blackfriars metra Stacja nieczynna. ko do nieczynna jest zapozna Woodford i Hainault kursuj Hainault i Woodford i stacj a stacj pi nieczynna. niedziele W 19:30. do (Olympia) -Kensington Court Earl's poniedzia od - 08:00 niedziele w 23:45, - 7:00 obs jest Green Turnham 23:45. poci przez poni wcze Linia East London jest nieczynna. Nale Stacja metra Blackfriars jest jest Blackfriars metra Stacja ko do nieczynna zast po kolejk soboty i przez ca wieczorem od poniedzia Brak poci – Barking wcze y unika Ű y sprawdzi Ű ci nale Œ dzy liniami lub korzysta DLR ĕ Circle liwo & City & Jubilee District Central Victoria Ű Bakerloo Northern Piccadilly Overground East London East Metropolitan Hammersmith Na stacjach Bank i Monument prowadzony Na stacjach Bank i Monument prowadzony W miar ruchomych. schodów jest remont mo pomi stacji. Nale Waterloo & City & Waterloo Linie F E B C A D 4 Gallions Reach Beckton Hornchurch Upminster Elm Park Elm Bridge Cyprus 6 Arsenal Woolwich Beckton Park Beckton King Upminster 9 9 Dagenham Heathway Royal Albert Royal George V George East do ExCeL do 4 Becontree Prince Regent 5 Upney London City Dagenham Port lotniczy Port Custom House 3 Barking Dock Royal Victoria Royal Informacje poprawne w momencie oddania tekstu do druku. Marzec 2009 Marzec druku. do tekstu oddania momencie w poprawne Informacje Pontoon oryginalnego planu wykonanego w 1931 roku przez Harry’ego Becka. · 03.09 · Becka. Harry’ego przez roku 1931 w wykonanego planu oryginalnego East Ham ā Hill Transport for London for Transport Fairlop Upton Park Chigwell Epping Hainault Grange Hill West Barkingside Plaistow Park Theydon Bois Theydon Mapa jest aktualizacj jest Mapa Newbury Park Wanstead Redbridge 3 Debden Silvertown Valley Roding West Ham West Canning Town Woodgrange Park Woodgrange High Road 4 Wanstead Gants Leytonstone 2 8 8 North Greenwich O do East India by-Bow Bromley- South Loughton Pudding Mill Lane Leyton Leyton Woodford Woodford Bow Road West Quay India Snaresbrook Blackwall Leytonstone Midland Road Stratford

Buckhurst Hill

Langdon Park Langdon 200m Road Devons All Saints All Poplar

Cutty Sark Cutty do Maritime Greenwich Maritime do 200m 150m Greenwich Central Deptford Bridge Deptford 2 Mudchute Wick Walthamstow South Quay Walthamstow Road Queen’s 2 Hackney Westferry Elverson Road Elverson Heron Quays Heron Crossharbour Canary Wharf Mile End Bow Church Bow Island Gardens Blackhorse Road Homerton Lewisham Canary Wharf Stepney Green Stepney South Tottenham Hackney Central Limehouse Wapping Whitechapel Shadwell 7 7 ELW ELW Hale Dalston Kingsland y New Cross New Ű ELC 2 Tottenham Shoreditch czona oszenia âā â og Green ă Bethnal East Water z ruchu. Nale ruchu. z Harringay ciowo wy ciowo ELC Canada Rotherhithe Seven Sisters Seven Green Lanes Green ĕŒ czenia Aldgate Tower Gateway Finsbury Park sprawdzi Cz âā du na na du ĕ Canonbury Surrey Quays 381/N381 150m Hill w celu w celu w Gate ĕ erów River Thames River Tower Street ű ta ze wzgl ze ta Aldgate Highbury & Islington 1 New Cross Liverpool ĕ Oakwood Southgate Bermondsey Cockfosters Arnos Grove Wood Green Wood Manor House Turnpike Lane Turnpike Bounds Green gi nie Fenchurch Street Fenchurch ā w weekendy) Linia East London jest jest London East Linia zamkni rozbudow naziemnej kolei sieci do Overground. London ā Arsenal 6 6 Monument ( poci kursuj Old Street Road Road & Road London Bridge Barnsbury Upper Holloway Caledonian Hill Holloway gi nie Crouch ā Bank w weekendy) ā ( poci Angel Moorgate St. Paul’s kursuj Street Borough Caledonian Road Cannon Barbican ca 2011 r. ca 2011 r. Ľ odobowa informacja dla pasa dla informacja odobowa Finchley Central Finchley Woodside Park Woodside Finchley West High Barnet & Whetstone Totteridge East Finchley Highgate Archway Park Tufnell Stacja metra Stacja â Kentish Town Ca Blackfriars nieczynna od marca nieczynna od marca Road 340m Lane Farringdon 2009 r. do ko 2009 r. Chancery Camden Russell Square House 100m Temple Mansion 100m do St. Pancras International Pancras St. do King’s Cross King’s St. Pancras 100m Elephant & Castle 200m Waterloo East Waterloo Covent Garden Covent Leicester Square Oak Southwark Kentish Charing Cross Charing Cross Gospel 5 5 Euston Lambeth North Square Euston Embankment Town West Town Holborn Charing Cross Leicester Square Brixton Mill Hill East Oval Heath Crescent Stockwell Euston Hampstead Street Mornington Camden Town Goodge Chalk Farm Tottenham Court Road Kennington 5 4 3 Waterloo Belsize Park Belsize Warren Street Warren Clapham Common Great Street Witryna internetowa Witryna 100m Circus Portland Regent’s Park Regent’s Piccadilly Balham Westminster Park Hampstead Circus Oxford Green Park Green Baker Street St. James’s St. Tooting Broadway Tooting & Frognal Clapham North Clapham High Street Clapham High Street Golders Green South Wimbledon St. Wood John’s Finchley Road Finchley 4 4 Brent Cross Brent Vauxhall Swiss Cottage Clapham South Bond Pimlico Victoria Street Finchley Road Finchley Thameslink 200m od Sloane Square Tooting Bec Tooting Arch Corner Marble West Hampstead West Clapham Junction

specjalne Colindale

Oak

ā 00m 1 Burnt Hyde Park Hyde Hendon Central zuj Gate ā 1 Colliers Wood Marylebone Morden Lancaster Road Kilburn b stref Transport for Transport b stref Edgware Edgware South ĕ Knightsbridge River Thames River South Queensway aty. Kensington â Willesden Green Road Hampstead Road Watford Junction nie wchodzi Junction nie wchodzi Watford w obr London. Obowi op koniec 2009 r. koniec y Edgware Bayswater High Street Kensington Ű Dollis Hill Notting Gate Hill Gloucester Otwarcie stacji pod Otwarcie Neasden Imperial Wharf na czas Kilburn ă Fulham Fulham Broadway Earl’s Stanmore Court Canons Park Canons Queensbury Kingsbury High Road Park Paddington Park 2 ywa Holland .gov.uk/check .gov.uk/check â Brondesbury  3 0m 3 10 – informacje elds Paddington wp Park  Űā ā West Kensal RiseKensal Brondesbury Maida Vale Bush Road Court Watford Junction Watford Preston Bushey Park Carpenders Watford High Street Watford Kensal Green Kensal Kenton Barons Wembley Queen’s Park Queen’s South Wimbledon (Olympia) East Putney Ladbroke Grove Ladbroke Kensington Kensington Shepherd’s Putney Bridge Parsons Green Parsons Park Royal Oak Royal Wimbledon Park Wimbledon aszcza w weekendy. Nale aszcza w weekendy. West Brompton West â 250m przed podró przed Park Park ă City Westbourne Kilburn Park Kilburn Harrow & Harrow Hatch End White 8 Harlesden Northwick y, zw y, Warwick Avenue Warwick Ravenscourt Ű Wealdstone pne na stacjach, t ĕ South Kenton Wood Lane Wood Shepherd’s Headstone Lane Bush Market Bush North Wembley East Latimer Road Stonebridge Park Stonebridge Wembley Central Wembley Acton Hammersmith Harrow- Prace remontowe mog Prace remontowe podró sprawdzi dost telefonu 020 7222 1234 lub pod numerem Willesden Junction Goldhawk Road Brook on-the-Hill North Acton Stamford North Harrow 7 2 2 Pinner Green South Acton Acton Turnham Kew Gardens Kew Gunnersbury Richmond West Central Acton West Harrow West Northwood Hills Acton Town Watford South Harrow Park Croxley Moor Park Moor ā Eastcote Chiswick Ruislip Manor Ruislip 3 gi nie kursuj ā Alperton Lane Park Royal Park Osterley w weekendy) 150m w weekendy) Northwood (poci elds Sudbury Hill Harrow Sudbury Hill Hanger North Ealing  South Ealing Sudbury Town Rayners Lane Hounslow Hounslow Central Ealing 8 Ruislip Ealing Common Northolt North Broadway East Perivale Hatton Cross Rickmansworth gi nie nie gi ā Boston Manor Chorleywood Port lotniczy Port Heathrow Hounslow South 1 1 Latimer Terminal 4 Terminal West Ruislip Ruislip w niedziele) w ā Chalfont & Gardens ( poci ( 4 Greenford kursuj Hounslow West Ruislip West londyńskiego 5 1, 2, 3 2, 1, Hillingdon 9 Transport for London Transport Chesham Amersham Terminal 5 Terminal Uxbridge Ickenham Terminale 6 MAYOR OF LONDON OF MAYOR Mapa metra Mapa F E B C A D metra Sieć

6/2009 31 metra17. Pierwszy odcinek metra głębinowego oddano do użytku zelektryfikowane – parowozy. Takim odcinkiem była linia biegną- w 1890 r. pod nazwą City & South London Railway (CSLR). Linia ca z północno-zachodniego Londynu do Chesham, Aylesbury prowadziła od stacji Stockwell do stacji King William Street (dzi- i Verney Junction. Elektryfikacja linii przebiegała sukcesywnie: siejsza wschodnia odnoga linii Northern). W 1900 r. na innej linii  1906 r. – elektrowozy prowadziły pociągi do Chesham, Ayles- – Circle – wyznaczono odcinek próbny Earls Court – High Street bury i Verney Junction, ze zmianą lokomotywy na parową na Kensington i rok później komisja powołana przez spółkę MetR/ stacji Wembley Park, /District zaproponowała zasilanie z górnego przewodu jezdnego  1908 r. – zmiana trakcji na stacji Harrow, prądem przemiennym (trójfazowy system Ganz). Jednak grupa  1925 r. – wydłużenie linii do Rickmansworth, amerykańska kierowana przez Ch. Yerkesa, posiadając doświad-  1960 r. – elektryfikacja linii do Amersham i Chesham, czenie zza Oceanu w wykorzystaniu zasilania pociągów metra  1961 r. – całkowite wycofanie parowozów. prądem stałym z trzeciej szyny, ostatecznie wprowadziła to roz- Obie spółki (MetR i District) zostały przejęte w 1933 r. przez wiązanie również w Londynie. Elektryfikacja linii metra (obecne London Passenger Transport Bard, i utworzono z nich linie Me- linie District, Circle i Metropolitan) rozpoczęła się w 1903 r., tropolitan i District. Odcinek do Aylesbury zamknięto w 1936 r. a całkowicie ten proces zakończył się – na obecnej linii Circle – W tym samym roku linię Metropolitan wydłużono z Whitechapel we wrześniu 1905 r. W tym samym roku oddano do użytku zelek- do Barking, wzdłuż torów linii District. W 1939 r. linia Bakerloo tryfikowane odcinki obecnej linii District: system zasilania (pod- (głębinowa) została wydłużona wzdłuż linii Metropolitan biegną- stacje) zbudowały obie spółki – District w 1902 r. i MetR cej na powierzchni ziemi na odcinku Baker Street – Finchley Ro- w 1905 r.: ad (ostatnia stacja znajduje się na powierzchni). Linia na północ  1905 r. – odcinek Baker Street – Uxbridge, przez pół roku od Harrow do stacji Northwood Hills od 1961 r. i Croxleyhall linia była obsługiwana parowozami; Junction od 1962 r. ma 4 tory. W 1988 r. wydzielono z linii Me-  1905 r. – odcinek Aldgate – Whitechapel; tropolitan dwie linie: Hammersmith & City i East London, będące  1905 r. – zakończenie całkowitej elektryfikacji linii Circle; do tej pory jej odnogami. Od 1998 r. linia ta została częściowo  1905 r. – zakończenie całkowitej elektryfikacji linii District sprywatyzowana wraz z liniami metra Circle, Hammersmith & Ci- wraz z odcinkiem Edgware Road – Hammersmith i Addison ty i District, tworząc konsorcjum Metronem. Road (obecnie Olympia);  1910 r. – odcinek Rayners Lane – South Harrow, połączenie Linia Piccadilly linii District do Uxbridge; Pomysł na zbudowanie linii Piccadilly (głębinowej) narodził się  1913 r. – elektryfikacja linii należących do spółki East London 1902 r. w firmie Underground Electric Railways Co of London Railway. Ltd., kontrolowanej przez wspomnianego już Amerykanina Kolejne odcinki linii Metropolitan i District plus następne Ch. T. Yerkesa. Linia ta jako Great Northern, Piccadilly & Bromp- linie metra zostały zelektryfikowane we współpracy: ton Railway (GNPBR) została otwarta pod koniec 1906 r. na od-  1925 r. – odcinek Moor Park – Watford, wspólnie z London cinku „Hammersmith” – „Finsbury Park” (odcinek przebiegający and North Eastern Railway; przez centrum Londynu). Montując wyposażenie elektryczne wzo-  1932 r. – Wembley Park – Stanmore (MetR), natomiast rowano się na District Railway, natomiast prace nadzorował inży- w 1939 r. przejęta przez linię Bakerloo, a w 1979 r. – linię nier amerykański J. R. Chapman. Na linii Piccadilly zamontowano Jubilee. po raz pierwszy – automatyczne schody w 1911 r. na wspólnych Na niektórych odcinkach obsługa trakcyjna była wspólna – stacjach z linią District. W 1933 r. ukończono budowę następują- odcinek zelektryfikowany obsługiwały elektrowozy, natomiast nie- cych odcinków: na północ (Cockfosters), północny zachód (Uxbridge) i południowy zachód (Hounslow West). W latach 1975–1977 miała miejsce kolejna rozbudowa – połączenie z lot- niskiem Heathrow (o wielkości tego lotniska świadczy fakt, że znajdują się tam 2 stacje metra), natomiast w marcu 2008 r. oddano do użytku kolejną stację – Terminal 5, będącą już trzecią położoną w pobliżu lotniska (nr 1 – Terminal 1, 2, 3; nr 2 – Ter- minal 4).

Linia Victoria Po 1945 r. kontynuowano rozbudowę metra: linia Victoria została zbudowana w latach 1962–1970 jako linia głębinowa. Podczas jej projektowania starano się maksymalnie wykorzystać już istnie- jący układ stacji (linia ta ma stosunkowo dużo stacji przesiad kowych w porównaniu z innymi liniami, w szczególności z linią Piccadilly) oraz zapewnić stosunkowo duże odległości między sąsiednimi stacjami w celu szybkich przejazdów pociągów mię- dzy nimi. Perony na linii Victoria także budowano z wykorzysta- Dwuszynowe zasilanie, stacja Rayners Lane, linia Piccadilly i Metropolitan, niem peronów już istniejących, które w kilku przypadkach są 21.09.2008 r. wspólne na stacjach przesiadkowych – Stockwell (skrzyżowanie

17 Nie udało się ustalić, w jaki sposób rozwiązano problem odbioru prądu przez pociąg, prawdopodobnie było to zasilanie z trzeciej szyny.

32 6/2009 z linią Northern), Oxford Circus (linia Bakerloo), Highbury &  kwiecień 1876 r. – odcinek Wapping – Shoreditch, z użyciem Finsbury Park (linia Piccadilly). Pierwszy odcinek linii Waltham- metody odkrywkowej; na ostatniej stacji znajdowało się połą- stow Central – Highbury & Islington otwarto w 1968 r., a rok póź- czenie obsługiwane przez Great Eastern Railway do dworca niej zamontowano system bezpieczeństwa ATO (automatic train Liverpool Street; operation). W 1987 r. miało miejsce zalanie jednego z tuneli –  1884 r. – otwarto połączenie na stacji Whitechapel, między powstało jezioro na 1 m głębokie i 5 km długie. Ucierpiała także Metropolitan Railway i East London Railway, początkowo nie linia Northern. w celu obsługi pasażerów, lecz przejazdów pociągów metra linii East London; otwarto także stacje Shadwell, Wapping, Linia Waterloo & City18 Rotherhithe, Deptford Road (obecnie Surrey Quays), New Kolej London and South Western Railway dotarła do dworca Wa- Cross Gate (d. New Cross) i New Cross; terloo w 1848 r. O doprowadzeniu linii metra doń myślano od  1913 r. – otwarto stację Whitechapel i Shoreditch dla ruchu dawna, jednak przeszkodą były wysokie ceny gruntów. Wprawdzie pasażerskiego. towarzystwo kolejowe South Eastern Railway wybudowało linię Początkowo linię obsługiwały parowozy leasingowane przez Charing Cross, która docierała do Cannon Street, ale inwestycja East London Railway Company od GER, LB&SCR i SER. Wraz nie spełniła pokładanych w niej nadziei. Zatem pomysł budowy z elektryfikacją linii Metropolitan w latach 1905–1906 r., proces linii metra głębinowego mógł się wydawać właściwym rozwiąza- ten objął także linię East London, jednak dopiero w 1913 r. cała niem, tańszym niż kolej napowierzchniowa. Linię metra otwarto linia została zelektryfikowana. Wymieniono także tabor (dostar- w 1898 r. i była zarządzana przez L&SWR, natomiast w 1923 r. czony przez linię Metropolitan). W latach 80. i 90. XX w. linia przeszła pod administrację Southern Railway, a w 1948 r. po zyskała połączenia: upaństwowieniu kolei – Southern Region of British Rail. Po pry-  1987 r. – z Docklands Light Railway (stacja Shadwell), watyzacji kolei brytyjskich BR na początku lat 90. XX w. i później-  1999 – z linią Jubilee (stacja Canada Water). szym bankructwie Railtrack w 2002 r. jest zarządzana przez Natio- Jako ciekawostkę można przytoczyć fakt, że na stacji Shore- nal Rail. Linia ta jest najkrótszą linią metra londyńskiego – ma ditch znajdował się tylko jeden tor (fizycznie niemożliwa okazała 2 km i 2 stacje. Kłopotem spotykanym na linii Waterloo & City się budowa drugiego toru). Linia została zamknięta w 2007 r. ze jest bliski przebieg w pobliżu Tamizy i konieczność odprowadza- względu na modernizację i wydłużenie na obu końcach. Jedno- nia dużych ilości wody. cześnie zostanie ona podłączona do sieci kolei krajowej National Innym problemem tej linii jest brak połączenia z siecią kole- Rail, jako część sieci London Overground. Planowane otwarcie jową, zatem tabor musi być dostarczany za pomocą platform sa- nastąpi w 2010 r. mochodowych, natomiast pasażerowie są przewożeni na perony specjalnymi windami, tzw. windami Armstronga. Linia ma nie tylko własną podstację zasilającą, ale także elektrownię (węglową, surowiec jest dowożony z dworca Waterloo windą, tzw. Abbott- sa). Pewne ożywienie linii nastąpiło wraz z uruchomieniem dworca Waterloo Int. i kursów pociągów TGV Eurostar w listopadzie 1994 r., jednak w listopadzie 2007 r. wraz z przeniesieniem ob- sługi pociągów Eurostar na dworzec St. Pancras znaczenie linii Waterloo & City ponownie się zmniejszyło.

Linia East London Linia East London została zbudowana przez spółkę East London Railway Company utworzoną przez 6 mniejszych: the Great Ea- stern Railway (GER); London, Brighton and South Coast Railway (LB&SCR); London, Chatham and Dover Railway (LCDR); South Eastern Railway (SER), Metropolitan Railway (MetR) i Metropoli- tan District Railway (District). Dwie ostatnie spółki zarządzały tak- Docklands Light Railway, stacja Mudchute, 16.07.1998 r. że trzema innymi liniami metra, Metropolitan, District i Hammer- smith & City. Przy budowie wykorzystano tunele zbudowane jeszcze przez Isambarda K. Brunela między 1825 i 1843 r. Linię Linia Hammersmith & City East London budowano etapami: Nazwa linii pochodzi od linii kolejowej, długości 5 km, zarządza-  1869 r. – odcinek New Cross Gate (d. New Cross) – Wap- nej przez Hammersmith and City Railway (H&CR), i biegnącej ping, zbudowany i zarządzany przez London, Brighton & South z Hammersmith (Grove Road) do Westbourne Park, i zbudowanej Coast Railway (LB&SCR); w latach 1864–68 r. Linia ta była częścią linii Metropolitan do  1871 r. – na południe od Surrey Quays do dworca stacji 1988 r., natomiast obecnie funkcjonuje jako samodzielna linia. South London Line’s Old Kent Road; odcinek funkcjonował do 1911 r., po czym został rozebrany;

18 linia ta nosi niezbyt ładne przezwisko – rów melioracyjny, także z powodu niemiłego zapachu w tunelach.

6/2009 33 stację Bank (ob. Embankment) dla uzyskania połączenia z liniami Bakerloo i District. W 1913 r. doszło do częściowego połączenia obu towarzystw i utworzenia London Electric Railway Company (LER), choć faktycznie oba podmioty były niezależne. Jednak ich integracja postępowała i przez lata 20. XX. w. zbudowano tunele łączące tory należące do obu towarzystw: w pobliżu stacji Euston i Embankment (C&SLR), Camden Town i Kennington (CCE&HR). Plany wydłużenia linii w kierunku północnym (stacja Edgwa- re) istniały już w 1901 r. (planowała je spółka Edgware and Hampstead Railway (E&HR)), lecz ich realizacja nastąpiła dopiero w latach 20. XX. w. Budowa przebiegała w dwóch etapach – do Hendon Central (1923) i Edgware (1924). Linia biegnie po pła- skim terenie, rzadko zaludnionym. W 1926 r. otwarto połączenie do stacji Morden, choć planowano dłuższe do Sutton. Budowę tego odcinka zrealizowało towarzystwo C&SLR jako część plano- wanego połączenia, które zamierzała wybudować pierwotnie spół- ka Wimbledon and Sutton Railway. Stacja Ladbroke Grove, linia Hammersmith & City, 20.09.2008 r. W czerwcu 1935 r. przyjęto realizację planu rozbudowy linii metra, nazwanego Northern Heights, który zakładał integrację linii Linia Northern kolejowych z systemem metra, znajdujących się na północ od Wspomniana wcześniej linia Northern rozwijała się następująco: stacji Highgate (od południa dochodziła linia Northern City). Te w 1907 r. spółka Hampstead Tube19 wybudowała odcinek metra linie kolejowe zostały zbudowane w latach 60. i 70. XIX. w. przez głębinowego z „Charing Cross” do „Golders Green” (obecna za- spółkę Edgware, Highgate and London Railway (EH&LR) i na- chodnia odnoga linii Northern). W 1913 r. obie spółki – City & stępców. Biegły ze stacji Finsbury Park do Highgate, z odgałęzie- South London Railway i Hampstead Tube połączyły się oraz do- niem do: budowały odcinki biegnące na północ (do Edgware, 1923/  Alexandra Palace, /1924 r.) i na południe (Morden, 1926 r.). Spośród nazw nowej  High Barnet, przez East Finchley. linii proponowano „Edgmorden” lub „Medgware”, lecz ostatecz- Plan integracji sieci metra i kolejowej zakładał budowę linii nie w 1937 r. przyjęto nazwę „Northern” (w 1933 r. linia została przez Mill Hill East i Edgware do Bushey Heath oraz nowej za- przejęta przez przedsiębiorstwo „Metro londyńskie”20). Linia ta, jezdni w Aldenham. Zakładano także elektryfikację linii, wówczas z powodu swej kondycji technicznej – wręcz zabytkowych wago- obsługiwanych przez tramwaje parowe. Tych planów nie zrealizo- nów21 i opłakanego stanu stacji, na przełomie lat 80. i 90. zyska- wano, natomiast linia biegnąca na powierzchni gruntu Finsbury ła sobie przydomek Zapomniana Linia (Misery Line), a także Park – Highgate – Alexandra Palace funkcjonowała do 1954 r. z powodu zużytych torów i torowisk – na tej linii miały miejsce i do końca była obsługiwana przez parowozy. Zaś zajezdnię Al- również wykolejenia pociągów. Fragmenty linii Northern – na denham przebudowano do przyjmowania autobusów. W 1975 r. przedmieściach miasta – są obecnie eksploatowane wspólnie odcinki leżące na północ od stacji High Barnet przekazano Bri- z operatorami kolejowymi. tish Rail. Linia Northern powstała z dwóch linii, które w pewnym mo- Jednym z pytań, które może się pojawić podczas analizy mencie zostały połączone i rozbudowane. Były to: przebiegu linii Northern, to potencjalne połączenie między sta-  City & South London Railway (C&SLR) i linia na odcinku cjami Golders Green i Mill Hill East (tzw. Barnet extension). Jest Clapham Common – Euston, zbudowana w latach 1890– to część niezrealizowanego planu, nazwanego Northern Heights. –1907; Plan ten zakładał elektryfikację linii należących do spółki LNER  Charing Cross, Euston & Hampstead Railway (CCE&HR), linia biegnących na północny zachód od Finsbury Park. Zamierzano Charing Cross – Golders Green/Highgate (ob. Archway), linii stację Highgate (ob. Archway) przebudować na stację przesiad- powstałej w latach 1907–1914. kową (linia metra – z linią naziemną LNER). Rozpoczęto drążenie Linia metra zbudowana przez spółkę C&SLR była pierwszą tunelu ze stacji Highgate do East Finchley, natomiast dalej linia linią głębinową metra, oraz pierwszą, na której zastosowano trak- miała biec jako naziemna, oraz dobudować drugi tor i zelektryfi- cję elektryczną. Linia ta została otwarta na odcinku Stockwell – kować linię na odcinku East Finchley – Edgware. Prace rozpoczę- King William Street w 1890 r., jednak niewielka liczba podróż- ły się w lipcu 1939 r. i trwały do kwietnia 1940 r. Nie zbudowano nych korzystających z linii (niefortunna lokalizacja stacji) stacji Highgate jako przesiadkowej, jedynie zelektryfikowano jed- spowodowała, że linia została w 1900 r. wydłużona do Moorgate notorowy odcinek East Finchley – High Barnet oraz powstało ze- przez Bank, natomiast w 1907 r. o odcinek Clapham Common – lektryfikowane połączenie tylko do Mill Hill East. Otwarcie obu Euston. Spółka CCE&HR otworzyła połączenie w 1907 r. Charing odcinków dla ruchu pasażerskiego nastąpiło w pierwszej połowie Cross (dawniej Strand) przez Euston i Camden Town do Golders 1941 r. Ze względu na działania wojenne rozbudowa linii nie była Green i Highgate. W 1914 r. linię wydłużono na południe o jedną kontynuowana, a plan wkrótce został zapominany.

19 Charing Cross, Euston and Hampstead Railway. 20 London Passenger Transport Board (LPTB). 21 W latach 1999–2000 na linii Northern wymieniono najstarszy tabor na wagony nowej generacji, przez co ten niemiła nazwa powoli zanika.

34 6/2009 Linia Central Zalążek obecnej linii Central powstał w kilku etapach, zaś linia została otwarta w 1900 r. między stacjami Shepherd’s Bush i Bank (centrum Londynu). W 1908 r., w związku z wystawą bry- tyjsko-francuską, istniejący odcinek wydłużono w kierunku zachodnim do stacji „Wood Lane Exhibition”, a w 1912 r. – w kierunku wschodnim do stacji „Liverpool Street”. Rozbudowa linii w kierunku zachodnim miała miejsce w 1920 r., gdy linię wydłu- żono do Ealing Broadway, zapewniając połączenie z dworcami spółek Great Western Railway (GWR) i Shepherd’s Bush Railway. Najbardziej wysunięty na wschód fragment linii Central – będący tuż na ukończeniu przed wybuchem wojny (1939 r.) nie został otwarty dla pasażerów, lecz w tunelach urządzono fabrykę amuni- cji (stan taki trwał do 1947 r.). Dalsza rozbudowa linii w kierunku zachodnim była kontynuowana w drugiej połowie lat 40. XX w. w dwóch etapach – w lipcu 1947 r. wybudowano odcinek do Stacja Parsons Green, linia Distict, 21.09.2008 r. Greenford, natomiast w listopadzie 1948 r. – do West Ruislip. Połączenie do Stratford otwarto w 1947 r. Ostatni wschodni odcinek linii Central metro przejęło w 1949 r., a dopiero w 1957 r. zelektryfikowano leżący tam odcinek Loughton – Epping. Trakcja parowa została ostatecznie wyeliminowana w 1971 r. – w ostat- nim okresie parowozy prowadziły tylko pociągi techniczne22 na odcinkach naziemnych. Na stacjach linii Central, po raz pierwszy w obrębie sieci metra londyńskiego, pasażerów informowano przez głośnik o następnej stacji, a także o potencjalnych skomu- nikowaniach. Jest to linia głębinowa, najdłuższa linia londyńskiego metra, o przebiegu wschód–zachód. Początkowo pociągi były obsługi- wane przez lokomotywy prowadzące składy wagonowe. Była to początkowo duża trudność dla projektantów, ponieważ lokomotywy o masie 48–49 t z dużą masą nieusprężynowaną miały nie- spokojny bieg, co w stosunkowo wąskich tunelach (średnica 3,56 m) sprawiało duży kłopot. Inżynierowie poszukiwali rozwią- zań w zmniejszeniu wysokości sprężyn w zawieszeniach pojaz- dów, a także w odpowiedniej konstrukcji szyn o zmniejszonym Stacja Southfields, linia District, 21.09.2008 r. profilu. Pociągi kursujące na linii Central, z uwagi na odmienny system ATO, nie mogą kursować po innych liniach, ze względu na wywoływane zakłócenia z urządzeniami sygnalizacyjnymi.

Linia Bakerloo i Jubilee Linia ta była pierwotnie nazwana nazwą Baker Street and Waterloo Railway. Została zbudowana przez Underground Electric Railways Company of London i otwarta w marcu 1906 r. jako linia głębino- wa o przebiegu północ – południe. Pierwszy fragment linii biegł ze stacji „Kennington Road” do „Baker Street”. Do 1913 r. linia została wydłużona w kierunku zachodnim – powstały połączenia do Marylebone i Paddington z dworcami kolei odpowiednio Great Central Railway i Great Western Railway. W 1915 r. linia Bakerloo doczekała się kolejnej rozbudowy – powstały połączenia: ze sta- cją Queen’s Park i jednocześnie dworcem kolei London and North Western Railway (LNWR) oraz równolegle do obecnej linii magi- Stacja East Acton, linia Central, 21.09.2008 r. stralnej WCML biegnące do Watford. W latach 60. XX w. połą- czenie to zredukowano, natomiast w 1982 r. zlikwidowano. Park – Harrow & Wealdstone jest eksploatowany wspólnie ze W 1984 r. przywrócono połączenie do Harrow & Wealdstone, na- spółką London Overground. W ramach rozbudowy New Works tomiast do Stanmore przekazano do linii Jubilee (fragment ten Programme (1935–1940) wybudowano nowe tunele między Ba- był przejęty w 1939 r. od linii Metropolitan). Odcinek Queen’s ker Street i Finchley Road, zlikwidowano 3 stacje na linii Metro-

22 Stało się to na kilka lat przed tym, jak ostatnie parowozy zniknęły z sieci British Rail.

6/2009 35 politan (Lord’s, Marlborough Road i Swiss Cottage) oraz zbudo- Bakerloo, biegnący do stacji Charing Cross, przy czym podpo- wano 2 nowe na linii Bakerloo (St. John’s Wood i Swiss Cottage). wierzchniowa stacja dla linii District i Circle została przemia W tym czasie planowana rozbudowa linii Bakerloo ostatecznie zo- nowana na Embankment. stała zrealizowana jako linia Jubilee. Planowano wydłużenie linii Pierwsze wzmianki o konieczności budowy linii Jubilee poja- Bakerloo na południe od stacji Elephant & Castle do Denmark wiły się jeszcze w latach 60. XX. w., gdy proponowano wydłuże- Hill i Camberwell – przyjęto program rozbudowy linii w 1931 r., nie linii Victoria według schematu Baker Street – Bond Street – jednak nie podjęto żadnych prac. Do pomysłu wprawdzie powró- Trafalgar Square – Stand – Fleet Street – Ludgate Cirrus – Cannon cono w 1947 r., ale realizacja nie nastąpiła. Street. Linia Jubilee została otwarta w kwietniu 1979 r., przy czym Zanim wybudowano linię Jubilee, połączenie północno-za- linię utworzono z części linii Bakerloo (odcinek Wembley Park – chodnich przedmieść Londynu z centrum miasta (West End, Ci- Stanmore). Linię zamierzano nazwać Fleet line lub River line, lecz ty) spełniała linia Metropolitan. W 1932 r. dobudowano połącze- ostatecznie została nazwana na cześć obchodzonego w 1977 r. nie Wembley Park – Stanmore, które już w połowie lat 40. XX. w. srebrnego jubileuszu wstąpienia na tron Królowej Elżbiety II 23 wyczerpało swe możliwości. Zaproponowano wydłużenie linii Ba- (szary kolor w oznaczeniu linii na mapie oznacza srebrny kolor). kerloo ze stacji Baker Street przez stacje St. John’s Wood i Swiss W latach 90. miała miejsce rozbudowa linii Jubilee, a otwarcie Cottage, przy czym zamierzano zbudować linię równoległą do ist- poszczególnych odcinków – w trzech etapach – ostatecznie za- niejącej oraz wykorzystać istniejące stacje. Elongacja linii zaczy- kończyło się w 1999 r. Wydłużenie linii polegało na dobudowa- nałaby się na stacji Finchley Road, biegłaby w kierunku Wembley niu odcinka biegnącego przez dzielnicę Docklands i dalej do Park, gdzie następowałoby rozdzielenia obu linii (Bakerloo – do wschodniego Londynu. W związku z rozbudową zamknięto krótki Stanmore). To połączenie wybudowano i otwarto w 1939 r., nato- odcinek, jako zbędny, biegnący dawniej do stacji „Charing miast w latach 1972–1979 zbudowano południowy odcinek linii Cross”. Na linii Jubilee po raz pierwszy zastosowano – w celu minimalizowania oporów wiatru i skutków podmuchu powietrza wywołanego przez przejeżdżający pociąg, automatycznie otwiera- ne drzwi, otwierające się zaraz po tym, gdy na peron wjedzie po- ciąg i otworzą się jego drzwi. Podobna ochrona utrudniała także spełnienie swych zamiarów potencjalnym samobójcom. Takie za- bezpieczenia zamontowano między stacjami „Westminster” i „North Greenwich”. Pomyślano także o potrzebach osób niepeł- nosprawnych – na stacjach zainstalowano windy i podjazdy dla

Linia Jubilee + Metropolitan, stacja Neasden, 21.09.2008 r.

DLR, stacja Devons Road, 22.09.2008 r. Stacja Westminster, 21.09.2008 r.

23 Królowa wstąpiła na tron w czerwcu 1952 r.

36 6/2009 wózków inwalidzkich. Linia ta ma – jako jedyna – połączenie ze wszystkimi pozostałymi liniami metra londyńskiego.

Tragiczne daty (lista może być niekompletna) 6.09.1975 r. wypadek na stacji Moorgate (linia Northern), zginęły 43 osoby; w metrze rozpoczyna się instalowanie nowego systemu bezpieczeństwa 18.11.1987 r. pożar na stacji King’s Cross St. Pancras, 31 ofiar śmiertelnych 7.07.2005 r. zamach terrorystyczny w pobliżu trzech stacji metra równocześnie: King’s Cross St. Pancras, Liverpool Street i Edgwa- re Road. Ginie 39 osób, w tym trzy Polki, kilkaset jest rannych

DLR, stacja Devons Road, 22.09.2008 r.

Metro londyńskie nierzadko staje się celem ataków bombowych: tablica pa- miątkowa ku czci ofiar ataku terrorystycznego z 7.07.2005 r. – widnieją na niej również 3 polskie nazwiska q Foto: M. Graff DLR, stacja Bow Church, 22.09.2008 r.

Literatura [10] London Underground Rolling Stock Dimensions. London Underground [1] Benest K.R.: Metropolitan Electric Locomotives 1985. 2008. [2] Bruce J.G.: The London Underground Tube Stock. 1988. [11] Materiały London Underground Transport. [3] Connor J. E.: London’s Disused Underground Stations. Capital Trans- [12] McMahon P. V. Institution of Electrical Engineers Published Pro- port 2001 (2nd edition). ceedings, Electrical Locomotives in Practice 1899. The City & South [4] Day J.R., Reed J.: The story of London’s Underground. Capital Trans- London Railway. 1904. port 2005. [13] Pearce A., Hardy B., Stannard C.: Docklands Light Railway official Han- [5] International Railway Journal, roczniki 1996–2009. dbook. Capital Transport 2006. [6] Glover J.& Marsden C.J.: London Transport Railways and PTE Sy- [14] Railway Magazine, informacje z roczników pochodzcych z lat 30. stems. 1985. XX w. [7] Holman Printz P.: The Amazing Electric Tube. 1990. [15] Railway Gazette Int., roczniki 1996–2009. [8] Hopkinson E.: Institution of Civil Engineers Published Proceedings. [16] Rolling stock info. Transport for London 2007. Electrical Railways: The City & South London Railway. 1893. [17] Rose D.: Diagramatic History. The London Underground. London [9] London Pocket Atlas. John Bartholomew & Son Ltd, Edinburgh 1948. 2002.

6/2009 37