jongHolland 2006 - 2 4 Hayez en Visconti jongHolland 2006 - 2 5 Hayez en Visconti

ficier Franz Mahler. Ze ruilt haar patriottisme dit Franz en haar neef, markies Ussoni ook. In (1963) en Morte a Venezia (Dood in Venetië, in voor een verhouding met een vertegenwoor- Senso imiteert het leven de kunst. 1971). Daarnaast werd hij de belangrijkste De Kus bij Hayez en Visconti diger van de vijand, ook al wordt snel duidelijk Italiaanse theatervernieuwer van na de oorlog. dat hij een opportunist is. Later zoekt hij haar Luchino Visconti en intermedialiteit Hij introduceerde de toneelstukken van Jean op in haar villa, in de hoop met haar geld te 2006 is niet alleen Rembrandt- en Mozart-jaar. Cocteau, Tennessee Williams en Arthur Miller Schilderkunst, film en intermedialiteit Ivo Blom kunnen deserteren. Na zich aanvankelijk te Het is dit jaar ook een eeuw geleden dat Luchino én hij was volgens de legende de man die Maria verzetten geeft Livia opnieuw toe aan Franz en Visconti werd geboren. Hij was een telg van de Callas leerde acteren. Veel is geschreven over Ectem euguer sum quamet adionullam nostrud tat. An essequis at prat. Ivo Blom is docent Algemene omhelst hem, in de pose van Il Bacio.[9] Het aristocratische familie Visconti di Modrone die de theatrale en melodramatische invloeden in Cultuurwetenschappen aan de Vrije bleek de ideale houding, die Visconti voor deze eind negentiende eeuw tot de beau monde van Visconti’s films, evenals over de literaire invloe- Rud tisit incip exer sent adit nullaor si ex elit eu facilla feugue te modolor perat. Universiteit. Hij schrijft momenteel een boek Suscill aortie magna alissi tatet prat praessis acin volorer sequi ex eum il exero eugait veli- over Luchino Visconti en visuele cultuur, en sleutelscène zocht. Visconti redeneerde dat Il Milaan behoorde, en een verre nazaat van de den. Over de picturale kant van zijn filmoeuvre is medeorganisator van het congres Luchino Bacio beroemd was in de kringen waarin Livia hertogen Visconti die ooit over heel Lombardije is echter veel minder bekend. Visconti eigent quatio consequi bla feum nonsenisis eugiamet, venim ip ero conulput am ip ex el del er Visconti e le arti visuali dat op 28 september zich begaf; zij zou het schilderij gekend kunnen heersten. Zijn moeder, Carla Erba, was de zich beeldende kunst toe en gebruikt daarbij op a.s. in Milaan plaatsvindt. sum irit la feu faccum doloborem illa augue magnis alit wisis nullum quisisisl et, quiscipis hebben.9 Visconti hanteerde hierbij het idee, dat niet-aristocratische erfgename van het grootste grandioze wijze verschillende filmische midde- adiat laor illamconum quat, quis autatum dolenit, sim alit atiscip issequat in men in die periode en in dit milieu weinig on- farmaceutische bedrijf van Italië. Zij stimu- len. De kijker krijgt daardoor het gevoel in één derscheid maakte tussen leven en theater. In het leerde hem om zelf de handen uit de mouwen te groot, bewegend schilderij rond te wandelen. Italië van het Risorgimento deden romantische steken. In 1942 regisseerde Visconti Ossessione, Intermedialiteit is binnen de academische we- en nationalistische gevoelens het leven heldhaf- de eerste van een reeks films die geschiedenis reld momenteel een veelbesproken onderwerp. Dankzij Romeo, Julia en het balkon geldt men noemde, een Vrijwilliger, die ten strijde modernere, negentiende-eeuwse kleding vormt tiger, grootser en idealer voorkomen dan het in zouden schrijven, zoals La terra trema (1948), Net als letterkundigen of kunsthistorici richten Verona als de stad van de romantiek. Op sou- trekt en zijn geliefde nog een laatste kus geeft. al decennialang het beeldmerk van de Baci- feite was. Aan het begin van de film verwijt Livia Rocco e i suoi fratelli (1960), Il Gattopardo filmwetenschappers zich al lang niet meer alleen venirs die in deze stad te koop zijn in uiteen- Een schimmige gedaante op de achtergrond chocolaatjes van Perugina.6 [6] Al in 1922, toen lopende vormen en maten – van aanstekers – een voorbode van de Dood? - lijkt de vrijwil- Hayez’ werk te zien was op een expositie in deze verwijzing, toen ik hem interviewde op 9 Interview met Piero Tosi, 21 september en ansichtkaarten tot puzzels en pennen – is liger al te komen halen. Decor en kostuums Venetië, werden Baci-dozen versierd met een 12 juli 2004. Hij was zelf regieassistent bij 1984. Tosi was Visconti’s vaste Ludwig geweest. kostuumontwerper vanaf begin jaren vijftig. William Shakespeares romantische paar te zijn middeleeuws – de officiële ondertitel was liefdespaar in de pose van Il Bacio. Het paar op zien.[1-3] Veel van die afbeeldingen zijn terug ‘Episodio della giovinezza. Costumi del XIV de chocoladedoos was dat jaar ontworpen door te voeren op een schilderij van de Milanese secolo’ (Episode van de jeugd. Kostuums van Federico Seneca (1891-1976), in de jaren twintig schilder Francesco Hayez, Il Bacio (1859). Zo de 14e eeuw) maar net als in de historische een vermaard afficheontwerper.7 Na de jaren Ansichtkaart van Il Bacio werd het een icoon voor de verbeelding van settings van de opera’s van Verdi kon het twintig veranderde zijn beeldmerk nauwelijks met gedicht, ca. 1900. Romeo en Julia. Il Bacio (de kus) is ook in films publiek gemakkelijk door die historiserende en het paartje bleef op de Baci-dozen staan. geciteerd, recentelijk nog door George Lucas in camouflage heenkijken. De sfeer doet denken Hoewel minder vaak geciteerd dan bijvoorbeeld Star Wars 3: The Revenge of the Sith (2005). aan van Shakespeare, een Pollice verso van Gérôme of Mantegna’s Dode Maar de eerste die het schilderij citeerde, was dankbaar onderwerp voor de schilders van die Christus, heeft Hayez’ schilderij naast de boven- Luchino Visconti in Senso (1954), wanneer het dagen.1 Vanwege de onmiddellijke populariteit genoemde uitingen van populaire cultuur ook onmogelijke liefdespaar Livia Serpieri (Alida van zijn schilderij schilderde Hayez een aantal geleid tot filmische citaten. Het meest recente Valli) en Franz Mahler (Farley Granger) elkaar versies van Il Bacio: twee grote en verder wat is het citaat in Star Wars 3: The Revenge of the voor het eerst omhelst. Dit filmische citaat is de kleinere.2 De oudste en beroemdste uit 1859 Sith (2005) als Anakin (Hayden Christensen) uitkomst van een lange reeks van beeldmigra- hangt momenteel in de in en Padmé (Natalie Portman) elkaar kussen.[7] tie. Welke verschuivingen zijn er intussen in de Milaan en is een legaat van graaf Alfonso Maria De Italiaanse filmer, theater- en operaregisseur betekenis opgetreden? Voor de verklaring van Visconti di Saliceto, de opdrachtgever van het Luchino Visconti (1906-1976) citeerde Il Bacio de iconiciteit van Il Bacio is de oorspronkelijke schilderij.3 [4] Hayez buitte de populariteit van in zijn film Ludwig (1972-74). Als de jonge betekenis of intentie van het schilderij alleen zijn schilderij echter minder uit dan collega’s als Beierse koning Ludwig de Tweede (Helmut niet afdoende. Waarom eigende Visconti zich Lourens Alma Tadema of Jean-Léon Gérôme.4 Berger) en de Oostenrijkse keizerin Elisabeth juist Il Bacio toe? Aandacht voor het Nachleben Van bijvoorbeeld een grote oplage etsen en gra- (Romy Schneider) tijdens een nachtelijke van een schilderij. vures naar het schilderij om de verkoopprijs op wandeling elkaar omhelzen, worden ze eerst te drijven, een tactiek die de Parijse kunsthan- in close-up gefilmd. Daarna neemt de camera The Making of a Legend delaar Goupil toepaste bij het werk van Gérôme, afstand en zien we het paar in de pose van Il In 1859 schilderde Francesco Hayez (1791– is niets bekend. Wel zijn er rond 1900 bijvoor- Bacio. Bovendien blijkt Ludwig een mantel te 1882) zijn beroemdste werk: Il Bacio, één van beeld toverlantaarnplaten en ansichtkaarten dragen die aan die van het schilderij doet den- de latere werken van de schilder. Dit schil- van Il Bacio gemaakt.[5] ken.8 [8] Maar het beroemdste citaat zit in een derij werd in de Milanese kunstacademie, de eerdere film van Visconti, Senso (1954). Accademia di Brera, geëxposeerd in 1859, een De toe-eigening In Senso reconstrueerde Visconti Il Bacio met paar maanden na de zegevierende intocht in Het veelvuldig citeren van de voorstelling de houding van Franz Mahler (Farley Granger) Milaan van koning Victor Emmanuel II en de van Il Bacio vormt een fraai voorbeeld van en Livia (Alida Valli) bij hun omhelzing in de Franse keizer Napoleon III. Het doek was een The Invention of Tradition of The Making of villa van Livia op het platteland. De film is ode aan het Italo-Franse verbond en aan de a Legend.5 Hayez’ oorspronkelijke, politieke gebaseerd op de laat negentiende-eeuwse no- bevrijding van Lombardije van de Oostenrijkse boodschap is inmiddels volledig verdrongen velle Senso van Camillo Boito. Ten tijde van de overheersing. Het was een metafoor voor de ne- en het schilderij geldt nu als de ultieme ver- Oostenrijkse bezettting van de Veneto – in bijna gentiende-eeuwse Italiaanse vrijheidsstrijd, het beelding van de romantische, maar onmoge- dezelfde tijd als het ontstaan van Il Bacio - krijgt Risorgimento, ondanks zijn historische setting. lijke liefde. Het silhouet van een verliefd stel de Italiaanse gravin Livia Serpieri in Venetië Het schilderij stelt het afscheid voor van, wat in exact dezelfde pose als op Il Bacio maar in een overspelige relatie met de Oostenrijkse of-

1 Zo had Hayez zelf in 1823 een schilderij Hayez’, in: Mazzocca 1998, p. 37-39. nog een paar woorden business.” wetenschappers gaat. Een voorbeeld is met de titel L’Ultimo bacio di Romeo e 3 Mazzocca 1994, op. cit. (n. 2), p. 307-309. Reproducties naar het werk van Alma Ernest Samuels, Bernard Berenson: The Giulietta gemaakt. 4 Robert Verhoogt , Kunst in reproductie. Tadema’, Jong Holland 12 (1996) 4, pp. 22- Making of a Legend, Cambridge, Mass. 1987. 2 Fernando Mazzocca, Francesco Hayez, De reproductie van kunst in de negentiende 37. Hélène Lafont-Couturier et. al., Gérôme 6 http://www.nestle.it/ufficio_stampa/ catalogo ragionato, Milaan1994, nr. 341, pp. eeuw en in het bijzonder van et Goupil. Art and Enterprise, Parijs 2000. comunicati_stampa/comunicati_2003/ 307-310 en Fernando Mazzocca (red.), (1795-1858), Jozef Israëls (1824-1911) en 5 Eric Hobsbawm en Terence Ranger (red.), Comunicato30102003.htm Hayez. Dal mito al bacio, Venetië 1998, nr. Lourens Alma-Tadema (1836-1912) The Invention of Tradition, Cambridge 1983. 7 http://www.perugina.it/museo_pag04. 56 en 57, pp. 178-181. Zie ook Paolo (Amsterdam: Universiteit van Amsterdam, Er zijn tientallen boektitels met de ondertitel htm Seneca ontwierp inmiddels klassiek Biscottini, ‘Dal mito al bacio: osservazioni in 2004; proefschrift). Verhoogt publiceerde ‘The Making of a Legend’ te noemen, of het geworden affiches voor Buitoni en Perugina. margine alla poetica romantica di Francesco hier eerder over in Jong Holland: ‘”En nu nu om filmsterren, sportsterren of beroemde 8 Visconti’s neef Luchino Gastel wees me op jongHolland 2006 - 2 6 Hayez en Visconti jongHolland 2006 - 2 7 Hayez en Visconti

Francesco Hayez, Il Bacio, Citaat van Il Bacio in Senso, 1859, olieverf op doek, 1954, regie: Luchino 112x88 cm, collectie Visconti, filmstill. Courtesy Pinacoteca di Brera, Milaan. AFE. Foto: Paul Ronald.. jongHolland 2006 - 2 8 Hayez en Visconti jongHolland 2006 - 2 9 Hayez en Visconti op de film zelf. Zij focussen zich juist op relaties op het theater in plaats van variété.10 Film was hebben, verklaart op zich niets. Aan de manier er geschilderd werd, maar hóe er geschilderd tuur, architectuur, schilderkunst en muziek. De l’Ottocento (1926), over Hayez op: ‘Hij is niet de met andere vormen van kunst en media, op het daarbij sterk ontvankelijk voor de bij het po- waarop Visconti zich in Senso het schilderij Il werd. Deze stellingname verdreef langzamer- Middeleeuwen als periode beleefde daarbinnen laatste onder de vier of vijf beste kunstenaars migreren van beelden van het ene naar het an- pulaire negentiende-eeuwse toneel gangbare Bacio toe-eigent wil ik dit laten zien. hand de historieschilderkunst, die juist vooral een grote herwaardering en de toneelstukken van de negentiende eeuw.’20 Desondanks was dere medium, van de ene naar de andere kunst. metafoor van de stage picture, waarbij toneel- vanwege haar onderwerpen werd gewaardeerd. van Shakespeare die zich in de Middeleeuwen Cecchi kritisch over Hayez’ werk. Verschillen tussen ‘hoge’ en ‘lage’ kunst zijn stukken als series van tableaux vivants werden Le premier peintre d’Italie Historische schilderijen waren vaak verkapte en vroege Renaissance afspelen waren onder daarbij steeds minder van belang. Interessanter geconcipieerd, als schilderkunstig voorgestelde Visconti liet in zijn films de hoofdrolspelers politieke boodschappen en spraken het sterk schilders en operacomponisten populair.16 Emilio Cecchi en de reputatie van Hayez is hoe bepaalde beelden kunnen veranderen in momenten. Het gaat dus meer om situaties, om poses aannemen en gebaren maken die sterk nationalistisch gerichte publiek van de negen- Il Bacio was in 1859 een groot succes. Zijn tijd- Emilio Cecchi (1884-1966) was een van de iconen door reproductie, citaat of plagiaat in ‘tableaus’, dan om expositie of actie. Studies als doen denken aan theater, maar ook aan the- tiende eeuw aan. genoten bewonderden de manier waarop kunst belangrijkste Italiaanse literatuur- en kunst- een ander medium Theatre to Cinema hebben ervoor gezorgd dat atrale schilderkunst. In tegenstelling tot zijn Francesco Hayez was de grootste vertegen- en politiek verenigd waren. De voorstelling critici van het interbellum. Hij werd gevormd Dit onderzoek is vandaag de dag wat makkelij- de relaties van film met theater en schilderkunst toneel en opera - waarbij hij zich soms ook door woordiger van de Romantiek in de Italiaanse was weliswaar in de Middeleeuwen gesitueerd, door kunsthistoricus Roberto Longhi maar nog ker dan enkele decennia terug. De filmweten- minder beladen zijn geworden. Relaties tussen de schilderkunst liet inspireren – zijn ze vaak schilderkunst. Hij was beïnvloed door de Franse maar verwees openlijk naar het negentiende- meer door Bernard Berenson, wiens Painters schap, die zich vanaf de jaren vijftig-zestig ont- visuele kunsten en media vormen inmiddels een minder expliciet bedacht en niet historisch on- classicistische schilder Jean Auguste Dominique eeuwse Italië: de jonge vrijwilliger die ten of Renaissance hij in 1928 vertaalde voor het wikkelde als academische discipline, richt zich levendig onderzoeksterrein, dat zich nog volop derzocht.12 Of een dergelijke pose nu gebaseerd Ingres. Hayez combineerde Ingres’ harmoni- strijde trekt om zijn land te bevrijden van de blad Valori Plastici. Cecchi was niet alleen een niet langer uitsluitend op het eigen medium. ontwikkelt. was op gebaren van bekende toneelspelers of euze vormen en lijnen met de kleuren van de buitenlandse overheersing. Terwijl de reputa- kenner van middeleeuwse en Renaissance-schil- Dwarsverbanden met andere media of kunsten Vergelijkingen van film en visuele kunsten rich- op houdingen van figuren op schilderijen, dat Venetiaanse schilders. Zijn kleurgebruik was tie van de historieschilderkunst al in de jaren derkunst, hij was ook een pleitbezorger van ne- worden meer en meer onderzocht. In het nabije ten zich op de visuele cultuur. Dit verbreden was minder belangrijk voor Visconti. Alles wat opmerkelijk voor die tijd en hij werd daarvoor veertig van de negentiende eeuw afnam, werd gentiende- en twintigste-eeuwse kunst. In 1926 verleden is dat met name op het terrein van de van de scoop van een zuiver schilderkunstige, hielp om het gewenste resultaat te bereiken, was alom geroemd. Hij was vooral beroemd om Il Bacio desondanks door de kritiek opgehe- publiceerde hij zijn studie van de Italiaanse vroege film veel gebeurd. Dit heeft geleid tot fotografische of filmische kunst naar het dy- geoorloofd. Bij het citaat van Il Bacio is echter zijn historische en literaire onderwerpen, zoals meld. Het werd met groot succes geëxposeerd negentiende-eeuwse schilderkunst, Pittura ita- nieuwe inzichten in de kunstgeschiedenis, na- namischere veld van de visuele cultuur heeft duidelijk sprake van een gezocht moment. De zijn Vespri Siciliani of La sete dei crociati, en op de Wereldtentoonstelling van 1867 te Parijs, liana dell’Ottocento, dat al snel een standaard- melijk dat men meer en meer van een geschie- geleid tot een eigen onderzoeksterrein, Visual twee hoofdrolspelers draaien expres naar rechts scènes uit de levens van de Milanese hertogen, samen met drie andere werken van Hayez.17 werk werd. Cecchi was één van de wegbereiders denis van visuele cultuur uitgaat en de grenzen Culture Studies. Hier wordt onderzocht hoe terwijl ze elkaar kussen. Ze gaan voor een grote de Visconti’s. Zijn historische en allegorische ta- Het betrof hier overigens een licht gewijzigde van de Macchiaioli in Italië, kunstenaars die tussen high en low art minder strikt trekt. Door geschilderde of gefotografeerde beelden worden kast staan die als ‘fond’ dient en vertragen hun ferelen waren dikwijls toespelingen op de toen- versie. Rechts op de trap ligt nu een witte sjaal, stilistisch tussen de School van Barbizon en de de emancipatie van de filmwetenschap ligt de getransformeerd, door hun migratie in verschil- actie, zodat herkenning van het citaat verge- malige politieke situatie. Op een aantal doeken die van de schouders van de vrouw lijkt te zijn Impressionisten staan, maar van wie sommi- focus minder op montage, op dat wat tussen de lende gedaantes door de tijd heen, van unieke makkelijkt wordt. kijken personificaties van Italië de toeschouwer afgegleden. De binnenkant van de mantel van gen een duidelijke politieke boodschap in hun opeenvolgende filmbeelden gebeurt. Dat was het kunstbeelden in iconen of clichés. Zo kunnen ze In feite is de hele schilderkunst, van de smekend aan.13 De Franse schrijver en diplo- de man is helder groen, wat samen met het wit schilderijen verwerkten. Vanaf 1920 schreef hij onderdeel van de filmtaal dat voor de Tweede worden toegeëigend in een populair medium als Renaissance tot aan het negentiende-eeuwse maat roemde Hayez als ‘le premier van de sjaal, de rode maillot en de blauwe jurk artikelen over de Macchiaioli-schilder Giovanni Wereldoorlog juist gezien werd als de graadme- film. Mijn onderzoek over Visconti richt zich op naturalisme toe, één grote pose. Vooral in het peintre d’Italie en ce moment’ en ‘il n’y a qu’un een duidelijke verwijzing is naar de vlaggen van Fattori, wat uitmondde in 1933 in een mono- ter voor het typisch filmische. de kloof tussen het geschilderde en het gefilmde classicisme en de Romantiek komt dit tot ui- peintre en Italie, c’est M. Hayez de ’. Die Frankrijk en Italië. Uit het verbond van die twee grafische studie. Cecchi was ook een van de Aandacht voor de mise-en-scène, dus voor beeld, om zo te zien wat er gebeurt als geschil- ting. In deze twee stromingen staat de mens lof uitte hij ook indirect via de personages in La landen was het nieuwe Italië ontstaan. Deze ver- eerste intellectuelen, die serieus over film als wat er binnen het filmbeeld gebeurt, geniet nu derde beelden uit hun originele context worden centraal en was de historieschilderkunst het chartreuse de Parme (1839): ‘Men bewonderde sie had dus een nog duidelijkere politieke bood- kunst schreef.21 In 1932 was Cecchi daarnaast grotere aandacht. Van groot belang is het boek gehaald. Jacques Derrida stelt dat het traject en meest gewaardeerde onderwerp. Met de op- vooral het plafond, waarop Hayez van Milaan schap dan de vorige. een tijdlang directeur van de filmmaatschappij Theatre to Cinema uit 1997 geweest, waarin het citaat interessanter zijn dan het traceren van komst van de landschapschilderkunst, waarin Crescentius had voorgesteld... [...]. De markie- Volgens de Italiaanse kunsthistoricus Giorgio Cines en produceerde films als Gli uomini, che Ben Brewster en Lea Jacobs aangeven hoe de de originele betekenis.11 Zo ver ga ik niet, maar de mens opgaat in de omgeving of zelfs geheel zin keerde snel terug; ze had zich moed inge- Nicodemi vormt Il Bacio een laatste hoogtepunt mascalzoni (1932) van Mario Camerini en 1860 zwijgende film zich met de introductie van de het naast elkaar plaatsen van beelden uit ver- afwezig is, verdween de hiërarchie in de onder- sproken, en ze was niet zonder enige vage hoop in Hayez’ carrière. Het gaf dezelfde kracht en (1934) van Alessandro Blasetti. Voor 1860 was lange speelfilm, rond 1910-1911, sterk richtte schillende media die formele overeenkomsten werpen. Bovendien ging het niet langer om wát zelf dat portret van Fabrice te kunnen bewonde- ontroering aan het werk van zijn leerlingen hij artistiek en historisch adviseur. Cecchi zou ren, waarvan men zei dat het zo uitstekend was. en zelfs de talloze kopieerders van zijn schil- Blasetti gewezen hebben op de historische schil- 10 Ben Brewster, Lea Jacobs, Theatre to Jacques Louis David voor de gebaren van de 13 Voorbeelden zijn de twee schilderijen met noemde, woonde tussen 1814 en 1821 in Ze praatte vol lof over het talent van Hayez die derijen, ‘maar’ , aldus Nicodemi, ‘leek Il Bacio derijen van Fattori om zodoende de vrijheids- Cinema. Stage Pictorialism and the Early zangers en zangeressen in zijn enscenering de titel Meditazione uit 1850 en 1851. Milaan en was daar een fervent bezoeker van het gemaakt had. [...] Gonzo begreep het niet […] nog een moedige impuls tot vernieuwing te strijd van Garibaldi - het onderwerp van 1860 Feature Film, Oxford 1997. van Spontini’s La Vestale, zijn eerste Mazzocca 1998, op. cit. (n.2), p. 168-169. de Scala. Al werd hij in 1822 uit de stad 22 11 Mieke Bal, Quoting Caravaggio: operaregie. Monica Stirling, Luchino 14 Giorgio Nicodemi, Francesco Hayez, verbannen vanwege zijn liberalisme, hij bleef en hij begon een fantastische schilderijengalerij zijn, de daarop volgende werken gaven echter - te verbeelden. Het zou hierbij meer gaan om Contemporary Art, Preposterous History, Visconti, Amsterdam 1982, p. 100. Laurence Milaan 1962, pp. 104-105. Stendhal, La er terugkomen. Onder de Franse Juli- te beschrijven, die de markiezin Balbi bezat, de een teken van een koud virtuosisme, ver van een algemene atmosfeer dan om letterlijke cita- Chicago/Londen 1999, p. 11. Schifano, Luchino Visconti. Les feux de la chartreuse de Parme, Parijs 1962, pp. 408, monarchie werd hij eerst consul in Trieste en maîtresse van wijlen de prins; drie of vier keer iedere passie.’18 Il Bacio werd gemaakt op een ten. [10] 12 Zo gebruikte hij de schilderijen van passion, Paris 1987, pp. 319-320. 494-495. Stendhal, die zichzelf Milanees daarna in Civitavecchia. In 1817 publiceerde praatte hij over Hayez, met de trage nadrukke- moment dat de hausse in Hayez’ populariteit Cecchi was goed bevriend met Visconti, die lijkheid van de diepste bewondering.’14 eigenlijk al over was. De populariteit van het de criticus vereerde. Visconti kende het werk Hayez’ schilderkunst verbeeldde de romantische schilderij stond dus los van de populariteit van van Cecchi en heeft veel met hem gepraat. nationalistische gevoelens van zijn publiek op de schilder. Pas na de Biënnale van Venetië van Hij raadpleegde Cecchi bij de voorbereiding Giovanni Fattori, een manier die sterk herinnert aan een andere 1922 kwam er een voorzichtige herwaardering van Senso, vanwege diens kennis van de ne- Accampamento militare, kunstvorm, de opera. Het gevoel voor pathos, van Hayez. Hij was daar vertegenwoordigd met gentiende-eeuwse Italiaanse schilderkunst. 1860-61, olieverf op doek, 14x37 cm. Particuliere voor het grote gebaar, maar ook de toespelingen een kleine groep portretten. In 1934 werd er Cecchi prees later Visconti’s films Senso en Il collectie. op de politieke situatie, is kenmerkend voor in het Castello Sforzesco in Milaan een eerste Gattopardo. Hij loofde met name het kleurge- de Italiaanse opera van de eerste helft van de grote overzichtstentoonstelling van Hayez ge- bruik van Senso en vergeleek het met dat van negentiende eeuw. Het minutieuze streven naar organiseerd met een honderdtal werken. Toch Fattori, in zijn artikel Senso e il colore nel film. historische exactheid, zo kenmerkend voor het betrof dit slechts een fractie van het oeuvre van In de scenario-uitgave van Il gattopardo, in het werk van historieschilders als Paul Delaroche, de schilder. Daarna bleef het stil tot in 1983 de artikel ‘Dal romanzo al film’, verwees Cecchi werd ook gemeengoed in het theater, vooral bij stad Milaan een overzichtstentoonstelling in de voor de landschappelijke scènes naar Fattori en decors en kostuums.15 Vanaf het midden van Pinacoteca di Brera organiseerde, in 1998-1999 naar de Macchiaioli Silvestro Lega en Giuseppe de achttiende eeuw was er een grote interesse gevolgd door een expositie in Padua in Palazzo Cesare Abba.23 In 1945 raakte Visconti bevriend voor de geschiedenis gegroeid. Het historisch Zabardella.19 De kunstkritiek was Hayez’ belang met Cecchi’s dochter, Suso Cecchi D’Amico, onderzoek kwam op gang, er ontstonden mu- echter niet ontgaan. Emilio Cecchi merkte in die vanaf 1951 zijn vaste scenarioschrijfster sea en openbare bibliotheken. De geschiedenis zijn standaardwerk over de negentiende-eeuwse werd.24 Visconti verbleef tijdens het schrijven werd belangrijk in alle takken van kunst: litera- Italiaanse schilderkunst, Pittura italiana del- van zijn scenario’s vaak in de villa van de fa-

hij zijn Histoire de la peinture italienne. romans zich afspelend in de Middeleeuwen. D’Amico de Carvalho, tent. cat. Emilio 23 Emilio Cecchi, ‘Senso e il colore nel film’, 15 B. Hunningher, De opkomst van modern 17 Mazzocca 1998, op. cit. (n.2), pp. 178-, Cecchi. Mostra bio-bibliografica, Florence Illustrazione italiana, december 1954, pp. theater. Van traditie tot experiment, 180. (Palazzo Strozzi) 1979; Margherita Ghilardi 16-21, 73. Idem, ‘Dal romanzo al film’, in: Amsterdam 1983, pp. 7-11. 18 Nicodemi, op. cit. (n.14), p. 78. ed., Cecchi al cinema. Immagini e Suso Cecchi D’Amico ed., Il film ‘Il 16 Denk aan Macbeth (1847), Othello (1887) 19 Mazzocca 1998, op cit. (n.2), p. 14, 17. documenti (1930-1963), Florence 1984. Gattopardo’ e la regia di Luchino Visconti, en Falstaff (1893) voor Verdi-opera’s naar 20 Emilio Cecchi, Pittura italiana 22 Raffaele Monti, Les macchiaioli et le Bologna 1963, pp. 13-20. Shakespeare, aan I Vespri Siciliani (1855) dell’Ottocento, Milaan 1938 (oorspr. 1926), p. cinéma. L’image du XIXe siècle et la 24 Cecchi’s kleindochter Caterina D’Amico voor opera’s spelend in de Middeleeuwen en 20. peinture des Macchiaioli dans le cinéma organiseert al decennialang exposities over aan Ivanhoe (1810) van voor 21 Roberto Fedi (red), i.s.m. Caterina italien, Parijs/Rome 1979, p. 10-12. Visconti, publiceerde menige catalogus en jongHolland 2006 - 2 10 Hayez en Visconti jongHolland 2006 - 2 11 Hayez en Visconti

milie D’Amico te Castiglioncello. Via Emilio Bacio daarbij als de positieve uitzondering op mentele stijl, afgeleid uit veel cultuur, in plaats Schnorr, Kaulbach en de Nazarener, de Duitse uitoefenen op bepaalde cineasten is de laatste zonder de personages dezelfde kostuums te Cecchi, en mogelijk onder invloed van de plaats de regel, ‘een werk van rijkere toets en van een vanuit een vruchtbare en aangeboren intuïtie schilders van de jaren dertig van de negentiende decennia onder spanning komen te staan. In laten dragen, dezelfde kleuren te gebruiken - de Macchiaioli schilderden een tijdlang in welsprekender gamma’, wat hij afzette tegen te zijn ontstaan. ‘Hayez was nog een neoclas- eeuw. Kunsthistoricus Fernando Mazzocca be- 1985 schreef Michael Baxandall in Patterns of en dezelfde setting te hanteren. Visconti be- Castiglioncello - kunnen de schilderijen van de wat hij noemde, de begrafenisstemming van zijn sicist, die timide zijn figuren in een licht liet zorgde de Italiaanse kunst van eind achttiende, Intentions: ‘“Influence” is a curse of art criticism dreef geschiedenis met de film, waarbij hij Macchiaioli Visconti dus beïnvloed hebben bij portretten.27 Toch zag Cecchi wel de waarde in baden dat gefilterd was door de Venetiaanse begin negentiende eeuw zijn herwaardering. In primarily because of its wrong-headed gram- Gramsciaanse historiebeelden verwerkte - de Senso. In augustus-september 1953, tijdens de van die portretten als tijdsdocumenten: ‘Net als achtergronden.’29 Hayez mag dan wel een van 1996 verzorgde Mazzocca de catalogue raisonné matical prejudice about who is the agent and strijd tussen de oude en nieuwe heersende voorbereiding van Senso, was er een expositie in de Britse portretschilders van eind zeventiende de vier of vijf belangrijkste negentiende-eeuwse van de schilder en in 2003 een publicatie, ge- who the patient: it seems to reverse the active/ klasse zonder dat er iets voor de onderklasse Verbania over ‘Il ritratto nella pittura lombarda en begin achttiende eeuw, was Hayez in zekere Italiaanse schilders zijn, aldus Cecchi, toch moet heel gewijd aan Il Bacio. passive relation which the historical actor expe- verandert - en deze koppelde aan de a-politieke dell’Ottocento.’ Daarnaast was er in april-juni zin de historicus van de intellectuele aristocratie hij gevoeld hebben dat hij gevormd was in een Voor Visconti was Cecchi echter de autoriteit riences and the inferential beholder will wish to intrige uit Camillo Boito’s laat negentiende- van hetzelfde jaar in Milaan in het Palazzo van zijn eigen tijd. Zijn wat strenge getuigenis is overgangstijdperk.30 Pas de volgende generatie op het gebied van de negentiende-eeuwse schil- take into account. If one says that X influenced eeuwse novelle.35 Sociale de expositie ‘La donna nell’arte da misschien wel de meest juiste in overeenstem- zou een eigen, meer poëtische, warmere en fan- derkunst. Hij was daarom ongetwijfeld sturend Y it does seem that one is saying that X did so- Hayez’ Bacio verbeeldt een historische scène Hayez a Modigliani’. Hayez was bij beide expo- ming met die van die adel; Italië zou andere tasievollere weg inslaan. in Visconti’s beeldvorming van Hayez en diens mething to Y rather than Y did something to X.” maar net als Verdi’s opera’s is het schilderij sities vertegenwoordigd. Mogelijk heeft Visconti even eerbiedwaardige namen toevoegen aan de Tussen de oorlogen was Hayez bij de kunstkri- oeuvre. In het Visconti-archief bevindt zich Als we eerder aan Y in plaats van aan X denken tevens een indirect commentaar op de ei- deze exposities gezien.25 zijne maar nooit een ander voorbeeld van een tiek niet erg geliefd.31 Daarna veranderde het nog altijd een exemplaar van Cecchi’s Pittura als agent, dan wordt het vocabulaire veel rijker, gentijdse geschiedenis, namelijk die van het Over Francesco Hayez was Cecchi niet enthou- dergelijk harmonieus en select verbond.’28 beeld van Hayez, van het Italiaans neoclassicis- italiana dell’Ottocento. Hayez was dus ten aantrekkelijker, gevarieerder, aldus Baxandall.33 Risorgimento, de Italiaanse onafhankelijkheids- siast: ‘Zijn liefde voor het echte verzekerde Hayez hoort dus bij de adellijke wereld van me en van de Italiaanse schilderkunst van begin tijde van de productie van Senso zeker bekend, Hij meent dat denken in termen van invloed strijd. De middeleeuwse vrijwilliger die afscheid je constant van een scherpte in zijn definitie Franz en Livia, een wereld die, zoals Cecchi op- negentiende eeuw in het algemeen. Hayez kreeg maar meer vanwege zijn portretten dan om zijn afstompt door de verarming van de mogelijkhe- neemt voor hij ten strijde trekt, is in wezen een van de lijn. Maar wat had je graag gewild dat merkt, rond 1860 duidelijk aan het verdwijnen een herwaardering via exposities en publicaties. historiestukken.32 Il Bacio gold als de positieve den in differentiatie.34 Als we dit toepassen op verklede negentiende-eeuwer, net als de opera- hij zich evenzeer de echtheid van kleur en van is. Het licht is zwaar en melancholisch. Het is Tegenwoordig wordt hij internationaal gerela- uitzondering. Visconti gaat het er dus niet om Il Bacio naast zanger uit Verdi’s Trovatore aan het begin van Venetië had herinnerd.’26 Cecchi beschouwde Il het product van een atelier: een adellijke orna- teerd aan de Duitse historieschilderkunst van een moment uit Senso zetten en dan zeggen dat Senso, die met zijn aria ‘Di quella pira...’ de me- Visconti’s toe-eigening van en commen- Hayez Visconti heeft beïnvloed. Het gaat om wat nigte tot revolutionaire gedachten aanzet.36 bundel over hem en is de hoeder van 25 M. Valsecchi, Il ritratto nella pittura 26 Cecchi 1938, op. cit. (n. 20), p. 17. 30 Ibid., p. 20. taar op het origineel Visconti met het schilderij heeft gedaan. Dat Il Bacio een melodramatisch schilderij is, Visconti’s erfgoed, zowel wat de films als lombarda dell’Ottocento, Milaan 1953. Ugo 27 Ibid., p. 18. 31 Emilio Cecchi, Pittura italiana Het idee van schilderkunst die invloed uitoefent Visconti heeft namelijk bewust de pose van het heeft ongetwijfeld meegespeeld bij Visconti’s Visconti’s archief betreft, nu bij de Nebbia, La donna nell’arte da Hayez a 28 Ibid., pp. 17-18. dell’Ottocento, Rome/Milaan 1926. Ugo Fondazione Istituto Gramsci ondergebracht. Modigliani, Milaan 1953. 29 Ibid., p. 18. Ojetti, La pittura italiana dell’Ottocento, op film of van bepaalde schilders die invloed liefdespaar van het schilderij overgenomen, keuze. Het past bij de operateske setting van

Milaan/Rome1929. Zie ook E. Sommarè, iconiciteit in Jong Holland, naar aanleiding politicus en schrijver Antonio Gramsci boeren gewoon doorgaan met oogsten en de Storia dei pittori italiani dell’Ottocento, van de vroege spektakelfilm Quo Vadis beschouwde het Risorgimento als een adel verdeeld is voor wie partij te kiezen. Esame 1928. (1913) en de schilderijen van de Franse gemiste revolutie. Hij wist goed dat er anno 36 De geschiedenis kent een beroemd Citaat van Fattori in Senso, 32 Interview met Fernando Mazzocca, 12 historieschilder Jean-Leon Gérôme, in het 1860 nog geen arbeidersklasse was, laat voorbeeld van een werkelijk gebeurde 1954, filmstill. Courtesy juli 2004. Zie voor de reputatie van Hayez bijzonder diens werken Pollice verso (1874) staan een georganiseerde arbeidersklasse. opstand naar aanleiding van een opera. In AFE. Foto Paul Ronald. ook: Fernando Mazzocca, ‘Il genio pittorico en The Christian Martyrs’ Last Prayer Maar hij bekritiseerde dat de vrijheidsstrijd 1830 leidde de Brusselse opvoering van La di Francesco Hayez’, in Mazzocca 1998, op. (1863-83): Ivo Blom, ‘Gérôme en Quo Vadis? van de Italianen in feite alleen een beweging Muette de Portici van Auber, een opera over cit. (n. 2) , p. 13-17. Picturale invloeden in de film’, Jong Holland van de middenklasse is geweest en de de zeventiende-eeuwse opstand van de 33 Michael Baxandall, Patterns of Intention. 17 (2001) 4, pp. 19-28. boerenstand ideologisch niet gemobiliseerd Napolitanen tegen de Spaanse overheersing, On the Historical Explanation of Pictures, 35 Volgens de marxistische beginselen kan werd. Visconti toont dat in Senso door tot de Belgische opstand en uiteindelijk de New Haven/Londen 1985), p. 58-59. alleen de arbeidersklasse de maatschappij tijdens de veldslag van Custoza te laten zien Belgische onafhankelijkheid. 34 Ik publiceerde eerder over citaat en veranderen. De Italiaanse marxistische dat het het leger is dat vecht, terwijl de

Gespiegeld citaat van Il Bacio in Star Wars III. Revenge of the Sith, 2005 (filmstill). Courtesy 20th Century Fox. jongHolland 2006 - 2 12 Hayez en Visconti jongHolland 2006 - 2 13 Hayez en Visconti

Senso, waarbij de opera in de film als een Hayez’ werk en dat van de Macchiaioli is iets geoisie van Wenen en Parijs door Franz-Xaver Oostenrijkse soldaten die haar half ontkleed moment. Deze actie staat niet op zichzelf. De ring kreeg. Het betekende tevens dat tijdgeno- soort Droste-effect werkt. Senso blijkt name- waar Visconti bewust rekening mee heeft ge- Winterhalter en Alfred Stevens of op de foto’s ontvangen en zich nergens voor schamen. filmgeschiedenis kent de traditie van de Living ten die niet tot de avant-garde behoorden ook lijk zelf een filmopera.37 Niet alleen ontlokt de houden. Naast historieschilder was Hayez de van de gravin Di Castiglione door Pierre-Louis Signorini’s La toletta del mattino (1898) diende Pictures of tableaux animés, waarin beroemde lang terzijde werden geschoven. Anderzijds is Il opera heftige reacties van het publiek, ook de portrettist bij uitstek van de Milanese aristo- Pierson. voor deze setting als basis. Het perspectief van schilderijen het uitgangspunt en vaak ook de Bacio een schilderij dat los van Hayez’ reputatie hoofdpersonen gaan zich operatesk gedragen. cratie van de eerste helft van de negentiende Piero Tosi: ‘Er zijn drie precieze schilderkun- de kamer is hetzelfde als in het schilderij: een climax van een film vormden.39 Hieraan vooraf altijd het grote publiek heeft aangesproken, ze- Ironisch is dat Livia zegt dat ze van opera houdt eeuw. Hayez’ aristocratische stijl - expressief, stige verwijzingen in Senso. Eén is Il Bacio van diagonaal van rechtsvoor naar linksachter. gaat de theatrale versie van het tableau vivant, ker in Italië. Dat heeft de herkenning natuurlijk zolang die maar op het toneel is, maar zodra ze maar beteugeld, ingetogen romantisch, tegen Hayez vanwege het gebaar. Voor haar kamerjas Visconti gebruikte ook dezelfde structuur in dat in de Engelstalige wereld ook wel Living vergemakkelijkt, zeker in een massamedium als verliefd is, gedraagt ze zich als een operadiva, het Franse academisme en historicisme van heb ik gebruik gemaakt van een neogotische in- het balkenplafond en de vloer. Ook de com- Picture werd genoemd. Bij zowel de Living de cinema, wat ook in 1954 zo was.40 Daarnaast met alle heftige emoties van dien. Ingres en Delaroche aan - paste perfect bij zijn spiratie, die enorme mouwen. Die neogotische positie is overgenomen. In het midden zitten Pictures als bij het tableau vivant gaat het om paste het ook nog eens goed in het tijdperk, Visconti’s keuze voor Il Bacio had te maken met opdrachtgevers, de Milanese aristocratie onder smaak was typisch voor het Second Empire, mensen aan een tafel en achterin ligt iemand het feest van herkenning, d.w.z. het herken- het roept net als Senso een soort Gone with hartstocht, het schilderij verbeeldt sensuali- de Oostenrijkse overheersing, een aristocratie voor het midden van de negentiende eeuw. Niet op een bank. Zelfs het raam met de luifel zit op nen van het beroemde schilderij – wat best een the Wind-gevoel op: romantiek temidden van teit. In Senso is het het meest hartstochtelijke waaruit Visconti zoals gezegd zelf afkomstig alleen de mouwen hadden dat neogotische idee, dezelfde plaats.[12] La toletta del mattino stelt schilderij kan zijn dat wij nú niet meer herken- het oorlogsgewoel, net zoals in de roman van moment van het verhaal. Livia is opnieuw was. Het schilderij contrasteert daarom met de maar ook de rug. Het was niet alleen maar de een Florentijns bordeel aan het eind van de ne- nen omdat het niet in de twintigste-eeuwse ca- Margaret Mitchell uit 1936 en de film van Victor smoorverliefd op Franz geworden. Ze heeft zich burgerlijke schilderkunst van de Macchiaioli en smaak die het historische moment respecteer- gentiende eeuw voor, geschilderd in een harde non is opgenomen – en waarbij er een gemeen- Fleming uit 1939.41 aan hem overgegeven en verbergt hem. Voor van Giovanni Fattori, met zijn snelle toets en de, maar ook hoorde het bij de belevingswereld naturalistische stijl.[13] Het was volgens criticus schappelijke verstandhouding tussen maker en korte tijd lijkt hun idylle los te staan van de lichte kleuren een belangrijke inspiratiebron van een verveelde vrouw, van een gotisch ver- Vittorio Pica verwant aan de naturalistische lite- toeschouwer moet zijn. Maar het gaat om een Geeft Visconti’s overname van de pose van Il politieke en sociale werkelijkheid, namelijk dat voor de buitenopnames en de veldslagscènes haal, van een liefdesverhaal, van de wereld van ratuur van Giovanni Verga, wiens I Malavoglia feest van herkenning, van eruditie, in het zo Bacio een herpositionering van het schilderij? zij getrouwd is, dat hij tot de vijand behoort en in Senso.[11] Visconti en diens medewerkers Livia kortom.’38 Livia’s outfit benadrukt dus het de basis was voor Visconti’s La terra trema. La getrouw mogelijk nabootsen van een schilderij, Tot op zekere hoogte. Visconti geeft namelijk dat hij eigenlijk oorlog zou moeten voeren, met waren zich hier bewust van. Terwijl Visconti en opera-achtige van de film en van deze scène in toletta del mattino kwam in 1930 in bezit van waarbij men – zij het voor korte tijd en na zorg- deels een parodie op de oorspronkelijke nobele een gerede kans op de dood. Indirect is Senso zijn kostuumontwerpers Piero Tosi en Marcel het bijzonder. dirigent Arturo Toscanini, bij wie Visconti kind vuldige choreografie - het platte vlak van het betekenis van strijdvaardigheid en opoffering. dus een commentaar op de twintigste eeuw, net Escoffier bijvoorbeeld voor de aankleding van Het citaat van Il Bacio wordt nog duidelijker aan huis was en met wie hij contact bleef hou- schildersdoek inruilt voor een driedimensionalë Het gaat bij hem om een jonge opportunistische zoals Hayez indirect commentaar op zijn eigen Livia’s personeel wel keken naar de burgerlijke als we kijken naar een tweede citaat in Senso. den. Tijdens de voorbereiding van Senso reed ruimte, die echter weer via een plat vlak (het bi- militair die liever deserteert dan te vechten en tijd gaf. schilderkunst van de Macchiaioli en naar da- Visconti liet zich voor de scène waarin Livia hij met zijn medewerkers naar Milaan om hen oscoopscherm) de kijker voorgespiegeld wordt. om een oudere vrouw die met overgave haar land guerrotypes van burgers, inspireerden ze zich Franz gaat opzoeken in zijn huurkamers in het schilderij bij de Toscanini’s te laten zien. Zo hoopt men de kijker esthetisch genoegen te en de vrijheidsstrijders verraadt door hun geld Het standsverschil in Senso voor de kostuums van Livia zelf op de schil- Venetië inspireren door een van de Macchiaioli, Waarschijnlijk ging het Visconti met dit citaat bezorgen door een aemulatio van de geschil- mee te geven aan haar geliefde, die tot het vijan- Het standsverschil dat aanwezig is tussen derijen van de aristocratie en de haute bour- Telemaco Signorini. Ze is overdressed voor de niet alleen om de compositie maar ook om de derde voorstelling. delijke kamp behoort. Hij geeft dus bewust een vulgariteit van de scène. Eigenlijk is Livia ook een De schilderkunst van de Macchiaioli was dui- commentaar op de oorspronkelijke betekenis van 37 Voor het idee van Senso als film-opera, Visconti, Venetië 2000, pp. 145-156. 1954 in de pers Senso wel vergeleek met Onbemind maakt onbekend. ‘klant’, die Franz’ liefde koopt. Franz zegt haar dit delijk minder glad en historiserend dan die van het schilderij. Los hiervan staat de met Il Bacio zie bijvoorbeeld Giorgio Tinazzi, ‘Senso: un 38 Interview met Piero Tosi, 14 april 2004. Fattori en de Macchiaioli maar de 41 Gone with the Wind kwam pas in 1950 in ook aan het einde van de film. De ruimte van de Hayez. De Macchiaioli werden al vanaf de jaren gemeenschappelijke uitdrukking van hartstocht, melodramma in abisso’, in: Veronica 39 Blom, op cit. (n. 34), pp. 20-21. verwerking van Europese academie- en Italië uit, dus slechts een paar jaar voor Pravadelli (red.), Il cinema di Luchino 40 Dat kan ook verklaren waarom men anno genreschilderkunst nagenoeg verwaarloosde. Senso. huurkazerne is duidelijk beneden Livia’s stand. twintig naar voren geschoven als de Italiaanse van het romantische liefdespaar. Met zijn film De officieren bespotten haar en laten merken pendant van het Franse realisme en impres- gebruikte Visconti een populair geworden beeld, wat voor rokkenjager Franz is. De twee citaten sionisme, maar dan met de politieke dimensie en versterkt daarmee de populariteit nog eens zijn elkaars tegenpolen. Terwijl Hayez de edele van het Risorgimento – ook al geldt dat maar Ontdaan van de politieke betekenis van 1859 en Lombardisch-Venetiaanse romantiek - Livia’s voor een beperkt deel van hun werk. De aan- hergebruikt in de populaire cultuur van souvenirs droom - vertegenwoordigt, staat Signorini voor dacht voor Fattori, de Macchiaioli en later de en consumptieartikelen, verbeeldt het iconische de harde werkelijkheid van bedrog, vernedering Divisionisti (de Italiaanse pendanten van de beeld van Il Bacio tot op de dag van vandaag uni- en vulgariteit. neo-impressionisten) door critici als Cecchi ging versele romantiek. Visconti’s citaat van Hayez is zo’n belangrijk ten koste van de voorafgaande neoclassicisti- moment in Senso, dat hij de film bijna stilzet. sche en romantische schilderkunst, zodat het Hij attendeert de toeschouwer op dit belangrijke een tijd duurde voordat Hayez zijn herwaarde-

Links: Citaat van La toletta del mattino in Senso, 1954, videostill.

Rechts: Telemaco Signorini, La toletta del mattino, 1898, olieverf op doek, 120x125 cm. Particuliere collectie.