40 jaar Domein Kiewit

Inhoudstafel

Voorwoord 7

De oorzaak: Hasselt en Zonhoven ruziën om grond 8

De aanleiding: blokverkoop van heidegronden 11 Burgemeester Gijsbrecht Lambrechts 11 Familie van der Straeten 12 Colofon Familie (de) Stappers 13 Zénobe Roberti 15 Auteur 05 Sonja Brocatus De familie Vroonen bouwt een kasteeldomein 19 Redactie en eindredactie Hubert Vroonen 19 Ward Segers Emile Vroonen 21 Uitgever Albert Vroonen 23 Hilde Claes, burgemeester Stad Hasselt, Groenplein 1, 3500 Hasselt Rustplaats en oord van bezinning 28 Vormgeving en druk Tehuis Rulot 28 Imagica.be De refuge van Kiewit 39 Oplage De Katholieke Apostolaatswerken Limburg 45 300 ex. Zusters trappistinnen 50 Wettelijk depotnummer D/2016/13.927/1 Natuur voor iedereen 52 Fotografie Eerst een boerderij 52 Vermeld bij elke foto Uitbouw van de werking 54 De restauratie van de gebouwen 55 Ondanks alle pogingen om de origine van bepaalde foto’s te achterhalen is de auteur van deze publicatie hierin niet geslaagd. Indien rechthebbenden Naar een stedelijk natuurcentrum 58 hun foto’s herkennen kunnen zij contact opnemen met de verantwoordelijke De toekomst van Domein Kiewit uitgever Hilde Claes, burgemeester stad Hasselt, Groenplein 1, 3500 Hasselt. 63 Voorwoord

Elke Hasselaar kent het Domein Kiewit als een natuurcentrum met kinderboerderij, waar het fijn vertoeven is. In 2016 vierde het stedelijk domein zijn 40-jarig bestaan. Dat gebeurde met een groot feest met de nodige aandacht voor de geschiedenis van het gebied.

Die geschiedenis werd grondig onderzocht. Oude rijks- en stadsarchieven, oorlogsdocumenten en mondelinge bronnen vormden elk hun deel van de puzzel. Uit het onderzoek bleek dat het domein een verleden heeft dat teruggaat tot in de 18de eeuw. Om het verhaal van Domein Kiewit te kunnen blootleggen, kregen de stedelijke diensten de nodige hulp. Het archiefwerk van Paul Leppens leverde een belangrijke bijdrage. Maar ook anderen droegen hun steentje bij: Xavier Vroonen, de familie Lemmens, Luc Standaert, de vroegere kinderen van tehuis Rulot, de zusters Trappistinnen, heel wat heemkundige kringen en de oude inwoners van het gehucht Kiewit. Hun verhalen en foto’s maken van dit boek een uniek verhaal.

Dat verhaal start al in 1732 toen de verkoop en de samenvoeging van heidegronden de basis 07 vormden van Domein Kiewit. Vanaf dan groeide het gebied geleidelijk aan uit tot een domein met heel wat troeven: adellijke woonplaats, religieus toevluchtsoord en stedelijk natuurgebied. De inspanningen van de afgelopen decennia maken het domein tot wat het vandaag is: een plek voor jong en oud om van te genieten en om iets van op te steken over de Limburgse fauna en flora.

Met dit werk willen we een bijdrage leveren aan de werking van Domein Kiewit, een van de groene longen van de stad Hasselt. Ook in de toekomst zullen natuur en natuureducatie, ecologisch beheer, duurzaamheid en dierenwelzijn belangrijke werkpunten blijven voor dit stedelijk domein.

We wensen u veel leesplezier en hopen u ook de komende 40 jaar te mogen verwelkomen in Domein Kiewit.

Hilde Claes Joost Venken Burgemeester Hasselt Schepen Domein Kiewit 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

De oorzaak: Hasselt en Zonhoven ruziën om grond

Tot ongeveer de 14de eeuw bestonden de buurgemeenten De blokverkoop was bovendien een poging om meer vat te krijgen op het gebied. De kopers van Hasselt en Zonhoven uit gemeenschappen van mensen met de percelen heidegrond werden verplicht om hun eigen woonkernen en gehuchten. Rond de parochiekerken eigendommen af te bakenen door grachtjes te graven en haagjes en bomen te planten. De kopers en dorpspleinen lagen akkers en heide. Die heide werd van grote percelen hadden ook de plicht om een door beide gemeenten gemeenschappelijk gebruikt en woning te bouwen op hun stuk.5 De Zonhovenaren lieten al snel hun ongenoegen blijken over deze 1 daarom ‘gemene heyde’ genoemd. blokverkoop. Op 30 juni 1761 begaf een troep van 600 tot 700 Zonhovenaren zich naar de verkochte percelen. Ze verwoestten de velden, trokken de Aanvankelijk waren de grensaanduidingen tussen Het conflict ontstond toen graaf Lodewijk IV van Eén van de paalstenen Ondertussen probeerden de beide partijen ook hun pas geplante boompjes en hagen uit en gooiden uit 1666 - openlucht- de grachtjes dicht.6 Voor de stad Hasselt was het 08 Hasselt en Zonhoven erg vaag. De landheren Loon op 23 augustus 1330 een stuk van de ge- museum te Bokrijk gelijk te halen via juridische weg. Alle mogelijke be- 09 vonden deze gemene heide niet waardevol genoeg meenschappelijke heide (circa 1.700 ha) aan de — voegde rechtbanken deden uitspraken over het ge- meteen duidelijk dat de strijd om de gemene heide 2015, Pascal van Acker om duidelijke grenzen te trekken. Ze verdelen en stad Hasselt schonk. Helaas omschreef de graaf — schil. Dit resulteerde vaak in lange en dure processen nog niet voorbij was. belasten was minder belangrijk. Grenzen trekken van Loon de grenzen nogal vaag. De grens liep Inventaris Onroerend die geldboetes, arrestaties, verplichte teruggaven Erfgoed Vlaanderen was er bovendien moeilijk omdat duidelijke her- vanaf Hasselt “tot waar men gewoon was met de van vee en gedwongen bedevaarten oplegden. In Pas onder het Franse bewind kwam er een einde kenningspunten ontbraken. Dat leidde ertoe dat beesten te weiden”.3 Die vage grensomschrijving 1481 deed het Loonse hooggerechtshof een eerste aan de strijd. Napoleon verdeelde het heidegebied de gemeenten de aangrenzende gemene gronden zorgde ervoor dat Hasselt en Zonhoven ongeveer poging om het burenconflict op te lossen. Maar de in twee delen en trok in 1813 een duidelijke en defi- deelden zonder concrete grensafspraken te maken. vijf eeuwen lang een strijd voerden om de eigendom heer van Vogelzang was niet onder de indruk van nitieve grens. In 1822 wisselden de beide gemeenten van het heidegebied. de voorgestelde oplossing. Samen met de Zonho- nog een laatste stuk heidegebied uit. Door deze Maar de waarde van het gebied veranderde. Vanaf vense boeren zette hij de strijd verder. De prinsbis- wissel werd Zonhoven eigenaar van het stuk grond de 14de eeuw kreeg de gemene heide door een De ruzie tussen de buren werd vaak op de heide zelf schop van Luik greep in 1666 in door grenspalen te waarop het vliegveld van Kiewit ligt. Het vreemde groeiend bevolkingscijfer en een stijgende veesta- uitgevochten. Beide partijen maakten zich schuldig laten plaatsen op de heide. Zo zouden de grenzen van deze wissel is dat het stuk grond wel eigendom pel een grotere economische waarde. De vennen aan plagerijen, grondvernielingen, scheldpartijen en duidelijk zijn voor iedereen. Maar die grenspalen is van Zonhoven maar administratief nog steeds tot werden steeds belangrijker voor turfontginning, inbeslagnames van vee en gronden. Maar geduren- werden al snel beschadigd en ‘vielen’ om. Ook grens- Hasselt behoort. hennepteelt en begrazing van het vee. De drogere de deze vijf eeuwen vonden er ook geregeld ge- palen konden de strijd dus niet beslechten. heide leverde strooisel voor de potstal en in de zomer wapende aanvallen plaats. Zo riep de magistraat van De eeuwenlange burenvete om de gemene heide was ze een belangrijke bijenteeltplaats voor imkers. Hasselt op 8 augustus 1534 alle weerbare mannen De vele oorlogen (zoals de Spaanse en de Oostenrijkse maakte van deze plek een onveilige plaats. Boven- Daarnaast speelde de gemene heide ook een rol in onder de 16 jaar op om de Zonhovense boeren successieoorlog en de Zevenjarige Oorlog) hadden er dien werd in talrijke volksverhalen verteld hoe in het een politieke machtsstrijd. Aan de ene kant stonden een lesje te leren. Op die dag trokken ongeveer in de 18de eeuw voor gezorgd dat de bodem van de heidegebied ’s nachts spoken, geesten of dwaal- de graven van Loon en later de prins-bisschoppen 3.000 Hasselaren met wapens en schoppen naar Hasseltse stadskas zichtbaar werd. Om de stadskas lichten ronddoolden. De Hasseltse en Zonhovense van Luik, die vonden dat de gemene heide aan Has- de gemene heide om er hun eigendom op te eisen. terug gevuld te krijgen, besloot de stad Hasselt boeren trokken elke morgen naar de heide om er selt toebehoorde. Aan de andere kant bevonden Beide kampen voerden ook illegale arrestaties uit. In om delen van de gemene heide, die zij als de hare bijvoorbeeld turf te steken of hun vee te laten zich de heren van Vogelzang, die de Zonhovenaren 1554 werd de Hasseltse boer Antoon Hauben het beschouwde, te verkopen aan particulieren. De stad grazen maar keerden ’s avonds op hun hoede terug vurig aanspoorden om ‘hun’ gemene heide terug op slachtoffer van zo’n illegale arrestatie door de heer had al eerder enkele percelen gemene heide verkocht naar huis. te eisen.2 van Vogelzang. Antoon was op het moment van zijn om aan geld te geraken maar op 18 februari 1761 arrestatie op het betwiste gebied aan het werk en verkocht ze in één keer veel percelen van de gemene werd in het kasteel van Vogelzang gevangen gezet. heide. Deze heideverkoop heette een ‘blokverkoop’.4 Helaas overleefde Antoon zijn gevangenschap niet. Zo kwamen grote stukken heide, waaronder ook het stuk dat nu gekend is als Domein Kiewit, in privébezit. 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

De aanleiding: blokverkoop van heidegronden

In het vorige hoofdstuk bleek al dat de verkoop van stukken ‘gemene heidegrond’ een oplossing voor de lege Hasseltse stadskas bood en het de politieke greep van de stad op het gebied versterkte. Tijdens de 18de eeuw bood de stad heel wat percelen heidegrond te koop aan. Een aantal percelen vormden de basis voor Domein Kiewit.

Toch was de heide niet onbewoond. Verspreid over Man met vrouw en kind op kruiwagen Burgemeester Gijsbrecht Lambrechts poserend voor hun hut te Kiewit/Hasselt 10 het heidegebied stonden lemen hutjes met daarach- — 11 ter een klein groentetuintje. In deze hutjes woon- 1906, E. Jaminé — In 1732 kocht Gijsbrecht Lambrechts (s.d. - 1743), den de oorspronkelijke bewoners van de heide, de Stadsarchief Turnhout, idno: Foto 00022_01 die later burgemeester werd van Hasselt, als één van ‘bezembinders’. Om in hun onderhoud te voorzien de eersten een stuk van deze ‘stadtserffven’, zoals maakten zij bezems van heide en berkentakken, die de te koop aangeboden percelen gemene heide- ze op markten te koop aanboden.7 Tot de Tweede grond door de stad Hasselt genoemd werden.9 Wereldoorlog woonden deze arme bezembinders Hij kocht het stuk ‘de Schaverden’, grenzend aan in kleine leefgemeenschappen verspreid over de Bokrijk, dat 11 bunder 2 roede 1 c (circa 11 ha 2 are) heide. In de naoorlogse jaren werd het moeilijk te groot was.10 Op de Schaverden lagen meerdere bereiken Kiewit van een degelijk wegennet voor- vijvers die via een aangrenzend perceel weiland, het zien. Met deze ontsluiting van het geïsoleerde Schroenbroek genoemd, verbonden waren met de heidegebied kregen ook de bezembinders nieuwe Mokenvijver. Die vijvers werden voornamelijk ge- mogelijkheden om in hun onderhoud te voorzien en bruikt voor de kweek van vis want de verkoop van verdwenen ze stilaan.8 vis was een winstgevende handel.

Burgemeester Lambrechts en zijn echtgenote Joanna Gulemont kregen een dochter: Maria-Anna Wapenschild familie Lambrechts Lambrechts (1712-1782). Zij erfde na het overlijden — Het Belang van Limburg van haar moeder in 1761 de Schaverden. Maria- Anna huwde op 3 mei 1735 met de rijke brouwer- stoker en groothandelaar Antoon-Tilman van der Straeten (1716-1773).11 Het echtpaar kreeg drie dochters en één zoon: Catharina-Margareta, Maria-Catharina-Gerardina, Maria-Anna-Aldegon- dis-Robertina en Jan. 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

1732 - De familie Lambrechts en het begin van 'domein Kiewit' Familie de Stappers: Van heidegebied naar Pachthof 'de Kiwit'

Maria Anna Lambrechts (1712-1782) Maria Anna Lambrechts (1712-1782)

Antoon Tilman Vanderstraeten (1716-1773) Antoon Tilman Vanderstraeten (1716-1773) Maria-Catharina-Gerardina Erfenis (1746-1811) William de Stappers (1735-1792) Catharina-Marghareta Maria-Catharina-Gerardina Maria-Anna- Jan (1749-1791) Jan (1749-1791) (°1740) (1746-1811) Aldegondis-Robertina Francisca Amelia Francisca Amelia Coletta Swaen Willem Royers William de Stappers Godfried-Gerard Vannes Coletta Swaen (1735-1792)

De familie de Stappers vergroot door aankopen het heidegebied Bij de aankoop van 'het Putven' in 1776 en de erfenis van de en geeft het een naam. Schaverden in 1791 worden deze twee heidegebieden verenigd.

Familie van der Straeten Familie (de) Stappers

Jan van der Straeten (1749 – 1791), groothandelaar Het was Maria-Catharina-Gerardina die na het over- 12 en heer van Henegauw, kocht op 31 mei 1776 per- lijden van haar moeder Maria-Anna en haar broer 13 ceel ‘het Putven’. Dit nieuwe perceel was 3 bunder Jan de heidegebieden het Putven en de Schaverden en 3 roede (circa 3 ha en 3 are) groot en grens- erfde. Door deze erfenis werden de beide percelen de aan de Schaverden. In de verkoopsakte van het samengevoegd en vormden ze één geheel. Putven wordt verwezen naar een “aangrenzend woonhuis/winning” op perceel de Schaverden, dat Haar zoon Winand erfde op zijn beurt de eigendom was van “Juffrouw: de weduwe wijlen De Schaverden en het Putven. Hij huwde met de adel- Heer van der Straeten”. Deze ‘Juffrouw’ was Jans lijke Claire Françoise van Willigen (1778-1850). moeder, Maria-Anna Lambrechts. Zij zou dus al een Tijdens dit huwelijk werd het geërfde heidegebied huis hebben laten bouwen op haar perceel.12 systematisch uitgebreid met de aankoop van aan- grenzende percelen. Het was vermoedelijk Winand Op oude kaarten uit de tweede helft van de acht- die de stukken heide kocht.16

tiende eeuw, waarop naast heide ook andere Wapenschild Familie van der Straeten Wapenschild Familie de Stappers geografische aanduidingen vermeld staan, is er — In 1844 erfden Winands echtgenote Claire Françoise — Limburgse families en hun wapen Limburgse families en hun wapen op de plaats van het huidige Domein Kiewit geen en de kinderen het gebied. Het had toen de naam enkele aanwijzing te vinden van een gebouw. In de ‘De Kiwit’ omdat er zoveel Kieviten voorkwamen.17 publicatie ‘Bouwen door de eeuwen heen’ staat Op de oudste kadasterkaart van Hasselt, opge- wel beschreven dat er achter het huidige herenhuis maakt door landmeter L. Groulard in 1845, staat een een semi-gesloten hoeve met kern uit de 17de eeuw L-vormige hoeve getekend op de plaats waar nu het gelegen moet hebben.Of het hier gaat om de win- herenhuis en de boerderijgebouwen liggen. Deze ning die vermeld wordt in de verkoopsakte van ‘het boerderij zou eigendom geweest zijn van de familie Putven’ is niet duidelijk.13 Ook de tweede dochter van het echtpaar van der de Stappers. Het gebied bedroeg op dat moment Straeten, Maria-Catharina-Gerardina (1746-1811), 40 ha 61 are. Slechts 4% van de totale oppervlakte Wanneer het eerste woonhuis op het Putven ge- was belangrijk voor de vorming van Domein Kiewit. was geschikt voor landbouw. De boerderij, tuin en bouwd werd en door wie is dus niet geweten. De Zij trouwde op 6 november 1763 met Willem Stap- boomgaard namen maar 1% in beslag. De rest van reden is wel duidelijk. De eigenaar was namelijk ge- pers.14 Het echtpaar Stappers-van der Straeten het gebied bestond uit heide en bos.18 noodzaakt zijn eigendom te beschermen tegen de kreeg twee kinderen: Winand Frederic Gisbert Zonhovense boeren en eventuele visdieven. (1766-1836) en Marie (1790-1869).15 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Winands dochter Maria-Cornelie (1811-1859) BEKENDMAKING : Zénobe Roberti huwde met de adellijke baron Eugene Adrien Guil- DINSDAG, 15 mei aenstaende, ten 2 uren laume de Heusch de Bombrouck (1807-1869).19 Het namiddag, zal den Notaris BAMPS, in zyne Het was Pierre Roberti (1795-1865) uit Sint-Truiden koppel kocht in 1844 het domein ‘de Kiwit’ voor een studie kamer, te Hasselt, in de Kapel-straet, ten die de Kiwit in 1855 kocht.23 Hij was een lid van bedrag van 15.000 BEF. In het bevolkingsregister meestbiedende definitievelijk te koop stellen: de adellijke familie Roberti (vroeger ook Robierts van de stad Hasselt staat Maria-Cornelie vermeld als Een PACHTHOF met schuer, stallingen en andere genoemd) en rentenier. Bij de aankoop van het bewoonster.20 Toch is het erg onwaarschijnlijk dat gebouwen, moeshof, bouwlanden, vyvers, pachthof met de bijhorende gronden was weduw- zij er ooit gewoond heeft, vermits er op dat moment dennenbosschen en andere en heide, groot zamen naar Roberti vergezeld van de vijf kinderen uit zijn alleen maar een boerderij stond. Naar alle waarschijn- 54 hectaren, genaemd de Kiwit, gelegen een stuk eerste huwelijk: lijkheid verpachtte zij het geheel en genoot zo van onder Hasselt, tegen de steenweg van Hasselt op de opbrengsten van het goed. ’S Hertogen Bosch.22 • Zénobe Henri (1821-1885) • Adrienne Marguerite Euphenie (1822-1891) Waarom Marie-Cornelie en de baron de erfenis • Aylie Lambert Charles (1824-1894) De Kiwit na nauwelijks elf jaar weer verkochten, is • Chilien Jean Louis (1826-1898) niet geweten.21 Misschien was het te moeilijk om • Tharsile Marie Françoise (1829-1876)24 vanuit hun woonplaats Kortessem goed toezicht te houden op het beheer van De Kiwit. Mogelijk was Een jaar later al kocht de oudste zoon Zénobe het het gebied gewoon te weinig winstgevend. domein. De veranderingen die hij op korte tijd door- voerde op De Kiwit, wijzen erop dat het zijn be- Wapenschild Roberti — In het weekblad ‘Le constitutionnel du Limbourg doeling was om van het gebied een echt landgoed Limburgse families en hun wapen Belge’ stond de verkoop van het woonhuis en de te maken waarop hij met zijn gezin permanent kon gronden als volgt beschreven: wonen. Bekendmaking verkoop ‘de Kiwit’ — 13 mei 1855, In 1857 liet hij het bestaande pachthof afbreken. en een aantal stallingen te bouwen op de plaats 14 Le Constitutionel du Limbourg Belge Deze afbraak moet drastisch geweest zijn want ze waar het vroegere pachthof lag. Om het land- 15 werd “le démolition totale” genoemd. Daarna gaf goed verder te verfraaien kreeg de bekende Has- Zénobe vermoedelijk architect M. Vanderstraeten seltse landschapsarchitect Jan-Hubert Creten de de opdracht om een landhuis, koetshuis, boerderij opdracht tuinen aan te leggen rond het landhuis.25

1855 - Marie-Cornelie de Stappers verkoopt Pachthof 'de Kiwit' 1856-1869 - Zénobe Roberti bouwt Landgoed Le Kiewit uit

Maria-Catharina-Gerardina (1746-1811) Pierre Roberti (1795-1865)

William de Stappers (1735-1792) Antoinette Caroline de Creeft(1783-1831)

Winand Frederic Gisbert Marie (1790-1869) Zénobe Henri Roberti Adrienne Marguerite Euphenie (1822-1891) (1766-1836) (1821-1885) Aylie Lambert Charles (1824-1894) Claire Francoise van Virginie Charlotte de Gray Willigen (1778-1850) de la Neuville (1824-1896) Chilien Jean Louis (1826-1898)

Tharsile Marie Françoise (1829-1876) Marie-Cornelie de Stappers (1811-1859)

Eugene Adrien Guillaume Joseph Albert Pierre Marie Charles Albert Marie Emma de Heusch de Bombrouck Marie Ferdinand Joseph Dieudonnée (1807-1869) 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

1. Distillerie 2. Woonhuis eigenaar 3. Bijgebouwen, stallingen 4. Tuinen behorende tot het eigendom.

In het Hasseltse bevolkingsregister van 1856 Ondanks de vele investeringen die Zénobe deed worden de namen van Zénobe en zijn echtgenote om het landgoed in te richten, liet hij al op 15 decem- Virginie vermeld als bewoners van het landgoed. ber 1865 zijn gezin en het huispersoneel schrappen Maar waarschijnlijk verhuisden zijn echtgenote en uit het bevolkingsregister van Hasselt.29 Het gezin hun zoontjes, Joseph Albert en Marie Charles, van Roberti verhuisde naar Luik. Zénobe werd er alge- vier en één jaar pas naar ‘Le Kiewit’, zoals zij hun meen directeur van ‘le jardin d’acclimatation avec landgoed noemden, nadat het landhuis af was. Op parc zoologique de Liège’. In de negentiende eeuw 30 augustus 1861 werd hun derde kind Maria Emma was deze Luikse botanische tuin met bijhorende geboren. Op dat moment woonde het volledige dierentuin erg in trek bij de hogere klasse. De functie gezin Roberti op het domein.26 van directeur ging gepaard met het nodige aanzien, iets wat bij een man van adel zoals Roberti mis- Hoe Roberti zijn gezin wilde onderhouden, blijkt schien beter paste dan een afgelegen landgoed uit de aanvraag die hij in 1859 indiende bij de stad waar jenever gestookt werd. Drie jaar na zijn ver- Hasselt en de bestendige deputatie van Limburg. trek liet Zénobe in een weekblad een aankondiging Hij vroeg toestemming voor de plaatsing van een plaatsen waarin hij zijn landgoed te koop aanbood: alambiek (distilleertoestel), een stoommachine, een koelingsruimte en gistkuipen. Zo’n machinerie kon "Mooi landhuis met paardenstallen, koetshuis, enkel dienen om sterke drank te stoken. Op 2 maart veestallen, mooi neerhof en Engelse tuin, boerderij met 1860 ontving Zénobe de nodige goedkeuringen en aanpalende stallingen, weilanden, landbouwgrond en liet hij een stokerij installeren in de boerderijwo- bos, alles samen 60 ha. Gesitueerd op drie km van het ning.27 Van 1860 tot 1868 stookte men jenever op spoorstation, aan één zijde grenzend aan de steenweg en landgoed Le Kiewit. Welke jenever er gestookt werd aan de andere kant een landweg." en of de stokerij een succes was, is niet geweten. Naast de inkomsten van de stokerij had Zénobe ook In de aankondiging werd ook nog vermeld dat Grondplan ‘Le Kiewit’ (1859) 16 nog heel wat inkomsten van de verkoop van zijn veld- er veel wild zat zodat er grote jachten gehouden — 17 vruchten en grassen.28 konden worden. Voor meer informatie kon men zich Jenevermuseum Hasselt wenden tot notaris Goetbloets te Hasselt.

Vacature voor de aanwerving van Verkoopsadvertentie tuinmannen geplaatst door Hubert Creten ‘Le Kiewit’ (1869). — 21 februari 1868, Le Constitutionel du Limbourg Belge

Grondplan distillerie (1859) — Jenevermuseum Hasselt 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

De familie Vroonen bouwt een kasteeldomein

Zavelvennestraat

Kempische Steenweg

Wapenschild familie Vroonen De basis voor het Domein Kiewit was gelegd. In de Kiewitdreef — privébezit verdere uitbouw zou de familie Vroonen een sleutelrol spelen. Zij kochten het goed, breidden het uit en trans-

Zwartvennestraat formeerden het tot een statig kasteeldomein, dat natuur en kunst combineerde. Kiewit werd een domein dat in de

Paalvennestraat wijde omgeving aanzien genoot.

Putvennestraat Hubert Vroonen 18 Kiewitstraat 19 Hubert Dominique Vroonen (1805 –1886) maakte baatte Hubert een winkel in ijzerwaren uit. Daar- deel uit van de vooraanstaande Tongerse familie naast richtte hij in 1848 samen met Adelaïde Vroonen. Deze familie bezat vele eigendommen in ‘Huis Vroonen-Aerts et fils’ (VAF) op. VAF werd en rond Tongeren.30 een bekende Tongerse likeurstokerij, die naast likeuren ook wijnen en koffie verkocht. Hubert Hubert huwde op 29 juni 1836 met Marie Isabelle genoot in zijn stad het nodige aanzien. Hij zetel- Adelaïde Aerts (1814-1888).31 Het echtpaar kreeg de er in de gemeenteraad en was zowel voorzitter van muziekmaatschappij Concordia als van de Bron kaart: Agiv negen kinderen en woonde in het prachtige Biezen- huis in Tongeren. In het centrum van deze stad kerkfabriek. Het gebied ‘De Kiwit’ zoals het door Marie-Cornelie de Stappers verkocht werd 1855.

+ Het domein van de familie Vroonen zoals Albert het in 1924 van zijn vader Emile erfde.

Hubert Dominique Vroonen (s.d.) — Stadsarchief Tongeren

Adelaïde Vroonen-Aerts (s.d.). — Stadsarchief Tongeren 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Emile Vroonen

Emile Vroonen, de derde zoon van Hubert en baas Pauline overleed na een ongeluk en liet Emile achter van een stoffenwinkel in Tongeren, werd de nieuwe met drie jonge kinderen. Minder dan een jaar later eigenaar van Domein Kiewit. Hij huwde op 5 juli overleed ook hun dochtertje Laure. In 1888 besloot 1875 met Pauline Delvigne (1852-1882). Samen Emile Tongeren te verlaten en met zijn twee zonen in kregen ze drie kinderen: het kasteel van Kiewit te gaan wonen. Voordat hij dat deed, liet hij een extra verdieping toevoegen zodat • Laure Jeanne Adèle Pauline Vroonen (1878 -1883) er genoeg ruimte zou zijn om familie en vrienden • Georges Hubert Eugène Emile Vroonen gepast te ontvangen. Emile was namelijk een echte (1876 - 1930) levensgenieter die geregeld feestjes organiseerde en • Albert Isidore Léon Emile Vroonen (1879 -1971) een goed glas champagne niet afsloeg.38 Met Emile kreeg kasteel Kiewit voor het eerst een echte ‘kasteel- heer’. Door de omwonenden werd het herenhuis ‘kasteel Vroonen’ of ‘kasteel Vroenen’ genoemd en hun kasteelheer heette ‘Vrooneke’ of ‘Vroeneke’. Dit Kasteel van Kiewit. De families Aerts en van den Bosch was niet negatief bedoeld want de familie Vroonen op bezoek bij de familie Vroonen. Emile Vroonen 39 (midden vooraan) tussen zijn zonen Albert en Ivan (1890). was zeer geliefd in het gehucht Kiewit. — Stadsarchief Tongeren

De familie Vroonen-Aerts had een voorliefde voor Gouden bruiloft van Hubert en 20 Adelaïde Vroonen (1886) 21 het platteland. Om het drukke Tongeren te ont- — vluchten besloot Hubert Le Kiwiet in 1869 te kopen. Stadsarchief Tongeren Hij wilde het goed gebruiken als buitenverblijf. Het landhuis was hiervoor uiterst geschikt. In 1868, kort voor de verkoop, had Zénobe Roberti tuinarchitect Creten de opdracht gegeven om een Engels park aan te leggen. Creten had al wel een Engelse tuin aangelegd rond het herenhuis.32 Maar de grote werken om het Engelse park aan te leggen, waren nog niet aangevat op het moment van de verkoop. Hubert moet tevreden geweest zijn met de al door Creten uitgevoerde tuinwerken want hij gaf de tuin- architect de opdracht de plannen voor het Engelse park verder uit te werken.

Ten tijde van de aankoop was Hubert al 63 jaar. Hij Op 8 mei 1889 ging notaris Lysens over tot de ver- logeerde zo vaak hij kon op het domein maar veran- deling van de omvangrijke erfenis.36 Ze bestond uit derde niets aan het herenhuis.33 Aanvankelijk stond zes gelijkwaardige loten waarvan het landgoed Le Zénobes stookinstallatie nog op het landgoed. Voor Kiewit er één was. De erfenis werd verdeeld over Hubert vormde dit geen enkel probleem. Hij ont- hun vijf nog in leven zijnde kinderen: mantelde de installatie en bracht ze over naar Ton- geren. Hubert kon de installatie goed gebruiken in • Jean Hubert Isidore Vroonen (1837-1894) zijn eigen stokerij.34 • Marie-Catherine Nathalie Vroonen (1839-1934) • Jean Hubert Constant Vroonen (1848-1908) In 1886 werden Hubert en Adelaïde uitbundig • Emile Hubert Joseph Vroonen (1849-1924) gevierd in Tongeren naar aanleiding van hun gouden • Louis Arthur Hubert Vroonen (1856-1891)37 bruiloft.35 Nog datzelfde jaar overleed Hubert Vroonen op 81-jarige leeftijd. Zijn echtgenote Adelaïde overleed twee jaar later. Ze werd 74 jaar. 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Net als zijn vader Hubert bleef Emile gebruikmaken Op 4 juli 1889 werden op ‘het goed Kiewit’, zoals In 1894 volgde de realisatie van de lusttuin, die zich de oorlogsgeweld. Vaak werden dergelijke beelden van de diensten van tuinarchitect Jan Creten. Hij Emile Vroonen zijn landgoed noemde, de nieuwe deels in het Engelse park bevond en doorliep tot ver in de parkvijver of kasteelgracht gegooid. Maar de gaf Creten de opdracht twee grote verbindings- vijver en de Monsterberg ingehuldigd. Van op deze achter de vijver. Dit stuk van de tuin omvatte een parkvijver voor het kasteel is een aantal keer her- wegen naar het kasteel aan te leggen. Deze dreven Monsterberg kon Emile genieten van een prachtig 15-tal tuinbeelden die gebaseerd waren op oude aangelegd en tijdens deze werken werden er nooit werden genoemd naar de bomen die erlangs aange- zicht op zijn eigendom omdat er, in tegenstelling Romeinse goden. De beelden, tot 1m70 groot en (stukken van) beelden gevonden. In andere tuinen plant werden. De eikendreef verbond het domein tot nu, praktisch geen begroeiing op de berg voorzien van sokkels, waren door de Schaarbeekse begroef men de beelden omdat ze te zwaar en te met de Kempische Steenweg (toen nog de weg naar stond. Rond de vijver was in losse vorm beplanting firma Blaton-Aubert gemaakt uit composietsteen. groot waren om te vervoeren. Zijn de tuinbeelden ’s-Hertogenbosch) en vormde de grote ingang naar aangebracht en in het grasveld voor het herenhuis Dergelijke tuinbeelden waren op het einde van de die Emile aankocht ook op deze manier verborgen het domein. De beukendreef verbond het domein stonden enkele vrijstaande eiken en beuken. Het 19de eeuw erg populair. Eén beeld kostte ongeveer en na de oorlog vergeten? met een smal straatje dat later de Putvennestraat Engelse park werd aangelegd met het herenhuis als 110 BEF, wat in die tijd best duur was. Emile kocht zou worden. Het was eerder een bescheiden dreef, centraal punt. Waar men ook in het park stond, het een 15-tal beelden, die per stuk varieerden in prijs Emile was net als zijn vader een zeer gelovig man, die gebruikt kon worden door bedienden en leve- herenhuis was altijd zichtbaar. Vanuit het heren- van 100 tot 150 BEF!41 die zich dienstbaar opstelde ten aanzien van de in- ranciers. Deze twee dreven samen vormden de huis zelf kon men het tennisveld zien waarop later woners van Kiewit. Als overtuigd katholiek was hij Kiewitdreef. de kapel van de VKSJ gebouwd zou worden. Van Helaas zijn de beelden op één na allemaal ver- lid van de katholieke partij en voorzitter van de Jong op de eerste verdieping van het herenhuis hadden dwenen. Waar de beelden gebleven zijn, is niet Katholieke Wachten.42 Hij zetelde ook in het bestuur Emile was een echte natuurliefhebber. Onder zijn de bewoners een prachtig uitzicht op de vijver en geweten. Het beeld dat teruggevonden werd, van de kerkfabriek van Kiewit en werd er aange- impuls werd het Engelse park afgewerkt. Hij gaf zijn een zithoek in het bos. Emile was een echte buiten- lag begraven in de buurt van de plaats waar het steld als ‘bezoeker der armen’.43 Het was binnen de tuinarchitect de opdracht om in het park een vijver mens die genoot van zijn domein. Volgens de over- waarschijnlijk ooit stond. Het zou kunnen dat de meer bemiddelde kringen in die tijd de gewoonte te graven. De boeren die de gronden van de heer levering wandelde hij elke zondag in zijn ‘lichte beelden vlak voor de Tweede Wereldoorlog ‘ver- om via liefdadigheid de noden van de armere be- Vroonen bewerkten, werden gevraagd om te komen kostuum’ over de verhoogde paden rond de vijver dwenen’ om ze te beschermen tegen het naderen- volking een beetje te ledigen. De kasteelbewoners helpen bij het uitgraven van de vijver. Voor één dag om te genieten van de wijde omgeving. graven verdienden ze 1 BEF, een aardig loon voor die tijd. De vijver kreeg de bijnaam ‘haringvijver’ omdat de gravers naast het geld ook elke dag een 22 haring kregen voor hun harde werk. De wegggra- 23 ven grond werd in het midden van de vijver op een hoop gegooid. Dit werd de ‘Monsterberg’, die nu nog steeds in het midden van de vijver ligt. Destijds was de Monsterberg via een smal bruggetje verbon- den met het Engelse park.40

Emile Vroonen en een vriend met op de achtergrond één van de verdwenen beelden.(s.d.) — Privécollectie Karin de Greeve

Emile Vroonen (man in het wit) en vriend achter de vijver in het Engelse park (1907) — Privécollectie 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Familiekapel van de De Aéroclub Luik-Spa op bezoek te Kiewit Openluchtbuffet in het Engelse Park familie Vroonen (s.d.). (19 juni 1910) (19 juni 1910) — — — Privécollectie Privécollectie Karin de Greeve Privécollectie Karin de Greeve

zouden, volgens de overlevering, tijdens koude win- Hoewel de familie Vroonen Franstalig was, maakte Onder de kasteelheren Hubert en Emile kende vliegtuig en het terrein vliegklaar liet maken. Al snel 24 termaanden soep uitgedeeld hebben aan de armen. ze er geen probleem van om het dienstpersoneel Domein Kiewit zijn grootste groei. Zij kochten aan- ontdekten ook andere piloten het potentieel van het 25 Emile had ook de gewoonte om bij begrafenissen en de boerenfamilies die voor hen werkten in het palende gronden op en breidden het domein uit tot vliegveld. zijn koets uit te lenen aan de minderbedeelden. Zo Nederlands aan te spreken. In de periode dat Emile 223 ha.47 Hun ideeën gecombineerd met de kennis konden ook zij hun overledenen op gepaste wijze Vroonen eigenaar was van het domein werkte er van landschapsarchitect Jan Creten bepaalden het Op 19 juni 1910 nodigde Emile de leden van de naar hun laatste rustplaats brengen. Mariette Lem- veel personeel mee aan het in stand houden, on- uitzicht van het domein met het Engelse park zoals Aéro-club Luik-Spa uit om op zijn domein te genie- mens herinnert zich nog dat ze als klein meisje de derhouden en beschermen van het domein. De het nu nog steeds is. Ze maakten van het domein ten van een openluchtbuffet in het Engelse park. kerstviering mocht meevieren in de kapel van de koetsiers, knechten, huishoudsters en kokkinnen een bijzondere plek waar het goed om leven was. Deze club zou de sportieve leiding van het vliegveld familie Vroonen.44 Deze kapel was gelegen in het woonden op de eerste verdieping van het koets- op zich nemen. Zo droeg Emile Vroonen zijn steen- koetshuis en de kasteelheren hadden de gewoonte huis. Achter het koetshuis stond de herenboerderij. Emile Vroonen was erg geïnteresseerd in vooruit- tje bij aan het ontstaan van het vliegveld van Kiewit. om hun privékapel tijdens de kerstviering open te Daarin woonde een boerengezin dat de weilanden, gang. Rond de eeuwwisseling stonden de krant- stellen voor de omwonenden. Deze voortdurende de boomgaarden en de akkers in de onmiddellijke en vol artikels over een nieuwe uitvinding, ‘het aandacht voor de Kiewitenaren maakte van Emile omgeving van het herenhuis onderhield en be- vliegmachien’. Dit boeide Emile enorm. Hij knipte een geliefd man. werkte. Omdat de bossen van het goed Kiewit rijk elk artikel over de luchtvaart uit en plakte het in waren aan wild en hout deed Emile vaak beroep op grote schriften. Emile was ervan overtuigd dat een Het is dan ook niet verwonderlijk dat in 1914 de jacht- en boswachter Thijs.46 Hij probeerde het vliegveld van groot economisch belang kon zijn Kiewitenaren vierden dat Emile Vroonen 25 jaar op stropen en hout stelen zo goed en zo kwaad als het voor de straatarme Kiewitenaren. De 110 ha van de het kasteel van Kiewit woonde. Op donderdag 10 kon binnen de perken te houden. Grote Heide, die hij al jaren pachtte van de gemeen- mei organiseerde de kerkfabriek een sobere mis. Ere- te Zonhoven als oefenpiste voor renpaarden, zou hagen versierden de straten, er waren toespraken, Op de Kiewitdreef stonden vijf boerderijtjes die hiervoor zeer geschikt zijn.48 Op 25 januari 1910 geschenken en overal waar Emile voorbij kwam, ook eigendom waren van de familie Vroonen. Emile tekende Emile een nieuwe pachtovereenkomst werd hij door de omstaanders bejubeld. ’s Avonds verhuurde deze boerderijtjes aan boerengezinnen met de gemeente Zonhoven voor een periode van zorgden Japanse lampions voor een sprookjesach- die de stiel goed kenden maar zelf geen boerderij negen jaar. In de overeenkomst stond al vermeld tige verlichting van de vijver voor het herenhuis. Op hadden. Deze gezinnen betaalden de huur van hun dat er ‘vliegoefeningen’ gehouden konden worden. het water dobberde een versierde boot.45 boerderij door de gronden die niet vlak aan het Emile verhuurde het terrein aan de jonge piloot herenhuis lagen, maar wel eigendom waren van Alfred Lancer, die er een loods bouwde voor zijn Emile, te bewerken. 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Albert Vroonen

Emile Vroonen overleed te Kiewit op 27 maart 1924. verkoopprijs, soms maar 1 BEF per meter, werd door Zijn zoon Albert werd in 1926 via erfenis eigenaar Albert bewust laag gehouden zodat de boeren erin van het domein. Op zich was dit voor Albert geen slaagden hun gehuurde eigendommen te kopen. erg grote verandering want hij had het ouderlijk huis Sommige erg trouwe werknemers die geen woning nooit echt verlaten. Na zijn huwelijk met Olga Reu- hadden, schonk hij een stuk grond. leaux (1885 –1966) op 3 april 1906 was hij immers bij zijn vader blijven wonen om hem bij te staan. De kern van het domein waarop het herenhuis, de boerderij en het Engelse park lagen verkocht Albert Albert was filosofisch en filantropisch van aard. niet, maar besloot hij te verhuren. Waarschijnlijk lag Ook hij en Olga waren erg geliefd in Kiewit. Albert het domein hem te nauw aan het hart. Ook al ver- was voorzitter van de kerkfabriek van Sint-Lamber- huisde Albert naar Luik, toch konden de boeren die tus Kiewit en van het schoolcomité der parochiale nog gronden van hem huurden steeds beroep op scholen. Zo was hij in 1923 nauw betrokken bij de hem doen. Zo brandde in 1942 de gepachte boer- oprichting van de eerste lagere school in de stokerij derij van de familie Valckeneers, aan wat tegenwoor- van Pieter Leonardus Leynen-Tilkin en ijverde hij dig de Putvennestraat is, af. Voor het gezin was dit mee voor de eerste definitieve schoollokalen en een ramp. Door de oorlog slaagde Albert er niet in noodkapel in 1924-1925. Als vroom man deed om de boerderij terug te laten opbouwen. Hij liet Albert zijn best om mee te helpen aan de bouw van tijdelijk een houten barak plaatsen op de plaats de kerk (1933-1935).49 waar de boerderij van Valckeneers gestaan had. Zo kon het gezin de oorlog doorkomen. Na de oorlog Maar de tijden veranderden en de opbrengsten van liet Albert de boerderij terug rechttrekken. 026 de gronden volstonden niet meer om de hoge lasten 27 te dragen. Het dennenhout dat Albert verkocht, Nog vele jaren nadat Albert het domein verlaten had, bracht niet meer genoeg op. De boeren die de keerde hij gedurende de zomer een maand lang terug boerderijtjes van de familie Vroonen pachtten, naar zijn geliefde Kiewit. Omdat hij het herenhuis konden nauwelijks de huur betalen. Albert beschik- verhuurde, logeerde hij in de boerderij van de fami- te ook niet over het zakelijk inzicht van zijn vader en lie Valckeneers. De boer en boerin stonden met veel grootvader. Hij was een bijzonder zachtaardig man plezier hun slaapkamer af aan hun ‘patron’, zoals ze die niet geïnteresseerd was in geld. Daarom wilde Albert nog steeds noemden. Zijn tijd op het domein hij de boerenfamilies niet dwingen om meer huur te gebruikte Albert om de huurgelden op te halen bij de betalen zodat hij en zijn gezin konden blijven leven boeren en om kennissen en vrienden te bezoeken.52 in de stijl die ze gewend waren.

Daarnaast baarde de gezondheid van zijn vrouw hem zorgen. Het vochtige kasteel zonder verwar- ming zorgde ervoor dat Olga steeds meer last kreeg van haar luchtwegen.50 Om die reden besloot Albert het domein te verlaten en terug te keren naar Luik, de geboortestad van Olga. Op 1 augustus 1938 liet hij officieel zijn gezin en personeel schrap- pen uit het boek der volkstellingen.51

De boerenfamilies die jarenlang trouw voor de fam- ilie gewerkt hadden, kregen als eersten de kans om de gepachte grond en boerderij te kopen. De

Albert Vroonen en zijn zoon Ivan in Ivan Vroonen en familie voor het de inkomhal van het herenhuis (1936) koetshuis (s.d.). — — Privécollectie Privécollectie 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Rustplaats en oord van bezinning

In de 20ste eeuw kreeg het Domein Kiewit verschillende functies. De regelmatig wisselende eigenaars zetten het domein in om hun sociale, medische en religieuze doel- stellingen te realiseren. En ook Kiewit ontsnapte helaas niet aan de Tweede Wereldoorlog.

Tehuis Rulot 28 029 Albert Vroonen liet zijn gezin en het huispersoneel uit Het is echter niet zo dat er tussen het vertrek van het boek met volkstellingen van Hasselt schrappen François De Coster en de komst van Elza Bossiers in op 01-08-1938.53 Het boerengezin Bamps bleef in het herenhuis niets gebeurde, integendeel. Tijdens de herenboerderij wonen.54 Om het herenhuis niet deze tussenperiode werd het herenhuis verbouwd leeg te laten staan, verhuurde Albert het van 16-08- tot het Tehuis Rulot. Tehuis Rulot droeg de naam van 1939 tot 06-11-1940 aan François Joseph-Entoinne zijn geestelijke vader Narcisse Rulot. Narcisse Rulot De Coster, een leraar uit Sint-Truiden. François (1883-1978) was tijdens de Tweede Wereldoorlog woonde er samen met zijn vrouw Henriette- directeur-generaal van de NMBS. Hij kreeg de taak Marie Hubertine Roox en haar zuster Leontine- om in naam van de NMBS met de Duitse bezetter Marie Henriette. Na het vertrek van François De te onderhandelen over de uitbating van haar eigen Coster en zijn gezin in 1940, bleef het herenhuis spoornet. De eisen en kosten die de bezetter de enkele jaren onbewoond. Pas op 11-04-1942 kreeg NMBS hiervoor oplegde, waren extreem hoog. Rulot het een nieuwe bewoonster. Haar naam was Elza begreep dat de NMBS op deze manier nooit winst Romanie Bossiers (1900-1979), een hoofdver- zou kunnen maken. En dat betekende dat hij ook pleegster uit Brugge.55 niet in staat zou zijn om volwaardige lonen en pen- sioenen uit te betalen. Daarom richtte hij een sociaal fonds op. De gelden uit dit fonds investeerde Rulot in een aantal sociale werken. Zo wilde hij de groot- ste noden bij het spoorwegpersoneel, als gevolg van de Duitse bezetting, ledigen.

Mevrouw Rulot deelt snoep uit aan de spoorwegkinderen. Narcisse Rulot (s.d.) Narcisse Rulot kijkt toe (s.d.) — — Collectie NMBS – Fotoarchief Cegesoma – Train World Heritage Voorbehouden rechten 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Feestelijke opening van tehuis Rulot (28 mei 1942) — Privécollectie

Directrice Elza Bossier (midden vooraan) met een deel van haar personeel (s.d.) — Privécollectie

Eén van deze sociale werken, en voor Rulot per- zonder er huur voor te vragen.59 Het kasteeltje werd 030 soonlijk het belangrijkste, was het bieden van extra omgebouwd tot een modern kindertehuis. Op de 31 zorgen aan de verzwakte kinderen van het spoor- benedenverdieping bevond zich de eetzaal. De wegpersoneel. Omdat het in oorlogstijd te moeilijk oude bijkeuken, die vroeger ook dienst deed als zou zijn om alle spoorwegkinderen thuis te helpen, personeelsingang, maakte plaats voor een grote bedacht hij een andere manier. De kinderen zouden doucheruimte met wastafels, voetbaden en een voor een korte periode uit hun gewone omgeving ligbad.60 De oude keuken werd aangepast zodat weggehaald en ondergebracht worden in een ver- er voor veel kinderen gekookt kon worden. Op de zorgingstehuis. Daar kon verplegend personeel eerste verdieping lagen ruime, heldere en goed ver- de ondervoede, verzwakte kinderen opvangen.56 luchte slaapzalen voor de kinderen. Naast de prak- Wanneer de kinderen weer op krachten gekomen tische inrichting van het tehuis werden er ook heel waren, mochten ze terug naar huis. wat medische voorzieningen getroffen, waaronder een behandelruimte met een röntgenapparaat. Op Rulot gebruikte de gelden uit het fonds om zes 2 april 1942 opende het Nederlandstalige tehuis leegstaande kastelen om te bouwen tot kinderte- officieel haar deuren onder de naam ‘Tehuis Rulot’. huizen.57 Deze kastelen werden met veel zorg uitge- De strenge maar uiterst bekwame hoofdverpleeg- kozen. Ze moesten gelegen zijn in de natuur. Want ster Elza Bossiers leidde het tehuis en woonde er ook zuivere lucht en een rustige omgeving verbeter- ook. den de gezondheid van de kinderen. Alhoewel Rulot het fonds wilde gebruiken voor zowel de in- Elk tehuis stond onder leiding van een directrice, richting als de dagelijkse werking van de tehuizen, bijgestaan door een secretaresse. Een dokter en bleek dit toch niet zo eenvoudig. Tegen de tijd dat een vijftal verpleegsters en verzorgsters vormden de tehuizen ingericht waren, was het fonds bijna op. de permanente medische staf. Uiteraard was er ook Rulot eiste immers dat de tehuizen voldeden aan de huishoud- en keukenpersoneel.61 De werking van hoogste hygiënische normen en voorzien waren van de tehuizen werd opgevolgd door een groep sociaal alle comfort.58 assistenten die Rulot speciaal voor dit doel aan- gesteld had. Omdat Narcisse het druk had met het Gelukkig stond de diepgelovige, vrijgevige Albert leiden van de NMBS en op 19 februari 1944 gear- Vroonen volledig achter de plannen van Rulot. Hij resteerd werd, was het vooral mevrouw Rulot die de stelde zijn kasteel ter beschikking van de NMBS tehuizen met moederlijke liefde opvolgde.62 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Opvoedster Pauline de Preter (achterste rij, derde van links) (s.d.) — Privécollectie

Het verblijf van de kinderen duurde ongeveer drie maanden, die zo gekozen werden dat ze samenvie- len met de schooltrimesters. Zo liepen de kinderen niet te veel schoolse achterstand op tijdens hun afwezigheid. Bovendien kregen ze tijdens hun ver- blijf in het tehuis ook les van onderwijzeressen en monitrices zodat de terugkeer naar school vlot zou Even rusten na een wandeling (s.d.). — verlopen. Tijdens de grote schoolvakantie duurden Privécollectie de verblijven van de kinderen maar zes weken tot twee maanden.

In Tehuis Rulot werkten 10 verzorgsters. Elke ver- Toch waren er heel wat kinderen die langer in Tehuis De kinderen van Het regime in de tehuizen was zo geregeld dat het de gezondheid van de kinderen ten goede moest komen. Rulot in hun 67 68 zorgster had een eigen groep kinderen onder haar Rulot bleven dan de voorgeschreven drie maanden. typische zwarte Alles gebeurde op vaste tijdstippen waarvan niet afgeweken werd. Hier zagen de verzorgsters op toe. hoede. Zo’n leefgroep telde twaalf tot achttien kin- Ouders van grote gezinnen die er in oorlogstijd niet capes (s.d.) De dagindeling van de kinderen zag er als volgt uit : — 63 deren. Elza Bossier omschreef de taak van de in slaagden om hun kinderen voldoende eten te Privécollectie verzorgsters op 15 januari 1943 als volgt aan sollici- geven, konden hun kinderen gedurende een langere tante Pauline de Preter: “De taak die U in ons tehuis tijd in het tehuis laten. Hiervoor volstond het voor 32 wacht is die van monitrice – opvoedster. Verzorging, de ouders om een nieuwe aanvraag in te dienen Voormiddag 7.00 – 8.00 opstaan, wassen en aankleden 33 toezicht, spel, opvoeding. Onderricht wordt er bij de sociale dienst van de NMBS. De thuissitu- 8.00 – 8.15 ademhalingsoefeningen voorlopig niet gegeven. Uw rol moet beschouwd atie werd dan opnieuw geëvalueerd, waarna de 8.15 – 8.45 ontbijt worden als plaatsvervangster van de moeder die kinderen ofwel opnieuw geplaatst werden in tehuis 8.45 – 9.15 opruimen van de slaapzalen ons haar kind toevertrouwt.”64 Later werd er wel les Rulot of gewoon langer mochten blijven.66 9.15 – 10.30 lichamelijke opvoeding en wandelen gegeven. Gustaaf Lyssens, die als kind in het tehuis 10.30 – 11.45 schoollessen verbleef, vond alles in Kiewit fijn behalve de lessen. 65 11.45 – 12.00 verzamelen, zich netjes maken, handen wassen

Elk spoorwegkind tussen 5 en 15 jaar was welkom in het tehuis. Ook kinderen van al gepensioneerde Middag 12.00 – 13.00 eten of overleden spoorwegmannen hadden recht op 13.00 – 14.00 middagdutje een opname in het tehuis. Een bezorgde leerkracht, 14.00 – 15.30 wandelen een sociaal werker die in opdracht van de NMBS 15.30 – 16.00 douchen, verzorging spoorweggezinnen bezocht, de huisarts van het 16.00 – 16.30 lichte maaltijd kind, de ouders of de verzorgers van het verzwakte 16.30 – 18.00 schoollessen kind konden de aanvraag tot opname indienen. Na aanmelding werd het kind medisch onderzocht. Dit was nodig omdat een kind niet in het tehuis terecht Avond 18.00 – 19.00 speluurtje, zich netjes maken kon indien het een besmettelijke ziekte had. In dat 19.00 – 19.45 avondeten geval kreeg de huisarts de opdracht om het kind 19.45 – 20.15 speelkwartiertje, zangstonde te behandelen. De NMBS droeg de kosten van die 20.15 – 20.30 verzamelen, slapen gaan behandeling. Werd het kind genezen verklaard, dan kon het alsnog opgenomen worden in het tehuis om er verder aan te sterken. Tijdens het verblijf kregen de kinderen ongeveer maandelijks een medisch Opvoedster Pauline de Preter Volgende pagina: en haar jongens (s.d.) Eetzaal (s.d.) onderzoek waarbij de staf nauwlettend hun lengte — — en gewicht opvolgde. Daarnaast kregen ze ook de Privécollectie Privécollectie nodige basisvaccinaties. 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Ida Hemelaer (blonde meisje vooraan): “Ik weet nog heel goed wanneer die foto getrokken is. Dat was toen Tessenderlo Chemie ontplofte. De foto werd in de voormiddag genomen. In de namiddag zag ik in de wasruimte van het tehuis veel bebloede kindjes die er gewassen en verzorgd werden. Die kindjes kwamen uit Tessenderlo.”

Tessenderlo Chemie ontplofte op ‘zwarte’ woensdag 29 april 1942.

034 035 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Het nooit gepubliceerde verslag dat Narcisse Rulot liet maken, geeft cijfers over het aantal kinderen dat op Kiewit kwam aansterken.69

Jaartal Aantal Aantal Gemiddelde Prijs per Uitbatingskosten (BEF) kinderen dagen duur verblijf kind/dag (dagen) (BEF)

1942 439 15.741 36 47,82 757.889,79 1943 372 29.303 79 52,15 1.528.099,58 1944 162 11.837 73 51,72 608.256,79

Feest ten huize “Ik herinner me maar één vervelend ding van het Rulot (s.d.) — tehuis en dat was de lepel levertraan die ik elke dag Privécollectie moest innemen. Voor de rest was het er heel goed. Ik had vriendinnetjes en kon veel buiten spelen. Als het regende mochten we binnen toneeltje spelen.” 71 (Jacqueline Lyssens)

Tijdens de Tweede Wereldoorlog verbleven in de Douches (s.d.) 36 — kindertehuizen van de NMBS ook vaak Joodse kin- 37 Privécollectie deren, die een onopvallende Vlaamse naam kregen om alle verdachtmaking weg te nemen. Het is heel waarschijnlijk dat ook in Tehuis Rulot Joodse kin- deren werden ondergebracht.

Helaas sloot de Duitse bezetter op 20 mei 1944 Tehuis Rulot en eiste het kasteel op. Het personeel wist ongeveer een week op voorhand dat het tehuis dicht moest. Op 17 mei 1944 schreef Pauline de Tussen 1941 en 1945 vingen alle tehuizen samen Preter naar haar ouders dat ze met Elza Bossier, naar 5.358 kinderen op. In totaal werden er gedurende Colonheid in Nessonvaux zou afreizen om haar te 340.641 dagen kinderen gehuisvest. De aantallen helpen bij het uitladen van haar koffer. Elza Bossier zijn indrukwekkend maar vertellen nog niet alles. was enkele dagen voordien ook al naar Colonheid Ook kinderen uit de omgeving wiens ouders niet gereisd om de verhuis voor te bereiden.72 De kin- voor de NMBS werkten, werden soms voor ver- deren zelf werden pas op de dag van de verhuis zorging naar het tehuis gebracht. Daar werd geen ingelicht. Gustaaf Lyssens herinnert zich dat hij uit probleem van gemaakt. Ook de kinderen van boer het tehuis moest vertrekken omdat “de oorlog eraan Bamps en conciërge Valkeneers van Kiewit mochten kwam”.73 Samen met zijn oudere zus Jacqueline gebruikmaken van de voetbaden en douches van vertrok hij naar huis. Een week later reisde hij met het tehuis.70 zijn broers naar het kasteel van Jehay-Bodignée in Amay, een ander tehuis van de Buurtspoorwegen. Heel wat kinderen die in Tehuis Rulot verbleven, herinneren zich dit als een hele aangename periode. De kinderen die niet naar huis konden, omdat ze Het leek er op een kostschool, het regime was streng nog ziek of ondervoed waren, vertrokken samen maar er kon veel buiten gespeeld worden. Voor heel met hun verzorgsters naar Jehay of Colonheid, wat kinderen vormde het tehuis een veilige haven te twee andere tehuizen van de NMBS in de provin- Slaapzaal (s.d.) — midden van het oorlogsgeweld. cie Luik. Simonne Verhaert, één van de kinderen Privécollectie 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Opvoedster Pauline de Preter (achterste rij, derde van links) (s.d.) — Privécollectie

Constant Weyten deed zijn communie op Kiewit toen hij in tehuis Rulot verbleef. (1942) — Privécollectie

die verhuisde, herinnert zich dat de verhuis zeer Het refuge van Kiewit 38 snel moest gaan want: “De Duitse officieren wilden 39 het kasteeltje hebben. Plots moesten we allemaal in Het lokale verzet verzamelde regelmatig in de Tony verwittigde onmiddellijk de sectieoversten bussen stappen. Het was heel chaotisch. De oudste bossen van Kiewit. Volgens sommige bronnen ge- van de Limburgse verzetsbewegingen. René Car- meisjes moesten elk zorgen voor een klein kind. Ik, bruikten ze ook de zolder van het herenhuis om er lens, de sectieoverste voor Herk-de-Stad, kreeg toen dertien oud, mocht zorgen voor Godfriedje. Ik tijdelijk onderduikers te verstoppen.78 Een van die het volgende bericht: nam zijn hand. In Jehay stopte ik hem in zijn bedje onderduikers was John E. Ault, een Amerikaanse maar hij wilde nog mijn hand niet loslaten. Hij over- gevechtspiloot. Hij werd op 29 januari 1944 neerge- laadde het met kusjes.”74 De evacuatie gebeurde schoten op de terugweg van een raid op Frankfurt. 79 B.N.B./ GL/ Limburg met vrachtwagens. Omdat de voertuigen op zich L.B.C 1 aan S.O. Herk-de-Stad lieten wachten, speelden de opvoedsters met de In het begin van september 1944 werden de kinderen spelletjes op het grasveld voor het heren- bombardementen steeds heviger. Kiewit werd het Dezen avond om 19u15 per radio het bevel gekregen om huis. De Duitse soldaten hingen uit de ramen te slagveld van een treffen tussen de terugtrekkende de refuge (= schuilplaats van het verzet) te vervoegen. kijken naar de spelende kinderen.75 Duitse troepen, die zich achter het kanaal ver- Binnen 36 uur moeten de laatste mannen in de refuge schanst hadden, en de geallieerden. De boeren die zijn. Wie ontbreekt is een deserteur en wordt als vijand In Colonheid was men voorbereid op de extra kin- op en rond het domein woonden, waren gevlucht behandeld. Plaats van de refuge: op 200 meter van deren die erbij zouden komen op 20 mei. Maar in naar veiligere plaatsen of lagen dagenlang in hun kasteel Kiewit tusschen Hasselt-Zonhoven in de bosch. het tehuis van Jehay moest men dezelfde dag nog schuilkelders.80 Ook de mannen van het Lim- in allerijl een hoop bedden bijplaatsen voor een vijf- burgse geheime leger waren in hoogste staat van Wachtwoord voor de aankomenden: ze worden tigtal meisjes uit Kiewit. Bij deze groep waren ook paraatheid. Op 3 september ontving Tony Lam- aangesproken met “sportwereld” en ze antwoorden de jongens van verzorgster Pauline de Preter.76 Op brechts, leider van de Limburgse weerstand, via de “het laatste nieuws”. De mannen brengen voor 48 uren 2 juni 1944 schreef hoofdverpleegster Elza Bossier BBC-radio een mobilisatiebericht van de Engelse eten mee. De ploegen voor de parachutage te Lummen vanuit Colonheid een brief aan Pauline de Preter kolonel Ivan Gerard. Hij gaf het geheime leger de moeten vanuit de refuge hun parachutage volbrengen. die in Jehay werkte. Zij schreef het volgende: “Och, opdracht mee te vechten tegen de bezetters. Om In ieder geval goed luisteren op de post om 19u15 Brief aan juf Pauline (1943) morgenavond. “Le thyphus est enz.” wat heb ik al spijt gehad dat het met ons geliefde — het verzet te bewapenen zou er op 5 september in 81 Kiewit zoo moest verloopen, en met u allen! Maar Privécollectie de bossen van Kiewit een wapen- en munitiedrop- Verder nieuws volgt. L.B.C.1 hoe gelukkig ben ik dat onze juffrouwen met hunne ping plaatsvinden. kinderen zijn mogen vertrekken.”77 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

040 041

Kapitein Jack O. Rhyner en zijn bemanning. John E. Ault is de man uiterst rechts op de onderste rij (s.d.) — US National Archives, 379th Bomb Group Archives 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

De broers Louis en Florent Pollaris Raymond Vanwing ment — de hondenkar Geschiedkundige kring Groot-Herk — Geschiedkundige kring Groot-Herk

De andere Limburgse verzetskernen ontvingen een len. De geplande wapendroppings in Thiewinkel soortgelijk bericht en mobiliseerden hun leden. Van bij Lummen en in Kiewit zouden niet uitgevoerd overal kwamen verzetslui moeizaam door de Duitse worden. Op 5 september berichtte de BBC dat verdedigingslinies heen.82 Maar het radiobericht “alle wapendroppings voor semimilitair verzet op over de geplande wapendropping werd door de Belgisch grondgebied” gestaakt zouden worden. Duitsers onderschept. Hierdoor wisten ze dat het Maar dit tegenbericht bereikte de verzetsstrijders verzet actief zou meevechten in Kiewit en omstre- die al onderweg waren naar Kiewit niet.83 Al deze ken. Nog diezelfde dag kregen de Duitse soldaten misverstanden samen zorgden ervoor dat de actie de opdracht om “verzetslieden achter het front met van het geheime leger in Kiewit vreselijk mis liep. alle middelen en uiterste brutaliteit neer te slaan”. Daarnaast werd ook het principe van de weerwraak Op dolle dinsdag (5 september 1944) verzamelden ingevoerd. Voor elke gedode Duitse soldaat mocht meer dan 70 zo goed als onbewapende verzets- de bezetter 10 onschuldige burgers doden. strijders zich in de bossen rond het kasteeltje van Kiewit.84 Ze wachtten tevergeefs op de wapen- Het onderschepte bericht was niet het enige pro- dropping. Na een tijd zagen enkele verkenners een bleem. Op 4 september 1944 riep Hitler alle beschik- kar, begeleid door een paar Duitse soldaten. In de bare manschappen op om zich te verzamelen kar lagen een dertigtal wapens, wat munitie en gra- bij het Albertkanaal om er een nieuw verdedi- naten. Een aantal leden van het verzet overvielen

gingsfront te bouwen dat hardnekkig verdedigd de Duitse soldaten. Hierbij vielen een aantal Doodsprentje moest worden. Het Herfststormtegenoffensief van schoten, die het SS-regiment Landstorm Nederland — de bezetter was begonnen. Het doel was de geal- op de Kempische Steenweg alarmeerde.85 Het regi- Geschiedkundige kring Groot-Herk lieerden terug te drijven achter het Albertkanaal. ment stormde de bossen in. De geallieerden waren er echter van overtuigd dat de Duitsers bijna verslagen waren. Het zou dus niet Voor het geheime leger was het geen goed idee om Voetballer Marcel Vanerum Die boerderijen werden daarom door de aanwezige onderaan links (s.d.) 42 meer nodig zijn om het geheime leger in te schake- de strijd aan te gaan met deze zeer goed uitgeruste — SS-regimenten zeer grondig doorzocht. Ook de be- 43 soldaten. De leiders van de verzetskernen gaven Geschiedkundige kring Groot-Herk woners werden heel hardhandig ondervraagd.86 hun leden daarom het bevel te “redden wie zich redden kan”. De meeste verzetsstrijders droegen Doodsprentje Helaas konden niet alle verzetsstrijders ontkomen. — hun uniform (een witte overal en een blauwe baret) Geschiedkundige kring Groot-Herk Het verzet van Herk-de-Stad verloor die dag vijf van over hun gewone kledij. Ze trokken hun overals in haar leden.87 Theodoor Peeters (1898-1944) werd de vlucht uit en smeten ze in grachten en hagen. op 5 september gevangen genomen en afgevoerd. Soms kwamen de uniformen per ongeluk in tuinen Pas in oktober 1946 werd zijn lichaam in de bossen of op erven van de omliggende boerderijen terecht. van As teruggevonden. Hij was gefusilleerd. The- odoor Peeters werd op 26 oktober 1946 in Herk- de-Stad begraven. De broers Florent (1920-1944) en Louis Pollaris (1918-1944), Raymond Vanwing (1915-1944) en Marcel Vanerum (1922-1944) werden op 5 september in de Kiewitdreef gefu- silleerd. Een eenvoudig houten kruis duidt de plaats aan waar zij stierven.88

Ook Antoine Jans (1925-1944) uit Heusden, werd op 5 september in Kiewit gevangen genomen. Antoine zou de Duitsers tegenhouden terwijl de andere verzetsleden probeerden te vluchten. Hier- voor had hij zich bewapend met drie buitgemaak- te handgranaten. Maar Antoine wist niet hoe hij ze moest gebruiken. Hij werd gevangen genomen Doodsprentje (s.d.). terwijl hij nog in het bezit van de granaten was. — Geschiedkundige kring Groot-Herk Antoine werd zwaar gemarteld en gedood met de bajonet. Om zijn familie te sparen, werd hen verteld Theodoor Peters en zijn gezin (s.d.) Tony Lambrechts aan het houten kruis — op de fussiladeplaats (1946) dat hij gefusilleerd was. Hij overleed op 7 septem- Geschiedkundige kring Groot-Herk — ber 1944.89 Geschiedkundige kring Groot-Herk 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Louis Strijckers (s.d.). — Privécollectie

Terwijl Hasselt op 7 september 1944 bevrijd werd, Pas na 13 september vertrokken de laatste Duitsers kreunde Kiewit nog onder de aanvallen. en stond ook het kasteel van Kiewit leeg. Helaas “De Duitsers wilden het kasteeltje niet verlaten. Er werd het kasteeltje tijdens de laatste oorlogsdagen werden grote obussen afgevuurd naar het kasteel- van september 1944 zwaar beschadigd. Volgens tje. We moesten een dag en een nacht schuilen in het boek 'Kiewit van heidegebied tot bloeiende de gracht. Vader had melk meegenomen maar daar leefgemeenschap' droegen de passerende Ameri- was zand in gekomen. Toen heb ik zandmelk moeten kanen ook niet echt zorg voor het gebouw: “De drinken. Ik ben nooit meer zo bang geweest als Amerikaanse soldaten die enige tijd op het kasteel toen.” (Mariette Lemmens)93 verbleven, maakten restauratiewerken na de oorlog nog meer noodzakelijk”.94

Louis Strijckers (1911-1944), een leraar van het Has- De Katholieke Apostolaatswerken Limburg selts atheneum en lid van het Hasselts verzet, werd ter hoogte van een boerderij staande gehouden Tot 1946 bleef het kasteel onbewoond en was kasteeltje en niet de nodige centen om het op te door leden van het SS-regiment Landstorm Neder- het hele gebied vrij terrein voor houtdieven en knappen. Het bisdom Luik en Albert Vroonen on- land. Hij vertelde dat hij bij de boer was blijven wildstropers. Vervolgens kreeg het domein vanuit derhandelden over een huurovereenkomst voor de slapen. De boer kon dit verhaal echter niet beves- katholieke hoek een nieuwe invulling. vzw. Later volgde het bisdom Hasselt de overeen- tigen. Vervolgens werd Louis in de buik geschoten. komst op. Hij overleed bij gebrek aan medische hulp een dag Het Jeugdverbond voor Katholieke Actie Lim- later aan zijn verwondingen.90 burg, de overkoepelende beweging van de vijf De diepgelovige Albert Vroonen liet de vzw ge- Katholieke Actie-jeugdbewegingen, besteedde al bruikmaken van zijn kasteel en in ruil daarvoor

De namen van deze zeven gesneuvelde leden van Doodsprentje Georges Morren in de jaren ‘30 van de vorige eeuw veel aandacht knapten studenten, die lid waren van deze vzw, het geheime leger staan op een gedenksteen aan — — aan de herkerstening van het gezin.95 Ook na de het herenhuis op. Ze herstelden de aangerichte Geschiedkundige Geschiedkundige 96 44 het einde van de Kiewitdreef. Op dit monument kring Groot-Herk kring Groot-Herk oorlog bleef die aandacht een constante. Rond schade en richtten er vergaderlokalen, slaapzalen 45 staan nog twee andere namen van verzetsleden die 1945 had het jeugdverbond een stevige juridische en slaapkamers in. In augustus 1947 wijdde Mon- begin september 1944 sneuvelden tijdens een actie structuur gekregen in de vzw Katholieke Apos- seigneur Kerkhofs, bisschop van Luik, het gebouw van het geheime leger. Georges Morren (1919-1944) tolaatswerken Limburg.97 Maar de vzw beschikte in. Tijdens die plechtigheid plaatste de bisschop uit Lummen overleed op 6 september tijdens een niet over de nodige infrastructuur om haar kerste- de instelling onder de bescherming van de Has- bevrijdingsactie in Thiewinkel, Lummen. Hij werd ningswerk goed te kunnen doen. Anderzijds had seltse Onze-Lieve-Vrouw Virga Jesse. Haar naam enkele uren voor de bevrijding van Lummen dood- Albert Vroonen een zwaar beschadigd leegstaand prijkte in grote letters op de voorgevel. geschoten.91 Louis Beerten (1911-1944) overleed op 7 september 1944 aan de mijn van Houthalen tij- dens een incident met weerstanders.92

Het monument voor de gesneuvelden van Kiewit Misviering voor het (1946). De naam van Theodoor Peeters onbrak herenhuis (1946) omdat zijn stoffelijk overschot toen nog niet — gevonden was. Later werd zijn naam op het Geschiedkundige monument bijgeschreven. kring Groot-Herk Verloofdencursus (1957) — — Geschiedkundige kring Groot-Herk Privécollectie 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Elza Lambrechts regelde de activiteiten die de vzw in het herenhuis organiseerde. Vaak hielpen Irma Cuppens of Barbara Jans haar daarbij. Deze juffrouwen woonden niet op het domein maar in het Mariahuis in de Bonifantenstraat in Hasselt. Enkel als er activiteiten doorgingen op het domein logeerden ze in het herenhuis. Zij hadden er elk een klein kamertje op de eerste verdieping. Maria de Slechte en haar nichtje Louisa Stocker kookten dan voor de gasten.98 Maria gaf ook kook- en bak- lessen tijdens de verloofdencursus. Zij logeerde met haar nichtje tijdens de apostolaatsactiviteiten in het koetshuis. De veertienjarige Louisa ruimde Op zondag vervoegden de jongens hun verloofde. Bivak in het herenhuis (s.d.) ook de kamers van de gasten op en stond in voor Eerst was er een gezamenlijke mis in de oude fami- — het poetswerk. liekapel van de Vroonens. Deze kapel lag in het Privécollectie rechtse gedeelte van het koetshuis en de studenten Het herenhuis was nog niet aangesloten op de van de apostolaatswerken hadden er niets aan ver- waterleiding. In het linkergedeelte van het koets- anderd. Na de mis trakteerden de meisjes hun ver- huis stonden wel twee grote tonnen, elk met een loofde op door henzelf gebakken taart. In de visie capaciteit van ongeveer 14.000 liter water. Deze van de apostolaatswerken was kuisheid voor het 46 reservoirs voorzagen het herenhuis van water. huwelijk erg belangrijk. Alle intimiteit moest voor 47 Het behoorde tot Louisa haar takenpakket om 's het huwelijk gereserveerd worden. Maar om de avonds de pompen aan te zetten en de tonnen vol verloofden toch niet helemaal onwetend het huwe- water te laten lopen. Het vullen van deze tonnen lijk in te sturen, kregen ze van een gynaecoloog duurde een hele nacht. Er was elektriciteit maar uitleg over bevallingen. Deze illustreerde zijn uitleg die viel vaak uit. De verwarming werkte aanvan- met beeldmateriaal. Er vielen destijds heel wat jon- kelijk op steenkool en later op stookolie. Maar ei- gens flauw bij het zien van die beelden! Het flesje Het domein ten tijde van de aankoop 101 door de stad Hasselt (1953 -1954) genlijk werd het nooit echt warm in het herenhuis. reukzout stond steeds klaar. Daarnaast sprak — Het bleef er kil en vochtig, net zoals in de tijd van een notaris de verloofden toe over de rechten en Stad Hasselt de Vroonens. Toch lag het domein Albert Vroonen plichten verbonden aan het huwelijk. nog nauw aan het hart. Hij bezocht het geregeld om een praatje te maken met de personeelsleden De vzw bood ook vrijetijdsactiviteiten aan voor Albert Vroonen had ondertussen al heel wat stuk- In 1956 liet de VKSJ op het kasteeldomein Kiewit van de apostolaatswerken.99 katholieke jeugdbewegingen. Het buiten zijn en ken van het eens zo grote Domein Kiewit verkocht. een kapel bouwen. De kapel werd bekostigd door het contact met de natuur waren een hulpmid- Maar het herenhuis, het Engelse park en de boer- de verschillende afdelingen. Op 15 mei 1956 ze- De vzw bood een brede waaier aan activitei- del bij de integraal christelijke opvoeding en vor- derij (62 ha 18 a 35 ca) verkocht hij pas in 1953 aan gende Monseigneur van Zuylen, hulpbisschop van ten, zoals verlovingscursussen, aan. Een ‘integraal ming.102 Tijdens het weekend volgden de leiders er de stad Hasselt voor 4 miljoen BEF. Met deze aan- Luik, samen met de diocesane proost E.H. Mathieu christelijke huwelijksbeleving’ vergde volgens de hun vormingsdagen en tijdens de vakanties konden koop kon de stad voorkomen dat het domein nog Jacobs dit nieuwe VKSJ-kapelletje in. Het staat op katholieke actie-ideologie de nodige voorbereiding de leden er op bezinning gaan. In het Engelse park meer versnipperde.104 Niet iedereen in de gemeen- de plaats waar vroeger het tennisveld van de fa- tijdens de verlovingsperiode. Doel van de cursus stonden een tweetal barakken waarin jeugdbewe- teraad was blij met de aankoop van het domein. De milie Vroonen lag. De Apostolaatswerken bedoel- was de verloofden elkaars karakter en persoon- gingen overnachtten tijdens hun jaarlijkse bivak. liberaal-socialistische oppositie verweet de CVP, de dit ongetwijfeld goed maar niet iedereen was lijkheid te laten ontdekken. De nadruk lag daarbij de drijvende kracht achter de aankoop, dat ze de even gelukkig met het kapelletje, omdat het een op het harmonisch samengaan van de fijngevoe- Naast de verloofdencursus en jeugdwerking Apostolaatswerken een dienst wilde bewijzen. Bij stijlbreuk veroorzaakte in het Engelse park. lige, zorgende vrouw en hardwerkende, principiële hield ook de plaatselijke Katholieke Werklieden- de aankoop zou er niet nagedacht zijn over een “in 1954 vierde de VKSJ zijn 25-jarig bestaan. Elke man. De voorbereiding duurde één week voor de bond haar bezinningsdagen op het domein. Voor nieuwe bestemming voor het domein waardoor er diocees liet een beeldje maken dat, eenmaal gewijd, meisjes en één dag voor de jongens. Gedurende priesters was de rustige omgeving dan weer de na de aankoop niets veranderde. De Apostolaats- naar alle groepen reisde. Het Kiewitse beeldje heet die tijd verbleven de meisjes in het herenhuis, waar ideale plaats om op retraite te gaan. Kwam er een werken Limburg bleven hun werking op het domein Onze Lieve Vrouw van de Stilte. Het is gemaakt in op de eerste verdieping een slaapzaal ingericht bisschop logeren, dan mocht deze gebruik maken gewoon voortzetten. Een voorbeeld van deze wer- het Hasseltse atelier van Jo Verwilghen en mevrouw was. Ze leerden er allerlei praktische huishoude- van de pastorij.103 De 'gewone priesters' moesten king was de bouw van het VKSJ-kapelletje naar aan- Bongaerts. Het beeld is vervaardigd uit plaaster. lijke vaardigheden zoals koken en bakken.100 tevreden zijn met de chambrettes in de slaapzaal. leiding van het 25-jarig bestaan van de VKSJ. Haar voet vertrapt een slang .” Lutgart Zegers.105 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Dit Onze-Lieve-Vrouw beeldje, dat op 15 mei De stad Hasselt zocht in 1954 een vervanger voor matigheden waarnam, verwittigde hij veldwachter 1956 in het kapelletje geplaatst werd, verdween in boer Bamps, die de herenboerderij op het domein Jef Moermans of Schepen Phlix. Het gezin Lem- 1975 op mysterieuze wijze. Het werd later terug- runde. Na een aanbesteding koos de stad voor mens had zes kinderen: Joanna Maria, Maria José, gevonden in een gracht. Om te voorkomen dat het het koppel Bonaventure en Josephine Lemmens. Mathilde Maria, Ludwina Josephine, Felix Francis- beeldje nog eens zou verdwijnen, liet de Hasselt- Zij huurden de boerderij met bijhorende 20 ha cus en Alfons Jozef. De twee oudste dochters hiel- se schepen Storms een tralierooster in de kapel grond voor 1.000 BEF per maand en runden de pen tijdens activiteiten van de apostolaatswerken. aanbrengen. In 1984 werd tijdens een feestelijke herenboerderij met veel liefde tot aan de dood Zij stonden in voor het opdienen en afruimen van inhuldiging het beeldje terug in het kapelletje ge- van Bonaventure in 1978. Boer Lemmens hield de tafels in het herenhuis.107 Daarnaast hielpen plaatst waar het zich nu nog steeds bevindt.106 ook toezicht op het domein. Indien hij onregel- de kinderen met het melken van de koeien en de

48 49

Gouwdag, plaatsing van het Mariabeeld in de kapel te Kiewit (1956) — Privécollectie

Mgr. Heuschen, Mgr. Bigirumwarni en E. H. Jacobs (proost) dragen de mis op tijdens de gouwdag (1956) — Privécollectie

Familie Bamps voor het herenhuis ter gelegenheid van een bruiloft. Boer Bamps (oude man met hoed op de derde rij) (s.d.) — Privécollectie 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

verzorging van de dieren. Bonaventure ploegde onbruikbaar was. Bij het inrichten van het tehuis Hoewel het de bedoeling was dat de bevolking van lijk. Naast liturgische gewaden verkochten de zusters nog jarenlang met het paard voordat hij een tractor vonden de zusters op die tweede verdieping zelfs Kiewit een warm contact zou ontwikkelen met de bloedzuiverende biergisttabletten. Ze genoten ook kocht. Hij kweekte koren, aardappelen en groenten. oude matrassen waar champignons op groeiden. zusters, ging dit minder vlot als verhoopt. De reden van de opbrengsten van hun eigen groentetuin. De herenboerderij had, net zoals het herenhuis, Alhoewel heel wat ruimtes in het herenhuis van be- is het feit dat het domein altijd een beetje verboden Aardappelen en melk kregen ze van boer Lemmens. geen stromend water. Tot 1967 haalde de familie stemming veranderden, bleef de pastorij behouden. terrein geweest was voor vele Kiewitenaren. Ten tijde Lemmens haar water uit de waterput die langs de Daar logeerde rector Edmundus Miekers wanneer van de familie Vroonen was het een privédomein en Ondanks het gebrek aan stromend water en af en boerderij lag.108 hij uit Achel overkwam.109 wilden de kasteelheren niet dat iedereen zomaar over toe aan elektriciteit, zochten de zusters oplossingen hun grond liep. Ook tijdens de apostolaatswerken voor de uitdagingen die het vervallen herenhuis hen Een aantal van de omliggende weilanden werd De zusters beschikten aanvankelijk niet over mocht het domein niet betreden worden zonder uit- bood. Er was echter één ding waar ook de zusters verhuurd aan boeren uit de omgeving. Twee drinkwater omdat de waterpompen in het koets- nodiging. Daarover waakte de strenge juffrouw Lam- nooit helemaal aan konden wennen: de kilte en keer per jaar kwam een vertegenwoordiger van huis niet meer werkten. Dit probleem loste de brechts. Ze stuurde vaak de kinderen, die stiekem op vochtigheid die eigen was aan het herenhuis van de stad Hasselt de huurgelden ophalen. De stad Hasseltse brandweer op door maandelijks met een het domein kwamen spelen, weg. Ondanks het feit Kiewit. Toch genoten de zusters van deze pionier- verpachtte ook de jachtvergunning opnieuw. brandweerwagen gevuld met drinkbaar water bij dat er een zekere drempelvrees heerste bij de Kie- speriode en hun kleine gemeenschap vormde een Dat leidde tot veel protest van de omwonenden. de zusters langs te gaan. Het eerste bezoek van witenaren, woonden toch heel wat mensen de eu- hechte familie. De Zonhovense jagers die de jachtvergunning de brandweer aan de zusters was wel wat onge- charistievieringen of de vespers op het domein bij. gekregen hadden, hielden zich immers niet altijd lukkig gekozen. De zaterdag nadat de zusters hun De zusters ontvingen elk jaar de vormelingen uit de Tijdens hun verblijf in Kiewit bleven de zusters netjes aan de afspraken. Schepen Storms zorgde intrek namen in het herenhuis, wilde de parochie parochie. Ook de KAV-afdeling van Kiewit kwam zoeken naar een geschikte permanente vestigings- ervoor dat er naar het protest geluisterd werd. In van Kiewit hen welkom heten. Het was mooi weer vaak bij de zusters op bezoek. plaats. Deze vonden zij in Bocholt-Lozen waar zij de 1970 besliste de gemeenteraad dat het jachtrecht en de parochie koos voor een openluchtmis in priorij Onze-Lieve Vrouw van Klaarland stichtten. definitief zou eindigen op 15 april 1979. het Engelse park. De mis had veel aantrek want Het leven dat de zusters in Kiewit leidden, was geba- Het was augustus 1975 toen de zusters uit Kiewit het grasveld voor het herenhuis zag zwart van het seerd op de drie krachtlijnen van het trappisten- vertrokken en naar hun 'Klaarland' verhuisden.110 volk. Net toen Zuster Michael aan haar toespraak leven: gebed, lezing en handenarbeid. De zusters wilde beginnen, probeerde de brandweer zijn rode stonden om 5 uur op en gingen rond 20u30 slapen. Zusters trappistinnen brandweerwagen door de menigte te sturen. Naast bidden en lezen in de bijbel, wilden de 50 zusters ook in hun eigen onderhoud kunnen voor- 51 Al in 1968 zochten de zusters trappistinnen van zien. Daarom liet Monseigneur Schreurs de oude Brecht een locatie om een nieuwe priorij te vesti- bijkeuken ombouwen tot een grote zonnige naai- gen. Voor hen vormde het domein Kiewit de ideale ruimte. In het koetshuis, waar vroeger de kapel lag, oplossing. Ondertussen was het bisdom Hasselt liet hij weefgetouwen installeren waarmee de zusters op zoek naar een open religieuze gemeenschap stoffen konden weven. In de naairuimte verwerkten die scholen wilde ontvangen. Het bisdom dacht ze deze stoffen tot liturgische gewaden en vlaggen. dat de aanwezigheid van zusters een rustige om- De zusters werkten in stilte. Wanneer iemand iets geving kon creëren voor wie nood had aan bezin- nodig had, maakten ze dit via handgebaren duide- ning en stilte.

De interesses van de zusters en het bisdom Hasselt vulden elkaar aan. In 1969 was de overeenkomst tussen de zusters, het bisdom Hasselt en de stad Has- selt dan ook snel geregeld. Maar juffrouw Lambrechts van de Apostolaatswerken Limburg had het best moeilijk met deze beslissing. Zij weigerde de sleutels van het herenhuis door te geven aan de nieuwe huurders. Het was Irma Cuppens die uiteindelijk de sleutels aan zuster-overste Michael Fornoville bezorg- de. Aanvankelijk zouden de zusters drie jaar op het domein verblijven maar het werden er uiteindelijk vijf.

Op 31 mei 1970 namen de zes zusters hun intrek in het ondertussen erg vervallen herenhuis. Het lek in het dak was zo groot dat de tweede verdieping

De zusters voor het herenhuis (s.d.) De zusters aan het werk in De weefgetouwen van de zusters — hun naaiatelier (s.d.) in het koetshuis (s.d.) Privécollectie — — Privécollectie Privécollectie 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Natuur voor iedereen

Na het vertrek van de zusters nam de stad Hasselt het heft in eigen handen en vormde ze het domein in Kiewit om tot een openbaar gebied dat focust op de kennismaking met fauna en flora. Door gerichte inhoudelijke keuzes te maken en de bestaande gebouwen te restaureren wist ze de ecologische waarde van het gebied veilig te stellen en het een belangrijke plaats te geven tussen de Limburgse natuurgebieden.

Eerst een boerderij 52 53 Het café van Frans Motmans in Al in 1974 ontwikkelde de stad Hasselt plannen om Frans: “Het was een voorstel dat voor beide partijen het oude herenhuis (s.d.). Domein Kiewit om te vormen tot een kinderboer- even lucratief was. Mijn huis hangt nu vol prachtige — Privécollectie derij. Na het vertrek van de zusters konden deze schilderijen die me herinneren aan de fijne tijd in plannen verder uitgewerkt worden.111 Kiewit.”

Een van de drijvende krachten achter de realisatie Om volk te trekken organiseerde Frans allerlei acti- van de kinderboerderij was schepen van Openbare viteiten, zoals de Hoevefeesten met volksdansen en Werken Staf Storms. Hij was al jaren voorzitter van vendelzwaaien. De stad publiceerde de activiteiten de vzw Parochiaal Centrum en vertelde Frans Mot- in de Hasselaar en trachtte zo haar domein te pro- mans, vrijwilliger in het parochiaal centrum, over moten. Tussen 1979 en 1983 organiseerden Frans de plannen van de stad met het domein. Schepen en Guido Marechal jaarlijks een groot blues- en folk- Storms vroeg Frans of hij geïnteresseerd was om festival. Dit festival was bij folkliefhebbers erg in trek een cafetaria uit te baten in het oude herenhuis. en vormde de aanzet tot het latere Pukkelpop, dat Uiteindelijk sloten beiden in 1976 een schriftelijke de allereerste keer plaatsvond in 1991 op één van de overeenkomst waarin stond dat Frans voor een weides van het domein. periode van vijf jaar een cafetaria mocht uitbaten op het gelijkvloers van het herenhuis. Ondertussen Het eerste jaar runde Frans de cafetaria alleen, maar zou het oude koetshuis gerestaureerd worden en de al snel werd het zo druk dat ook zijn vrouw Ger- nieuwe plek vormen voor een cafetaria. maine mee kwam helpen. Ondanks het feit dat ze enkel beschikten over een klein keukentje en een Het meubilair kreeg Frans van de brouwerij van toog was hun café een groot succes. Op het einde Het snoepwinkeltje van Frans tijdens Alken. Zij hadden een zolder vol oude tafels en stoe- van de uitbating in 1982 telde het café van Frans de hoevefeesten (s.d.) len. Maar dat volstond niet. Frans vroeg studenten en Germaine 250 zitplaatsen. Omdat de restauratie — Privécollectie van de Hasseltse kunstschool hun schilderijen uit te van het oude koetshuis langer duurde dan voorzien, lenen. Als Frans een schilderij verkocht, dan kreeg zou Frans uiteindelijk zes jaar zijn café uitbaten in hij 10 procent. Werd er niets verkocht, dan kreeg hij het herenhuis.112 uiteindelijk de niet verkochte schilderijen. 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Bonaventure Lemmens, Schepen Storms en Boer Willie, zijn vrouw Christianne en het personeel van het Brood bakken in het herenhuis (s.d.) Jef Liefsoens (dienst plantsoenen) in 1976 domein voor de gerenoveerde boerderijwoning (1986) — — — Domein Kiewit Archief Stad Hasselt Privécollectie

Uitbouw van de werking bestuurscollege voor de kinderboerderij opgericht. steeds meer scholen naar Kiewit. Dit blijkt uit het 54 Hierin zetelden de schepen van Jeugdzaken, de stijgende aantal schoolbezoeken tussen 1976 en 55 Om kosten te besparen liet de stad in het begin gerestaureerd, waren de doelstellingen en de wer- schepen van Plantsoenen, de diensthoofden van 1983. In 1985 was de kinderboerderij van Kiewit zoveel mogelijk werken aan het domein door haar king nog niet duidelijk omschreven maar was de kin- de Stedelijke Jeugddienst en de Aanplantingen en een echte ‘doeboerderij’ geworden. Het eerste deel eigen diensten uitvoeren. Zo tekenden de archi- derboerderij al wel een feit. De geiten, kippen en Marc Verachtert als projectleider van de kinderbo- van de doelstelling, ‘een educatieve boerderij’, was tecten van de technische dienst de plannen voor de konijnen hadden elk hun eigen stal. De nieuwe ezel erderij. daarmee bereikt.116 restauratie van het koetshuis. De reinigingsdienst kreeg die dag onder veel publieke belangstelling hielp met de eerste opruimwerken terwijl de groen- bij zijn doopsel door schepen Cuppens de naam Marc Verachtert kreeg de nodige vrijheid om het De restauratie van de gebouwen afdeling de nodige aanplantingen en het beheer van Jacobus. uitbouwvoorstel in te vullen. Er was echter één punt de natuur rond het herenhuis voor haar rekening waarop het bestuurscollege nauw toekeek: ‘het De restauratie van de oude, vervallen gebouwen nam.113 De toeristische dienst dacht mee over de De stad benoemde Willy Vandereyt tot boer van recreatieve gedeelte van de boerderij en het edu- en de intussen verwilderde natuur rond het heren- toekomstplannen en de promotie van het domein de kinderboerderij. Hij kwam met zijn vrouw Chris- catieve gedeelte moesten op een aantrekkelijke huis zou de stadskas zwaar belasten. Om de kosten en de afdeling signalisatie bewegwijzerde de eerste tianne Bortels op de boerderij wonen. In de oude manier verzoend worden.’ Toch zal het voor Marc te drukken, voerde de stad de verbouwingen uit in twee wandelroutes op het domein. herenboerderij was geen plaats voor hen want daar Verachtert niet eenvoudig geweest zijn om het hele fasen en zocht het bestuur de nodige subsidies. woonde toen nog de familie Lemmens.114 Daarom project in goede banen te leiden want pas vanaf Bij de opstart viel de kinderboerderij onder de ging het koppel op de eerste verdieping van het 1983 kon hij beroep doen op een vast personeels- Het koetshuis werd als eerste gerestaureerd. De bevoegdheid van de stedelijke jeugddienst, die vervallen herenhuis wonen. Om ervoor te zorgen kader. Dit bestond uit een begeleider-beheerder stad vergunde de uitbating van de nieuwe cafetaria de doelstellingen uitwerkte en de uitbouw van het dat ze niet door de rotte houten vloeren zouden (hijzelf), een begeleider, een bediende en drie aan Jef Claes, die het koetshuis twintig jaar zou domein begeleidde. Al snel verschoof die bevoegd- zakken, besloot de stad zware platen op de houten arbeiders (naast Willy Vandereyt).115 runnen. Vervolgens kwam de cafetaria korte tijd in heid naar de groendienst, maar de jeugddienst bleef vloeren te leggen. handen van een andere uitbater en stond ze een toch nog een tijd meedenken. Om de samenwer- Veruit de populairste activiteiten in die tijd waren jaar leeg. In 2014 startte de recentste uitbating king tussen de verschillende stadsdiensten vlot te Na de officiële opening van de kinderboerderij het broodbakken, het werken op de boerderij en de ‘Koevert’ onder leiding van vzw De Wroeter. Deze laten verlopen, stelde de stad Marc Verachtert aan schreef de stedelijke jeugddienst een uitbouw- boerderij- en gezinskampen. Dat broodbakken ge- vzw baat het cafetaria op een sociaal geïnspireerde als coördinator/projectleider. Dankzij zijn goede voorstel. Ze opteerde voor een educatieve kinder- beurde op de benedenverdieping van het heren- manier uit. Hun manier van werken past volledig coördinatie en de aanwezigheid van de cafetaria boerderij, waar kinderen op een actieve manier huis, dat na het vertrek van Frans Motmans leeg binnen de duurzame en ecologische manier van van Frans kon de kinderboerderij al op 26 juni 1976, het boerderij- en natuurleven kunnen ontdekken. stond. Daarnaast konden scholen ook de tijdelijke leven die het domein nastreeft. ter gelegenheid van het Kiewitfestival (de parochi- Bezoekers zouden de kinderboerderij als contact- educatieve tentoonstellingen in het herenhuis ale feesten van Kiewit), officieel geopend worden. punt tussen mens en natuur leren waarderen. Om bezoeken. Deze en andere thematisch en didac- In 1984 werden plannen ingediend om de oude Op dat moment was er nog geen enkel gebouw deze doelstellingen te verwezenlijken werd een tisch goed onderbouwde activiteiten trokken herenboerderij te restaureren. De restauratie 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

gebeurde in samenwerking met de Rijksdienst voor Natuurpunt nam de restauratie voor haar rekening Arbeidsvoorziening. Heel wat werklozen leerden op en bracht er de kantoren van Natuurpunt Limburg deze manier een nieuw vak. In 1986 namen Willy in onder. Op de benedenverdieping werd een win- Vandereyt en Christianne Bortels hun intrek in de keltje ingericht. De restauratie gebeurde degelijk en nieuwe boerderijwoning. met veel respect voor het oorspronkelijke interieur. Maar toch was het er net als vroeger kil. Het herenhuis kwam als laatste gebouw aan de beurt. De restauratiekosten waren echter zo hoog Het verwarmen van de boerderij, het koetshuis en dat de stad besloot om een privépartner te zoeken. het herenhuis vroeg enorm veel stookolie. Vandaar Tijdens deze moeizame zoektocht verhuurde de dat de stad nadacht over een meer duurzame en stad het herenhuis onder andere aan de Vlaamse ecologisch verantwoorde manier van verwarmen. Dienst voor Administratie, Ruimtelijke ordening en Sinds 2013 worden alle gebouwen op het domein Leefmilieu (AROL). De moeilijkheid om iemand te verwarmd met pellets. vinden had deels te maken met de bestemming van het herenhuis. Deze moest aansluiten bij het karak- De onderstaande tabel toont alle bouw- en restau- ter van het domein. In 2003 sloten de stad Hasselt ratiewerken die werden uitgevoerd op het domein. en de vereniging Natuurpunt een overeenkomst.

Jaartal Restauratie en herinrichting 1983 • Restauratie oude stallingen domein Kiewit • Aanleg verbinding Zavelvennestraat

1974 • Inventarisatie van planten in park 1986 • Restauratie boerderijwoning met 56 Renovatie van het koetshuis 57 — door biologe Lut Perilleux uitbouw (leslokaal, leskeuken en Archief Stad Hasselt werkruimte op benedenverdieping; les- 1976 • Heraanplant en onderhoud park op lokaal en werkruimte op eerst verdieping) basis van de inventaris van 1974 • Bouw bijenhal met 15 kasten 1988 • Aanleg natuurtuin • Uitbaggeren parkvijver 1999 • Aanleg kruidentuin voor oude 1977 • Verharding eiken en beukendreef herenboerderij • Aanleg parking • Bewegwijzering 2 wandelwegen 1999 • Verbouwing oude koeienstallen tot polyvalente ruimte 1978-1979 • Heraanleg boomgaard • Aanplanting lindendreef 2001 • Inrichting speelbos

1980 • Verdere aanleg park en omgeving 2003-2004 • Restauratie herenhuis door herenhuis vzw Natuurpunt

1981 • Bouw nieuwe kippen- en konijnenstal 2008 • Restauratie geitenstal • Bouw kiosk aan parking 2012 • Heraanleg kruidentuin 1982 • Bouw nieuwe varkensstal • Restauratie koetshuis (beneden- 2013 • Installatie pelletverwarming verdieping: cafetaria en bureel, bovenverdieping: 2 leslokalen) 2013 • Herinrichting speeltuin

1983-1984 • Heraanleg deel planten in Engelse park 2015 • Herinrichting speelbos De oude herenboerderij voor de renovatie (s.d.) • Uitbaggeren parkvijver — Privécollectie 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Naar een stedelijk natuurcentrum

De stad vond dat het Domein Kiewit met zijn Engelse park en de omringende natuur meer te bieden had dan enkel een kinderboerderij. Als park hoorde het domein zijn plaats te krijgen tussen de andere Midden-Lim- burgse natuurgebieden. Om deze doelstelling te bereiken, veranderde het domein van naam: ‘Domein Kiewit’. Naast een nieuwe naam, kreeg Domein Kiewit op 1 september 1986 ook een nieuwe beheerder: Paul Vos. Hij gaf de educatieve medewerkers, die ondertussen met zes waren, de taak om het bestaande boerderijaanbod uit te breiden met natuuractiviteiten.

Enkele jaarcijfers geven de groei van de educatieve werking weer.

Schooljaar Hasseltse Scholen Totaal Werkweken scholen buiten Hasselt

1976-1977 154 62 216 - 1982-1983 171 133 304 Boerderijklas 33 2015-2016 573 265 838 Natuurklas 47

Momenteel zijn er schoolactiviteiten voor zowel Alhoewel de stad de sensibiliserende rol van het 58 kleuters, kinderen van het lager onderwijs als scho- domein heel belangrijk vindt, wil ze dit niet op een 059 lieren van het middelbaar onderwijs. Alle activi- belerende manier doen. Soms werkt gewoon tonen teiten beantwoorden aan de ontwikkelingsdoelen hoe het anders kan ook sensibiliserend. Wandelen en eindtermen van de doelgroep waarvoor ze be- door stukken verwilderde natuur of genieten van stemd zijn. Jaarlijks evalueert het educatief per- een toontuin die pesticide- en insecticidevrij be- soneel het bestaande aanbod en vernieuwt waar heerd wordt, brengt niet enkel rust maar kan ook nodig. inspireren tot anders denken over natuur. Op het domein werden in de afgelopen decennia diverse De natuureducatie en -sensibilisatie die het domein projecten opgestart die deze rust en inspiratie wil bieden, richt zich niet enkel op scholen. Ook de kunnen bieden aan de bezoekers. individuele bezoeker kan elk seizoen deelnemen aan nieuwe ludieke en laagdrempelige vormingsac- Het eerste grote natuurproject op Domein Kiewit, tiviteiten rond natuurthema's. Alles is gemaakt voor de aanleg van de natuurtuin, startte in 1988. De een breed publiek. natuurtuin ligt in de kern van het domein, achter het

Het gerenoveerde Grazende galloways herenhuis — — Archief Natuurpunt Archief Stad Hasselt 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

Natuur op Domein Kiewit (s.d.) Ambertuin (s.d.) Bijenhal — — — Kris van de Zande Domein Kiewit Domein Kiewit

Engelse park, het herenhuis, de boerderijgebouwen, slaagde Paul Vos erin om de percelen tot een terrein begrazingsgebied waar het in natte periodes te periodes niet afgesloten wordt, zullen de bijna 60 boerderijdieren en de cafetaria. Deze tuin toont in van ongeveer 70 ha groot te smeden. Zo groeide modderig is, legden zij knuppelpaden aan. Op 8 uitgestorven soorten het domein, in tegenstelling 61 de vorm van aangelegde heuvels de verschillende het domein uit tot één groot geheel van 140 ha. december 2002 werden deze nieuwe wandelingen tot de andere Wijergebieden, waarschijnlijk niet Limburgse grondsoorten: stuifzand, grindrijk zand, feestelijk geopend. RLH verzorgde naast de knup- kiezen om er zich voort te planten. Domein Kiewit mergel, leem, klei en veen. Leemhoudend zand, de De stad wilde de natuur ook in het toegevoegde pelpaden ook de informatieborden en wandelkaar- zal binnen de Wijers vooral een gebied zijn dat de grondsoort die op het domein zelf voorkomt, ge- gebied alle kansen geven om zich te ontwikkelen. ten. Door hervormingen binnen deze organisatie bezoeker kan sensibiliseren over de leefwijze van bruikte men voor de paden tussen de heuvels. Na Bovendien was het beheer van deze gronden erg valt het domein tegenwoordig onder het Regionaal de boomkikkers, roerdompen en woudaapjes en het aanbrengen van deze grondsoorten en het uit- arbeidsintensief. Daarom startte eind jaren negen- Landschap Lage Kempen (RLLK). Daarnaast is het hun habitat kan tonen. Daarom werden tijdens de graven van een poel kreeg de natuur vrij spel. De tig van de vorige eeuw een begrazingsproject. Het hele domein toegankelijk per fiets over de verharde herinrichting van het domein nieuwe knuppelpaden zaden die in de grondsoorten aanwezig waren, domein kocht hiervoor Gallowayrunderen aan. wegen en langs verschillende fietsknooppunten. aangelegd en werd aan één van de oude, heruitge- zorgden voor een rijke variatie aan planten. In 1993 Deze Schotse hooglandrunderen vervingen de graven vijvers een grote kijkhut, voorzien van infor- stonden er al 223 plantensoorten waarvan enkele melkkoeien op het domein. Het zijn zelfredzame In 2010, toen het Wijerproject van start ging, kreeg matie over de watervogels, gebouwd. zeer zeldzame. Enkel in het najaar wordt de tuin runderen die dankzij hun lange donkere vacht het domein eindelijk zijn plaats tussen de andere één keer gemaaid en krijgt de natuur rust tot in het zomer en winter buiten kunnen leven en op een Midden-Limburgse natuurgebieden. Het nog jonge Naast natuureducatie wil het domein de bezoeker voorjaar. De aangelegde poel in de tuin vormt de schuilhut na geen hulp nodig hebben. Ondertussen wijergebied verbindt de natuurgebieden tussen ook sensibiliseren rond duurzaamheid. De eerste ideale thuis voor amfibieën en waterinsecten. Tot telt de kudde ongeveer 30 runderen. Hun graasge- Hasselt, Zonhoven, Houthalen, Lummen, Bokrijk en stap naar duurzaamheid was de herinrichting van op de dag van vandaag wordt deze tuin door veel drag zorgt ervoor dat er een landschap vol verschei- Zolder. Het vormt een uniek gebied in Vlaanderen het compostdemonstratiepark in 2010. De com- middelbare scholen gebruikt voor biotoopstudies. denheid ontstaat met bossen, struwelen, ruigtes en met meer dan 1.000 vijvers en ongeveer 700 ha postmeesters van Hasselt onderhouden dit park. Natuurgidsen leren er determineren en wandelaars kruidenrijke vlakken. Na de opstart van het project water en riet. Door de herinrichting van natuurge- In samenwerking met de afvalintercommunale Lim- genieten er van het kikkergekwaak en de libellen. zocht de stad hulp voor het beheer van de Kiewitse bieden wil het Wijerproject een aantal in Vlaan- burg.net en het Centrum Duurzaam Groen legde de begrazingsgebieden. Die vond zij bij Natuurpunt deren bijna uitgestorven diersoorten zoals de ro- stad Hasselt in 2012 de ambertuin aan. Deze kring- Achter het toen 70 ha grote Domein Kiewit lagen Hasselt-Zonhoven. Deze vereniging heeft sinds erdomp, de boomkikker en het woudaapje nieuwe looptuin toont hoe de eigen tuin mooi, afvalarm en lange tijd nog een aantal velden en bosjes die 2001 het beheer in handen en controleert de kudde kansen geven. Om ook in Kiewit deze soorten milieuvriendelijk ingericht kan worden met een mini- oorspronkelijk tot het domein behoorden. Wilde Gallowayrunderen. kansen te geven, werden er in het begrazingsgebied mum aan werk. het domein haar plaats kunnen opeisen tussen een aantal oude verzande vijvers terug uitgegraven de andere Midden-Limburgse natuurgebieden, Naast Natuurpunt ging het domein ook samen- en heel wat bomen gekapt. In datzelfde jaar kreeg ook de bijenhal een nieuwe dan moesten deze velden en bosjes terug samen- werken met de vzw Regionaal Landschap Haspen- permanente tentoonstelling. Bij de heraanleg van gevoegd worden tot één groot gebied. Door onder- gouw en Voeren (RLH). Zij stippelden vier nieuwe Omdat het domein ondertussen een druk bezocht het tuintje voor de bijenhal koos het domein voor handelingen met eigenaars en gerichte aankopen natuurwandelingen uit. Op de plaatsen binnen het wandelgebied geworden is, dat tijdens de broed- insectvriendelijke planten. Gestapelde stenen 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

bieden een thuis aan oorwormen en andere krui- Spelend leren op Domein Kiewit (s.d.) — 62 pende insecten. De solitaire bijen kregen er hun Domein Kiewit 63 eigen insectenhotel en de muren van de bijenhal zijn gedecoreerd met verschillende insectenhuisjes zodat bijvoorbeeld ook lieveheersbeestjes er een thuis vinden.

Met deze projecten wil het domein de bezoeker in de eerste plaats laten genieten van wat de natuur te bieden heeft. Naast genieten wil het ook sensi- biliseren op een speelse manier. Een van de recent Domein Kiewit anno 2016 aan het aanbod toegevoegde wandelingen is hier — een goed voorbeeld van. Het plezante potenpad Stad Hasselt brengt zowel kinderen als volwassenen spelender- De toekomst van Domein Kiewit wijs iets bij over de Wijerdieren. De door Paul Vos uitgewerkte natuurprojecten namiddag in de natuur willen doorbrengen. Hanne Door de jaren heen kwam het welzijn van de dieren zorgden ervoor dat het domein op gebied van Verhuizen zorgt waar nodig ook voor vernieuwing. steeds meer centraal te staan. Ze kregen grotere natuur zijn plaats verdiende binnen de andere Mid- Zo kreeg de kruidentuin een restyling in 2013, stallen en meer buitenruimte. Bij de stallen hangen den-Limburgse natuurgebieden. Deze noodzake- breidde de speeltuin uit en veranderden alle speel- leuke kubusjes die de bezoeker meer informatie lijke en soms ingrijpende werken dienden op een toestellen. Plots kroop er een enorme compostworm geven over de dieren en hun leef- en voedings- eenvoudige en aantrekkelijke manier voorgesteld te door de ambertuin, kreeg deze tuin een echte gewoontes. Zo wil het domein op een eenvoudige worden aan de bezoeker. Met deze taak belastte de buitenklas en onderging het speelbos een volledige manier tonen waarom het voederen en optillen van stad Hanne Verhuizen, die sinds 2009 de nieuwe make-over. dieren voor de dieren zelf niet goed is. Als kinder- beheerder/coördinator van het domein is. Ze boerderij wil het domein vooral gelukkige dieren coördineert de ruime educatieve werking en zoekt In de toekomst zullen natuur en natuureducatie, tonen in hun natuurlijke omgeving. naar leerrijke bijscholingen voor het educatieve een ecologische manier van werken, duurzaamheid personeel. Daarnaast is het haar taak om Domein en dierenwelzijn de belangrijke werkpunten blijven Kiewit attractief te maken voor zowel de wandelaar voor Domein Kiewit, dat na 40 jaar al haar begin- die op zoek is naar een stukje natuur als voor gezin- doelstellingen van kinderboerderij tot natuurdomein nen die met hun kinderen een aangename, speelse meer dan waargemaakt heeft. 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

30. Interview Xavier Vroonen, 28-11-2015. De familie Vroonen kwam Locatie Periode Taal oorspronkelijk uit het noorden van Nederland. Vanaf de 16de eeuw vestigde de familie zich in en rond Tongeren. Door het sluiten van goede huwelijken en de Mont-Comblain 16-07-1941 – einde WO II Franstalig handel in allerlei koopwaren, werd de familie steeds rijker. Pierre Vroonen (1731- Rulot -Kiewit 02-04-1942 – 22-05-1944 Nederlandstalig Voetnoot 1812) vergrootte de rijkdom van de familie aanzienlijk door handelaar in metalen chatêau Miranda-Noisy 05-09-1942 – Franstalig te worden ten tijde van de industriële revolutie. Zo was de familie in staat om in château deSorle-Saint-Gery 29-10-1942 – einde WO II Franstalig Tongeren heel wat eigendommen en panden op te kopen. château deJehay-Bodegnée - Amay 26-05-1942 – 1950 Nederlandstalig 31. KONINKLIJK GESCHIED- EN OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP Colonheid-Nessonvaux 06-05-1994 – einde WO II Franstalig TONGEREN, Genealogies Vroonen et Collee E.V., Tongeren, 1966, 11-65.

32. Die tuintjes rond het herenhuis moeten een Engelse tuin gevormd hebben. 58. Persoonlijk archief van Paul van Heesvelde, NMBS-archief en fotoarchief 1. W. SEGERS, Tot hier en terug. Burentwisten tussen Hasselt en Zonhoven, 15. De kinderen van Maria-Catharina-Gerardina en Willem vinden we in de Op het plan is dit duidelijk te zien. Ze liggen in een cirkel rond het herenhuis en raad van bestuur, bestand Rulot. Hasselt, 2009, 2. stambomen terug met een licht gewijzigde achternaam. Het Nederlandse Stappers hebben ook assen net zoals het latere Engelse park. veranderde in het voornamer klinkende ‘de Stappers’. 59. Interview Xavier Vroonen, 28-11-2015. 2. W. SEGERS, Heideconflict Hasselt-Zonhoven, via http:// hasel.be/ 33. Interview Xavier Vroonen, 28-11-2015. heideconflict-Hasselt-Zonhoven. 16. RAH, Stad Hasselt Blok 1, inventaris van het Oud Archief van de stad 60. Tijdens de renovatie van het kasteeltje door Natuurpunt werd de oude Hasselt, doos nr. 192, doos nr. 192, doos nr. 334, doos nr. 2003; 1804: aankoop 34. HAJ, Documentatiemappen Jenevermuseum, dossier Roberti Zénobe, J.P. bijkeuken afgebroken. 3. SEGERS, Tot hier en terug, 4. van 3 bunder heidegrond, 9 januari 1812: aankoop aangrenzend stuk heidegrond NEVEN, kwartierstaat van Zénobe Henri, Joseph, Roberti, Hasseltse Stokers. van 26 bunder 10 roede 5 c, 4 maart 1815: aankoop stuk grond van 3 bunder 6 DEWALLEF, Toeristische marktanalyse van de kinder- en gezinsboerderij 61. Persoonlijk archief van Paul van Heesvelde, NMBS-archief en fotoarchief 4. De verkocht stukken heidegrond zijn afgebeeld op kaarten gemaakt door roede 8 c. Stokerij Roberti (ongepubliceerd eindwerk), Hoger Rijksinstituut voor Toerisme, raad van bestuur, bestand Rulot. P. van Paeschen. Van deze kaarten worden twee exemplaren bewaard in het Hotelwezen en Voedingsbedrijven, Hasselt, 1985-1986. Rijksarchief van Hasselt. 17. Het gebied vormde de ideale broedplaats voor Kieviten. In 2015 zagen we 62. Narcisse Rulot werd door de Duitse bezetter beschuldigd van voor het eerst terug veel Kieviten op het domein, een teken dat de beheerswerken 35. KONINKLIJK GESCHIED- EN OUDHEIDKUNDIG GENOOTSCHAP weerspannig gedrag en verdacht van samenwerking met het verzet. Hij zou via 5. RAH, Stad Hasselt Blok 1, inventaris van het Oud Archief van de stad zin hadden. Doorheen de eeuwen is de schrijfwijze van deze vogelnaam en ook de TONGEREN, Genealogies, 14-17. In de 19de eeuw was het niet gebruikelijk dat de tehuizen gelden doorgesluisd hebben naar het verzet. De bezetter kon deze Hasselt, doos nr. 192, verkoopakte het Putven. De nota’s met betrekking tot schrijfwijze van de naam van het domein meermaals veranderd. een gouden bruiloft gevierd kon worden omdat men over het algemeen niet zo lang beschuldigingen niet bewijzen alhoewel Rulot en vele van zijn medewerkers al sinds de verkoopsvoorwaarden uit 1761 bevinden zich in de vorm van nota’s tussen leefde. 1941 in contact gestaan zouden hebben met verschillende verzetsgroeperingen. de verkoopakten. De stad kondigde de verkoopvoorwaarden aan voordat er 18. RAH, Archief Notaris Michel Bamps, akte nr. 129. Landgoed Kiewit bestond Na zijn vrijlating op 27 juni 1944 mocht Narcisse geen bestuursfunctie meer overgegaan werd tot de verkoop van de percelen. uit: 5 ha 14 a 40 ca bos en struwelen; 26 ha 43 a 50 ca heide waarvan 15 ha 17 36. M. RUTTEN, De eigenaars van het Biessenhuys te Tongeren, 1989 via http:// uitoefenen van de bezetter. Na de oorlog werd Rulot ondervraagd omdat hij a 20 ca later bos werd; 4 ha 33 a 20 ca landbouwgrond, hooilanden, weides en www.oocities.org/thetropics/paradise/2063/hist.html. verdacht werd van collaboratie. Hij diende zich voor twee onderzoekscommissies 6. G. VERBEEK e.a., Kiewit van heidegebied tot bloeiende leefgemeenschap, bouwland; 4 ha 28 a 20 ca vijvers die later gedempt werden met de bedoeling ze te verdedigen. Hij werd uit zijn functie ontheven en op non-actief gezet. Kiewit-Hasselt, 1885, 10. te gebruiken als landbouwgrond; 41 a 70 ca bebouwd. Er stonden gebouwen en 37. De schuin gedrukte namen waren de roepnamen. Aanvankelijk kreeg hij een zware berisping maar later werd Rulot in ere hersteld en aanhorigheden zoals een tuin en boomgaard op. De gronden rond het eigendom ontving hij als ere-directeur een pensioen van de NMBS. Cegesoma, Fonds Rulot, 7. J. EVERS, ‘Garibaldi bij de bezembinders in Zonhoven?’, Het Oude Land van weduwe de Stappers behoorden toe aan landbouwer Cocquyt, rechter 38. Interview Xavier Vroonen, 28-11-2015. AA 838/39-44, Documents concernant N. Rulot, sa carrière, sa personnalité. van Loon, 2014, nr. 93. Goetsbloets en landbouwer Coenen. 39. VERBEEK, Kiewit, 19. 63. Persoonlijk archief Luc Standaert, Brief Pauline de Preter van 10-06-1943. 8. A. JEURISSEN, De Heikleuters deel 1 en 2, s.l., 1934. Het leven van de 19. Baron de Heusch behoorde tot het adellijke geslacht de Heusch. Deze bezembinders wordt zeer gedetailleerd beschreven in deze boeken. In de familie speelde vooral een belangrijke rol in de omgeving van Bilzen. 40. VERBEEK, Kiewit, 134-135. 64. Persoonlijk archief Luc Standaert, Brief van Elza Bossier aan Pauline de Preter Provinciale Bibliotheek Limburg (PBL) in Hasselt worden in het archief twee van 15-01-1943 als antwoord op de sollicitatiebrief van Pauline de Preter (sd). exemplaren van deze boeken bewaard. 20. SAH, Bevolkingsregister Hasselt 1829, nummer 98, sectie Kuringen-klapper 4. 41. Catalogus Blaton-Aubert via http://www.mot.be/w/1/files/RCB/ RCB037001. 65. Mondelinge informatie Gustaaf Lyssens, 11-02-2016. 9. G. CALUWAERTS, Hasselt intra muros, Deurne-Hasselt, 1989, 363-364. 21. KAS, Kadastrale legger, Lijst der grondeigenaren/eerste gedeelte Hasselt 64 Lambrechts was van 1734 tot 1735 burgemeester van de stad Hasselt, samen 1844, art. 217. 42. Het Belang van Limburg, overlijdensbericht Emile Vroonen, 27-03-1924. 66. Mondelinge informatie Jacqueline Lyssens, 11-02-2016. Mondelinge 65 met Ferdinand Gerard Sigers. Van 1738-1739 oefende hij nogmaals het ambt informatie Simonne Verhaert, 18-02-2016. van burgemeester van de stad uit, maar deze keer deelde hij zijn ambt met Joês 22. Le contitutionnel du Limbourg Belge, n° 38, 2ieme année, zondag 13-03-1855. 43. Het Algemeen Belang van Limburg, artikel over de deugden van Emile Matthijs. Vroonen in aanloop naar de senatoriale verkiezingen der provincie Limburg waarbij 67. ‘Tehuizen voor kinderen van spoorwegmannen’, Treinen, jaargang 2, februari 23. RAH, Notariaat deponering 2000, verkoopakte nummer 22, doos nummer 143. Emile zich kandidaat stelde voor de Katholieke Partij, 21-04-1900. 1952, 31 – 32. 10. 24. SAL, Bevolkingsregister Luik, 1885. Pierre Roberti was eerst gehuwd met Oude oppervlaktemaat Huidige oppervlaktemaat 44. Interview Mariette Lemmens, 14¬-07-2015. De grootouders van Mariette, 68. Schriftelijke informatie Luc Standaert, 14-02-2016. Persoonlijk archief Luc Antoinette Caroline de Creeft (1783-1831). Na haar overlijden huwde Pierre met Jozef Stassens en Maria Smets huurden één van de vijf boerderijen die toen Standaert, Brief van Pauline De Preter geschreven op 10-06-1943. Pauline de 1 bunder 87,1884 are Carolines Charlotte Leopoldine de Creeft (1787-1851). Het tweede huwelijk van eigendom waren van Albert Vroonen, zoon van Emile Vroonen. Preter was een kleuterleidster die in Tehuis Rulot werkte als opvoedster. 1 grote roede = 1/20 bunder 4,3592 are Pierre was kinderloos. 1 kleine roede = 1/400 bunder 0,21791 are 45. VERBEEK, Kiewit, 135-136. 69. Persoonlijk archief van Paul van Heesvelde, NMBS-archief en fotoarchief = 1/20 grote roede = 1 perts 25. VERBEEK, Kiewit, 133. Op een oud plan van het herenhuis en de latere raad van bestuur, bestand Rulot. distillerie staat de handtekening van ene M. Vanderstraeten. Dit zou de architect 46. VERBEEK, Kiewit, 16. van het herenhuis kunnen zijn. Het vermoeden is dat het gaat om Antoine 70. Mondelinge informatie Annie en Madeleine Valckeneers, augustus 2015. 11. Het geslacht van der Straeten was een van de rijkste en voornaamste Marie-Hubert Vanderstraeten, die destijds voor het Rekenhof werkte. HAJ, 47. KAS, Kadastrale legger, Lijst der grondeigenaren/art. 217. families van de stad. Eén van Antoon-Tilmans voorouders, Herman van der Documentatiemappen Jenevermuseum, Dossier Roberti Zénobe, tweedimentionaal 71. Mondelinge informatie Gustaaf Lyssens en Jacqueline Lyssens, 11-02-2016. Straeten, bouwde halverwege de 17de eeuw het oude Hasseltse stadhuis. Antoon- plan gebouwen, aanvragen stokerij, goedkeuring stokerij, Hasselt, 1859. J. 48. DE VRIENDEN VAN HET STADSMUSEUM-HASSELT V.Z.W., 75 jaar Tilman zelf erfde na het overlijden van zijn vader Jan-Bruno van der Straeten DEWALLEF, Toeristische marktanalyse van de kinder- en gezinsboerderij Stokerij vliegveld Kiewit, Hasselt, 1985, 17. 72. Persoonlijk archief Luc Standaert, Brief Pauline de Preter aan haar ouders, (1682-1733) de brouwerij-stokerij 'de Vuylbeke’ en tal van panden in Hasselt. Roberti (ongepubliceerd eindwerk), Hoger rijksinstituut voor toerisme, hotelwezen 17-05-1944. en voedingsbedrijven, Hasselt, 1985-1986. 49. VERBEEK, Kiewit, 136. 12. RAH, Stad Hasselt Blok 1, inventaris van het Oud Archief van de stad 73. Mondelinge informatie Gustaaf Lyssens, 11-02-2016. Hasselt, doos 192, verkoopakte het Putven. Het gebruik van het woord ‘Juffrouw’ 26. SAH, Bevolkingsregister Hasselt 1856-1866. STAS, Bevolkingsregister 50. Interview Xavier Vroonen, 28-11-2015. in de verkoopakte van ‘het Putven’ wijst erop dat weduwe van der Straeten erg rijk Sint-Truiden 1851. Virginie Charlotte de Gray de la Neuville (1824-1896) huwde 74. Mondelinge informatie Simonne Verhaert, 18-02-2016. was. De titel van juffrouw was destijds enkel weggelegd voor de meest gegoede op 4 juni 1851 te Sint-Truiden met Zénobe Roberti. STAS, Bevolkingsregister 51. SAH, Volkstelling 1930, Boek 10 B, 3676. dames van de stad. J. GRAUWELS, Kroniek van Hasselt (1078-1914). Grepen uit Sint-Truiden 1852-1855. Joseph Albert Pierre Marie Ferdinand Roberti (1852, Sint- 75. Schriftelijke informatie Luc Standaert, 14-02-2016. het dagelijks leven, Hasselt, 1982, 100-107. Het gebruik van het woord ‘winning’ Truiden) en Marie Charles Albert Joseph Dieudonné Roberti (1855, Sint-Truiden). 52. Interview Mariette Lemmens, 14-07-2015. Interview Madeleine Valkeneers, en de verwijzing naar viskuilen in de verkoopakte bewijzen dat de vijvers op de De naam van het landgoed ‘de Kiwit’ verfranste tijdens de periode dat de familie 08-09-2015. 76. JAA, Schriftelijke informatie, 18-02-2016. Ter gelegenheid van een Schaverden ook gebruikt werden voor de teelt van vis. Roberti er woonde. Het werd ‘le Kiewit’. tentoonstelling te Jehay rond het kindertehuis van de NMBS werden interviews 53. SAH, Bevolkingsregisters Hasselt, Boek 154 telling 1920, 2784 en Boek 10 B afgenomen van personen die er als kind verbleven. Bij deze interviews waren er 13. VERBEEK, Kiewit, 133. F. SCHLUSMANS, Inventaris van het cultuurbezit in 27. HAJ, Documentatiemappen Jenevermuseum, Dossier Roberti Zénobe, volkstelling 1930, 3676. ook personen die de verhuis naar Jehay meegemaakt hebben: Pol De Moor, Gerard België, Architectuur, Provincie Limburg, Arrondissement Hasselt, Bouwen door de tweedimentionaal plan gebouwen, aanvragen stokerij, goedkeuring stokerij, Lyssens, Frans van den Broeck, Simonne Verhaert, Augusta Mayins, Gustaaf eeuwen heen in Vlaanderen, 6 N1 (A-Ha), Brussel-Gent, 1981 RAH, Stad Hasselt Hasselt, 1859. Op 21 september 1859 werd de aanvraag besproken op de 54. SAH, Bevolkingsregister Hasselt, Telling 1947-1961, boek 23, folio 168. Gaumette, Robert en René Vanhove. De verhuis wordt ook vermeld in een brief Blok 1, inventaris van het Oud Archief van de stad Hasselt, doos 192. Bij de gemeenteraad van Hasselt. Op 24 januari 1860 kreeg Zénobe de nodige Het gezin Bamps-Swennen bestond uit de volgende leden Alexander Josephus van de ouders van Pauline de Preter aan Pauline (31-05-1944). Latere brieven aan verkoopakte van het Putven stonden ook de verkoopvoorwaarden. Zo verplichtte goedkeuringen van de stad Hasselt. Op 2 maart 1860 volgde de goedkeuring Bamps (° 1885), echtgenote Anna Maria Swennen ( + 1945) en hun kinderen Pauline de Preter zijn geadresseerd aan Jehay. Vervolgens verhuisde Pauline naar de stad Hasselt de kopers van stadtserffen onder andere om op hun stuk een huis van de provincie. J. DEWALLEF, Toeristische marktanalyse van de kinder- en Petrus Amandus Theophiel (°1910), Jozef Marcel (°1920), Philomena Anna Maria Colonheid om daar tot november verder te werken als opvoedster/ monitrice voor te bouwen, wallen aan te leggen en hagen te planten. gezinsboerderij Stokerij Roberti (ongepubliceerd eindwerk), Hoger Rijksinstituut (°1922), Pieter Joannes (°1925), René Albert (°1927) de NMBS. voor Toerisme, Hotelwezen en Voedingsbedrijven, Hasselt, 1985-1986. 14. J. ARRAS, e.a., Oog in oog. Hasseltse familieportretten en -objecten uit 55. SAH, Bevolkingsregisters Hasselt, Boek 154 telling 1920, 2784 en Boek 10 B 77. Persoonlijk archief Luc Standaert, Brief Elza Bossier aan Pauline de Preter de 17de en 18de eeuw, tentoonstellingscatalogus, Hasselt, 2003, 247-250. De 28. RAH, Archief Notaris Goetsbloets, akte nr. 180, Hasselt, 17-06-1867: openbare volkstelling 1930, 3676. geschreven op 02-06-1944. familie Stappers, die zich later ‘de Stappers’ ging noemen, was afkomstig uit verkoop van wassend gras; akte nr. 299, 19-08-1867: openbare verkoop van Eersel, een meierij van ’s-Hertogenbosch. De familie vestigde zich in Hasselt en veldvruchten, pakken haver, 3 percelen van 10a 60ca en van 30a 60ca en van 35a 56. Persoonlijk archief van Paul van Heesvelde, NMBS-archief en fotoarchief 78. Interview leden heemkundige kring Zonhoven, 17-09-2015. vanaf het begin van de 18de eeuw ook in Sint-Truiden. Een zekere Pieter Stappers 75ca; akte nr. 177, 20-06-1868: openbare verkoop van 18 percelen wassend gras. raad van bestuur, bestand Rulot. (1675-1757) kocht toen de heerlijkheden Meensel, Neerhespen, Overhespen 79. Persoonlijk archief Jo Peeters, Activités du Secteur IV – MNB, 28-06-1946. en Gussenhoven. Zijn kleinzoon Guilliaume Stappers (1766-1836), die zich 29. SAH, Bevolkingsregister Hasselt 1865. 57. Rulot dacht zowel aan de Franstalige als Nederlandstalige John E. Ault staat tussen de lijst van vliegeniers die langs Kiewit afgevlogen zijn. Winand of Wynandus liet noemen, was de laatste heer van Meensel, Neerhespen, spoorwegkinderen. Hij had al stappen ondernomen om een zevende tehuis te Dit gebeurde rond 17 maart 1944. Het kindertehuis vormde de laatste stopplaats Overhespen en Gussenhoven. Hij erfde deze heerlijkheden van zijn grootvader openen te Bassine, Méan. Maar dit tehuis is nooit geopend omdat Rulot op 19 in de nacht van de afvlucht. Men kon ongezien vanuit het herenhuis door de Pieter Stappers. Winand voegde er tijdens zijn leven de heerlijkheid Brustem nog februari 1944 gearresteerd werd door de bezetter wegens ‘weerspannig gedrag’. bossen en een stukje weiland naar de rand van de landingsstrook lopen. Dit was aan toe. De volgende tehuizen werden onder zijn leiding opgericht: een afstand van een paar honderd meter. Na zijn vertrek te Kiewit werd John E. Ault alsnog krijgsgevangen genomen. 1976 — 2016 40 jaar Domein Kiewit

80. Interview Mariette Lemmens, 14-07-2015. Interview Paul Knaepen en Pierre 105. A. HUYBRECHTS, ‘De tocht naar de Hoge Vrouwe’, Gisteren en vandaag, Valkeneers, 17-09-2015. VERBEEK, Kiewit, 209. 17/1, maart 1997, 11-13; A. VAN RUSSELT e.a., ‘De zoektocht naar de Lieve- vrouwkes’, Gisteren en vandaag, 17/1, maart 1997, 14-15; Interview Lutgart 81. PAUL BONNEUX e.a., De Tweede Wereldoorlog in Groot-Herk 1939-1945, Segers door Eric Colenbier en Herman Leber, oud-ledenwerking en historiek KSA Herk-de-Stad, 2012, 256. Nationaal, oktober 2015.

82. G. CALUWAERTS, Kiewit en Banneux, warm aanbevolen, Hasselt, 2008, 106. VERBEEK, Kiewit, 138. 56-57. W. ALENUS, ‘Dolle dinsdag. Bloedig Kiewit. 5 september 1944’, Het Belang van Limburg, Hasselt, 03-09-2005. 107. Interview Maria Lemmens, 11-08-2015. Interview Jeanne Lemmens, 12-08-2015. 83. ALENUS, ‘Dolle dinsdag. Bloedig Kiewit. 5 september 1944’. 108. Interview Alfons Lemmens, 20-07-2015. 84. BONNEUX, De Tweede Wereldoorlog, 254. 109. Een rector is een monnik die voorgaat in de mis in een zusterklooster. 85. J. BOUVEROUX, ‘Stad in oorlog: zeven steden, zeven verhalen, Brugge, Gent, Leuven, Brussel, Antwerpen, Hasselt, Kortrijk’, bijlage Knack, s.l., 2011, 99. 110. Interview zuster Michael Fornoville en zuster Irene de Cock, 01-12-2015. VERBEEK, Kiewit, 138-139. 86. Interview Mariette Lemmens, Irène Reeckmans en René Vandikkelen, 08-09-2015. 111. VERBEEK, Kiewit, 139.

87. Schriftelijke informatie George Morren, 17-09-2015. 112. Interview Frans Motmans, 27-10-2015.

88. BONNEUX, De Tweede Wereldoorlog, 254-285. Theodoor, Florent, Louis, 113. Interview Guy Smeets, 07-10-2015. Raymond en Marcel behoorden tot het geheime leger van Herk-de-Stad. Het verzet van Herk-de-Stad verloor die dag 4 van haar leden omdat zij niet over 114. De familie Lemmens woonde tot 1978 in de herenboerderij. voldoende wapens beschikten. De wapendropping in Thiewinkel bij Lummen had ook niet plaats gevonden waardoor de verzetsgroep van Herk-de-Stad praktisch 115. Voor die tijd kon hij enkel beroep doen op sterk variërende hulp van te werk onbewapend aankwam in Kiewit. gestelde werklozen en BTK-personeel (personeel dat maar voor een beperkte tijd mocht blijven). 89. Schriftelijke informatie Aerts Guido (archivaris Geschied- en Heemkundige Kring Heusden), 19-09-2015. 116. VERBEEK, Kiewit, 148

90. ALENUS, ‘Dolle dinsdag. Bloederig Kiewit. 5 september 1944’. BOUVEROUX, ‘Stad in oorlog: zeven steden’, 99. VERBEEK, Kiewit, 209. Interview Jean Strijckers, 06-10-2015.

91. BONNEUX, De Tweede Wereldoorlog, 281.

92. Het Belgisch verzet in de Tweede Wereldoorlog is de verzamelnaam voor alle personen en groepen die tijdens de Tweede Wereldoorlog weerstand boden aan de bezetting van België. Het verzet wordt ook wel de "weerstand" genoemd, en verzetsleden "weerstanders". 66 93. Interview Mariette Lemmens, 14-07-2015. Mariette woonde met haar ouders Karel Lemmens en Melanie Stassens in een boerderij vlak bij Domein Kiewit.

94. VERBEEK, Kiewit, 136.

95. E. GERARD, De christelijke arbeidersbeweging in België 1891 – 1991, deel 2, Leuven, 1991, 464. De herkerstening hield in dat de kerkelijke voorschriften inzake seksuele moraal stikt toegepast werden. De Katholieke Actie wilde via de apostolaatswerken deze boodschap uitdragen naar haar leden. Seksualiteit diende enkel voor de voorplanting en was dus enkel binnen het huwelijk toegelaten. Er mocht niet aan geboortebeperking gedaan worden. Het moederschap was de hoofdopdracht van de vrouw en buitenshuis werken werd afgekeurd.

96. Het jeugdverbond was geïnspireerd door de pauselijke encycliek van 1930.

97. De belangrijkste leden waren de bisschop van Hasselt Mgr. Heuschen, gouverneur van Limburg en advocaat Louis Roppe, advocaat Paul Knaepen van Sint-Truiden, professor dr. mag. “Gerrit” Philips, de nationale proost van de B.J.B. Kanunnik Casimir Claes, Eerwaarde heren Jan Swinnen, Maurits Ghequière, Jan Vanderleyden en de juffrouwen Irma Cuppens en Elza Lambrechts. VERBEEK, Kiewit, 136-137.

98. Na het overlijden van Maria de Slechte nam kokkin Magda Castermans het werk voor haar rekening.

99. Mondelinge informatie Louisa Stocker-Boesmans, 11-08-2015.

100. Interview Jeanne Lemmens, 12-08-2015.

101. Interview Jeanne Lemmens, 12-08-2015.

102. Het ging om de volgende Katholieke Actiegroeperingen: K.S.A. (Katholieke Studentenactie), K.A.J. en V.K.A.J. (Katholieke arbeiders- en arbeidstersjeugd), V.K.S.J. (Vrouwelijke Katholieke Studerende Jeugd), Scouts en B.J.B. (Boerenjeugd).

103. In dit gebouw is nu het onthaal van het domein gevestigd.

104. Interview Xavier Vroonen, 28-11-2015. Op 13 april 1955 schonk Albert Afkortingen archiefinstellingen: Vroonen het laatste stuk van Domein Kiewit, 'de dreef van Kiewit', aan de stad. Vermoedelijk werd deze weg door de omwonenden al heel lang gebruikt als een soort servitudeweg en was ze zo gemeengoed geworden. Waarschijnlijk werd ze RAH: Rijksarchief Hasselt daarom in de verkoop niet opgenomen maar later weggeschonken. SAH: Stadsarchief Hasselt KAS: Archief van het kadaster van Hasselt SAL: Stadsarchief Luik JAH: Archief Jenevermuseum Hasselt JAA: Archief van het kasteel Jehay 1976 — 2016