Leven En Werk Van Stedenbouwkundig Architecte Lotte Stam-Beese
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
'Want de grond behoort ons allen toe' : leven en werk van stedenbouwkundig architecte Lotte Stam-Beese Citation for published version (APA): Oosterhof, J. (2018). 'Want de grond behoort ons allen toe' : leven en werk van stedenbouwkundig architecte Lotte Stam-Beese. Technische Universiteit Eindhoven. Document status and date: Gepubliceerd: 06/11/2018 Document Version: Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record Please check the document version of this publication: • A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can be important differences between the submitted version and the official published version of record. People interested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit the DOI to the publisher's website. • The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review. • The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and page numbers. Link to publication General rights Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal. If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, please follow below link for the End User Agreement: www.tue.nl/taverne Take down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us at: [email protected] providing details and we will investigate your claim. Download date: 06. Oct. 2021 ‘Want de grond behoort ons allen toe’ Leven en werk van stedenbouwkundig architecte Lotte Stam-Beese drs. Hanneke Oosterhof Technische Universiteit Eindhoven leerstoel Architectuurgeschiedenis en -theorie Proefschrift, oktober 2018 ‘Want de grond behoort ons allen toe’ Leven en werk van stedenbouwkundig architecte Lotte Stam-Beese PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Technische Universiteit Eindhoven, op gezag van de rector magnificus prof.dr.ir. F.P.T. Baaijens, voor een commissie aangewezen door het College voor Promoties, in het openbaar te verdedigen op dinsdag 6 november 2018 om 16:00 uur door Johanna Oosterhof geboren te Hellendoorn, Nederland Dit proefschrift is goedgekeurd door de promotoren en de samenstelling van de promotiecommissie is als volgt: voorzitter: prof.ir. E.S.M. Nelissen 1e promotor: prof.dr. B.J.F. Colenbrander copromotor: prof.dr.W.D.E. Aerts (Universiteit van Amsterdam) leden: prof.dr. R. Oldenziel prof. dr. C. Wagenaar (Rijksuniversiteit Groningen) prof. ir. F.J. Palmboom (Technische Universiteit Delft) prof. Dipl.-Ing. C. Rapp Het onderzoek dat in dit proefschrift wordt beschreven is uitgevoerd in overeenstemming met de TU/e Gedragscode Wetenschapsbeoefening. Afbeelding omslag: Lotte Stam-Beese, structuurschets ROCA (Rotterdam-Oost/Capelle aan den IJssel)-studies, gekleurd krijt op calque, 1960. Het Nieuwe Instituut, Rotterdam, archief Lotte Stam-Beese INHOUD MOTIVATIE EN VERANTWOORDING 1 1. LEERSCHOOL IN LIEFDE EN ARCHITECTUUR 15 De weg naar het Bauhaus 15 Leerschool in Dessau 19 Eerste vrouwelijke student aan de neue baulehre 25 Relatie met Hannes Meyer 30 Werk in Berlijn en Wenen 34 Entwurfsarchitektin in Brno en een Moskous avontuur 38 Ongehuwde moeder en politiek actief 44 Op eigen initiatief naar Charkov 46 Architectuur, liefde en emancipatie 49 Sowjetische Fuge 53 2. ORDE SCHEPPEN IN EEN CHAOS 55 De lokroep van de sotsgorods 55 Holodomor 61 Hereniging met Peter en conflict Hannes Meyer 63 Giprograd, Charkov en organisatieverbanden 66 Ontwerpen voor sotsgorod KhTZ 71 Weerzien Mart Stam en ontwerpen voor Orsk 77 Balkasj en het vertrek naar Nederland 87 Utopie of ideaal? 90 Onmenselijke steden 92 Mission impossible? 95 3. ESTHETIEK JA ̶ ESTHETIEK NEE 100 Op de knieën terug naar Rusland 100 Stam en Beese architecten 102 Bazen in eigen huis 114 Actief bij ‘de 8’ 118 Van kindertehuizen tot ‘Ideaal Wonen’ 129 Ontwerpen onder eigen naam 140 4. IN DE SCHADUW VAN DE OORLOG 150 ‘Belangstellende, critische toehoorster’ aan het VHBO 150 ‘Fini’ en einde van een huwelijk 155 Studeren, werken en overleven 161 Gediplomeerd architecte en een nieuwe baan 172 5. VROUW IN EEN MANNENWERELD 180 De Dienst Stadsontwikkeling en Wederopbouw 180 Mevrouw Stam versus Lotte 184 Afstandelijk en uitbundig 193 Werkende moeder en huisvrouw 198 6. ONTWERPEN VOOR DE STAD VAN MORGEN 204 Ontwerpen voor de nieuwe city van Rotterdam 204 Eerste opdracht voor een woonwijk: Kleinpolder 210 Ontwerper en ‘moeder’ van Pendrecht 220 Landarbeiderswoningen voor het modeldorp Nagele 237 Ontwerpen voor Hoogvliet 249 Alexanderpolder: ‘de stad van morgen’ 252 Het Lage Land 262 Project Rotterdam 2000+ 263 Ommoord: finaal ontwerp 266 7. CREATIVITEIT EN ISOLEMENT 280 Afscheid van de Dienst Stadsontwikkeling 280 ‘Mijn genoegen’ 283 Van Ommoord tot Hamburg 286 Tuinontwerpen 298 Contacten, vrije tijd en hobby’s 301 Toenemend isolement 311 8. EEN MENS KAN PAS MENS ZIJN ALS HIJ ZICH THUISVOELT 316 Uitgaan van je eigen waarheid 316 Visie op architectuur en stedenbouw 322 Een vrouwelijk perspectief? 340 Receptie en reflectie 344 9. EPILOOG: EEN VOLTOOID LEVEN 364 BIJLAGEN 375 Oeuvreoverzicht Lotte Stam-Beese 375 Gepubliceerde artikelen Lotte Stam-Beese 383 Niet gepubliceerde teksten en voordrachten Lotte Stam-Beese 384 Geïnterviewde personen en informanten 387 Geraadpleegde (en bezochte) archieven 389 Geraadpleegde literatuur 392 Geraadpleegde overige bronnen 417 Enkele afbeeldingen van ontwerpen 419 SUMMARY 423 CURRICULUM VITAE 427 MOTIVATIE EN VERANTWOORDING Tot mijn vaderland verkoos ik heel de wereld, niet door systemen van geloof of kleur verdeeld, maar in veelvoud één geheel Zo luiden enkele regels uit een haiku beginjaren tachtig van de twintigste eeuw geschreven door Lotte Stam-Beese. Uit het bijschrift blijkt dat ze het gedicht schreef als terugblik op haar loopbaan in Rotterdam. Ze werkte als stedenbouwkundig architecte bij de gemeente Rotterdam van 1946 tot 1971. Maar haar blik reikt in deze haiku verder dan deze stad. De van oorsprong Duitse Lotte Stam-Beese werkte en woonde in de jaren twintig en dertig van de twintigste eeuw, voordat ze naar Nederland kwam, als architecte in Berlijn, Wenen, Brno en de Sovjet-Unie. Het wonen en werken in deze steden en landen met hun verschillende culturen en politieke en sociale constellatie had haar geleerd om over grenzen heen te kijken. Ze beschouwde zichzelf ̶ in termen van nu ̶ als een wereldburger. De wereld zoals zij die wilde zien was er bovendien één waarin mensen niet werden ingedeeld op grond van hun geloof of ras. Voor haar waren de begrippen ‘wereld’ of ‘aarde’ bovendien sterk verbonden met de grond waarop de mens woont en leeft. Naar haar idee was in het westerse denken het ‘openbare’ domein ofwel het gemeenschappelijke, sterk gescheiden van het ‘eigene.’ In dit denken speelde het begrip ‘bezit’ een diepgewortelde rol. Wat ze bijvoorbeeld zag als een gebrek in veel nieuwe woonwijken was het contact van de bewoners met de grond, met hun directe, fysieke omgeving. In haar ogen moest iedereen zich van die omgeving bewust worden en er zich verantwoordelijk voor voelen. ‘Want de grond behoort ons allen toe’, verklaarde ze menigmaal in voordrachten en artikelen. 1 Motivatie Vijf jaar geleden oriënteerde ik mij op een onderzoek dat ik wilde doen naar leven en werk van een vrouwelijke kunstenaar of ontwerper. Want met het onderzoek naar en het publiceren over vrouwen die actief waren in de (toegepaste) kunsten kan nog een inhaalslag worden gemaakt. Designhistoricus Marjan Groot maakte eerder al zo’n inhaalslag met haar publicatie Vrouwen in de vormgeving 1880-1940, die in 2007 verscheen.1 Hierin haalde ze ruim 600 vrouwen voor het voetlicht die actief waren geweest in de toegepaste kunsten en de industriële vormgeving. Daaronder bevond zich ook een flink aantal tot dan toe onbekende ontwerpsters. Groot (her)ontdekte en analyseerde het werk van deze ontwerpsters en schetste tevens, indien dit aantoonbaar was, de positie die zij hadden ingenomen in de wereld van de toegepaste kunst. Hiermee gaf ze al deze vrouwen een plaats in de kunstgeschiedenis. Het boek van Groot heeft mij geïnspireerd om, zodra ik er tijd en gelegenheid toe zou hebben, een biografie te schrijven van een vrouwelijke ontwerper of kunstenaar. Ik wilde op dit onderzoek bovendien graag promoveren. Al eerder, in 2001, schreef ik een doctoraal scriptie over de sierkunstenares Agathe Wegerif-Gravestein.2 Om onbelemmerd de biografie te kunnen schrijven, zonder bemoeienis van de gebiografeerde zelf, hanteerde ik als criterium dat de persoon in kwestie overleden moest zijn. Tijdens mijn zoektocht stuitte ik op een monografie over Lotte Stam-Beese die in 1993 was verschenen onder de redactie van architectuurhistoricus Hélène Damen en architect/stedenbouwkundige Anne-Mie Devolder.3 Het betreft een bundel met vijf artikelen en een oeuvreoverzicht , geschreven door acht auteurs. Het stedenbouwkundig oeuvre dat architecte Lotte Stam-Beese in Rotterdam heeft nagelaten, wordt