TRANSITIE-EXPERIMENTEN in HET WATERGRAAFSMEER PROGRAMMA Nadia Porter, Maarten Claassen, Jos Timmermans*
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
TRANSITIE-EXPERIMENTEN IN HET WATERGRAAFSMEER PROGRAMMA Nadia Porter, Maarten Claassen, Jos Timmermans* Burgers, ondernemers, bedrijven, gemeente, stadsdeel en de waterbeheerder ervaren hemelwater- en grondwateroverlast in de verstedelijkte Watergraafsmeer polder in het oosten van Amsterdam. Ook is, in het licht van klimaat verandering en stedelijke verdichtingsopgaven, het waarborgen van veiligheid tegen overstroming niet eenvoudig. In het programma WATERgraafsmeer hebben betrokken actoren de handen ineen geslagen en werken volgens de principes van Transitie Management aan duurzaam stedelijk waterbeheer. In Transitie Management is experimenteren een belangrijke activiteit en worden experimenten specifiek ontworpen op hun bijdrage aan een transitie. In dit onderzoek is het transitiegehalte van het programma WATERgraafsmeer en het stedelijke herontwikkelingsproject De Eenhoorn geëvalueerd. Het onderzoek laat zien dat het WATERgraafsmeer programma goed functioneert als transitie experiment, en dat het beperkte transitiegehalte van het Eenhoorn project wordt versterkt door impulsen vanuit het WATERgraafsmeer- programma. Een recente optekening van de oogst van vier jaar WATERgraafsmeer illustreert deze conclusie met veel voorbeelden en verhalen uit de praktijk. polder verstedelijkt (Afbeelding 1). De capaciteit Transitie experimenten van het waterhuishoudkundige systeem is hieraan in de Watergraafsmeer polder echter nauwelijks aangepast en zelfs zijn waterlopen De waterhuishouding van de Watergraafsmeer, gedempt om de stedelijke verdichting mogelijk te een verstedelijkte polder in Amsterdam-Oost met maken. Daarbovenop lijkt de omvang en frequentie ruim 26.000 inwoners, kent een toenemend aantal van extreme regenval recentelijk te zijn toegenomen. knelpunten. Naast grondwateroverlast in kruipruimtes Deze ontwikkelingen worden toegeschreven aan is er steeds regelmatiger wateroverlast na hevige klimaatverandering (Van Riel, 2011). regenval. Daarnaast werd de standzekerheid van Tegelijkertijd maakt de gemeente Amsterdam plannen de Ringdijk in Oost bedreigd door een aantal voor een verdere verdichting van de bebouwing. Door beeldbepalende bomen. Op het eerste gezicht lijken de ruimtelijke structuur zijn structurele aanpassingen deze problemen beheersbaar en van technische in de waterhuishoudkundige infrastructuur vrijwel aard. In een nadere analyse van de Watergraafsmeer onmogelijk. Waternet ziet zich als beheersworganisatie in historisch perspectief, in het licht van recente in opdracht van Waterschap Amstel, Gooi & Vecht gebeurtenissen en met het oog op toekomstige (AGV) en de gemeente Amsterdam, gesteld voor steeds ontwikkelingen lijken deze knelpunten echter wel groter uitdagingen in zowel het huidige waterbeheer degelijk een signaal van problemen die de duurzame als de robuustheid van het waterhuishoudkundige ontwikkeling van het gebied bedreigen. systeem in de toekomst. De uitdagingen zijn deels van De Watergraafsmeer is in 1629 ingepolderd. In de technische aard en zijn voor een ander deel het gevolg loop van de eeuwen is de van oorsprong agrarische van de toenemende betrokkenheid en mondigheid * Nadia Porter is werkzaam bij SMA Consulting, Suite 230, Sun Life Place, 10123 99 Street NW Edmonton, AB T5J 3HJ, Canada; Maarten Claassen is werkzaam bij Waternet, Korte Ouderkerkerdijk 7, 1096 AC Amsterdam; Jos Timmermans is werkzaam bij Technische Universiteit Delft, faculteit Techniek, Bestuur en Management, Delft. 22 – WATER GOVERNANCE – 01/2014 © Baltzer Science Publishers TRANSITIE-EXPERIMENTEN IN HET WATERGRAAFSMEER PROGRAMMA Afb. 1a. Historische kaart van de Watergraafsmeer Afb. 1b. Kaart Watergraafsmeer (Waternet, 2011) (J. Kuyper, 1865-1870. Gemeente Atlas van Nederland) van de inwoners van de Watergraafsmeer en niet optimaal samenwerkende instituties. De strijd rond het WATERGRAAFSMEER IN 2014 besluit van 2004 om 7 beeldbepalende bomen op de Ringdijk te kappen en zo de stabiliteit van de kade te Het WATERgraafsmeer programma als proeftuin garanderen is hiervan een goed voorbeeld. Pas in 2011 in de Watergraafsmeer is begin 2014 na vier zijn na veel onderzoeken over en weer de eerste bomen jaar officieel afgesloten. Een groot deel van de verwijderd. projecten die door het programma zijn gestart of Als gevolg van wateroverlast in kruipruimtes en ondersteund worden doorgezet door betrokkenen in de openbare ruimte is de betrokkenheid bij de of zijn opgenomen in bestaande structuren. Veel waterhuishouding van het gebied toegenomen en van deze resultaten zijn tot stand gekomen nadat hebben overheid, burgers en ondernemers in de de onderzoeksperiode was afgeloten, en zijn niet Watergraafsmeer zich georganiseerd onder de vlag van meegenomen in deze transitie-evaluatie van het programma. Voorbeelden zijn onder andere de het programma WATERgraafsmeer. Meer dan 300 Raad van Inspiratie, een groep lokale bewoners partijen zijn in de loop van dit programma betrokken en professionals die als danktank en klankboord (Stadseel-Oost, 2014) geweest. Een belangrijk deel van functioneert voor projecten in de wijk, en het de betrokkenen ervaren de toename en persistentie stadsbrede programma Amsterdam Rainproof van water- en klimaatvraagstukken en de stagnatie in dat veel van de lessen WATERgraafsmeer de sociale, ecologische en economische ontwikkeling heeft opgenomen. Rainproof gaat zelfs verder van de Watergraafsmeer als een bedreiging voor dan WATERgraafsmeer in die zin dat het alle de economische kracht. Zij zijn van mening dat de Amsterdammers aanspreekt, en maakt hierbij huidige aanpak en organisatie niet effectief is om de volop gebruik van de ervaringen die in het problematiek aan te pakken (WATERgraafsmeer, WATERgraafsmeer programma zijn opgedaan. 2011). Zowel ondernemers als ambtenaren blijken WATERgraafsmeer is in januari 2010 geïnitieerd door profijt te hebben gehad van het programma; Stadsdeel Oost-Watergraafsmeer en AGV/Waternet. producten en diensten worden steeds vaker Het is opgezet als innovatie programma met als doel met de praktijk ontwikkeld, en verbeterde een transitie naar een duurzame Watergraafsmeer samenwerking tussen verschilldende overheden (Amsterdam, 2009; WATERgraafsmeer, 2011). In en met het bedrijfsleven maakt dat er meer WATERgraafsmeer werden lokale organisaties, projecten daadwerkelijk uitgevoerd worden. ondernemers en burgers uitgenodigd om bij te Voorbeeld van een lokaal initiatief is “de Slag dragen aan een toekomstbestendige wijk. Hiervoor op het Watergaafsmeer”, een kunstproject wat zijn bijvoorbeeld “communities of practice” (CoPs) in 2013 geheel gefinancierd werd door de buurt. opgericht. Deze CoPs hielden zich onder andere bezig In samenwerking met lokale bedrijven worden met participatie van burgers, kennisontwikkeling, schoolkinderen en hun families bewust gemaakt duurzaam ondernemen, stedelijk ontwerp, business van de historische gebeurtenissen en de huidige cases, woningbouw coöperaties, en stedelijk water. waterhuishouding van de polder (Stadseel-Oost, 2014) Samen met lokale projecten en initiatieven werden nieuwe vormen van samenwerking ontwikkeld. WATER GOVERNANCE – 01/2014 – 23 TRANSITIE-EXPERIMENTEN IN HET WATERGRAAFSMEER PROGRAMMA De organisatie van het WATERgraafsmeer worden er steeds hoger eisen gesteld aan stedelijke programma is sterk geïnspireerd door Transitie watersystemen, vooral in relatie tot ruimtelijke Management (Loorbach, 2010) waarin ordening en hun bijdrage aan de kwaliteit van de experimenteren met innovatieve oplossingen stedelijke leefomgeving. De besluitvorming rond en manieren van organiseren centraal staan. In stedelijk waterbeheer wordt hierdoor ingewikkelder. Transitie Management worden experimenten gezien Vooral in bestaand stedelijk gebied gaat de als projecten gericht op leren. Van Den Bosch- ontwikkeling langzaam en lijkt het watersysteem Ohlenschlager heeft richtlijnen opgesteld voor vast te zitten in een technisch, fysiek en institutioneel het ontwerp van transitie-experimenten (Bosch- keurslijf. Dit geldt ook voor de de stedelijke polder Ohlenschlager, 2010). Watergraafsmeer. In dit onderzoek is de geldigheid en toepasbaarheid Dergelijke starre systemen zien we niet alleen van deze richtlijnen onderzocht door ze te gebruiken in het stedelijke waterbeheer maar bijvoorbeeld als evaluatiekader voor transitie-experimenten ook rond de energievoorziening, landbouw in WATERgraafsmeer. Het onderzoek probeert en gezondheidszorg. Transitie Management zowel bij te dragen aan de verdere ontwikkeling (Loorbach, 2010) is ontwikkeld als een reactie van deze richtlijnen als aan een versterking van op deze observaties en stelt zich de vraag hoe het transitiekarakter van WATERgraafsmeer. dergelijke systemen kunnen worden veranderd en Voor het onderzoek zijn de ontwerprichtlijnen verduurzaamd. Transitie Management beschrijft van Bosch-Ohlenschlager (Bosch-Ohlenschlager, deze structurele veranderingen, een transitie, als een 2010) omgezet naar een evaluatiekader waarmee proces van niet lineaire interacties tussen landschap, het WATERgraafsmeer programma zelf en De regimes en niches. Een transitie kan optreden als Eenhoorn, als gebiedsproject binnen het programma, deze interacties elkaar versterken. Onder invloed van zijn geëvalueerd als transitie-experimenten. maatschappelijke ontwikkelingen kan in een niche Dit artikel is gebaseerd op actie-onderzoek van de een alternatief voor de huidige aanpak groeien en TU Delft en Waternet in de periode van september zich presenteren als een alternatief voor het huidige 2009 tot oktober 2011. Gebeurtenissen na deze regime. Het regime wordt in