Wartość XIX-Wiecznych Kwestionariuszy Georga Wenkera Do Badania Przeszłości Ludności Mazurskiej
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Rembiszewska, Dorota Krystyna Wartość XIX-wiecznych kwestionariuszy Georga Wenkera do badania przeszłości ludności mazurskiej "Studia Łomżyńskie", 21, 2010, s. [121]-136 Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. STUDIA ŁOMŻYŃSKIE tom XXI, ŁOMŻA 2010 DOROTA K. REMBISZEWSKA (Warszawa) Wartość XIX-wiecznych kwestionariuszy Georga Wenkera do badania przeszłości ludności mazurskiej Georga Wenkera (1852-1911) kojarzy się z Niemieckim atlasem językowym (Deutscher Sprachatlas) i słusznie uważa się go za pioniera geografii językowej. Ten bibliotekarz i językoznawca postanowił przeprowadzić badania na terenie całej Rze szy Niemieckiej. W tym celu ułożył 40 zdań, które należało przetłumaczyć z literac kiego j ęzyka niemieckiego na miejscowy dialekt. W przypadku, gdy nie używano niemieckiego, trzeba było napisać je w lokalnej gwarze. Były to między innymi zdania: Wieviel PJund Wurst und wieviel Brod [Brot] wollt ihr haben?, Hinter un serm Hause stehen drei schOne Apfelbiiumchen mit rothen [roten] Aepfelchen [Apfel chen]. W 1877 r., kiedy Wenker został się pracownikiem biblioteki uniwersyteckiej w Marburgu, dzięki wsparciu uniwersytetu i władz pruskich, miał możliwość wypeł nienia ankiet w północnych i środkowych Niemczech zimą 1879/1880. Mógł to uczynić za pośrednictwem nauczycieli, którym zlecili tę pracę inspektorzy szkolni. Tym sposobem zebrał materiał z około 30 000 miejscowości (Stone 2003: 8). Badania G. Wenkera objęły m.in. również obszar Mazur, w tym powiaty ełcki, giżycki, mrągowski, olecki, piski, szczycieński. Czas, kiedy nauczyciele wypełniali kwestionariusze, był dość szczególny, jeśli chodzi o stan zachowania języka polskiego na Mazurach. Datowane są one bowiem: zima 1879/80 i rok 1887. Zaś od roku 1873 na Mazurach konsekwentnie usuwano język polski ze szkół (Jasiński 2003: 133). O polskich materiałach gwarowych znajdujących się w archiwum Niemieckie go atlasu językowego piszą szerzej G. Stone (1990) i K. Feleszko i 1. Siatkowski (1994), H. Popowska-Taborska, Ewa Rzetelska-Feleszko (2009). 122 DOROTA K. REMBISZEWSKA Jedną stronę kwestionariusza zapehńały zdania do tłumaczenia, a na drugiej znajdowały się dodatkowe pytania o system fonetyczny, a także o stroje ludowe, o zwyczaje, o rozkład domu, o przyzwyczajenia żywieniowe. Wenker jednak zazna czył, że najważniejsze pozostaje tłumaczenie jako sprawa podstawowa. Komentarze na drugiej stronie kwestionariusza są w języku niemieckim. Ich od czytanie nie było łatwe. Niektóre zdania zapisane (archaiczną już dziś niemczyzną) ręcznie, szwabachą okazały się nieczytelne Większość tekstów umiała jedynie prze czytać emerytowana lektorka języka niemieckiego z Uniwersytetu Warszawskiego Leni Wagner-S~gaj. Przydatna była tu nie tylko jej bardzo dobra znajomość języka niemieckiego jako języka rodzimego, ale także doświadczenia w czytaniu z tekstów (drukowanych i odręcznych) w kroju gotyckim. O wartości materiałów zebranych z inspiracji G. Wenkera kilkakrotnie już pisano. Niewątpliwie te nieprofesjona1ne zapisy stanowią bardzo cenne źródło do badań dia lektologicznych, analiz związanych z geografią językową W tym tekście chciałabym jednak zwrócić uwagę na niejako poboczne zagadnienie, a mianowicie wartość ko mentarzy pozajęzykowych, umieszczanych przez nauczycieli w szkołach pruskich z wymienionych powiatów. Te dość szczątkowe dane są cennym uzupełnieniem infor macji zawartych w opracowaniach z końca XIX wieku i z wieku XX (zarówno w języku polskim, jak i niemieckim) na temat obyczajowośc~ tradycji, zachowań Mazurów. Kwestionariusze G. Wenkera dostarczają danych o liczbie ludności mazurskiej i niemieckiej oraz znajomości języka polskiego i niemieckiego. Tę kwestię jednak pomijam, gdyż wymaga ona odrębnego omówienia. Nie wszyscy nauczyciele jednakowo solidnie traktowali prośbę swoich przeło żonych o wypełnienie ankiet. W niektórych ograniczono się zaledwie do przetłuma czenia zdań. W wielu jednak nie pominięto odpowiedzi na pytania, które dla współ czesnego czytelnika są szczególnie interesujące. Podane poniżej przykłady pochodzą z 56 miejscowości, z wymienionych powiatów. Jedno z pytań kwestionariusza dotyczy stroju ludowego charakterystycznego dla wsi, w której nauczyciel zapisywał zdania. Często padała lakoniczna odpowiedź - nie, a niektórzy zapisywali dodatkowe uwagi, na przykład: Nie, podlegają ogólnej modzie (4)1, Nie, mężczyźni i kobiety ubierają się według mody (9), Tutejsi mieszkań cy nie mają żadnych szczególnych strojów ludowych (18), Ani u mężczyzn, ani u ko biet nie występuje żaden szczególny strój ludowy (50), Nie ma żadnych szczególnych strojów ludowych (3), Nie. Mężczyźni i kobiety noszą w zimie krótkie kożuchy do kolan (24), Tutejsi Mazurzy nie mają żadnych szczególnych strojów ludowych. Te bowiem zostały wyparte przez nowoczesne ubranie, szczególnie w młodszym pokole niu (36). Kobiety stroją się według miastowej mody (26). Pewne notatki dziś brzmią nieco enigmatycznie: kobiety: jak zwykle (21), [kobiety] zwyczajnie (43), Oprócz warmińskich strojów nie ma żadnych innych szczególnych ubiorów (1). I Cyfra w nawiasie oznacza numer wsi w spisie miejscowości, który znajduje się na końcu artykułu. Wartość XIX-wiecznych kwestionariuszy Georga Wenkera... 123 Strój ludowy w oczach przedstawicieli wiejskiej inteligencji świadczył raczej o niskim poziomie życia, wskazywał na zacofanie i chyba nie stanowił przedmiotu dumy, wyróżnika lokalnej społeczności. Dowodzą tego zapisy: Nie! Jest dość szwa czek i maszyn do szycia; obie płcie ubierają się stosownie do mody (47) oraz Do niedawna [kobiety nosiły] gładkie białe czapki przepasane szeroką jedwabną wstąż kq, teraz [noszą] modne nakrycia głowy (4). Materiał z kilkudziesięciu kwestionariuszy umożliwia, choć mało szczegółowe, odtworzenie, jak ubierały się ówczesne kobiety. Męski punkt widzenia zapewne spowodował , że objaśnienia są ogólne, pozbawione detali, które dawałyby szansę precyzyjnego zrekonstruowania ubiorów. Jednocześnie pojawia się na przykład su rowa ocena: Kobiety noszą szyte przez siebie i zbyt rzucające się w oczy ubrania (31). Nauczyciele podkreślali samodzielną produkcję odzieży: paski i szyte własno ręcznie sukienki (28), kobiety noszą suknie z samodziału (42), kolorowe, własnoręcz nie szyte sukienki (35). Zapisujący koncentrowali się również na barwach stroju: kobiety noszą suto marszczone spódnice, ulubionym kolorem jest czerwień, fiolet zyskuje coraz bardziej [nieczytelne] (39), w zimie jaskrawoczerwone (45), czerwone sukienki i szerokie fartuchy (41), ubrania w jaskrawych kolorach, szczególnie jaskrawy czerwony wy stępują często i są popularne (55). Z notatek dowiadujemy się, że kobiety miały zwykle na sobie: sukienki z [nie czytelne], tunika, kapelusz z welonem, buty na obcasach (14), sukienki z [nieczytel ne], tunika (51), saruinły ze slWry, od kostki do łydki wiązane rzemieniami (7). Nieodzowny element stanowiło nakrycie głowy, o czym świadczy wielość ad notacji: Noszą białe nakrycia głowy, owinięte [nieczytelne] jedwabnymi chustami (1 5), chustki na głowie (37), kolorowe chusty wolWł białych czepców (25),jedwabne chustki wiązane jak turbany (22), noszą na głowach uszyte czapki, na nich dużąjed wabną chustę artystycznie związaną (41). Poza tym popularny był lniany czepiec owinięty kolorową jedwabną wstążką (1 0, 30), a także białe czapki, różne czepce, kobiety okręcone kolorowymi chustami (23), białe czepce owinięte kolorowymi chustami (19). Kobiety również nakładały w lecie białe czapki (8, 48) oplecione kolorowymi wstążkami (48), oraz małe cza peczki (22), czapki z wywiniętym szerokim rondem, haftem złotym lub srebrnym (1), biały czepek Z szerokimi jedwabnymi wstążkami, wolWł tego nakrycia głowy owija się jedwabną chustą za 10 marek, brązową lub czarną na czubku głowy i wiąże się w kokardę (49). Zaś kobiety z najniższej klasy noszą na głowie czapkę (czepek), okrę conąpółjedwabną chustą. Wiąże sięją na przedziałku (34). Inne nakrycia głowy obowiązywały na uroczystościach: Kobiety.na uroczyste okazje noszą białe czepce przepasane kolorową jedwabną wstążką związaną na kokardę na czubku głowy (29), Podczas uroczystości kobiety noszą czepki z tkaniny bawełnianej podobnej do lnu, często zdobione, które zakrywają jedynie tył głowy i wiązane są pod brodą na kokardę przy pomocy długich wstążek. WolWł czepka 124 DOROTA K. REMBISZEWSKA owijająjedwabną /wLorową chustę i wiążąją w /wkardę na czubku głowy (55). Na ślubie panny młode miały na głowie kapelusz z welonem (51). W kwestionariuszu oddzielono pytania o strój męski i kobiecy. Dlatego nauczy ciele wielokrotnie zwracali także uwagę na poszczególne elementy stroju męskiego oraz materiał, z którego były one wykonywane, a także sposób ich wytwarzania: Mężczyźni noszą prawie przez cały rok długie /wżuchy baranie (25), długie /wżuchy (37), /wżuchy (8); Mężczyźni noszą ubrania z samodziału (26), Własnoręcznie uszyte długie szare kapoty, noszone także w Lecie (35), Mężczyźni noszą w większości samo działy bawełniane lub wełniane, a w zimie szare [nieczytelne] lub krótkie /wżuchy (31), Tutejsi mężczyźni noszą jeszcze niebieskie wełniane spodnie i kubraki (29), długie Wandrock (25), długie kapoty, szerokie portki (38), długie kapoty za /wlana (41); Zimą noszą krótkie kurtki futrzane (37), Odzież własnoręcznie uszyta (16). Chyba za szczególnie znamienne uznano barwę męskich okryć wierzchnich (ten element obecny