Rembiszewska, Dorota Krystyna Wartość XIX-wiecznych kwestionariuszy Georga Wenkera do badania przeszłości ludności mazurskiej
"Studia Łomżyńskie", 21, 2010, s. [121]-136
Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma
Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020).
Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. STUDIA ŁOMŻYŃSKIE tom XXI, ŁOMŻA 2010
DOROTA K. REMBISZEWSKA (Warszawa)
Wartość XIX-wiecznych kwestionariuszy Georga Wenkera do badania przeszłości ludności mazurskiej
Georga Wenkera (1852-1911) kojarzy się z Niemieckim atlasem językowym (Deutscher Sprachatlas) i słusznie uważa się go za pioniera geografii językowej. Ten bibliotekarz i językoznawca postanowił przeprowadzić badania na terenie całej Rze szy Niemieckiej. W tym celu ułożył 40 zdań, które należało przetłumaczyć z literac kiego j ęzyka niemieckiego na miejscowy dialekt. W przypadku, gdy nie używano niemieckiego, trzeba było napisać je w lokalnej gwarze. Były to między innymi zdania: Wieviel PJund Wurst und wieviel Brod [Brot] wollt ihr haben?, Hinter un serm Hause stehen drei schOne Apfelbiiumchen mit rothen [roten] Aepfelchen [Apfel chen]. W 1877 r., kiedy Wenker został się pracownikiem biblioteki uniwersyteckiej w Marburgu, dzięki wsparciu uniwersytetu i władz pruskich, miał możliwość wypeł nienia ankiet w północnych i środkowych Niemczech zimą 1879/1880. Mógł to uczynić za pośrednictwem nauczycieli, którym zlecili tę pracę inspektorzy szkolni. Tym sposobem zebrał materiał z około 30 000 miejscowości (Stone 2003: 8). Badania G. Wenkera objęły m.in. również obszar Mazur, w tym powiaty ełcki, giżycki, mrągowski, olecki, piski, szczycieński. Czas, kiedy nauczyciele wypełniali kwestionariusze, był dość szczególny, jeśli chodzi o stan zachowania języka polskiego na Mazurach. Datowane są one bowiem: zima 1879/80 i rok 1887. Zaś od roku 1873 na Mazurach konsekwentnie usuwano język polski ze szkół (Jasiński 2003: 133). O polskich materiałach gwarowych znajdujących się w archiwum Niemieckie go atlasu językowego piszą szerzej G. Stone (1990) i K. Feleszko i 1. Siatkowski (1994), H. Popowska-Taborska, Ewa Rzetelska-Feleszko (2009). 122 DOROTA K. REMBISZEWSKA
Jedną stronę kwestionariusza zapehńały zdania do tłumaczenia, a na drugiej znajdowały się dodatkowe pytania o system fonetyczny, a także o stroje ludowe, o zwyczaje, o rozkład domu, o przyzwyczajenia żywieniowe. Wenker jednak zazna czył, że najważniejsze pozostaje tłumaczenie jako sprawa podstawowa. Komentarze na drugiej stronie kwestionariusza są w języku niemieckim. Ich od czytanie nie było łatwe. Niektóre zdania zapisane (archaiczną już dziś niemczyzną) ręcznie, szwabachą okazały się nieczytelne Większość tekstów umiała jedynie prze czytać emerytowana lektorka języka niemieckiego z Uniwersytetu Warszawskiego Leni Wagner-S~gaj. Przydatna była tu nie tylko jej bardzo dobra znajomość języka niemieckiego jako języka rodzimego, ale także doświadczenia w czytaniu z tekstów (drukowanych i odręcznych) w kroju gotyckim. O wartości materiałów zebranych z inspiracji G. Wenkera kilkakrotnie już pisano. Niewątpliwie te nieprofesjona1ne zapisy stanowią bardzo cenne źródło do badań dia lektologicznych, analiz związanych z geografią językową W tym tekście chciałabym jednak zwrócić uwagę na niejako poboczne zagadnienie, a mianowicie wartość ko mentarzy pozajęzykowych, umieszczanych przez nauczycieli w szkołach pruskich z wymienionych powiatów. Te dość szczątkowe dane są cennym uzupełnieniem infor macji zawartych w opracowaniach z końca XIX wieku i z wieku XX (zarówno w języku polskim, jak i niemieckim) na temat obyczajowośc~ tradycji, zachowań Mazurów. Kwestionariusze G. Wenkera dostarczają danych o liczbie ludności mazurskiej i niemieckiej oraz znajomości języka polskiego i niemieckiego. Tę kwestię jednak pomijam, gdyż wymaga ona odrębnego omówienia. Nie wszyscy nauczyciele jednakowo solidnie traktowali prośbę swoich przeło żonych o wypełnienie ankiet. W niektórych ograniczono się zaledwie do przetłuma czenia zdań. W wielu jednak nie pominięto odpowiedzi na pytania, które dla współ czesnego czytelnika są szczególnie interesujące. Podane poniżej przykłady pochodzą z 56 miejscowości, z wymienionych powiatów. Jedno z pytań kwestionariusza dotyczy stroju ludowego charakterystycznego dla wsi, w której nauczyciel zapisywał zdania. Często padała lakoniczna odpowiedź - nie, a niektórzy zapisywali dodatkowe uwagi, na przykład: Nie, podlegają ogólnej modzie (4)1, Nie, mężczyźni i kobiety ubierają się według mody (9), Tutejsi mieszkań cy nie mają żadnych szczególnych strojów ludowych (18), Ani u mężczyzn, ani u ko biet nie występuje żaden szczególny strój ludowy (50), Nie ma żadnych szczególnych strojów ludowych (3), Nie. Mężczyźni i kobiety noszą w zimie krótkie kożuchy do kolan (24), Tutejsi Mazurzy nie mają żadnych szczególnych strojów ludowych. Te bowiem zostały wyparte przez nowoczesne ubranie, szczególnie w młodszym pokole niu (36). Kobiety stroją się według miastowej mody (26). Pewne notatki dziś brzmią nieco enigmatycznie: kobiety: jak zwykle (21), [kobiety] zwyczajnie (43), Oprócz warmińskich strojów nie ma żadnych innych szczególnych ubiorów (1).
I Cyfra w nawiasie oznacza numer wsi w spisie miejscowości, który znajduje się na końcu artykułu. Wartość XIX-wiecznych kwestionariuszy Georga Wenkera... 123
Strój ludowy w oczach przedstawicieli wiejskiej inteligencji świadczył raczej o niskim poziomie życia, wskazywał na zacofanie i chyba nie stanowił przedmiotu dumy, wyróżnika lokalnej społeczności. Dowodzą tego zapisy: Nie! Jest dość szwa czek i maszyn do szycia; obie płcie ubierają się stosownie do mody (47) oraz Do niedawna [kobiety nosiły] gładkie białe czapki przepasane szeroką jedwabną wstąż kq, teraz [noszą] modne nakrycia głowy (4). Materiał z kilkudziesięciu kwestionariuszy umożliwia, choć mało szczegółowe, odtworzenie, jak ubierały się ówczesne kobiety. Męski punkt widzenia zapewne spowodował , że objaśnienia są ogólne, pozbawione detali, które dawałyby szansę precyzyjnego zrekonstruowania ubiorów. Jednocześnie pojawia się na przykład su rowa ocena: Kobiety noszą szyte przez siebie i zbyt rzucające się w oczy ubrania (31). Nauczyciele podkreślali samodzielną produkcję odzieży: paski i szyte własno ręcznie sukienki (28), kobiety noszą suknie z samodziału (42), kolorowe, własnoręcz nie szyte sukienki (35). Zapisujący koncentrowali się również na barwach stroju: kobiety noszą suto marszczone spódnice, ulubionym kolorem jest czerwień, fiolet zyskuje coraz bardziej [nieczytelne] (39), w zimie jaskrawoczerwone (45), czerwone sukienki i szerokie fartuchy (41), ubrania w jaskrawych kolorach, szczególnie jaskrawy czerwony wy stępują często i są popularne (55). Z notatek dowiadujemy się, że kobiety miały zwykle na sobie: sukienki z [nie czytelne], tunika, kapelusz z welonem, buty na obcasach (14), sukienki z [nieczytel ne], tunika (51), saruinły ze slWry, od kostki do łydki wiązane rzemieniami (7). Nieodzowny element stanowiło nakrycie głowy, o czym świadczy wielość ad notacji: Noszą białe nakrycia głowy, owinięte [nieczytelne] jedwabnymi chustami (1 5), chustki na głowie (37), kolorowe chusty wolWł białych czepców (25),jedwabne chustki wiązane jak turbany (22), noszą na głowach uszyte czapki, na nich dużąjed wabną chustę artystycznie związaną (41). Poza tym popularny był lniany czepiec owinięty kolorową jedwabną wstążką (1 0, 30), a także białe czapki, różne czepce, kobiety okręcone kolorowymi chustami (23), białe czepce owinięte kolorowymi chustami (19). Kobiety również nakładały w lecie białe czapki (8, 48) oplecione kolorowymi wstążkami (48), oraz małe cza peczki (22), czapki z wywiniętym szerokim rondem, haftem złotym lub srebrnym (1), biały czepek Z szerokimi jedwabnymi wstążkami, wolWł tego nakrycia głowy owija się jedwabną chustą za 10 marek, brązową lub czarną na czubku głowy i wiąże się w kokardę (49). Zaś kobiety z najniższej klasy noszą na głowie czapkę (czepek), okrę conąpółjedwabną chustą. Wiąże sięją na przedziałku (34). Inne nakrycia głowy obowiązywały na uroczystościach: Kobiety.na uroczyste okazje noszą białe czepce przepasane kolorową jedwabną wstążką związaną na kokardę na czubku głowy (29), Podczas uroczystości kobiety noszą czepki z tkaniny bawełnianej podobnej do lnu, często zdobione, które zakrywają jedynie tył głowy i wiązane są pod brodą na kokardę przy pomocy długich wstążek. WolWł czepka 124 DOROTA K. REMBISZEWSKA owijająjedwabną /wLorową chustę i wiążąją w /wkardę na czubku głowy (55). Na ślubie panny młode miały na głowie kapelusz z welonem (51). W kwestionariuszu oddzielono pytania o strój męski i kobiecy. Dlatego nauczy ciele wielokrotnie zwracali także uwagę na poszczególne elementy stroju męskiego oraz materiał, z którego były one wykonywane, a także sposób ich wytwarzania: Mężczyźni noszą prawie przez cały rok długie /wżuchy baranie (25), długie /wżuchy (37), /wżuchy (8); Mężczyźni noszą ubrania z samodziału (26), Własnoręcznie uszyte długie szare kapoty, noszone także w Lecie (35), Mężczyźni noszą w większości samo działy bawełniane lub wełniane, a w zimie szare [nieczytelne] lub krótkie /wżuchy (31), Tutejsi mężczyźni noszą jeszcze niebieskie wełniane spodnie i kubraki (29), długie Wandrock (25), długie kapoty, szerokie portki (38), długie kapoty za /wlana (41); Zimą noszą krótkie kurtki futrzane (37), Odzież własnoręcznie uszyta (16). Chyba za szczególnie znamienne uznano barwę męskich okryć wierzchnich (ten element obecny jest także w opisach strojów kobiecych), bo w kilku kwestiona riuszach to odnotowano: mężczyźni noszą szare kapoty (52, 53), szare ubrania (28), szare stroje (23), szara kapota (14, 51), długie, szare (21), mężczyźni z najniższej klasy noszą długie kapoty, przeważnie z samodziału czarnego lub szarego (34) szare kapoty, dominuje czerwień w marynarkach (45), szare Wandrock (Wandrocke) (19), sambijscy mężczyźni noszą niebieskie lub szare kapoty (kurtki) z krótkim mankietem i długimi połami (1), szare kapoty z samodziału z niebieskim lub czarnym /włnierzem i wyłogami (17), mężczyźni preferują długie kurty w /wlorze niebieskim (42), niebie skie /włnierze i wyłogi (56), /wlorowe tkane kubraki (22), w zimie noszą białe /wżu chy z wyhaftowanymi inicjałami właściciela (48). Dość dużo miejsca poświęcono obuwiu: Noszą chodaki, podeszwy ze skóry, przymocowane rzemykami do stóp owiniętych szmatami (15), a także sandały ze skóry, od /wstki do łydki wiązane rzemieniami (7), drewniaki (14), na nogach drew niaki zwane Gćinseriimpfe (37), drewniane obuwie lub też łapcie (38), łapcie z łyka (28), obuwie z niegarbowanej skóry lub łyka (33), łapcie lub chodaki (53). Ponadto mężczyźni noszą drewniane sandały ja/w obuwie (32 - u biedniejszych ludzi, 45), sandały (22,32,43,44) zwane chodakami (20, 41,5254), chodaki (2, 43, 44, 49,51, 53), a także długie buty z cholewami na uroczyste okazje (29). Sporadycznie występują zapisy o nakryciach głowy u mężczyzn: Do niedawna okrągłe, kapeLusze filcowe z szerokim rondem, teraz czapki (4), Tutejsi mężczyźni noszą duże czapki futrzane (29). G. Wenkera interesowały nie tylko informacje związane ze strojem ludowym. Py tał także o sposoby budowy domu, wykonywane prace, charakterystyczne zwyczaje. Nie zabrakło więc zapisów o szczegółach architektonicznych i rozmieszczeniu pomieszczeń oraz ich wyposażeniu, od bardzo ogólnych po nieco bardziej szczegó• łowe: Budowa domu - jak zwykle (21), Domy buduje się z nadbudowanym pięter kiem (14, 51), Mieszkanie składa się przeważnie z dużej izby, w której mieszka razem kilka par (35), Domy budowane są szczytem do ulicy (49), Wystrój jest w zasadzie Wartość XIX-wiecznych kwestionariuszy Georga Wenkera ... 125 wszędzie taki sam. Prawie w każdym mieszkaniu w kącie stoi łóżko z baldachimem, z kolorowymi zasłonkami (23), Budują osobno stojące domy z dużą izbą frontową i małą izbą z tyłu (zwaną zapieckiem) i dużą sienią, do której przylega chlew. Dobre gospodynie karmią świnie w sieni, gdzie przy suficie przytwierdzone są żerdz ie, na których chowa się kury. Gzyms okienny jest ozdobiony na biało lub niebiesko tak jak pomalowane są okiennice. Jako ozdoba w izbie służy szeroki otwarty kredens z pół kami (zwanymi ,,Politze"), na których stoją kolorowe talerze, miski i łyżki (29), Domy są jednop iętrowe. Najczęściej z drewna, pokryte słomą. W starych domach połowa domu była przeważnie używana jako stajnia. Ten rodzaj budowania jest obecnie jednak prawnie naganny, a więc zanika. Również solidne budowle nie są [nieczyteI ne]. Gdyż drewno jest teraz w cenie (5), Domy mieszkalne są z drzewa, mają słomia ne dachy, ale są także masywnie zbudowane domy. Wieś położona na terenie pod mokłym . Dlatego też to ma niekorzystny wpływ na zdrowie (26). Kilku nauczycieli uznało za interesujące zamieszczenie informacji o warunkach lokalowych i położeniu socjalnym Mazurów. Są to zwykle krótkie opisy, które jed nak pozwalają stworzyć wyobrażenie o bardzo nędznej sytuacji mieszkaniowej i bytowej: Rzuca się w oczy bieda (27), Głównym pokarmem są ziemniaki, zastępują one biedniejszym chleb (35), W miesiącach zimowych tutejsi mieszkańcy jedzą tylko dwa razy dziennie - rano i wieczorem. Raz ziemniaki z kapustą kiszoną, następnie ziemniaki z sokiem z kiszonej kapusty. Dlatego też uczniowie są w szkole dosyć ospa li. Chleb, mięso i porządne dania tutejsi mieszkańcy jedzą tylko w czasie wielkich dorocznych świąt i w czasie żniw (49). Na weselach, chrzcinach, pogrzebach je się chleb i pije wódkę, wszyscy goście się radują. Bieda jest powodem takiego sposobu życia (49). Nierzadko egzystują wspólnie ludzie i zwierzęta: Pomieszczenia dla ludzi i dla zwierząt znajdują się często pod jednym dachem (25), U biedniejszych mieszka nie i pomieszczenie dla zwierząt znajduje się niekiedy pod jednym dachem (23), W starych chłopskich domach używa się jednej ich części jako stajni dla koni i chle wika dla świń. Mieszkanie (izba) i "zapiecek". W zimie kury siedzą w " Kutze" pod kominem, świnie tuczne i gęsi jedzą w izbie (to wszystko oczywiście u starych zwy czajnych gospodarzy) (47). Nauczyciele zapisywali także uwagi odnoszące się do codziennych czynn
Okazją do zabawy było zakończenie żniw: W czasie żniw urządza się święto "plon" (14, 51). Gdy żeńcy przynoszą plon do domu, oblewa się ich wodą (14). Po zbiorach żyta świętuje się w każdym domu "plon". Z pola idzie się śpiewając do domu, gdzie następnie w spokoju żwawo zabierają się za mazurskie potrawy (ryb nie może zabraknąć) i butelkę z wódką (23). Po zakończeniu zbiorów żyta niosą wieniec dożynkowy do domu, śpiewając przed wejściem pieśń pochwalną (36). Dość skąpe są informacje mówiące o tradycjach wynikających z praktyk reli gijnych, a wyznaczających etapy życia poszczególnych osób. Znajdują się tylko wzmianki typu: Na chrzciny kobiety przynoszą kaszę, mąkę, słoninę, jajka itd. Męż czyźni dają matce wraz Z życzeniami pieniądze (11), Z okazji wesel, chrzcin i pogrze bów u bogatych Mazurów ucztuje się. U Niemców nie ma tego zwyczaju (46) , W czasie ślubów jest zwyczaj wyboru mistrza ceremonii (35), Wesela i chrzciny trwają z reguły 3-8 dni (21), Wesela trwają przeważnie 3-4 dni, 2 dni u panny mło dej i 2 dni u pana młodego. Poza tym chodzono do wszystkich zaproszonych gości, jedząc i muzykując (23), Wraz ze strojami ludowymi zanikają stopniowo także dawne zwyczaje pogrzebowe i weselne (36). Inny zaś nauczyciel napisał, że Obyczaj 3-4- dniowego świętowania wesel, chrzcin i pogrzebów ulega zanikowi. Obecnie trwają one jeden, najwyżej dwa dni. Zniknął również zdobiony czerwonymi wstążkami i chustami zapraszający na ślub, zastępuje go karta z zaproszeniem (5) . Kolejna kwestia to duchowość Mazurów, ich stosunek do wiary. To zagadnie 2 nie omówiłam w osobnym artykule • Tylko w kilku kwestionariuszach pokuszono się o refleksję na temat usposobie nia Mazurów, gdzie padają melioratywne określenia: Mazurzy to przeważnie dobro duszny lud. Są zdecydowanie wierni królowi (40), Poza tym mieszkańcy to dobrzy ludzie, żyją zgodnie, są pracowici, w niedzielę chodzą pilnie do kościoła, sąposłuszn i władzy, chętnie posyłają dzieci do szkoły i cieszą się, że są one nauczane w języku niemieckim (26). Skoncentrowano się jednak głównie na skłonnościach ludu mazur skiego, jego przywarach: Picie wódki ponad miarę występuje także wśród kobiet, a nawet dzieci, stąd też dominuje niechęć do pracy i wielka bieda (50), Wódkę pije się ponad miarę (5), Dominuje skłonność do wódki (40), Główną używką prostego człowieka jest wódka, której nie może zabraknąć przy żadnym wydarzeniu. Przy każdej okazji ludzie się tak upijają że rozchodzą się uprzednio się pobiwszy. Kiedy wytrzeźwieją zapominają o wszelkich obrazach i je wybaczają (47), Kobiety piją stosunkowo więcej samogonu niż mężczyźni (25). Jeden komentarz jest szczególnie dobitny: Bardzo kłótliwi, kradną zabobonni, pieniacze, mściw i (55). Jednak ktoś bardziej pokojowo nastawiony do miejscowej ludności dopisał pod spodem [nieczy telny podpis]: So schlimm ist die Sache nich t [Nie jest tak źle] (55).
2 Duchowość XIX-wiecV'lych Mazurów na podstawie archiwalnych materiałów Georga Wenkera (w druku). Wartość XIX-wiecznych kwestionariuszy Georga Wenkera ... 127
Kwestionariusze wypehriane przez nauczycieli z Prus Wschodnich na potrzeby Niemieckiego atlasu językowego, jak wynika z powyższych rozważań, stanowią nieprzecenione źródło do badań etnograficznych, demografii historycznej, historii kultury materialnej. Dostarczają danych o strukturze ludności, jej życiu codziennym, pracach, rozrywkach, nałogach. Są także cenne z tego powodu, re uwagi zapisywali ludzie związani bezpośrednio z daną wsią, co prawda stojący nieco wyrej w hierar chii społecznej, bo reprezentujący miejscową inteligencję, ale dobrze znający teren i lokalne uwarunkowania. Komentarze do ankiet Wenkera mogą być także cieka wym uzupehrieniem dobrze znanych i często cytowanych opracowań Toeppena (1998) czy Oldenberga (2000), odnoszących się do XIX-wiecznych Mazur.
Summary
The artide discusses the non-linguistic comments to atlas of the Gennan language (Deut sher Sprachatlas), dating from the years 1879/80 and 1887, from the area of Mazury (56 lo calities), especially the Ełk, Giżycko, Mrągowo, Olecko, Pisz, and Szczytno counties. These rather fragmentary data are a valuable supplement to infonnation contained in the studies from the late nineteenth and the twentieth century (both in Polish and Gennan) on the customs, traditions, behaviors of Masurians. Questionnaires completed by teachers from East Prussia for the Gennan linguistic atlas are a valuable source for ethnographic research, historical.demography, history, and culture. They provide data on the population structure, its daily life, wark, entertainment, and addictions. They are also valuable for this reason that the notes were written down by people directly bound to a particular village, albeit standing slightly higher in the social hierarchy, because they represent the local intelligence, thoroughly familiar with the terrain and local conditiollS. Comments to Wenker polls may also be an interesting complement to the well known and often quoted studies of Toeppen and Oldenberg related to the nineteenth-century Mazury. 128 DOROTA K. REMBISZEWSKA
Wykaz cytowanych miejscowości: l. Bagienice (niem. Alt Bagnowen), pow. mrągowski (nr kwest. 57286); 2. Czarkowy (niem. Grąd Worfengrund), pow. szczycieński (nr kwest. 57054); 3. Dłużec (niem. Langendorl), pow. mrągowski (nr kwest. 57107); 4. Dźwiersztyny (niem. Schwirgstein), pow. szczycieński (nr kwest. 53667); 5. Faszcze (niem. Faszen), pow. mrągowski (nr kwest. 57292); 6. Fuleda (niem. Faulhoden), pow. giżycki (nr kwest. 57209); 7. Głuch (niem. Glauch), pow. szczycieński (nr kwest. 56886); 8. Góra (niem. Gurra), pow. piski (nr kwest. 57299); 9. Iznota (niem. Isnothen), pow. mrągowski (nr kwest. 57182); 10. Jabłonka (niem. Ad!. Jablonken), pow. szczycieński (nr kwest. 56989); 11. Judziki (niem. Judziken), pow. olecki (nr kwest. 57214); 12. Kamionki (niem. Camionken), pow. giżycki (nr kwest. 57216); 13. Karwica [Kurwia] (niem. Gr. Kurwien), pow. piski (nr kwest. 57067); 14. Kąp (niem. Campen), pow. giżycki (nr kwest. 57220); 15. Kiełbasy (niem. Kelbassen), pow. szczycieński (nr kwest. 56898); 16. Kipary (niem. Kiparren), pow. szczycieński (nr kwest. 56940); 17. Klon (niem. Liebenberg), pow. szczycieński (nr kwest. 56901); 18. Kolonia (niem. Griinwalde), pow. szczycieński (nr kwest. 57060); 19. Konopki (niem. Konopken), pow. piski (nr kwest. 57(02); 20. Kowalik (niem. Kowallik), pow. szczycieński (nr kwest. 56907); 21. Krzywe (niem. Krzywen), pow. ełcki (nr kwest. 57138); 22. Linowo (niem. Leinanu), pow. szczycieński (nr kwest. 56987); 23. Lipińskie (niem. Lipinsken), pow. ełcki (nr kwest. 57127); 24. Lisewo (niem. Lissewen), pow. ełcki (nr kwest. 57139); 25. Liski (niem. Lissen), pow. piski (nr kwest. 57(05); 26. Lubiewo (niem. Lubiewen), pow. mrągowski (nr kwest. 57116); 27. Małszewko (niem. Ad!. Malaschowen), pow. szczycieński (nr kwest. 57170); 28. Mateuszki [Bialy Grunt] (niem. Bialygrund), pow. szczycieński (nr kwest. 57062); 29. Michałki (niem. Michelsdorl), pow. szczycieński (nr kwest. 56984); 30. Nowe Kiejkuty (niem. Neu Keykuth), pow. szczycieński (nr kwest. 56990); 31. Olszewo (niem. Olschoewen), pow. olecki (nr kwest. 57223); 32. Opaleniec (niem. Opaleniec), pow. szczycieński (nr kwest. 56957); 33. Orzeszki (niem. Zielonygrund), pow. szczycieński (nr kwest. 56899); 34. Orzyny (niem. Erben), pow. szczycieński (nr kwest. 57176); 35. Ostrowy (niem. Alt Werder), pow. szczycieński (nr kwest. 56941); 36. Ostrokół (niem. OstrokolIen), pow. ełcki (nr kwest. 53661); 37. Pawłocin (niem. Pawlozienen), pow. piski (nr kwest. 57004); 38. Pierkunowo (niem. Pierkunowen), pow. giżycki (nr kwest. 57217); 39. Piwnice Wielkie (niem. Gr. Piwnitz), pow. szczycieński (nr kwest. 56936); ... 129 Wartość XIX-wiecznych kwestionariuszy Georga Wenkera
40. Rozogi (niem. Friedrichshot), pow. szczycieński (nr kwest. 56904); kwest. 57190); 41. Różyńsk Wielki (niem. Gr. Rosinsko), pow. piski (nr (nr kwest. 56883); 42. Sasek Mały (niem. Paterschofensee), pow. szczycieński 43. Siódmak (niem. Schodmak), pow. szczycieński (nr kwest. 57051); 56997); 44. Spychowo [Pupy] (niem. Gr. Puppen), pow. szczycieński (nr kwest. 57063); 45. Stare Czajki (niem. Alt Czayken), pow. szczycieński (nr kwest. 56945); 46. Suchorowiec, (niem. Suchorowiec), pow. szczycieński (nr kwest. 57172); 47. Szczepanki (niem. Szczepanken), pow. szczycieński (nr kwest. 57238); 48. Szczybały (niem. Sczyballen), pow. giżycki (nr kwest. 49. Szkody (niem. Skoden), pow. piski (nr kwest. 57001); 50. Ścięciel (niem. Scienciel), pow. szczycieński (nr kwest. 56955); 51. Tałty (niem. Talten), pow. mrągowski (nr kwest. 57295); 52. Upałty (niem. Gr. Upalten), pow. giżycki (nr kwest. 57221); 56902); 53. Wilamowo (niem. Willamowen), pow. szczycieński (nr kwest. 54. Wujaki (niem. Wujaken), pow. szczycieński (nr kwest. 56900); 57065); 55. Występ (niem. Wystemp), pow. szczycieński (nr kwest. 56. Zawady-Tworki (niem. Sawadden), pow. ełcki (nr kwest. 57252); 57. Zawojki (niem. Zawoyken), pow. szczycieński (nr kwest. 56903). 130 DOROTA K. REMBISZEWSKA
Literatura
Feleszko K, Siatkowski 1., 1994, Polskie X1X-wiecme materiały gwarowe w Mar burgu, ,,Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego", t. 45, War szawa, s. 52-57. Jasiński A., 2003, Przeobrażenia społecmości mazurskiej na przełomie XIXIXX wie ku, w: Tenże, Między Prusami a Polską. Rozprawy i szkice z dziejów War mii i Mazur w XVIII-XX wieku, Olsztyn. Oldenberg F.S., 2000, Przyczynki do pomania Mazur. Sprawozdanie dla Centralne go Komitetu do Spraw Misji Wewnętrznej, przełożyła M. Szymańska Jasińska, opracował i wstępem poprzedził G. Jasiński, Warszawa. Popowska-Taborska H., Rzetelska-Feleszko E., 2009, Dialekty kaszubskie w świetle XlX-wiecmych materiałów archiwalnych. Prezentacja i opracowanie ka szubskich materiałów językowych zebranych przez Georga Wenkera w la tach 1879-1887, Warszawa. Stone G., 1990, Polskie materiały dialektycme w archiwum Niemieckiego atlasu językowego w Marburgu, ,,Język Polski", LXX, z. 3-4, s. 124-127. Stone G., 2003, Der erste Beitrag zur sorbischen Sprachgeographie. Aus dem Archiv des Deutschen Sprachatlas, Letopis. Casopis za rec, stawizny a kulturu ŁuZi.skich Serbow. Cyłkowny zwjask 50. Wosebity zesiwk, Red. S. Wolke, Cottbus. Toeppen M., 1998, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, przełożyła M. Szymańska-Jasińska, opracował i wstępem poprzedził G. Ja siński, Olsztyn. Wartość XIX-wiecznych kwestionariuszy Georga Wenkera ... 131 132 DOROTA K. REMBISZEWSKA
~~;". ------~------~------~----~----~--~
S" r lU' ńet ltrr! ~" U.I"." ...... Ii.li!!, i. !ltf/r1 ... !Bcil.. al. n .. i. ~. !llki.,..oi., ( ••• bfl4 ~ !JI.ofd) _ dltilill't ~ ...r ... q "" ~'" ttł •• łhł. iw ~!Ira. 1BIoIot t 171110. Dr. t. i8fttft, ... . _ ... ABODE. FG~I 'KL/NOPQ.RSTYVWZI01284X~7-Ś9 '_ ... a:~ .... _ . Wartość XIX-wiecznych kwestionariuszy Georga Wenkera ... 133 k-J! 134 DOROTA K. REMBISZEWSKA e. ' .. Wartość XIX-wiecznych kwestionariuszy Georga Wenkera ... 135 136 DOROTA K. REMBISZEWSKA ~ ~f..~~ ,' - -o,. ·.,.:o, \·t.t •. \. , ~------~----~----~----~----~----.. ~---- ~łf Ualn"',b.l. &CO&fi