Przegląd Archeologiczny, 1926, T. 3 R 8 z. 2, s. 116-130

116 PRZEGLĄD ARCHEOLOGICZNY Tom III.

Konrad Jażdżewski. Nowe znaleziska w powiecie rawickim.

Nouvelles trouvailles du district de Rawicz (Grande Pologne)

Z 12 rycinami. — Avec 12 gravures.

Leżący na pograniczu Wielkopolski i Śląska W prehistorji naszej dzielnicy znany był po- Środkowego rawicki nie został jeszcze wiat rawicki z następujących miejscowości: tak szczegółowo zbadany jak np. pow. jaro- Chojno, , Dubinek, Golejewo, Gościeje- ciński, średzki lub szamotulski. Tłumaczy się wice, Jeziora, Jutrosin, Rawicz, Słupia Kapi- to oddaleniem od takich centrów jak Poznań tulna, Sworowo, Szkaradowo, Waszkowo, , (za czasów zaborczych i Wrocław), częściowo Zawada1). Zabytki z tych miejscowości po-

też brakiem dogodnej komunikacji wewnątrz chodzą z młodszej epoki kamiennej, z wcze- samego powiatu, szczególnie w południowej snej, środkowej i późnej epoki bronzowej, jego części, obfitującej właśnie w dość dużą z okresu halsztackiego, lateńskiego, rzymskiego ilość stanowisk prehistorycznych. Rdzeniem i wczesnohistorycznego. Najsłabiej zbadana pacierzowym powiatu jest rzeczka Orla (do- była epoka kamienna, wskutek tego, że badacze pływ Baryczy) wraz z jej dopływami: Starą niefachowcy zwracali prawie wyłącznie swą Orlą, Dąbroczną i Masłówką. Wokoło nich uwagę w kierunku cmentarzysk w rodzaju grupuje się wielka część stanowisk prehisto- Chojna, będącego jednem z największych hal- rycznych. Ciążenie systemu rzecznego ku Ślą- sztackich cmentarzysk łużyckich w Wielko- skowi jak i wyraźne wpływy w ceramice (ne- polsce. Główna zasługa w ratowaniu wspo- olitycznej i łużyckiej) nasuwają myśl o bliskiej mnianych wyżej zabytków przypada ks. dzie- styczności naszych przodków ze Śląskiem. kanowi Zakrzewskiemu w Wolsztynie i p. hr. Tom III. PRZEGLĄD ARCHEOLOGICZNY 117

Czarneckiemu z Golejewka. — Zbadawszy się szereg piaszczystych pagórków pokrytych w południowej części powiatu z górą 50 sta- zagajnikiem brzozowym. Szczyty poszczegól- nowisk z epoki kamiennej, 8 stanowisk z II. nych pagórków (których jest 8) dadzą się wy- okresu bronzowego, około 30 kultury łużyckiej, odrębnić jako osobne stanowiska. Stanowisko 1 1 stanowisko kultury grobów kloszowych, 4 z wczesnego okresu rzymskiego i kilkanaś- cie z okresu wczesno- historycznego, prag- nąłbym dać krótki opis tych stanowisk z u- względnieniem ich po- łożenia,inwentarza, ce- ramiki, oraz kultury do której należą.

Epoka kamienna. Stanowiska czysto mezolityczne. Domaradzice. Stanowisko 2. Wydma częściowo rozwiana, położona przy 21 kilometrze szosy z Rawicza do Dubina. Na tejże wy- dmie stanowisko z II. okr. bronz, i z okr. wczesnohistorycznego. Inwentarz: Wiór ukoś- nie ścięty 1 ; skrobacz łódkowaty 1 (Ryc. X. nr. 3); skrobacze amor- ficzne; skrobacze dro- bne; oskrobywacze; wióry z retuszem użyt- kowym; wióry, rdzenie, okrzeski, kości spalone.

Miejska Górka. Wydma na północ- ny zachód od miasta, położona pod lasem między Dąbroczną a Ryc, II. 1. Miejska Górka. — 2. Maj. Sarnowa. St. D. — 3,34, 5 a, b, c, Maj. torem kolejki do Krobi. Sarnowa-Folusz St. 1. — 6. Maj. Sarnowa-Folusz St. 3. — 7. Maj. Sarnowa- Na stronie zachodniej Folusz St. 5. — 8. Kowaliki St. 1. — 9. Łaszczyn. St. 2. — 10, 11, 12. Kowaliki St. 2. — 13. Łaszczyn. St. 1. — 14. Konarzewo St. 2. — Szymanowo St 1. tej wydmy znajduje się 1 2 1 2 (Nr. 7 w /3 w. n., reszta w /3 w. n. — No. 7 en /3, le reste en /3 gr. nat.). stanowisko mezolity- czne, w części zaś wschodniej są ślady stanowiska łużyckiego. jest najbardziej wysunięte ku wschodowi. In- Inwentarz: Grocik igiełkowaty o podstawie wentarz: Grociki igiełkowate o podstawie uko- ukośnej 1 ; skrobacz drobny 1 ; skrobacz rdze- śnej 2; grocik igiełkowaty o podstawie nieza- niokształtny (Ryc. II. nr. 1); okrzeski. Kultura łuskanej 1 (Ryc. II. nr. 3); szeroki grocik tardenuaska. igiełkowaty o podstawie prostej 1 ; skrobacz rdzeniokształtny 1 (Ryc. II. nr. 5); skrobacz Majętność Sarnowa-Folusz. Stanowisko 1. nieregularny 1 ; oskrobywacze drobne 4 (Ryc. II. W rozwidleniu utworzonem przez Dąbrocznę rys. 4); skrobacz drobny 1; wióry, rdzenie, i jej dopływ tuż przy leśniczówce Folusz ciągnie okrzeski, kości spalone. Kultura tardenuaska. 118 PRZEGLĄD ARCHEOLOGICZNY Tom III.

dują się tam również ślady stanowiska z II. okr. bronzo- wego, pozostałości kultury łu- życkiej i z okresu rzymskiego. Inwentarz : Grocików igiełko- watych o podstawie ukośnej 8 (Ryc. VI. nr. 1,2); grociki igieł- kowate o podstawie niezałus- kanej 2 ; grociki igiełkowate uszkodzone 2; grocik trzonecz- kowy niedokończony 1 (Ryc. VI. nr. 3) ; grocików dłutowa- tych 12 (Ryc. VI. nr. 8, 19); grocik dłutowaty trójkątny 1 (Ryc. VI. nr. 9) ; skrobacz wió- rowy podwójny półokrągły i ukośny 1 (Ryc VI. nr. 4) ; skro- bacze półokrągłe 4 (Ryc. VI. nr. 5, 6) ; skrobaczy wióro- wych 9 (Ryc. VI. nr. 16; skro- baczy wiórowych z krzemie- nia czekoladowego 6 (Ryc. VI. nr. 13); skrobacze rdzenio- kształtne 2 ; wiórek obustron- nie załuskany 1 ; skrobacze amorficzne (Ryc. VI. nr. 7) ; skrobacze drobne; oskrobywa- cze (Ryc. VI. nr. 18); łuszcz- niki (Ryc. VI. nr. 17); oskroby- wacze drobne ; wiór ukośnie ścięty z krzemienia czekola- Ryc. III. Mapa stanowisk prehistorycznych na terenie dowego 1 (Ryc. VI. nr. 14); majętności Sarnowa. — Carte des stations préhistoriques sur le grocik dłutowaty z jednym bo- territoire de la domaine Sarnowa. kiem załuskanym półkolisto z krzemienia czekoladowego 1 Szymanowo. Stanowisko 1. (Ryc. VI. nr. 15); grocików sercowatych 5 Wydma częściowo rozwiana, leżąca na pół- (Ryc. VI. nr. 11, 12); grocik sercowaty z wnę- noc od Szymanowa, tuż przy torze kolejki ra- kami bocznemi 1 (Ryc. VI. nr. 10); wióry z re- wicko-kobylińskiej, 1 km od dworca rawickiego. tuszem użytkowym, wióry, rdzenie, okrzeski. Obok śladów stanowiska mezolitycznego spo- Ceramika: Ułamki kilku puharów z lejkowatym brzegiem (Ryc. VI. nr. 20, 22); ułamki kilku tyka się również zabytki ze stanowiska łużyc- 2 kiego i wczesnohistorycznego. Inwentarz: Gro- flasz z kryzą (Ryc. VI. nr. 21) ), ułamek na- cik igiełkowaty uszkodzony 1 ; grociki dłuto- czynia charakteryzujący sposób lepienia (Ryc. wate 2 ; skrobacze drobne 2; łuszcznik 1; IV) ; ułamki naczynia z wióry, okrzeski, kości spalone. Kultura tar- ornamentem w postaci denuaska. słupków pionowych wy- ciskanych stempelkiem i Śląskowo. Stanowisko 1. krzyżyków pod niemi(Ryc. Pole piaszczyste położone w kolanie Orli, X. nr. 6); ułamki naczyń 1 l /2 km na południowy wschód od Śląskowa. z ornamentem w postaci Tamże stanowisko łużyckie i wczesnohisto- słupków pionowych wy- ryczne. Inwentarz: Skrobacz wysoki (Ryc. X. konanych stempelkiem nr. 4); rdzenie, okrzeski. lub patykiem poniżej kra- wędzi, ułamki naczyń z Stanowiska ornamentem w postaci mezolityczne pospołu z neolitycznemi. kilku linij równoległych poprzerywanych pasmem Ryc. IV. Ryc. V. Dębno Polskie. Stanowisko A. słupków pionowych wy- Ryc. V. Dębno 1 Polskie St. A. Wydma częściowo rozwiana, l /2 km na ciskanych patykiem (Ryc. VI. nr. 23); ułamek na- Ryc. VI. Maj. południowy-wschód od Rawicza, pod lasem. Sarnowa St. C. Prócz zabytków mezo- i neolitycznych znaj- czynia ze zgrubiałym w. n. — Gr. nat. Tom III. PRZEGLĄD ARCHEOLOGICZNY 119 brzegiem (Ryc. VI. nr. 24) ; ułamki zdobione grocik dłutowaty 1 ; skrobaczy półokrągłych 6 ; rzędami słupków pionowych i rombami utwo- oskrobywaczy 5; skrobaczy drobnych 7; wiór rzonemi ze skośnych odcisków sznura (Tabl. zatępiony na części krawędzi bocznej i zuży- X. nr. 5) ; fragmenty uch i guzków do chwyta- ty u podstawy (sęczka), służący zapewnie jako nia ; polepa, kamienie przepalone. Kultura łuszcznik 1 ; skrobacz rdzeniokształtny 1 ; rdzenie tardenuaska i wielkopolska częściowo z do- służące jako narzędzia wielorakiego użytku 2; mieszką wpływów noswickich. rdzenie służące jako łuszczniki 3; rdzeń, wióry,

2 Ryc. VI, Dębno Polskie. St. A. (wszystko w /3 w. n.) 2 Fig. IV. Dębno Polskie. Station A ( /3 gr. nat.).

Krystynki. Stanowisko 1. okrzeski, kości spalone. Ceramika : Ułamek 1 Wydma leżąca l /2 km na północy-wschód naczynia z ornamentem w postaci wytłacza- od Krystynek, niedaleko Dąbroczny, pod lasem. nych od wewnątrz guzków, ponad któremi znaj- Inwentarz: Grocik igiełkowaty uszkodzony 1 ; dują się ornamenty wykonane w technice 120 PRZEGLĄD ARCHEOLOGICZNY Tom III.

ściegu brózdowego ; brzeg tegoż ułamka jest Inwentarz; Grocik igiełkowaty trójkątny 1 ; skro- poprzecznie karbowany (Ryc. VII. nr. 24) ; bacz amorficzny 1 ; skrobacze rdzeniokształtne ułamek naczynia z nalepionym (poniżej wy- 2; oskrobywacz 1; skrobacze drobne 2; oskro- giętego nazewnątrz brzegu) wałkiem podko- bywacz drobny 1 ; rdzeń, wióry, okrzeski. wiastym (Ryc. VII. nr. 25) ; Polepa. Kultura Kostka spalona. Ceramika: Ułamek niezdo- tardenuaska i wschodniobałtycka 3). biony. Kultura tardenuaska, kultury neoli- tycznej nie da się określić.

Ryc. VII. 1—23. Maj. Sosnowa. St. C. — 24—26. Krystynki. St. 1. — 1 2 27—30. Krystynki. St. 2. (Nr. 26, 27, 29, 30 /3 w. n,, reszta /3 w. n. — 1 2 Les nos. 26, 27, 29, 30 en /3 gr. nat., le reste en /3 gr. nat.).

Majętność Sarnowa. Stanowisko A. Majętność Sarnowa. Stanowisko C. Wydma unieruchomiona przez drzewa i tra- Mała piaszczysta polana wśród lasu, mię- wy, w środku lasu. Znaleziska ukazują się dzy drogą wiodącą od Sarnowa do Folusza w miejscu, gdzie droga leśna przecina wydmę. a dopływem Dąbroczny. Inwentarz: Grocików Tom III. PRZEGLĄD ARCHEOLOGICZNY 121 igiełkowatych o podstawie ukośnej 5; grocik bacz rdzeniokształtny 1 ; oskrobywacze 2; igiełkowaty o podstawie niezałuskanej 1 ; sze- skrobaczy drobnych 5; skrobacze amorficzne 2; roki grocik igiełkowaty o podstawie prostej 1 wiór ukośnie ścięty 1. Rdzenie, wióry, okrzeski, (Ryc. VII. nr. 3); grociki igiełkowate łukowate kości spalone. Ceramika: Ułamki naczynia 2 (Ryc. VII. nr. 4); grociki igiełkowate uszko- z pasmami z dwóch równoległych linij; ułamek dzone 2; grocików dłutowatych 6; skrobaczy naczynia z ornamentem we formie zygzaku. półokrągłych 5 (Ryc. VII. nr. 11, 12, 13); skro- Kultura tardenuaska. Kultury neolitycznej nie bacze retuszowane wkoło 2 (Ryc. VII. nr. 14, da się oznaczyć. 15); wiór o zatępionym tylcu 1 (Ryc. VII. nr. 1); wiórek o jednym boku zatępionym 1 (Ryc. Majętność Sarnowa-Folusz. Stanowisko 5. VII. nr. 2); skrobacz wysoki 1 (Ryc. VII. nr. 8); Pagórek piaszczysty o 100 m na zachód oskrobywaczy 5 (Ryc. VII. nr. 5, 6); skrobaczy od stanowiska 3. Inwentarz: Grocik igiełko- wiórowych 12; wiór o jednym boku zatępionym waty o podstawie niezałuskanej 1 ; skrobacz i podstawie ukośnie ściętej 1 (Ryc. VII. nr. 9); drobny 1; skrobacze amorficzne 2; gładzony wiór ukośnie ścięty 1 ; wiór duży z szarego, toporek roboczy ze skały osadowej ułamany biało nakrapianego krzemienia kieleckiego 1 w połowie 1 (Ryc. II. nr. 7); wióry, rdzenie, (Ryc. VII. nr. 7); wiór o obu bokach zatępio- okrzeski. Duża ilość spalonych kości. Cera- nych 1 ; łuszczniki 3; skrobacze drobne (Ryc. VII. mika: Ułamki bez ozdób. Kultura tardenuaska. nr. 10) oskrobywacze drobne, skrobacze amor- Kultury neolitycznej oznaczyć niepodobna. ficzne, wióry z retuszem użytkowym, wióry, Szymanowo. Stanowisko 2. rdzenie, okrzeski; ułamek płyty do gładzenia, kości spalone. Ceramika: Ułamki z ornamen- Wydma na północ od Szymanowa, położona tem guzków wytłaczanych na zewnątrz i z brze- nad torem kolejki między drogami wiodącemi giem skośnie karbowanym (Ryc. VII. nr. 18); z Szymanowa do Sarnowy. Na temże miejscu ułamki naczynia z ornamentem w postaci ściegu stanowisko łużyckie i wczesnohistoryczne. In- brózdowego (Ryc. VII. nr. 17). [Skorupy wy- wentarz: Grocik trzoneczkowy 1 (Ryc. X. nr. obrażone pod nrem. 17 i 18 w ryc. VII. dają 2); grocik dłutowaty 1; oskrobywacze 2; że- po sklejeniu z innemi ułamkami tegoż na- berko z retuszem 1 ; wiórek z retuszem 1 ; czynia okaz przedstawiony na ryc. X. nr. 1]; łuszcznik 1; wióry, okrzeski. Ceramika: Ułamek ułamki naczyń z ornamentem w postaci ściegu naczynia z ornamentem paznogciowym. Kultura brózdowego biegnącego równolegle w kilku tardenuaska. Kultura neolityczna nie da się rzędach (Ryc. VII. nr. 19, 20); ułamek naczy- określić. nia zdobionego ściegiem brózdowym i orna- mentem rytym (Ryc. VII. nr. 16); ułamki na- Stanowiska neolityczne. czyń z ornamentem w postaci skośnych nacięć Chojno. Stanowisko 1. w odmiennych kierunkach i ornamentem sznu- Wydma leżąca 1 km na południowy wschód rowym (Ryc. VII. nr. 23); ułamek naczynia od Chojna. Prócz znalezisk z epoki kamiennej zdobionego dwoma rzędami skośnych nacięć dostarczyła ona w wielkiej obfitości wykopalisk w odmiennych kierunkach (Ryc. VII. nr. 21); z cmentarzyska łużyckiego, niestety wandalsko ułamek naczynia z ornamentem w postaci ką- przez amatorskich poszukiwaczy zniszczonego. tów wsuwanych; ułamki ceramiki wskazujące Poza tem znajdują się tam pozostałości osiedla na sposób lepienia (Ryc. V.); ułamek puharu z okresu rzymskiego. Inwentarz: Grocik serco- z lejkowatym brzegiem z ornamentem w po- waty 1; skrobacz amorficzny 1; kamienie do staci pasma skośnych krzyżyków i kilku rzę- gładzenia 3; rozcieracz 1 ; rdzenie, wióry, dów odcisków sznura trójdzielnego od strony okrzeski. wewnętrznej, od strony zaś zewnętrznej z or- namentem w postaci zygzaku utworzonego przez Dębno Polskie. Stanowisko D. 4 1 skośne nacięcia (ryc. VII, nr. 22) ). Kultura tar- Pole uprawne piaszczyste 1 /2 km na pół- denuaska, wschodnio-bałtycka i wielkopolska nocny wschód od Dębna Polskiego. Na temże z domieszką wpływów noswickich. miejscu stanowisko łużyckie. Inwentarz: Gro- ciki dłutowate 2; wiórek, rdzeń, okrzeski. Majętność Sarnowa-Folusz. Stanowisko 3. Ceramika: Ułamki zdobione pasmami linij ró- wnoległych. Pagórek piaszczysty położony o 100 m na południowy zachód od stanowiska 1. Inwen- Domaradzice. Stanowisko 1. tarz: Grocików igiełkowatych o podstawie nie- Pole uprawne piaszczyste, 200 m na zachód załuskanej 7; grociki igiełkowate o podstawie od stanowiska 2. Inwentarz: Okrzeski. Cera- prostej 3; grocik igiełkowaty trójkątny 1 ; gro- mika: Skorupy niezdobione. ciki igiełkowate uszkodzone 4; przypuszczalnie niedokończony grocik dłutowaty wysoki 1 ; Domaradzice. Stanowisko 3. skrobacz łódkowaty 1 (Ryc. II. nr. 6); skro- Piaszczyste pole uprawne 1,7 km na wschód bacz wysoki 1 ; skrobacze półokrągłe 2; skro- od Domaradzie, tuż przy Orli, na południowy 16 122 PRZEGLĄD ARCHEOLOGICZNY Tom III. zachód od stanowiska Śląskowo 1. Na temże Kowaliki. Stanowisko 3. miejscu stanowisko łużyckie. Inwentarz: Rdzeń Polanka piaszczysta na południe od do- i wiórek. pływu Dąbroczny, 1 km na południe od Ko- Domaradzice. Stanowisko 4. walik: Inwentarz: Okrzeski. Ceramika: Ułamki Wydma 1,5 km na północny wschód od zdobione ukośnemi słupkami poniżej brzegu. Domaradzie. Na temże miejscu zabytki łu- życkie. Inwentarz: Łuszcznik, rdzeń, wióry, Krystynki. Stanowisko 2. okrzeski, kostka zwierzęca, polepa. Ceramika: Płaskie pole piaszczyste 1 km na pół- Ułamki niezdobione. nocny-wschód od Krystynek, 250 m na po- łudniowy-zachód od stanowiska 1. Stanowisko Drogi. czyste i bardzo obfite, jednakże wskutek ob- Wydma całkowicie rozwiana, na południe siania narazie niewykorzystane. Inwentarz: od wsi, przy drodze do Sworowa. Inwentarz: Ułamek piłki krzemiennej ze śladami wyświe- Rdzeń i wiórek. cenia, skrobacze amorficzne, łuszczniki, wiórki, Golejewo. Stanowisko 1. okrzeski, ułamki 3 siekier gładzonych (jednej krzemiennej, dwóch kamiennych); wielka ilość Piaszczyste pole uprawne na wschód od kości spalonych, węgle drzewne, polepa, roz- Golejewa. Na temże miejscu stanowisko łu- cieracze, kamienie do gładzenia, kamienie prze- życkie i z okresu wczesnohistorycznego. In- palone. Ceramika: Zrekonstruowane częściowo wentarz: Rdzenie, okrzeski, polepa, kości spa- z ułamków naczynie z podwójnym guzkiem lone (zwierzęce). Ceramika: Skorupy nie- na załomie brzuśca (Ryc. VIII. nr. 6); ułamki zdobione. naczyń o grubych ścianach z ornamentem Golejewo. Stanowisko 2. paznogciowym i guzem do chwytania (Ryc. VII. Wydma zalesiona, 1 km na południowy- nr. 27); ułamki naczyń z ornamentem w po- wschód od Golejewa. Na temże miejscu sta- staci pionowych dołków (Ryc. VII. nr. 29); nowisko łużyckie. Inwentarz : Łuszcznik, okrze- ułamki naczynia z listwą skośnie karbowaną sek i polepa. (Ryc. VII. nr. 28); ułamki naczynia z listwą zdobioną ornamentem palcowym (Ryc. VII. Góreczki Żabie. nr. 30); ułamki naczyń z listwami półkolistemi 3 Pole piaszczyste uprawne pod lasem, /4 km (w tem jeden z listwą półkolistą karbowaną) na zachód od Góreczek Żabich. Prócz tego (Ryc. VIII. nr. 8, 13); ułamki naczyń z uchami znajdują się tam ułamki naczyń wczesnohisto- taśmowatemi (Ryc. VIII. nr. 9), z uchami sznu- rycznych. Inwentarz : Okrzeski. Ceramika : Sko- rowemi kolankowatemi (Ryc. VIII. nr. 10) rupa niezdobiona. i sznurowemi okrągłemi (Ryc. VIII. nr. 11); ułamki z guzami; ucho karbowane od dzbana Jeziora. (Ryc. VIII. nr. 12); ułamki naczyń z kilkoma 1 Wydma /4 km na wschód od Jezior. In- rzędami ornamentów paznogciowych (Ryc. VIII. wentarz : Rozcieracz i okrzeski. nr. 5); ułamki brzegów kilku puharów lej- kowatych z ornamentem dwustronnym (zło- Kowaliki. Stanowisko 1. żonym od strony przedniej ze słupków pio- Na południe od Kowalik w widłach utwo- nowych lub skośnych i zygzaków i pod niemi, rzonych przez Dąbroczną i jej dopływ wydma z tylnej zaś z 3 lub 4 rzędów odcisków sznura wysoka około 15 m, częściowo rozwiana. Za- trójdzielnego i pasma skośnych krzyżyków pod bytki występują w dwóch gniazdach. Stano- niemi (Ryc. VIII. nr. 1, 3); ułamki brzuśców wisko 1. znajduje się na południe od stano- puharów lejkowatych, zdobionych grupami wiska 2. Inwentarz: Skrobacz wiórowy 1 ; kresek pionowych (Ryc. VIII. nr. 2) lub rzę- skrobaczy drobnych 7; oskrobywacze 2; wióry, dami zagłębień ukośnych (umieszczonych na okrzeski, kości spalone. Ceramika: Ułamek samym załomie z potrójnemi zygzakami pod misy z ornamentem paznogciowym i brzegiem niemi (Ryc. VIII. nr. 4); 2 przęśliki (Ryc. VIII. skośnie nacinanym (Ryc. II. nr. 8); ułamki nr. 7); duża ilość ułamków niezdobionych. naczyń bez ornamentów. Kultura wielkopolska z domieszką wpływów kultury noswickiej. Kowaliki. Stanowisko 2. Inwentarz: Skrobacze drobne 2; wióry, okrzeski. Ceramika: Ułamek naczynia zdo- Krystynki. Stanowisko 3. bionego ornamentem składającym się z 2 Uprawna górka piaszczysta, 1 km na po- równoległych linji pod brzegiem i zygzaku łudniowy wschód od Krystynek. Na temże również z dwóch linji złożonego (Ryc. III. miejscu stanowisko łużyckie. Inwentarz: Skro- nr. 12); ułamki naczynia z ornamentem sznu- bacze drobne 2: wióry z retuszem użytkowym, rowym (Ryc. II. nr. 10, 11). Kultura cera- rdzenie, okrzeski. Ceramika: Ułamek okrągłego miki sznurowej. ucha sznurowego, ułamki niezdobione. Tom III. PRZEGLĄD ARCHEOLOGICZNY 123

1 1 Ryc. VIII. Krystynki. St. 2. (Nr. 6 w /3 w. n., reszta w /2 w. n. 1 1 No. 6 en /3 gr. nat., le reste en /2 gr. nat.).

Łaszczyn. Stanowisko 1. nad dopływem Nasłówki. Inwentarz: Oskro- Wydma porośnięta zagajnikiem, położona bywacz drobny 1 ; wióry, rdzenie, okrzeski. między drogą wiodącą z Łuszczyna do Izbic Ceramika: Ułamek naczynia z ornamentem i drogą z Łaszczyna do Konarzewa, tuż nad w postaci słupków pionowych poniżej brzegu; dopływem Masłówki. Inwentarz: Wióry i ułamek naczynia z ornamentem w postaci okrzeski. skośnych słupków pod brzegiem; ułamek na- czynia zdobionego trzema równoległemi po- Łaszczyn. Stanowisko 2. ziomemi linjami; ułamek naczynia z uchem, Wydma częściowa porośnięta zagajnikiem, od którego zwieszają się frendzle (przypu- położona na północ od Łaszczyna, przy drodze, szczalnie 3); (Ryc. II. nr. 9); ułamek naczynia 16* 124 PRZEGLĄD ARCHEOLOGICZNY Tom III.

z nalepioną listwą, zdobioną odciskami palca. ną i drogą wiodącą ze Sarnowy do Sikorzyna. Kultura wielkopolska. Na temże miejscu stanowisko z II okr. bronz, . i okr. wczesnohistorycznego. Inwentarz Skro- bacz amorficzny 1 ; łuszczników 5 ; rdzeń 1 ; Żwirowisko na zachód od Niemarzyna w la- wiórek z retuszem użytkowym 1 ; okrzeski, sku zwanym „Chojka" i położonym nad Dąbro- polepa, kości spalone, 2 kamienie do gładze- czną. Znajdują się tam także zabytki łużyckie. nia. Ceramika : Ułamki niezdobione. Inwentarz: Wióry i okrzeski. Majętność Sarnowa-Folusz. Stanowisko 2. Osiek. Stanowisko 2. Pagórek piaszczysty położony między stano- Droga piaszczysta na skraju lasu, niedaleko 1 wiskiem 1 i 3. Inwentarz : Oskrobywacz dro- Orli, 1 /2 km na południowy-wschód od Osieka. bny 1 ; rdzenie, wióry, okrzeski. Inwentarz: Skrobacz amorficzny 1; wióry i okrze- ski. Ceramika: Ułamek niezdobiony. Majętność Sarnowa-Folusz. Stanowisko 4. Pagórek piaszczysty 50 m na północny- Osiek. Stanowisko 3. zachód od stanowiska 3. Inwentarz : Wiór Stok piaszczystego wzgórza porosłego lasem, ukośnie ścięty 1 ; oskrobywacz 1 ; skrobacz o 300 m dalej od stanowiska 2 w stronę Po- rdzeniokształtny 1 ; rdzenie, wióry, okrzeski. mocna. Inwentarz: Rdzeń. Majętność Sarnowa-Folusz. Stanowisko 6. Podborowo. Stanowisko 2. Pagórek piaszczysty 40 m na południe od Pole piaszczyste uprawne na skraju lasu, stanowiska 5. Inwentarz: Łuszcznik 1; łuszczka 1; 200 m na południowy-zachód od Podborowa. wióry, okrzeski. Na temże miejscu stanowisko łużyckie. In- wentarz: Łuszcznik i okrzeski. Majętność Sarnowa-Folusz. Stanowisko 7. Majętność Sarnowa. Stanowisko B. Pagórek piaszczysty 50 m na południowy- Wzniesienie piaszczyste przy skrzyżowaniu zachód od stanowiska 6. Inwentarz : Wiór za- dróg leśnych nad moczarem, oddalone 300 m łuskany na części jednego boku 1 ; wióry, od stanowiska A na południowy-zachód. Inwen- okrzeski, kości spalone. Ceramika ; Ułamek tarz: Skrobacz amorficzny 1 ; wióry, okrzeski. naczynia zdobionego ściegiem brózdowym. Ceramika: Ułamki naczyń bez ornamentu. Kultura wschodnia-bałtycka. Majętność Sarnowa. Stanowisko D. Majętność Sarnowa-Folusz. Stanowisko 8. Piaszczysty wzgórek wśród lasu, przy drodze Pagórek do połowy zalesiony 150 m na wiodącej ze Sarnowy do Folusza, o 100 m zachód od stanowiska 7. Inwentarz : Rdzeń dalej na południowy-wschód od stanowiska C. i okrzeski. Inwentarz: Piłka wiórowa 1 (Ryc. II. ryc. 2); Miasto Sarnowa. ułamek grocika sercowatego 1 ; wióry, okrzeski. Wydma 700 m od miasta na południowy Ceramika: Ułamek naczynia zdobionego lin- zachód między szosą do Rawicza a torem ko- jami równoległemi. lejki. Inwentarz: Rdzeń. Majętność Sarnowa. Stanowisko E. Słupia Kapitulna. Stanowisko 1. Wydma na zachodnim skraju lasu, 1 km 3 na północ od Kowalik. Inwentarz: Ułamek Piaśnica /4 km na południowy-wschód od piłki wiórowej 1 ; skrobacz drobny 1 ; oskro- Słupi. Na temże miejscu ślady stanowiska bywacz 1 ; wióry, rdzenie, okrzeski. Ceramika: łużyckiego i z okr. rzymskiego. Inwentarz: Ułamki naczyń bez ornamentu. Skrobacz amorficzny, łuszcznik, okrzeski. Majętność Sarnowa. Stanowiska F. Słupia Kapitulna. Stanowisko 3. l Wydma położona u północnego skraju lasu, Piaszczysta polana u skraju lasu /2 km na 700 m na południowy zachód od dworca północ od Krasnolipki. Na temże miejscu w Sarnowie. Wydma zniszczona przez wy- stanowisko z II. okr. bronzowego. Inwentarz: bieranie piasku. Inwentarz : Okrzesek. Skrobacz drobny, wiórek, okrzeski. Majętność Sarnowa. Stanowisko G. Sworowo. Polanka w lasku, na południe od szosy, Przy drodze i na polu piaszczystem, po tuż przy niej, 400 m na wschód od Kowalik. wschodniej stronie wsi. Inwentarz: Skrobacze Inwentarz : Okrzeski i kostka spalona. Cera- drobne 2; okrzesek. Ceramika: Ułamek nie- mika : Ułamki niezdobione. zdobiony. Majętność Sarnowa. Stanowisko 4. Szymanowo. Stanowisko 3. Pole piaszczyste zachwaszczone, położone Wydma położona 300 m na północ od szosy, 1 między szosą z Rawicza do Dubina, Dąbrocz- 1 /2 km na wschód od Szymanowa. Tamże Tom III. PRZEGLĄD ARCHEOLOGICZNY 125 stanowisko wczesnohistoryczne. Inwentarz: Słupia. Stanowisko 3. Skrobacz amorficzny, okrzeski, kamienie ze Ceramika: Ułamek z ornamentem tekstyl- śladami używania 2; krzemień ze śladami tłu- nym, brzeg (Ryc. X. nr. 7); ułamki niezdobione. czenia. Ceramika: Ułamki niezdobione. Zawady. Szymanowo. Stanowisko 4. Ceramika: Ułamki z ornamentem tekstylnym. Pole piaszczyste uprawne położone między stanowiskiem 1 a stanowiskiem 2. Inwentarz: Późna epoka bronzowa i wczesna epoka Piłka, rozcieracz i okrzesek. żelazna. Szymanowo. Stanowisko 5. 1 Kultura łużycka. Wydma położona 1 /4 km na południowy wschód od Szymanowa. Na temże miejscu Chojno. Stanowisko 1. stanowisko łużyckie i wczesnohistoryczne. Inwentarz: Paciorki bursztynowe 3; kółka Inwentarz: Skrobacz amorficzny, oskrobywacz, bronzowe 2; stopy bronzowe, ułamek szpili wiórek. żelaznej, ułamek naszyjnika żelaznego, kości spalone. Ceramika: Zrekonstruowane z ułam- Szymanowo. Stanowisko 6. 3 ków grafitowane naczynie baniaste z lejkowato Piaśnica położona 1 /4 km na wschód od wygięty wyraźnie oddzieloną szyjką; poniżej za- Szymanowa tuż przy szosie po północnej jej łomu, na górnej części brzuśca znajdują się 3 lub stronie. Tamże stanowisko łużyckie. Inwen- 4 guzy, w jednej trzeciej zaś wysokości naczy- tarz: Skrobacz amorficzny. nia umieszczone są poziome, półksiężycowato Śląskowo. Stanowisko 2. wcięte listewki do chwytania, przypuszczalnie odpowiadające ilością guzom i umieszczone Piaśnica położona 1/ km na południowy 2 mniejwięcej w środku między niemi. Naczynie wschód od Śląskowa. Inwentarz: Okrzesek. zdobione jest dużemi zębami utworzonemi Zawady. z pasm składających się z dwóch grup potrój- 1 Wydma /2 km na północny-wschód od Za- wad, wysoka około 15 m, zniszczona przez wybieranie piasku. Oprócz znalezisk neoli- tycznych spotyka się tam również zabytki z II. okr. bronzowego. Inwentarz: Okrzeski, ułamek rozcieracza. Ceramika: Ułamek naczynia sito- watego, ułamki uch, polepa.

II. okres bronzowy. Kultura przedłużycka5).

Dębno Polskie. Stanowisko A. Ceramika : Ułamki naczyń z listwami i brzegi. Dębno Polskie. Stanowisko C. Wydma położona na północny zachód od wsi, tuż przy niej, koło wiatraka. Ceramika: Ułamki niezdobione. Ryc. IX. Chojno. St. 1. (1/ w. n. — 1 4 / gr. nat.) Domaradzice. Stanowisko 2. 4 Ceramika: Ułamki naczynia z odciskami nych linji z rowkiem pośrodku. Zęby te wiszą słomy. po jednym między dwoma guzami, pola zaś Golejewo. Stanowisko 3. objęte przez nie zdobione są dalszemi zębami 1 lecz z ostrym końcem ku górze. Takież od- Piaszczyste pole uprawne /2 km na zachód od Golejewa, na południe od cmentarzyska wrócone zęby zwieszają się pod poszczegól- nemi guzami. Wysokość naczynia 23,5 cm w Chojnie. Ceramika: Ułamek naczynia z or- 6 namentem tekstylnym. (Ryc. IX) ); kilka zrekonstruowanych z ułam- ków miseczek malowanych (w tem jeden Krystynki. Stanowisko 1. ułamek miseczki z malowanym trykwetrem); Ceramika: Ułamki naczynia z listwą poniżej ułamki naczynia malowanego z grubemi ścia- brzegu (Ryc. VII. nr. 26, Ryc. X. nr. 9). nami i zaznaczonym przez malowanie guzem, ułamki naczyń z dnem, ze znakiem krzyża Majętność Sarnowa. Stanowisko H. wewnątrz naczynia, wielka ilość ułamków Ceramika: Ułamki naczynia z listwą poniżej naczyń przepalonych, ułamki talerzy glinianych, brzegu (Ryc. X. nr. 8). kubeczków itd. 126 PRZEGLĄD ARCHEOLOGICZNY Tom III.

Chojno. Stanowisko 2. Podborowo. Stanowisko 4. 1 Droga piaszczysta u skraju lasu o 1 /2 km na Na polach po obu stronach drogi z Pod- na południe od Chojna. Tamże stanowisko borowa do Golejewa, między Podborowem wczesnohistoryczne. Stanowiska Chojno 2., a stanowiskiem Chojno 2. Inwentarz: Roz- Podborowo 1, 3, 4 stykają się ze sobą i tworzą cieracz. Ceramika: Ułamki niezdobione. jedną całość. Są to zapewne osady ludności z cmentarzyska Chojno St. 1. Ceramika : Ułamki Majęt ność Sarnowa. Stanowisko E. niezdobione. Ceramika: Ułamki niezdobione. Dębno Polskie. Stanowisko A. Majętność Sarnowa. Stanowisko G. Ceramika : Ułamki misy z ornamentem pa- Ceramika: Ułamek czerniony. znogciowym, ornamentem radełkowym tworzą- cym kąty wsuwane i brzegiem skośnie karbo- Słupia. Stanowisko 1. wanym (Ryc. VI. nr. 25 i Ryc. VI. nr. 27); Inwentarz: Kostka spalona. Ceramika: Ułamki ułamki naczynia sitowatego (Ryc. VI. nr. 26) ; niezdobione. ułamek naczynia z kolankowato zgiętem uchem. Słupia. Stanowisko 2. Duża ilość kości spalonych i węgla drzewnego. Ceramika: Grafitowany ułamek brzegu. Dębno Polskie. Stanowisko B. Mała, częściowo rozwiana wydma, oddalona Szymanowo. Stanowisko 1. 1 Ceramika: Ułamki niezdobione. 1 /2 km na wschód od stanowiska A. Ceramika : Ułamki niezdobione. Szymanowo. Stanowisko 2. Dębno Polskie. Stanowisko D. Ceramika: Ułamek ucha i brzegu naczynia. Ceramika : Ułamki niezdobione. Szymanowo. Stanowisko 5. Domaradzice. Stanowisko 3. Inwentarz: Kości spalone. Ceramika: Ułamki, Ceramika : Ułamki niezdobione. w tem jeden zdobiony krzyżującemi się linjami. Domaradzice. Stanowisko 4. Szymanowo. Stanowisko 6. Ceramika : Ułamki niezdobione. Ceramika: Ułamek niezdobiony. Golejewo. Stanowisko 1. Śląskowo. Stanowisko 1. Inwentarz: Pierścionek mankietowy z bronzu, Inwentarz: Kostka spalona. Ceramika: Ułamki, szkło stopione. Ceramika : Ułamki niezdobione. w tem niektóre grafitowane. Golejewo. Stanowisko 2. Śląskowo. Stanowisko 2. Ceramika : Ułamki niezdobione. Ceramika: Ułamek niezdobiony. Golejewo. Stanowisko 3. Ceramika : Ułamki grafitowane, ułamki czer- Wczesny okres lateński. nione i skorupy zdobione ornamentem paznog- Kultura grobów kloszowych, ciowym i listwami ; ułamek talerza glinianego. Szymanowo. Stanowisko 1. Krystynki. Stanowisko 3. Ceramika: Ułamki z listwą zdobioną orna- Ceramika : Ułamki niezdobione. mentem palcowym. Łaszczyn. Stanowisko 2. Okres rzymski. Ceramika: Ułamki naczyń bez ornamentu. Chojno. Stanowisko 1. Miejska Górka. Inwentarz: Żużle żelazne, polepa, węgle Ceramika: Ułamki naczyń bez ornamentu. drzewne. Ceramika: Ułamki grafitowane zdo- Kości spalone. bione na brzuścu linjami pionowemi (Ryc. X Niemarzyn. nr. 10, 13, 14), lub ornamentem meandrowym (Ryc. X nr. 11); ułamki z ornamentem paznog- Ceramika: Ułamki niezdobione. ciowym; ułamek zdobiony wiszącemi trójką- Podborowo. Stanowisko 2. tami między dwiema linjami równoległemi Inwentarz: Kostka spalona. Ceramika: Ułamki (Ryc. X nr. 12). niezdobione. Dębno Polskie. Stanowisko A. Podborowo. Stanowisko 3. Inwentarz: Nożyk żelazny uszkodzony przez Po obu stronach drogi wiodącej z Podbo- rdzę (Ryc. VI nr. 28); kawałek szkła stopio- rowa na wydmę Chojno 1, 1 km na południe nego. Ceramika: Ułamek naczynia z orna- od Chojna. Ceramika: Ułamki niezdobione. mentem meandrowym, złożonym z dwóch rzę- Tom III. PRZEGLĄD ARCHEOLOGICZNY 127

Ryc. X. 1. Majątek Sarnowa St. C. — 2. Szymanowo St. 2. — 3. Domaradzice St. 2. — 4. Śląskowo St. 1. — 5, 6. Dębno Polskie St. A. — 7. Słupia St. 3. — 8. Maj. Sarnowa. St. H. — 9. Krystynki St. 1. — 10—14 Chojno St. 1. — 1 1 15, Góreczki Żabie (wszystko w /2 w. n. — tous les objets en /2 gr. nat.). dów drobnych kreseczek; ułamki naczynia Słupia. Stanowisko 1. z krótką nóżką i ornamentem składającym się Ceramika: Przepalony ułamek brzegu. z krzyżujących się linji; ułamek naczynia z or- namentem paznogciowym; przepalone ułamki naczyń. Okres wczesnohistoryczny.

Łaszczyn. Stanowisko 2. Chojno. Stanowisko 2. Ceramika: Ułamek naczynia z ornamentem Inwentarz: Żużle żelazne. Ceramika : Ułamki grzebykowym (Ryc. II. nr. 13), ułamek na- niezdobione. czynia z listwą zdobioną odciskami palca; ułamek naczynia z uchem utkwionem w ścia- Drogi. nie; ułamki czernionego naczynia. Ceramika: Ułamki niezdobione. 128 PRZEGLĄD ARCHEOLOGICZNY Tom III.

Domaradzice. Stanowisko 1. Jama 5. Ceramika: Ułamki niezdobione. Ceramika: Ułamki, w tem jeden zdobiony skośnemi nacięciami. Domaradzice. Stanowisko 2. Ceramika: Ułamki zdobione ornamentem Podborowo. Stanowisko 1. falistym i skośnemi nacięciami grzebyków; Na drodze, tuż za wsią, po wschodniej jej ułamek dna ze znakiem garncarskim. stronie. Ceramika: Ułamki naczyń bez orna- mentu. Golejno. Stanowisko 1. Podborowo. Stanowisko 2. Ceramika: Ułamki z rowkami równoległemi. Ceramika: Ułamki niezdobione. Golejewo. Stanowisko 3. Majętność Sarnowa. Stanowisko H. Ceramika: Ułamki niezdobione. Ceramika: Ułamek niezdobiony. Góreczki Żabie. Majętność Sarnowa. Stanowisko 7. 1 Ceramika: Ułamki zdobione linją falistą Górka piaszczysta uprawna, /2 km na i ornamentem grzebykowym (Ryc. X. nr. 15). zachód od Sarnowy, przy stodole. Ceramika: Ułamki z rowkami równoległemi, ułamek z or- Konarzewo. Stanowisko 2. namentem falistym. U stóp figury przy drodze wiodącej z Ko- 1 Majętność Sarnowa — Folusz. Stanowisko 2- narzewa do Sarnówka, /2 km od Konarzewa. Ceramika: Ułamek naczynia z ornamentem Ceramika: Ułamki niezdobione. w postaci dwóch szeregów skośnych nacięć Majętność Sarnowa — Folusz. Stanowisko 3. w przeciwnych kierunkach, tworzących kąty Polepa. wsuwane (Ryc. II. nr. 14); ułamek dna z od- ciskami paznogcia wewnątrz naczynia. Szymanowo. Stanowisko 1. Ceramika: Ułamek naczynia skośnie żłobko- Kowaliki. Stanowisko 1. wanego. (Ryc. III. nr. 15). Ceramika: Ułamek naczynia z ornamentem w postaci skośnych nacięć wykonanych pa- Szymanowo. Stanowisko 3. znogciem. Ceramika: Ułamek naczynia niezdobionego. Łaszczyn. Stanowisko 1. Szymanowo. Stanowisko 5. Ceramika: Ułamki z linjami równoległemi, Ceramika: Ułamki niezdobione. ułamki z ornamentem falistym. Osiek. Stanowisko 1. Jama 1. P r z y p i s k i : Strome zbocze pagórka piaszczystego, po- Literatura odnosząca się do dotychczasowych rosłego lasem, 600 m na północ od Zielonego- znalezisk w powiecie rawickim jest następująca: dębu, u skraju lasu. W zboczu widać przekrój J. Kostrzewski: Wielkopolska w czasach pięciu jam. Z tych jam dostarczyły zabytków przedhistorycznych, wyd. II, str. 96, 99, 108, 172, 253, jama 1, 3, 4 i 5. Jamy są od siebie oddalone Przyp. 228, 290a, 299, 301, 320b, 346b, 349, 350, 352, 1 353, 354, 358, 361, 362, 363, 365, 366, 380 a, 383, 384, 392, mniejwięcej po 2 /2 m. Jama 1 przedstawia się we formie kotła zbudowanego z polepy 405, 409, 410, 413, 434, 457, 474, 572, 665. Ryc. 600, 809 1 Blume: Ausstellung im Kaiser-Friedrich Museum. grubej 2 /2 cm, o średnicy 1,50 m wysokości Vor- und frühgeschichtliche Altertümer aus d. Gebiet 1 m. Wewnątrz jamy znajdują się węgle d. Prov. . Poznań 1909. Nr. inw. 302: 05„ Nr. drzewne, polepa, nieozdobione ułamki naczyń 241 435, 436—437, 827—829, 1859-1865, 1950-1953, i glina surowa. Poza jamą znajdowały się 2084, 2085—2189, 2190—2191 a, 2192-2250, 2520—2576, 1 2661, 2662—2682, 2725—2801, 2802, 2812,-2821, 2828— kamienie przepalone (w tem /4 kamienia żar- 2830. nowego) usunięte przez właściciela pola; nie- Przegląd Archeologiczny: Roczn. I., wiadomo w jakiem znajdowały się położeniu. z. 3-4., str. 134, przyp, 15—16., str. 136. przyp. 26.; Reszta nie została prawie wcale wskutek prze- r. II—III., z. 1.-2., str. 40, 50, 51.; t. II., z. 1., r. 4. szkód zbadana. Ceramika: Ułamki zdobione str. 114, 130, 131, 41 45, 59, 110, 114, 119.; t. II., z 2., ornamentem falistym i grzebykowym. r. 5., str. 218, 210. Z a p i s ki muzealne: z. I., str. 28. Wiadomości Archeologiczne: T. IX. str. 11. Jama 3. S e g e r : Schlesiens Vorzeit: T. VII, str. 247. Ceramika: Ułamki naczynia z rowkami po- Fredrich: Funde antiker Münzen in d. Prov. Posen. Poznań 1909, str, 38. przecznemi. Li ss a u er: I. Bericht der Kommission für prä- Jama 4. hist. Typenkarten (Zeitschrift für Ethnologie 1904, str. 801—802 i 839). Ceramika: Dolna część naczynia, ułamki M a a s : Zur vorgeschichtlichen Besiedlung des inezdobione. Posener Landes (Mannus t. 19, str. 119 i nast. Tom III. PRZEGLĄD ARCHEOLOGICZNY 129

Flasze z kryzą znane są obecnie oprócz Dęb- na Polskiego z następujących miejscowości w woje- wództwie poznańskiem: Borowo, st. I, powiat średzki; Heliodorowo, pow. chodzieski; Lutynia, pow. kroto- szyński, Mosina, st. 1 pow. śremski; Nożyczyn, pow. strzeliński; Rudki, pow. obornicki; Sierakowo, st. I i III pow. strzeliński; Tarkowo, pow. inowrocławski; Wie- rzenica, pow. poznański. 3) Ceramikę wschodniobałtycką znajdujemy w po- wiecie rawickim poza stanowiskiem Krystynki 1, jeszcze w Maj. Sarnowie, st. C. i w Maj. Sarnowie-Folusz, stan. 7. Ostatnio odkryto jeszcze w województwie po- znańskiem ceramikę wschodniobałtycką w następują- cych miejscowościach: Rosko, pow. czarnkowski; La- sek-Luboń, st. 6. powiat poznański; Niwka, st. 3., pow, śremski. Stanowiska z ceramiką wschodniobałtycką na lewym brzegu Wisły zestawiłem na podstawie ma- terjałów zawartych w dziele L. Kozłowskiego: Młodsza epoka kamienna w Polsce, notatki znajdu- jącej się w Wiadomościach Archeologicznych T. VIII. str. 70., notatek prywatnych p. prof. Kostrzewskiego, których mi łaskawie udzielić raczył i wreszcie ma- terjałów nieopublikowanych, znajdujących się w Mu- zeum Wielkopolskiem. Podstawową cechą ceramiki wschodniobałtyckiej w powiecie rawickim jest użycie ściegu brózdowego jako elementu zdobniczego. Dalszą cechą charakterystyczną są guzki wytłaczane od we- wnątrz naczynia, przyczem brzeg tegoż jest karbo- wany. Ściany naczyń są cienkie, koloru żółtawo-bru- natnego i — co bardzo charakterystyczne — noszą ślady obmazywania patykiem w kierunku poziomym wewnątrz naczynia, rzadziej nazewnątrz. Cechę tę można za- obserwować i w innych stanowiskach wschodniobał- tyckich w Wielkopolsce. Co ciekawsze, ułamki o iden- tycznym prawie wyglądzie ze ściegiem brózdowym, Ryc. Xl. Mapa stanowisk z ceramiką wschodnio- brzegiem karbowanym i guzkami wytłaczanemi od we- bałtycką na lewym brzegu Wisły. — Carte de l'exten- wnątrz trafiamy aż nad Bajkałem. (Sbornik Muzeja sion de la céramique baltique sur la rive gauche de Antropologji i Etnografji Imieni Pietra Wielikago. la Vistule. B. E. Petri: Neoliticzeskija nachodki na beregu Baj- kała. t. III.). Do ceramiki wschodniobałtyckiej wypada Województwo warszawskie. również zaliczyć okazy z Maj. Sarnowy, st. C., zdo- 16. Lubna pow. grójecki bione rzędami skośnych nacięć, pochylonych w od- 17. Szpruch „ „ miennych kierunkach i tworzących kąty wsuwane, ponadto ornamentem sznurowym (Ryc. VII. nr. 23., Województwo łódzkie. 21). Wedle podziału Ail i a (Suomen Muinaismuis- 18. Kałek pow. piotrkowski toyhdistyksen Aikauskirja XXIX. Julius Ailio: 19. Ciosny-Kania „ łódzki Fragen der russischen Steinzeit) należy znaleziska 20. Karsznice „ łęczycki rawickie odnieść do okresu przejściowego pomiędzy 21. Pietrzyków (st. II, IV, V, WII) „ słupecki fazą ceramiki zdobionej odciskami sznura obwijanego 29. Modlica „ „ a fazą ceramiki grzebykowej, (Por. ryc. XI i objaś- 22. Długawieś „ kaliski nienia do niej). — Kębliny „ brzeziński*) Województwo poznańskie. Objaśnienie do ryc. XI. 23. Sarnowa pow. rawicki Zestawienie stanowisk z ceramiką wschodniobałtycką 24. Sarnowa-Folusz (St. VII.) . „ „ na lewym brzegu Wisły. 25. Krystynki (St. I.) . . . . 26. Rosko „ czarnkowski (Liczby na mapie odpowiadają liczbom w zestawieniu). 27. Lasek-Luboń (St. VI.) ... „ poznański Województwo kieleckie. 28. Niwka (St. III.) „ śremski — Bogoryja pow. sandomierski*) 1. Z dzieci „ „ 4) Ozdoby wykonane sznurem trójdzielnym były 2. Lubnica „ stopnicki dotąd mylnie uważane za ornament radełkowy lub 3. Beszowa ...... „ „ wykonany patykiem. Tymczasem doświadczenia po- 4. Ucisków „ „ czynione przez rekonstruktora muzealnego p. Macie- 5. Głuzy „ „ jewskiego wykazały, że użyto w tym celu sznura 6. Brody pod Sichowem ... „ „ splecionego z trzech sznurków (na sposób warkocza). 7. Dziesławice . „ „ Odciski takiego sznura na plastylinie były identyczne 8. Duraczów „ opatowski z odciskami na ułamkach. (Zob. ryc. XII.), Użycie 9. Marzysz „ kielecki sznura jak i sposób jego użycia (na ułamku z Koko- 10. Słopiec „ „ rzyna, pow. kościański) wskazuje na fazę końcową 11. Podmarzysz „ „ starszego neolitu i na pokrewieństwo stylowe z cera- 12. Borkowice opoczyński miką sznurową. Ciekawym jest fakt identycznego ze- 13. Kamińsko „ radomski społu ceramicznego w następujących stanowiskach: 14. Owadów „ Dakowy Mokre, pow. grodziski; Gołęcin, st. IV., pow. 30. Borowiec „ „ poznański; Kokorzyn, pow. kościański; Krystynki, st. II., 15. Ryczywół-Wilczkowice Górne „ kozienicki pow. rawicki; Luboń, st. III., pow. poznański. Wystę-

*) Miejscowości tej niema na mapie. *) Miejscowości tej niema na mapie. 17 130 PRZEGLĄD ARCHEOLOGICZNY Tom III. pują tam obok okazów ze sznurem trójdzielnym, na- pow. żniński mają podobny zespół, tylko niezupełny. czynia z listwami półkolistemi, okazy ze zgrubiałym Poniżej podaję spis stanowisk, w których się spotyka brzegiem z ornamentem paznogciowym na granicy okazy zdobione sznurem trójdzielnym: Flackenheide, brzegu i dolnej części naczynia i ucha sznurowe i ko- pow. Belgard (Pomorze niem.), Dakowy Mokre, pow. lankowate. Wszystkie te stanowiska są osadami, w któ- grodziski; Gołęcin, st. IV., pow. poznański, Iwno, pow. rych mało stosunkowo krzemieni, dużo rozcieraczy, szubiński; Kokorzyn, pow. kościański; Krystynki st. II., dużo kości spalonych, węgli drzewnych i nadzwyczaj pow, rawicki; Luboń, st. III, pow. poznański; Michal- dużo.ceramiki. Michalcza, pow. gnieźnieński i Wenecja, cza, pow. gnieźnieński; Murzynno Wielkie, pow. ino- wrocławski; Pyzdry, st. VI., pow. słupecki, woj. łódzkie; Sarnowa, st. C., pow. rawicki. 5) Naczynia z II. okr. bronz, mają, według naj- nowszych badań prof. Kostrzewskiego, następu- jące cechy charakterystyczne : barwa czerwona lub czerwono-żółta, glina z dość dużą ilością tłuczonego białego kamienia, ściany dość grube, listwa biegnąca wokoło naczynia poniżej wygiętej nazewnątrz szyjki. Często noszą na sobie naczynia ornament tekstylny lub odciski słomy. (i) Jest to bardzo rzadki okaz w Wielkopolsce (Drugie takie naczynie, również z Chojna, o kształ- tach jednak bardziej zdegenerowanych, opisuje Blume w Ausstellung im K. F. Muzeum. Vor- u. friihgesch. Alt. a. d. Geb. d. Prov. Posen pod nr. 2204.). Naczynie to jest jednym z licznych dowodów wpływów z połu- dnia. Podobne całkiem okazy znamy z Czech i Moraw (Pič: Die Urnengräber Boehmens. Tabl. XLII. rys. Rye. XII. Odcisk ułamka zdobio- 4, 6., 10. Tabl. XLIII, rys 4,7. Anton Rzehak: nego sznurem trójdzielnym. Die Gefässformen des Urnenfriedhofes von Horkau. (Ryc. VIII. nr. 1.). — Impression d'un orne- Jahrbuch für Altertumskunde T. IV. (1916) Tabl. I. ment d'un tesson de Krystynki (fig. VIII nr. 1). ryc. 1. Wiedeń 1911).