Śrem W Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ŚREM --- ' l ‘ ■ ł? W MAŁYCH i i « n Ą l k MONOGRAFIACH Jarosław Wawrzyniak r Śrem w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919 ŚREM 2011 j) P O 2 2 JI JHHF Jioniribo W S C HO . p Szczytniki / l uszczy/a DraftaOca. Pusz 'zykóiokOi K a m io n e k ° Saskiepole. WINA S om u tiec m owo o Olkow o H o m ie c <>Niesfał>óv °Rakomka. i °ManranorooPuco Tom i B a r b a r k i Skrobacz^P '(cfz M arszewo \ \ W ° P o c zy ń owi Ł o \ WKadzcwoJ*1™™^ o M rgin A odry niemo 0 - Robakom 0D aehom o w ite Pierzchną ojlrtm ohce \o w b l •ejemskie ol, o \ i oGrobeUoa•, X L tu % Tesin. y M e c h lir v liołom o óroczt&o oZakrtmo toiostmo 0Łe^ói^m£ielćzt/nsfąe al.Dfbnuzh K J Konarskie a4 C h n asiom o' “ vv^ ^ /\£ T T ^ ~ v K onarskie ° v o Dobrzyń oJanslamki T n ]V . ° Obrtdu, (o/watwiwt l oFdiksomo £ W loscfepmki ^ 'Wieszczyczyn y,,rr^ Z X Jarosław Wawrzyniak ŚREM W POWSTANIU WIELKOPOLSKIM 1918-1919 Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy im. Heliodora Święcickiego Śrem 2011 Rada Redakcyjna: Jerzy Kondras (przewodniczący), Ewa Bąk (sekretarz), Dorota Gandecka, Adam Lewandowski, Danuta Plygawko, Adam Podsiadły Konsultacja historyczno-regionalna adiustacja tekstu: Adam Podsiadły Zdjęcia na okładce (z archiwum Jarosława Wawrzyniaka): Wielkopolski Krzyż Powstańczy (odznaczenie ustanowione w 1957 r.), d-ca baonu śremskiego Stefan Chosłowski, pomnik dobosza, grupa powstańców śremskich w Gołejewku k. Miejskiej Górki Na wewnętrznych stronach okładki mapa powiatu śremskiego z 1911 r. (Atlas ziem polskich T. 1, cz. I, Wielkie Księstwo Poznańskie) Opracowanie graficzne: Kamil Kondras Wydawca: Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy im. H. Święcickiego w Śremie Sfinansowano ze środków Gminy Śrem Copyright by Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Śrem Copyright by Jarosław Wawrzyniak ISBN 978-83-932164-1-3 Druk: ARKOCH Zbrudzewo, ul. Długa 41, 63-100 Śrem www.arkoch.pl 2 )y, ' l i / - S A 3 Dla upamiętnienia dokonań niezwykłych bohaterów ziemi śremskiej przygotowano kolejną pozycję z serii wydawniczej Śrem w małych mo nografiach, która przedstawia Śrem jako ośrodek organizacyjny wojsk po wstańczych oraz zbiór biografii mieszkańców, biorących udział w walkach na frontach powstania wielkopolskiego. W uznaniu zasług powstańczego zrywu, na terenie Śremu, chlubną nazwę Powstańców Wielkopolskich noszą: ulica, rondo, szkoła i park miejski. Suk ces powstania wielkopolskiego corocznie uroczyście świętujemy, wspomina jąc postaci powstańców i oddając należny im hołd. Pamięć o historii i ludziach, którzy ją tworzyli jest powinnością najwyż szą, dlatego z dumą polecam czytelnikom opracowanie Śrem w Powstaniu Wielkopolskim 1918 -1919, które wypełniło lukę w dotychczas nieistniejącej całościowo obiektywnie spisanej ocenie tego okresu. Jestem przekonany, że książka ta, wydana w serii wydawniczej śremskich monografii, wzbogaci naszą wiedzę o wartości patriotyczne reprezentowane przez najodważniejszych śremian i dostarczy podczas lektury sporej dawki emocji, wywołanych losami jej bohaterów. Dziękuję autorowi, wszystkim wspierającym wydanie tej książki i życzę miłej lektury. Adam Lewandowski Burmistrz Śremu Wstęp Czego chcielibyśmy się dowiedzieć o powstaniu śremskim. Tak w 1936 r. K. Brygier zatytułował artykuł rozpoczynający pierwszy numer gimnazjalnej gazetki „Pierwiosnek”, stawiając w treści wiele pytań dotyczących przełomu 1918/1919 roku w Śremie. Pomimo upływu 93 lat od pamiętnych wydarzeń w Wielkopolsce, w któ rych swój chwalebny udział miał też Śrem, do tej pory miasto nie posiadało kompletnej monografii działań powstańczych oddziałów śremskich. Opubli kowane prace można nazwać jedynie przyczynkami, traktującymi bardziej czy mniej obszernie o poszczególnych wydarzeniach związanych z udziałem mieszkańców Ziemi Śremskiej w przygotowaniach do powstania i bojach po wstańczych 1918-1919 r. Należy w tym miejscu podkreślić, że miasto Śrem nie stanowiło wtedy osobnego ośrodka działań powstańczych, a podstawową jednostką organizacyjną powstańczych struktur, podobnie jak na pozostałych terenach Wielkopolski objętych zbrojnym czynem, był powiat śremski, rzecz jasna w ówczesnym swoim kształcie. Miasto Śrem stanowiło oczywiście cen trum tych działań, ale już wielu z najważniejszych organizatorów i dowódców powstania było mieszkańcami powiatu. Pisząc więc o udziale Śremu w Po wstaniu Wielkopolskim 1918-1919 r., nie można rozdzielić miasta i pozostałej części powiatu. Przypomnieć w tym miejscu należy, że granice powiatu śrem- skiego w omawianym okresie różniły się znacznie od współczesnych. Przede wszystkim do powiatu należały wtedy tereny dzisiejszych miast i gmin Kór nik oraz Mosina (obecnie w powiecie poznańskim). W powiecie kościańskim położone były wówczas wsie Dalewo i Wyrzeka, które aktualnie należą do powiatu śremskiego. Jakkolwiek mieszkańcy Mosiny i jej okolicy walczyli w powstaniu przeważnie w oddziałach poznańskich, to powstańcy z okolic Kórnika odegrali niezwykle ważną rolę w organizacji i bojach batalionu śremskiego. Wśród dotychczas wydanych publikacji, głównie w okresie międzywo jennym, wymienić i wyróżnić należy obszerne, pisane niezwykle „lekkim”, czasami dosadnym językiem, wspomnienia jednego z organizatorów i przy wódców „śremskiego” powstania Daniela Kęszyckiego z Błociszewa. Ich nie wątpliwą zaletą jest bezpośredniość przekazu, pozbawienie zbędnego patosu, czasami wręcz demaskującego „czarne” strony powstańczej epopei: brak dys cypliny, pijaństwo, zdradę, czego w innych relacjach doszukać się nie sposób. Kęszycki skupia się przede wszystkim na opisie działań przygotowawczych przed powstaniem i pierwszą jego fazą, czyli zajęciem Śremu i „wyprawą” na 5 Zbąszyń. Zupełnie marginalnie traktuje natomiast walki oddziałów śremskich pod Rawiczem, co dziwi biorąc pod uwagę fakt, że przez prawie miesiąc w nich uczestniczył. Ujemną stroną jego publikacji jest brak jakiegokolwiek aparatu naukowego, choćby minimalnej weryfikacji zapamiętanych po latach faktów, z głównymi ustaleniami, których podstawę stanowiłyby źródłowe dokumenty archiwalne. Kilka artykułów o działaniach baonu śremskiego, o powiedzmy szczerze, różnej wartości historycznej, opublikował jego dowódca Stefan Chosłowski. Wiele ciekawych faktów zawiera natomiast praca Stanisława Celichowskiego, wybiegających znacznie poza temat „Wyprawy zbąszyńskiej”, zakreślony tytułem. Wśród publikacji traktujących o działaniach śremian pod Rawiczem należy wyróżnić dwie. Pisana piórem wojskowego stratega, ówczesnego szefa sztabu Frontu Południowego kapitana Zygmunta Wieliczkę książka O d Prosny po Rawicz skupia się na koncepcji działań militarnych, w szczegó łach opisuje taktykę większych bitew i potyczek oraz organizację oddziałów. W mniejszym stopniu dotyka natomiast problematyki życia pozafrontowego żołnierzy, czy udziału w walkach poszczególnych powstańców. Rzecz jasna inny charakter mają wspomnienia księdza Zdzisława Za krzewskiego, proboszcza w Golejewku1, gdzie kwaterowali żołnierze bata lionu śremskiego, które nie są jednak pozbawione wartości faktograficznej i stanowią cenne uzupełnienie wspomnień Z. Wieliczki. Rzeczowo, w oparciu na wielu bezpośrednich przekazach, opracowany jest rozdział o powstaniu w książce pod redakcją L. Gomolca i S. Weymana Kórnik i Bnin w walkach o wolność 1794-1945. Zawiera bezcenne zestawie nia powstańców z tych miejscowości. Najmniej natomiast opracowane są dotychczas dzieje śremskich kom panii powstańczych w walkach pod Lesznem. Wzmianki o potyczkach pod Kąkolewem i w okolicach Osiecznej, pojedyncze wspomnienia i biogramy uczestników tamtych walk występujące w pracach m.in. prof. Bogusława Po laka, zostały wcześniej zebrane przez autora niniejszej publikacji, przy okazji opracowań o przebiegu powstania na odcinkach „Pawłowice” i „Osieczna”. Materiał ten wymagał jednak weryfikacji i rozszerzenia, co w przekonaniu autora, w miarę możliwości udało się obecnie zrealizować. Niewielki wkład faktograficzny ma broszurka kapitana Jana Filarego, wydana w serii Zarys historji wojennej pułków polskich, podobnie zresztą jak inne, skrócone monografie 69 pułku piechoty. Z dzieł powojennych warto w tym miejscu wspomnieć Dzieje Śremu pod red. Stefana Chmielewskiego (1972 r.), w których szczegółowo opisano życie Śremu przed wybuchem powstania, a także fazę przygotowawczą, systematy zując przy tym i weryfikując część faktów podanych w pracy D. Kęszyckiego. 1 K.s. Z. Zakrzewski był m.in. wikariuszem w Śremie (1896-99), a w latach 1931-36 proboszczem w Dolsku, gdzie zmarł i został pochowany. 6 Niestety książka tylko sygnalizuje fakt udziału śremian w walkach na fron tach powstania wielkopolskiego, odsyłając przy tym do innych źródeł. Bardzo podobnie potraktowano tę problematykę w Dziejach Śremu pod red. Marka Rezlera (2003 r.) Wspomnieć należy w tym miejscu o monografiach Kórnika i Bnina2, za wierających rzeczowe dane o przebiegu powstania w tych miejscowościach i jego uczestnikach. Jedynym bezpośrednim przekazem o udziale mieszkańców Książa jest w zasadzie artykuł w „Wiadomościach Sremskich” autorstwa kpt. Romana Garbarczyka i ówczesnego burmistrza Edmunda Borysa. Powtórzeniem tych informacji jest rozdział „Udział Książa w Powstaniu Wlkp.” w książce Z. Borysa Książ Wielkopolski. Zarys dziejów. Kilka nowych faktów dodał w pracy Książ Wlkp. w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919 Ludwik Drozdo- wicz, a szczególnie cenne są umieszczone tam wykazy powstańców z Książa i Chwałkowa Kościelnego. Z dużą ostrożnością należy podchodzić do wspomnień powstańców (m.in. Edmund Chwieralski, Józef Mańkowski, Jan Pohl) pisanych w okresie „zbo- widowskim” (po II wojnie św.), gdyż czas zatarł w ich pamięci wiele faktów i wydarzeń.