ŚREM --- ' l ‘ ■ ł? W MAŁYCH i i « n Ą l k MONOGRAFIACH Jarosław Wawrzyniak r Śrem w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919 ŚREM 2011 j) P O 2 2 JI JHHF Jioniribo W S C HO . p Szczytniki / l uszczy/a DraftaOca. Pusz 'zykóiokOi K a m io n e k ° Saskiepole. WINA S om u tiec m owo o Olkow o H o m ie c <>Niesfał>óv °Rakomka. i °ManranorooPuco Tom i B a r b a r k i Skrobacz^P '(cfz M arszewo \ \ W ° P o c zy ń owi Ł o \ WKadzcwoJ*1™™^ o M rgin A odry niemo 0 - Robakom 0D aehom o w ite Pierzchną ojlrtm ohce \o w b l •ejemskie ol, o \ i oGrobeUoa•, X L tu % Tesin. y M e c h lir v liołom o óroczt&o oZakrtmo toiostmo 0Łe^ói^m£ielćzt/nsfąe al.Dfbnuzh K J Konarskie a4 C h n asiom o' “ vv^ ^ /\£ T T ^ ~ v K onarskie ° v o Dobrzyń oJanslamki T n ]V . ° Obrtdu, (o/watwiwt l oFdiksomo £ W loscfepmki ^ 'Wieszczyczyn y,,rr^ Z X Jarosław Wawrzyniak ŚREM W POWSTANIU WIELKOPOLSKIM 1918-1919 Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy im. Heliodora Święcickiego Śrem 2011 Rada Redakcyjna: Jerzy Kondras (przewodniczący), Ewa Bąk (sekretarz), Dorota Gandecka, Adam Lewandowski, Danuta Plygawko, Adam Podsiadły Konsultacja historyczno-regionalna adiustacja tekstu: Adam Podsiadły Zdjęcia na okładce (z archiwum Jarosława Wawrzyniaka): Wielkopolski Krzyż Powstańczy (odznaczenie ustanowione w 1957 r.), d-ca baonu śremskiego Stefan Chosłowski, pomnik dobosza, grupa powstańców śremskich w Gołejewku k. Miejskiej Górki Na wewnętrznych stronach okładki mapa powiatu śremskiego z 1911 r. (Atlas ziem polskich T. 1, cz. I, Wielkie Księstwo Poznańskie) Opracowanie graficzne: Kamil Kondras Wydawca: Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy im. H. Święcickiego w Śremie Sfinansowano ze środków Gminy Śrem Copyright by Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Śrem Copyright by Jarosław Wawrzyniak ISBN 978-83-932164-1-3 Druk: ARKOCH Zbrudzewo, ul. Długa 41, 63-100 Śrem www.arkoch.pl 2 )y, ' l i / - S A 3 Dla upamiętnienia dokonań niezwykłych bohaterów ziemi śremskiej przygotowano kolejną pozycję z serii wydawniczej Śrem w małych mo­ nografiach, która przedstawia Śrem jako ośrodek organizacyjny wojsk po­ wstańczych oraz zbiór biografii mieszkańców, biorących udział w walkach na frontach powstania wielkopolskiego. W uznaniu zasług powstańczego zrywu, na terenie Śremu, chlubną nazwę Powstańców Wielkopolskich noszą: ulica, rondo, szkoła i park miejski. Suk­ ces powstania wielkopolskiego corocznie uroczyście świętujemy, wspomina­ jąc postaci powstańców i oddając należny im hołd. Pamięć o historii i ludziach, którzy ją tworzyli jest powinnością najwyż­ szą, dlatego z dumą polecam czytelnikom opracowanie Śrem w Powstaniu Wielkopolskim 1918 -1919, które wypełniło lukę w dotychczas nieistniejącej całościowo obiektywnie spisanej ocenie tego okresu. Jestem przekonany, że książka ta, wydana w serii wydawniczej śremskich monografii, wzbogaci naszą wiedzę o wartości patriotyczne reprezentowane przez najodważniejszych śremian i dostarczy podczas lektury sporej dawki emocji, wywołanych losami jej bohaterów. Dziękuję autorowi, wszystkim wspierającym wydanie tej książki i życzę miłej lektury. Adam Lewandowski Burmistrz Śremu Wstęp Czego chcielibyśmy się dowiedzieć o powstaniu śremskim. Tak w 1936 r. K. Brygier zatytułował artykuł rozpoczynający pierwszy numer gimnazjalnej gazetki „Pierwiosnek”, stawiając w treści wiele pytań dotyczących przełomu 1918/1919 roku w Śremie. Pomimo upływu 93 lat od pamiętnych wydarzeń w Wielkopolsce, w któ­ rych swój chwalebny udział miał też Śrem, do tej pory miasto nie posiadało kompletnej monografii działań powstańczych oddziałów śremskich. Opubli­ kowane prace można nazwać jedynie przyczynkami, traktującymi bardziej czy mniej obszernie o poszczególnych wydarzeniach związanych z udziałem mieszkańców Ziemi Śremskiej w przygotowaniach do powstania i bojach po­ wstańczych 1918-1919 r. Należy w tym miejscu podkreślić, że miasto Śrem nie stanowiło wtedy osobnego ośrodka działań powstańczych, a podstawową jednostką organizacyjną powstańczych struktur, podobnie jak na pozostałych terenach Wielkopolski objętych zbrojnym czynem, był powiat śremski, rzecz jasna w ówczesnym swoim kształcie. Miasto Śrem stanowiło oczywiście cen­ trum tych działań, ale już wielu z najważniejszych organizatorów i dowódców powstania było mieszkańcami powiatu. Pisząc więc o udziale Śremu w Po­ wstaniu Wielkopolskim 1918-1919 r., nie można rozdzielić miasta i pozostałej części powiatu. Przypomnieć w tym miejscu należy, że granice powiatu śrem- skiego w omawianym okresie różniły się znacznie od współczesnych. Przede wszystkim do powiatu należały wtedy tereny dzisiejszych miast i gmin Kór­ nik oraz Mosina (obecnie w powiecie poznańskim). W powiecie kościańskim położone były wówczas wsie Dalewo i Wyrzeka, które aktualnie należą do powiatu śremskiego. Jakkolwiek mieszkańcy Mosiny i jej okolicy walczyli w powstaniu przeważnie w oddziałach poznańskich, to powstańcy z okolic Kórnika odegrali niezwykle ważną rolę w organizacji i bojach batalionu śremskiego. Wśród dotychczas wydanych publikacji, głównie w okresie międzywo­ jennym, wymienić i wyróżnić należy obszerne, pisane niezwykle „lekkim”, czasami dosadnym językiem, wspomnienia jednego z organizatorów i przy­ wódców „śremskiego” powstania Daniela Kęszyckiego z Błociszewa. Ich nie­ wątpliwą zaletą jest bezpośredniość przekazu, pozbawienie zbędnego patosu, czasami wręcz demaskującego „czarne” strony powstańczej epopei: brak dys­ cypliny, pijaństwo, zdradę, czego w innych relacjach doszukać się nie sposób. Kęszycki skupia się przede wszystkim na opisie działań przygotowawczych przed powstaniem i pierwszą jego fazą, czyli zajęciem Śremu i „wyprawą” na 5 Zbąszyń. Zupełnie marginalnie traktuje natomiast walki oddziałów śremskich pod Rawiczem, co dziwi biorąc pod uwagę fakt, że przez prawie miesiąc w nich uczestniczył. Ujemną stroną jego publikacji jest brak jakiegokolwiek aparatu naukowego, choćby minimalnej weryfikacji zapamiętanych po latach faktów, z głównymi ustaleniami, których podstawę stanowiłyby źródłowe dokumenty archiwalne. Kilka artykułów o działaniach baonu śremskiego, o powiedzmy szczerze, różnej wartości historycznej, opublikował jego dowódca Stefan Chosłowski. Wiele ciekawych faktów zawiera natomiast praca Stanisława Celichowskiego, wybiegających znacznie poza temat „Wyprawy zbąszyńskiej”, zakreślony tytułem. Wśród publikacji traktujących o działaniach śremian pod Rawiczem należy wyróżnić dwie. Pisana piórem wojskowego stratega, ówczesnego szefa sztabu Frontu Południowego kapitana Zygmunta Wieliczkę książka O d Prosny po Rawicz skupia się na koncepcji działań militarnych, w szczegó­ łach opisuje taktykę większych bitew i potyczek oraz organizację oddziałów. W mniejszym stopniu dotyka natomiast problematyki życia pozafrontowego żołnierzy, czy udziału w walkach poszczególnych powstańców. Rzecz jasna inny charakter mają wspomnienia księdza Zdzisława Za­ krzewskiego, proboszcza w Golejewku1, gdzie kwaterowali żołnierze bata­ lionu śremskiego, które nie są jednak pozbawione wartości faktograficznej i stanowią cenne uzupełnienie wspomnień Z. Wieliczki. Rzeczowo, w oparciu na wielu bezpośrednich przekazach, opracowany jest rozdział o powstaniu w książce pod redakcją L. Gomolca i S. Weymana Kórnik i Bnin w walkach o wolność 1794-1945. Zawiera bezcenne zestawie­ nia powstańców z tych miejscowości. Najmniej natomiast opracowane są dotychczas dzieje śremskich kom­ panii powstańczych w walkach pod Lesznem. Wzmianki o potyczkach pod Kąkolewem i w okolicach Osiecznej, pojedyncze wspomnienia i biogramy uczestników tamtych walk występujące w pracach m.in. prof. Bogusława Po­ laka, zostały wcześniej zebrane przez autora niniejszej publikacji, przy okazji opracowań o przebiegu powstania na odcinkach „Pawłowice” i „Osieczna”. Materiał ten wymagał jednak weryfikacji i rozszerzenia, co w przekonaniu autora, w miarę możliwości udało się obecnie zrealizować. Niewielki wkład faktograficzny ma broszurka kapitana Jana Filarego, wydana w serii Zarys historji wojennej pułków polskich, podobnie zresztą jak inne, skrócone monografie 69 pułku piechoty. Z dzieł powojennych warto w tym miejscu wspomnieć Dzieje Śremu pod red. Stefana Chmielewskiego (1972 r.), w których szczegółowo opisano życie Śremu przed wybuchem powstania, a także fazę przygotowawczą, systematy­ zując przy tym i weryfikując część faktów podanych w pracy D. Kęszyckiego. 1 K.s. Z. Zakrzewski był m.in. wikariuszem w Śremie (1896-99), a w latach 1931-36 proboszczem w Dolsku, gdzie zmarł i został pochowany. 6 Niestety książka tylko sygnalizuje fakt udziału śremian w walkach na fron­ tach powstania wielkopolskiego, odsyłając przy tym do innych źródeł. Bardzo podobnie potraktowano tę problematykę w Dziejach Śremu pod red. Marka Rezlera (2003 r.) Wspomnieć należy w tym miejscu o monografiach Kórnika i Bnina2, za­ wierających rzeczowe dane o przebiegu powstania w tych miejscowościach i jego uczestnikach. Jedynym bezpośrednim przekazem o udziale mieszkańców Książa jest w zasadzie artykuł w „Wiadomościach Sremskich” autorstwa kpt. Romana Garbarczyka i ówczesnego burmistrza Edmunda Borysa. Powtórzeniem tych informacji jest rozdział „Udział Książa w Powstaniu Wlkp.” w książce Z. Borysa Książ Wielkopolski. Zarys dziejów. Kilka nowych faktów dodał w pracy Książ Wlkp. w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919 Ludwik Drozdo- wicz, a szczególnie cenne są umieszczone tam wykazy powstańców z Książa i Chwałkowa Kościelnego. Z dużą ostrożnością należy podchodzić do wspomnień powstańców (m.in. Edmund Chwieralski, Józef Mańkowski, Jan Pohl) pisanych w okresie „zbo- widowskim” (po II wojnie św.), gdyż czas zatarł w ich pamięci wiele faktów i wydarzeń.