№ 17 06/2017 Issn 2353-4052

HOW TO MAKE A VOICE AUDIBLE? CONTINUITY AND CHANGE OF KURDISH CULTURE AND OF SOCIAL REALITY IN POSTCOLONIAL PERSPECTIVES

FRITILLARIA KURDICA BULLETIN OF KURDISH STUDIES

№ 17 06/2017 ISSN 2353-4052

INSTITUTE OF ORIENTAL STUDIES, JAGIELLONIAN UNIVERSITY NATIONAL SCIENCE CENTRE KRAKÓW, JUNE 2017 Fritillaria Kurdica. W 17 numerze naszego czasopisma przedsta- Bulletin of Kurdish Studies. wiamy publikacje pokonferencyjne, artykuły w ję- No 17, 06.2017 zyku angielskim i kurdyjskim (dialekcie kurmandżi ISSN 2353-4052 i sorani). Teksty znajdujące się w niniejszym numerze w większości prezentowane były na ubie- głorocznej konferencji zorganizowanej w ramach naszego projektu badawczego i zatytułowanej The e-zine is edited in the scope of the rese- Uncovering The Past Towards the Future, Uniting arch project: How to Make a Voice Audible? Experiences and Values. Kurdistan in Western and Continuity and Change of Kurdish Culture and Eastern Research Tradition, która odbywała się bę- of Social Reality in Postcolonial Perspectives dzie w dniach 24-26.10.2016 w Collegium Maius approved for financing by the decision num- Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nadrzędnym celem ber DEC-2012/05/E/HS2/03779 of The Natio- konferencji było zorganizowanie możliwości spotka- nal Science Centre of Poland nia badaczom z Kurdystanu, Europy Zachodniej i Środkowowschodniej. Ponadto, chcieliśmy podkre- Published by: ślić rolę trzech aspektów, które w naszej opinii są Section of Kurdish Studies, istotne dla rozwoju studiów kurdyjskich: szerokiego Department of Iranian Studies podejścia teoretycznego, dobrej znajomości języka Institute of Oriental Studies kurdyjskiego i kontaktu z badaną rzeczywistością. of Jagiellonian University ul. Podwale 7, 31-118 Kraków In the 17th issue of our bulletin we publish the papers in English and Kurdish languages that were Editors: presented during the conference Uncovering The dr Joanna Bocheńska (editor in chief): Past Towards the Future, Uniting Experiences and Values. Kurdistan in Western and Eastern Research [email protected] Tradition which took place in Kraków, at the Jagiel- dr Renata Kurpiewska-Korbut: lonian University between 24-26.10.2016. The main [email protected] aim of the conference was to bring together schol- dr Marcin Rzepka: ars in Kurdish studies from Kurdistan as well as [email protected] from the West and the East of Europe and to stress Krzysztof Lalik: the importance of the three elements which today [email protected] should contribute to more successful research in Karol Kaczorowski: the field of Kurdish studies: the wide theoretical [email protected] background, good knowledge of language and the contact with the studied reality and people.

Hejmara 17an a kovara me tekstên bi înglîzî û kurdî pêşkêşî xwendevanan dike. Piraniya nivîsên hejmara Proof-reading dawî dema konferansa navneteweyi ya kurdnasiyê English: Otylia Plucińska ya bi navê Uncovering The Past Towards the Future, Uniting Experiences and Values. Kurdistan in (Ji Rabirdû Layout, typesetting Western and Eastern Research Tradition ber bi Dahatûyê Yekkirina Ezmûn û Nirxan Kurdistan Tomasz Mieloch di lêkolînên cîhana Rojava û Rojhilat de) hatin pêşkêş kirin. Konferans di nav rojên 24 -26.10.2016 de li Zanîngeha Yagiellonskî li Krakovê pêk hat. Armanca serekî ya konferansê ew bû ku em vekoler û pisporên meydana kurdnasiyê yên ji çar parçeyên Kurdistanê ligel yên ji rojava û rojhilatê Ewrûpayê bigihîne hev. Ji bilî vê, me xwest sê fakteran destnîşan bikin ku rola wan ya di pêşvexistina kurdnasiyê de dê gelek Kraków, June 2017 girîng be: bingeheke xurt ya teorîk ya her lekolînekê, zimanê kurdî, peywendiyeke baş digel realîteya kurd www.kurdishstudies.pl û Kurdistanê. Contents

Z. Asli Elitsoy 4 The Kurdish Hizbullah and Its Shifting Attitude Towards Kurdishness and the Kurdish Issue in Turkey Seyedehbehnaz Hosseini 20 The oral transmission of Yārsāni’s traditional education Umîd Demirhan 34 Jiyana Mela Mihemedê Celalî (The Life of Mela Mihemedê Celalî) Pherset Rosbeiani هێلموت فۆن مۆلتكە كوردستان دەدۆزێتەوە 41 (Helmuth von Moltke Discovers Kurdistan) Saadi Uthman Haruti ئهدهبی زارهكی وهك سه رچاوهیهك بۆ نووسینی مێژووی كوردستان 53 (Oral Literature As a Source for Writing the History of Kurdistan) Azad Ubed Salih ساخكردنەوەی ژمارەكانی گۆڤاری )هەتاوی كورد(ی ئەستەنبۆڵ 1914 - 1913 78 (Hetwawi Kurd (1913-1914) Magazine and The Order of Its Issues)

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 3 Z. ASLI ELITSOY1 The Kurdish Hizbullah and Its Shifting Attitude towards Kurdishness and the Kurdish Issue in Turkey

ABSTRACT The Kurdish Hizbullah, which has not any organic tie with Shiite Lebanese one, is one of the largest militant Islamic groups that arose in Turkey during the 1980s. In its early years, Hizbullah aimed to liberate the Islamic society in Turkey as a whole, not just a single region or ethnicity. Advocating ethnic nationalism was contrary to Hizbullah members’ understanding of the ummah –the community of Muslims. Every activity they conducted was connected to their struggle for Islam. However, at the beginning of the 2000s, following the assassination of its leader by the security forces, Hizbullah disarmed and concentrated on re-establishing its grassroots support through a variety of charity organizations and adopted a much more positive approach towards Kurd- ishness. Especially with the establishment of its political party, Huda-Par, the group moved away from its previous understanding of the unity of Muslims and positioned itself as a Kurdish-Islamist political party. The reasons of this shift can be ascribed to the repression from security forces, leadership change, their need for support from religious Kurdish constituency, and a breakdown in the solidarity between Turkish and Kurdish Islamists which led to the end of the “Islamic brotherhood” argument that is no longer enough to manage the ethnic demands of Kurds in Turkey.

The Kurdish Hizbullah (Hizbullah means “party of God” in Arabic) was one of the largest militant Islamic groups that arose in Turkey during the 1980s. There are two different accounts explaining the emergence of the Kurdish Hizbullah in Tur- key. Journalists Rusen Cakir and Mehmet Farac (Cakir, 2001; Farac, 2001) argue that the founding members of Hizbullah gathered in the Menzil (Range) bookstore

1 Z. Asli Elitsoy is a Ph.D. candidate in political science at Bilkent University, Ankara, Turkey. E-mail: [email protected]

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 4 of Fidan Gungor in Diyarbakir where they carried out their preliminary organizational meetings in the early 1980s. Later on, Huseyin Velioglu, the founding leader of Hizbullah, and his adherents opened the Ilim (Science) bookstore in Diyarbakir and the group adopted the name Ilimciler (Scientists). Thus, due to ideological divergences and leadership disputes, Hizbullah members initially split into two groups: Menzilciler (Rangers) led by Fidan Gungor, and Ilimciler led by Huseyin Velioglu. According to another view, Hizbullah emerged as a separate entity and there was no connection between Menzil and Ilim groups. In a personal interview conducted in Diyarbakir in 2015, Fikrî Amedî, an Islamist writer and member of a Kurdish-Islamist organization, Oze Donus Hareketi (English: Returning to the Essence Movement), pointed out that the Menzil bookstore was opened by Fidan Gungor in Diyarbakir in 1978; and the Ilim bookstore was opened by Huseyin Velioglu in Batman in 1980. Since they were operating in two different provinces, initially there was no connection between Gungor and Velioglu. In the early 1980s, when Velioglu moved to Diyarbakir and opened a branch of Ilim bookstore there, Velioglu and Gungor met for the first time and engaged a dialog. According to Amedî, however, they did not act together and the Menzil group did not claim that they were a faction of Hizbullah.2 In the early 1990s, a violent clash erupt- ed between Ilim and Menzil groups and Fidan Gungor were assassinated by Ilim members. Espousing and implementing the main tenets of Hizbullah’s ideology were the most important criteria for being accepted to the organization. All candidates who wanted to join the group had to fill out a background report. On these forms, candidates were expected to give detailed information not only about themselves but also their families. The most important indicator of being a member was the idea of being a true believer. During the 1990s, Hizbullah had about 25,000 adherents, including 4,000 armed militants (Larrabee & Lesser, 2003: 37). Some of its members were assigned as coordinators of villages, schools and mosques to spread the propaganda and recruit new members. Hizbullah members were economically and socially alienated from the mainstream society. They typically came from low-in- come families and half of them were not steadily employed. More importantly, one

2 Personal interview with Fikri Amedî, January 12, 2015.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 5 fourth did not have any kind of education and about a third of the members only had an elementary school education level (Ozeren & van de Voorde, 2006). Although other Islamist groups and religious individuals who did not embrace Hizbullah’s ideology were targeted by the group, the primary target of the Hiz- bullah was the Kurdistan Workers’ Party (PKK) which was charged by Hizbullah members with serving communism, murdering Muslims, and dividing the Muslim community (Gurbuz, 2013: 168). The organization stood as a competitor to the PKK and tried to win the loyalty of those who opposed the PKK’s Marxist ideology on religious grounds (Steinberg, 2013). On the other side, the PKK saw any other organization, particularly one that appealed to the religious sentiments as a threat to its own leadership position among the Kurds. The two groups emerged from essentially the same region and competed for the same local resources such as recruiting new members and obtaining financial and logistic support from the people. According to various accounts, during the violent clashes which lasted from 1991 to 1995, both organizations lost almost 700 close sympathizers and militants. Apart from the PKK members, leading secular Kurdish political actors, businessmen, journalists, feminists, intellectuals, and even religious Muslims who did not support the organization were also targeted by the Hizbullah. More than 1,000 assassinations were carried out against various civilians who were per- ceived as supporters of the Kurdish nationalist cause. Well-known victims includ- ed the Kurdish nationalist writer Musa Anter and a member of parliament for the pro-Kurdish Democracy Party (DEP) Mehmet Sincar (Gunter, 2004: 67). Shortly after the capture of the PKK leader Abdullah Ocalan in 1999, Hizbul- lah found itself on the defensive and under increasing pressure from the Turkish security forces. On 17 January, 2000, the police raided a house in the Istanbul suburb of Beykoz as a part of extensive operations; Huseyin Velioglu was killed and the military wing leader and Istanbul representative of the organization were arrested. Moreover, in the operations conducted specifically in Diyarbakir between 2000 and 2007, there were 15,000 suspects arrested on the grounds of affiliation with Hizbullah. While the operations of security forces represented a serious set- back for Hizbullah, the organization remained alive with its sympathizers. During the years that followed, Hizbullah concentrated on rebuilding its political wing and reestablishing grassroots support. Hizbullah members decided that Velioglu’s

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 6 attempt to wage jihad was premature; therefore, the organization returned to the initial phase of tebliğ, invitation (Jenkins, 2008). Under the new leadership of Isa Altsoy, the group moved away from violence and replaced its violent campaign with one seeking support among the local Kurdish population by social programs and charitable works. In that period, Hizbullah’s members established a variety of associations, focusing on Islamic solidarity, education, and health. The most prominent Hizbullah organization was a Diyarbakir-based association, Insan Haklari ve Mustazaflarla Dayanisma Dernegi (Association for Human Rights and Solidarity with the Oppressed), or Mustazaf-Der, founded in 2004. In a new highly successful tactic, the organization had built considerable grassroots support by providing much needed social services in the impoverished areas. Mustazaf-Der was effective in organizing mass gatherings in Diyarbakir. The most striking example of its new strategy was the gathering at Diyarbakir’s Ista- syon Meydani (Station Square), where almost 130,000 people protested the Dan- ish cartoon of the Prophet Mohammed in the “Respect to the Prophet” rally on February 12, 2006. In April 2006, another rally was organized in Diyarbakir with the attendance of 80,000 people celebrating the birth of the Prophet. Beyond any doubt, Hizbullah’s popularity has increased through its charity and outreach programs. Before the 2007 general elections, Mustazaf-Der asked its community to vote for the Justice and Development Party (AKP) candidates rather than secularist pro-Kurdish Democratic Society Party (DTP) candidates; because the AKP was anti-Kemalist and victim of the system like the Kurds and it might bring more freedom to Islamists (Yavuz, 2009). However, a Diyarbakir court has ordered the closure of Mustazaf-Der in 2010 because of its ties to the outlawed Hizbullah and, the Supreme Court approved the closure in May 2012, which catalyzed the establishment of Hizbullah’s political party, Hur Dava Partisi (Free Cause Party), or Huda-Par, in December 2012.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 7 HIZBULLAH’S STANCE TOWARDS “KURDISHNESS” IN THE 1990S

During the 1990s, Hizbullah typically did not publish any written propaganda nor claimed responsibility for its actions. Instead, they used religious bookstores and mosques in many Kurdish cities to spread their ideology. For this reason, the only source to investigate Hizbullah’s early stance towards the Kurdish ethnic identity is the book written by Isa Altsoy, under the pseudonym of I. Bagasi, in 2004, entitled Kendi Dilinden Hizbullah: Mücadele Tarihinden Kesitler [Hizbullah in Its Own Words: Selections From the History of the Struggle], and the court defenses of Hizbullah members. Along with its strategic and tactical transformation, Hizbullah’s stance on Kurdishness has also been shifting since the early 2000s. There is a remarkable difference between the organization’s self-identification and theological position towards the Kurdish issue and Kurdish identity before and after the 2000s. Most of scholarly research agrees that, until the 2000s, the ultimate goal of Hizbullah was to overthrow the secular regime of Turkey and to create an Islamic state, not a Kurdish one. In its early years, considering the Kurdish problem in an Islamic framework, Hizbullah aimed to liberate Islamic society as a whole, not just a single region or ethnicity (Uslu, 2007). According to the book written by Isa Altsoy, the main purpose of the organization was to create a community composed of volun- teer Muslims who believed the Islamic fraternity (Bagasi, 2004: 23-26). However, from the 2000s onwards, with its shift to being organized under civil society organizations and later a political party, the organization started to put more emphasize on Kurdishness and Kurdish cultural and political demands. In its early years, Hizbullah was defined by its leadership as an Islamic group that emerged in Kurdistan and consisted of predominantly Sunni Kurdish members (Yılmaz, Tutar & Varol, 2011: 140); but the organization had members from several other ethnic groups as well such as Turks, Arabs, and Chechens. For this reason, according to Cemal Tutar, the leader of Hizbullah’s military wing, the Hizbullah community could not be considered as an organization based on ethnic nationalism and defining Hizbullah as a nationalist organization was impossible. From their point of view, advocating ethnic nationalism was prohibited by the Quran and the

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 8 hadith, sayings of the Prophet Muhammad, because it was in contrast to understanding of the ummah, the unity of Muslims. Although they did not support any ethnic claims, however, Hizbullah leaders emphasized the injustice of discrimina- tion against the Kurds from time to time. For instance, Altsoy described the Kurds as a great nation that has lived in the same area for 3,500 years, a nation that helped the expansion of the ummah. He identified Salahaddin Ayyubi, who re-conquered Jerusalem from the Crusaders, as a historical source of proud for Muslim Kurds. According to Altsoy, while the Kurds helped their Turkish Muslim brothers during World War I and the War of Independence, the Kemalist regime tried to destroy the Islamic identity of the Kurdish people, jailing and torturing Kurdish Muslims. Altsoy further claimed that Muslim Kurds suffered twice as much as others whom the Kemalist state sought to suppress, in that that they were persecuted both for their being Muslims and for their Kurdishness (Bagasi, 2004). Hizbullah’s objective was to find a solution to historic, social, political, eco- nomic, and cultural problems of the Kurds through an Islamic approach. Hizbullah members sought the roots of the Turkish-Kurdish conflict in the establishment of modern Turkish Republic that attempted to transform the religious community into a secular and homogeneous nation. For this reason, the only solution to the Kurd- ish problem was to overthrow the secular regime and replaced it with an Islamic one. All the problems would have been solved after the collapse of non-Islamic regime. Hizbullah mainly operated in the Kurdish region; therefore it gained support mostly among the religious Kurds. However, it was hardly possible to identify the organization with Kurdishness in its early years, despite its Kurdish character which contributed to its development. This is due to the fact that the organization approached ethnic identities and national claims through an Islamic perspective. The Kurds were the part of the Islamic ummah like other Muslim peoples and there was not any ethnic group superior to others. Every member of the ummah was equal and should have been granted with their cultural rights like using one’s own language. In short, for the Hizbullah leaders, everything was connected to the struggle for Islam; therefore, they were not pursuing an ethnic policy or putting emphasize on any ethnic identity. This can be considered as the reason why Hiz- bullah members supported Turkish-Islamist parties in the local and general elections instead of nationalist Kurdish parties during the 1990s and afterwards. By

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 9 doing so, they claimed to save the region’s Islamists from the PKK and, according to Rusen Cakir (Cakir, 2007), contributed to the increased support for the Welfare Party (RP), and later the AKP.

HIZBULLAH SHIFTING ATTITUDE TOWARDS KURDISHNESS IN THE 2000S

The most prominent Islamic association founded by Hizbullah members in 2004 was the Mustazaf-Der which gained considerable support and strengthened its bas- es in the region in a remarkably short time. Its success was a result of its propaganda reinforced by a campaign of social assistance to the poorest sections of the community through some 20 branches in different cities. Mustazaf-Der members presented themselves as a new entity and avoided speaking about Hizbullah. For instance, during a television interview, the president of Mustazaf-Der and former Hizbullah lawyer Huseyin Yilmaz stated that the Mustazaf-Der was a legal group without a connection with the illegal Hizbullah.3 In the Mustazaf-Der charter, it was stated that the priority of the association was to provide religious, cultural and scientific education and social assistance to the oppressed (mazlum) people, and strengthen the Islamic values within the society. Moreover, in an attempt to appeal to Kurds with nationalist sentiments, it was also emphasized that the struggle was against all kinds of oppression and tyranny violating basic human, social, cultural and religious rights. The charter suggested Kurdish to be recognized as second official language in the new constitution of Turkey; but Islam was still considered as a supra-identity that might be used to ensure the integrity and unity of the state. In December 2012, following the closure of Mustazaf-Der, Hizbullah took a major step in the direction of politicization by establishing a political party, Hur Dava Partisi or Huda-Par. The prominent Huda-Par members still deny any Hiz- bullah connections as they did in the Mustazaf-Der period. For instance, Zekeriya Yapicioglu, the chairman of the party, emphasized in a personal interview with the author that Huda-Par is a new legal formation without any connection with Hizbul-

3 Habertürk (June 2012), “Örgütten Siyasi Harekete Mustazaflar Hareketi”, https://www. youtube.com/watch?v=g8yJBfb7N7g.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 10 lah: “We have some members who were accused and punished for being sympathizers of Hizbullah. However, the majority consists of people with whom we have worked together within the civil society organizations since the early 2000s, and we are categorically opposed to violence.”4 The reason for the denial of the party’s affiliation with Hizbullah is largely political since there are many religious Kurds who do not want to be affiliated with the organization. Thus, the new party needs to be inclusive of all other Islamic religious groups. Yapicioglu also emphasizes that Huda-Par was founded in response to the demands of religious Kurds who believed that they were not politically represented: “Although the AKP is considered as an Islamic party, we believe that there is a lack of Islamist opposition in Turkey. The AKP has turned itself into the system and does not meet the demands of religious people. The Peace and Democracy Party (BDP)5 is also unable to meet the demands of some Kurds who believe that the BDP does not represent them.”6 Huda-Par hopes to receive votes from those Kurds who are disillusioned by both the conservative AKP and the secular Kurdish nationalist parties by forming an alternative, in their own words, to Kemalism and Apoism. Yapicioglu points out that the leading members of the party avoid defining the Huda-Par as a Kurdish-Is- lamist party and the party’s target audience is not just religious Kurds, but Turks as well. However, Huda-Par targets the Kurdish Islamist voters by being organized particularly in the Kurdish provinces such as Diyarbakir, Bingol, Van, Sanliurfa, Batman, Malatya and Elazig. The party also has branches in the west provinces of Turkey such as Istanbul, Kocaeli, Bursa, Izmir, Manisa, Antalya, and Konya where the Kurdish immigrants reside. Huda-Par’s party program specifies the policies and viewpoints of the party, which are organized in five sections: fundamental rights and freedom, the structure and function of the state, economy, foreign policy, and social policy. In contrast to the 1990s, the party program makes a strong appeal for Kurdish rights and Kurdish autonomy similar to the demands of the mainstream Kurdish national movement in Turkey. Indeed, moving away from its earlier stance towards Kurdishness, Hu-

4 Personal interview with Zekeriya Yapicioglu, January 2, 2013 5 The Peace and Democracy Party (BDP) was the mainstream Kurdish political party at the time in which this interview was conducted in 2013. 6 Personal interview with Zekeriya Yapicioglu, January 2, 2013

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 11 da-Par can be branded as an “Islamic-oriented Kurdish party” with a strong emphasis on important aspects of the Kurdish issue. Huda-Par demands apology and compensation from the state for the Turkish atrocities against the Kurds, seeking removal of the village guard system, the restoration of Kurdish village names that have been changed into Turkish by the state, and the constitutional recognition of the Kurds and the Kurdish language. The party also requests an independent judi- ciary and investigation of the burned villages and forced migration (Huda-Par Par- ty Program 2012: 30-31-32). Moreover, Huda-Par brings forward radical propos- als to the Kurdish question in Turkey. According to the party program, all options, including autonomy for the Kurds, should be discussed in order to find a solution to the Kurdish problem. Yapicioglu insists that none of the options is a taboo and should be discussed.7 Suggesting autonomy for the Kurds signifies a tremendous change in the ummah-oriented approach of Hizbullah that had steadfastly opposed in the past nationalism and separatism among the Muslims. The party also advo- cates decentralization of state power and strengthening of local administration; but, any solution should be based on Sharia. The party also calls for restrictions on freedom of religion to be lifted and autonomy for the state owned the Directorate of Religious Affairs (Diyanet) since it promotes a statist perspective to religion.

CONCLUSION

Until 2000, when a nationwide operation was launched against Hizbullah and its leader Huseyin Velioglu was assassinated by Turkish security forces, the organization did not identified itself as a “Kurdish” organization, instead its leadership emphasized that they were seeking the salvation of the Muslim community in Tur- key as whole, not just a single ethnic group. From their perspective, all Muslim peoples were parts of the same Islamic community and the concept of “Islamic brotherhood” was incompatible with ethno-nationalist ideas. Since all Muslims were considered as one nation or one political entity, pursuing ethnic policies was in contrast to the Islamic thought (Ataman, 2003). The Islamic rejection of national barriers and ethnic differences was seen by some Islamist movements as

7 Personal interview with Zekeriya Yapicioglu, 2 January 2013

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 12 a legitimating factor in their struggle with secular ethno-nationalist movements, like in the armed conflict between Hizbullah and the PKK during the 1990s. In short, the Islamic concept of the ummah was provided a supra-identity that blurred ethnic boundaries between Muslims. From the 2000s onwards, however, Hizbul- lah has paid increasing attention to the Kurdish issue and started to emphasize its Kurdish origins. The leadership of the organization has become critical of the idea of the Islamic brotherhood and begun to pay greater attention to the Kurdish identity and Kurds’ rights and freedoms (Sarigil, Fazlioglu, 2013). Moreover, with the establishment of its political party in December 2012, Hizbullah moved away from its previous understanding of the unity of Muslims and positioned itself as a Kurdish-Islamist political party that approaches the Kurdish issue from an Islamic perspective. According to a study on the survival of terrorist groups, religious groups dis- play better survival prospects than groups adopting other ideologies (Blomberg, Gaibulloev, Sandler, 2011). Kurdish Hizbullah emerged as a terrorist organization in the 1980s and was engaged in armed conflict with the PKK, and later with the security forces in the 1990s. In 2000, however, the state began targeting Hizbullah and its founding leader was killed during a police raid in Istanbul. The state repression and the arrest or killing of a group’s leader and the top echelon are among the most common explanations for the end of terrorist group activity (Cronin, 2009). Therefore, due to the state repression and leadership change, Hizbullah renounced violence. The new leadership of Isa Altsoy was a determining factor in Hizbullah’s shifting stance towards Kurdishness. The leadership determines the extent and na- ture of the change of organizational tactics and goals. Indeed, in contrast to his predecessor, Altsoy rejected the idea of a centrally controlled organization in favor of smaller associations and non-governmental organizations that can be quickly deployed. Another important factor for Hizbullah’s shifting attitude towards Kurdishness was its still remembered bloody past and its history of torture and assassination. People in the Kurdish region still remember acid attacks on women who did not dress in an Islamic manner and the bearded militants with knives raiding meetings of Kurdish nationalists. Most of the people are convinced that Hizbullah was a counter-terrorist organization created by the Turkish security forces, and they do

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 13 not believe its attitude has changed. After their renunciation of violence, Hizbullah members focused on strengthening their social basis among religious Kurds in the Kurdish region. In order to do so, the new leadership needed to put more emphasis on Kurdishness to position itself as a Kurdish-Islamist political entity in order to get support from the local religious constituency. As a political party, Huda-Par seeks to establish a presence at grassroots level; but it seems the biggest obstacle to the party’s expansion is Hizbullah’s past violent campaign. For this reason, Hu- da-Par tries to redress Hizbullah’s tarnished reputation and gain legitimacy among the Kurdish constituency through an emphasis on Kurdishness. In other words, in order to get Kurdish popular support and legitimacy, Huda-Par tries to enrich its ideological outlook by emphasizing its Kurdishness and by positioning itself as a Kurdish-Islamist party. Moreover, as Cuma Cicek points out, nationalist limits of AKP’s Islamism and the dominant secularism of Kurdish movement leave a large political space to other Kurdish groups claiming to mobilize pro-Islamic and Kurd- ish nationalist identities simultaneously (Cicek, 2013). With the Islamic-rooted AKP government coming to power and the removal of the Martial Law and state of emergency in the southeastern Turkey on November 30, 2002 civil society and pro-Islamist organizations found a more tolerant environ- ment to operate and develop in the Kurdish provinces. However, the closure of the most prominent Hizbullah association Mustazaf-Der in May 2012 seems to cause a breakdown in the relationship that Mustazaf-Der supporters formed with the Turk- ish Islamists represented by the AKP government. The establishment of Huda-Par with a different discourse which totally differs from the previous movement by putting more emphasis on the Kurdish ethnic identity is a message to Ankara that the vision of Islamic brotherhood alone is no longer a coin in the Kurdish realm. Indeed, Huda-Par currently puts more emphasis on Kurds’ religious, cultural, and political rights in order to gain legitimacy among Kurds and to compete for elections. It can be argued that the vision of a common religious belief no longer satis- fies the Kurdish Islamists. According to Houston, the collapsed solidarity between Turkish and Kurdish Islamists testify to the fragmentation of Islamist subjects on ethnic lines (Houston, 2008: 104). On the one hand, the secular Kurdish movement has adopted a new discourse reconciled with the Islamic religion that would attract the religious Kurds. On the other hand, Kurdish Islamists covered their religious

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 14 views with the Kurdish ethnicity as a reaction to the mainstream Turkish Islamist movements by referring to the Kurds’ problems. Although their ideological back- grounds conflict, all Kurdish parties tend to share the goal of pushing for Kurdish rights. A typical formulation of their demands includes: recognition and protection of Kurdish identity; free use of Kurdish in all areas of life and making Kurdish an official language; and a political status involving self-governance.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 15 References

Ataman, Muhittin (2003), Islamic Perspective on Ethnicity and Nationalism: Diversity or Uniformity?, Journal of Muslim Minority Affairs, 23:1, 89-102.

Bagasi, Isa (2004), Kendi Dilinden Hizbullah: Mücadele Tarihinden Kesitler[Hizbullah in Its Own Words: Selections From the History of the Struggle], Publisher not identified.

Blomberg, Brock, Gaibulloev, Khusrav, Sandler, Todd (2011), Terrorist Group Survival: Ideology, Tactics, and Base of Operations, CREATE Homeland Security Center, Published Articles & Papers, 149.

Bulut, Faik & Farac, Mehmet (1999), Kod Adı: Hizbullah, Türkiye Hizbullahı’nın Anatomisi, Istanbul: Ozan.

Cagaptay, Soner, Uslu, Emrullah (2005), Hizballah in Turkey Revives: Al-Qaeda’s Bridge between Europe and Iraq?, The Washington Institute, Policy Watch, No.946.

Cakir, Rusen (2001), Derin Hizbullah: İslamcı Şiddetin Geleceği, Istanbul: Metis.

Cakir, Rusen (2007), “The Re-Emergence of Hizballah in Turkey”, Policy Focus 74, The Washington Institute for Near East Policy.

Casier, Marlies, Jongerden, Joost (2011), Nationalisms and Politics in Turkey: Political Islam, Kemalism and the Kurdish Issue, London & New York: Routledge.

Cevik, Yusuf (2012), The Reflections of Kurdish Islamism and Changing Discourse of Kurdish Nationalists toward Islam in Turkey, Turkish Journal of Politics, 13:1, 87- 102.

Cicek, Cuma (2013), The Pro-Islamic Challenge for the Kurdish Movement, Dialect Anthropol, 37, 159-163.

Cronin, Kurth (2009), How Terrorism Ends: Understanding the Decline and Demise of Terrorist Campaigns, Princeton & Oxford: Princeton University Press.

Entessar, Nader (1992), Kurdish Ethno-nationalism, London: Lynne Rienner Publishers.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 16 Farac, Mehmet (2001), Batman’dan Beykoz’a Hizbullah’ın Kanlı Yolculuğu, Istanbul: Gunizi.

Findley, Carter Vaughn (2010), Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity, New Haven & London: Yale University Press.

Gunter, Michael (2008), The Kurds Ascending: The Evolving Solution to the Kurdish Problem in Iraq and Turkey, New York & Hampshire: Palgrave MacMillan.

Gurbuz, Mustafa (2013), “Revitalization of Kurdish Islamic Sphere and Revival of Hizbullah in Turkey” in Bilgin, Fevzi & Sarıhan, Ali (eds.), Understanding Turkey’s Kurdish Question, Maryland: Lexington Books.

Guzeldere, Ekrem Eddy (2009), Turkey: Regional Elections and the Kurdish Question, Caucasian Review of International Affairs, Vol.3, 291-306.

Habertürk (June 2012), “Örgütten Siyasi Harekete Mustazaflar Hareketi.”

Hale, William, Ozbudun, Ergun (2010), Islamism, Democracy, and Liberalism in Turkey: The Case of the AKP, New York: Routledge.

Houston, Christopher (2008), Kurdistan: Crafting of National Selves, Oxford & New York: Berg.

Huda-Par Party Program (2012)

Jenkins, Gareth (2008), Political Islam in Turkey: Running West, Heading East, New York: Palgrave MacMillan.

Jenkins, Gareth H. (2012), Values and Identity: The Resurgence of the Kurdish Hizbullah, Turkey Analyst, 5: 9.

Kreyenbroek, Philip G., Sperl, Stefan (1992), The Kurds: A Contemporary Overview, London & New York: Routledge.

Laciner, Sedat (2007), Combat against Religionist Terrorism in Turkey: Al Qaeda and Turkish Hezbollah Cases, The Journal of Turkish Weekly.

Larrabee, F. Stephen, Lesser, Ian (2003), Turkish Foreign Policy in an Age of Uncertainty, Pittsburgh: RAND.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 17 Mardin, Serif (2006), Religion, Society, and Modernity in Turkey, New York: Syracuse University Press.

McDowall, David (2007), A Modern History of the Kurds, London & New York: I.B. Tauris.

Michael M., Gunter (2004), Historical Dictionary of the Kurds, Lanham & Oxford: The Scarecrow Press.

Mitchell, Gabriel (2012), Islam as Peacemaker: The AKP’s Attempt at a Kurdish Resolution, The Washington Review of Turkish & Eurasian Affairs.

Mustazaf-Der Activity Reports

Mustazaf-Der Press Release (2012), Yeni Anayasa için Öneri ve Talepler [Suggestions and Demands for the New Constitution].

Natali, Denise (2005), The Kurds and the State: Evolving National Identity in Iraq, Turkey, and Iran, New York: Syracuse University Press.

Olson, Robert (1996), The Kurdish Nationalist Movement in the 1990s: Its Impact on Turkey and Middle East, Kentucky: The University Press of Kentucky.

Ozeren, Suleyman, van de Voorde, Cecile (2006), “Turkish Hizballah: A Case Study of Radical Terrorism”, International Journal of Comparative and Applied Criminal Justice, 30:1, 75-93.

Personal interview with Fikri Amedî, 12 January 2015

Personal interview with Necat Ozdemir, 2 January 2013

Personal interview with Zekeriya Yapicioglu, 2 January, 2013

Romano, David (2006), The Kurdish Nationalist Movement: Opportunity, Mobilization and Identity, Cambridge & New York: Cambridge University Press.

Sakallioglu, Umit Cizre (1998), Kurdish Nationalism from an Islamist Perspective: The Discourse of Turkish Islamist Writers, Journal of Muslim Minority Affairs, 18:1, 73-89.

Sarigil, Zeki, Fazlioglu, Omer (2013), Religion and Ethno-Nationalism: Turkey’s Kurdish Issue, Nations and Nationalism, 19:3, 551-571.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 18 Steinberg, Guido (2013), German Jihad: On the Internationalization of Islamist Terrorism, New York: Columbia University Press.

The Charter of Mustazaf-Der, September 2004

Uslu, Emrullah (2007), “From Local Hizbollah to Global Terror: Militant Islam in Turkey”, Middle East Policy, Vol.XIV, No.1, 132-133.

Uslu, Emrullah (2012), Once Feared Kurdish Hizbullah Making Transition to Politics in Turkey, The Jamestown Foundation, Terrorism Monitor, 10:12.

Van Bruinessen, Martin (1992), Agha, Shaikh and State, London & New Jersey: Zed Books.

Van Bruinessen, Martin (1996), Turkey’s Death Squads, Middle East Report, No.199, Turkey: Insolvent Ideologies, Fractured State.

Van Bruinessen, Martin (2000), Mullas, Sufis and Heretics: The Role of Religion in Kurdish Society, Istanbul: The Isis Press.

Yavuz, Hakan (2003), Islamic Political Identity of Turkey, Oxford & New York: Oxford University Press.

Yavuz, Hakan (2009), Secularism and Muslim Democracy in Turkey, Cambridge: Cambridge University Press.

Yegen, Mesut (1999), The Kurdish Question in Turkish State Discourse, Journal of Contemporary History, 34:4, 555-568.

Yilmaz, Huseyin, Tutar, Cemal, Varol, Mehmet (2011), Savunmalar: Hizbullah Ana Davası, İstanbul: Dua.

Zald, Mayer, Ash, Roberta (1966), Social Movement Organizations: Growth, Decay and Change, Social Forces, 44:3, 327-341.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 19 SEYEDEHBEHNAZ HOSSEINI1 The oral transmission of Yārsāni’s traditional education

ABSTRACT: Iran is a host to a wide variety of faiths and religions. Iran’s unrecognized minorities, such as the Yārsāni, also known as Kaka-i, Ali-Allahi, and Ahl-Haqq are communities that can be predominantly found in the Kermanshah as well as other regions in Iran and the Middle East. The Yārsāni have established seventy-two important requisites for those who are faithful and want to live in accordance with them. The requisites act to bring individuals together and help them understand the oneness of God. Furthermore, the requisites assist in maintaining traditional rituals within the religion through generations. When a child is born, parents will teach their child the traditions in a practice, and it is their duty to give the child a name and surrender to the Yārsāni religion (Sar–separi). Each Yārsāni must learn these traditions which are taught informally and passed down through generations orally. For example, parents put their children in „Jam khaneh” (a holy place) where a child learns the Kalām (religious verses). The seventy-two requisites are particularly important when children reach the time for marriage, when the women must learn how to make a vow, and the men must learn how to play the „Tanbur” (a sacred lute). It is of interest to the present study not only to understand the importance of “Yārsāni requisites”, but also to consider how the experience of these requisites were passed down from generation to generation. This study will examine the ways in which the Yārsāni use this education in their everyday life.

1 Seyedeh Behnaz Hosseini completed her doctoral research with a focus on Yārsāni in Iran and diaspora in the Department of Islamic Studies at the Institute of Oriental Studies of the Uni- versity of Vienna. Her research interests include religious minorities in Iran and Iraq and forced migration, email: [email protected]

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 20 INTRODUCTION

Yārsāni is a faith rooted in Indo-Iranian belief systems and presently has approx- imately more than five million adherents in various regions of the Middle East2. The Yārsānis believe themselves to be “the people of the truth” (Halm, 1982). The faith supposedly originated in Western Iraq and was founded by Sultan Sahak, who was thought to have been born between the 11th -13th centuries; however there is little authentic and reliable data available regarding the religions roots and history. Currently, Yārsānis inhabit different regions of Iran, Iraqi Kurdistan, and some parts of Europe. The followers are also known as Ali-Allâhi (considering Imam Ali as the incarnated God), Ahle-Haqq (which is rooted in translation of an Arabic term meaning loyal, trustful and honest people) as well as “Shaytan Parastan” (devil-worship- pers). Muslims referring to this term would be due to the fact that the beliefs, activities and religious rites of Yārsānism are in direct contradiction to Islamic beliefs and rites (especially Sunna Islam). Yārsāni thought, which Islamic Shi- ite authorities treat as heretical, has extensively used processes of adaptation and strategies of survival throughout the course of its history. It is a religion which is popular amongst the residents of southern parts of Kurdistan, just across the Iran- Iraq border. However, its territory is roughly restricted to areas where Kurds with Gorani language live. Yārsāni followers generally belong to Goran, Qalkhani, San- jabi tribes and Lak ethnicity who reside in the Kermanshah and Lurestan provinces, Western Iran. They are the third largest religious population in the Kermanshah Province, although there are also other minorities around Kirkuk, Iraq’s Kurdistan, who follow the religion. Likewise, some Lor, Azeri, Fars and Arab minorities are followers of Yārsāni. Its Arab followers are mostly found in Iraqi Mandeli, Bajalan and Khanaqin cities. Yārsāni, is an unusual religion in regards to their beliefs. The Yārsāni believe in incarnation, which is demonstrated in two important and basic belief systems. The first, Mazhariyyat, is believing in a deity essence which is continuously incarnated in human beings. This refers to God manifesting within one primary, and seven secondary individuals in each of the seven epochs. For example, Sultan Sahak, the

2 Regarding to the unofficial report of Yārsāni community in Iran

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 21 founder of Yārsāni religion, is considered the deity of the fourth epoch. According to Yārsāni traditions, Sahak is the superior embodiment and the superman of the worlds’ soul who has lived for several centuries, has mystical power and used to live in a protected cave in a mountain peak. The second, dunaduni, is believing in the incarnation of souls in human beings. They believe that humans can reach perfection through incarnation. By believing in incarnation, this has put followers of Yārsāni beyond all Islamic belongings and relations.3 Despite the conflict between scholars regarding whether the Yārsāni group is part of Islamic tradition or outside of it, recognizing the current Yārsāni religion as Islamic is incorrect. Furthermore, recognizing it as a sect without a certain religious knowledge that was developed during the bliss era and before Islam is also incorrect (Edmonds, 1969; Kreyenbroek, 2002; Minorsky, 1964; Izady, 1992). Al- though there are many mutual influences between Alavism, Shiism and Yārsāni, it is also not a branch of Shiism. The importance of not mislabeling the Yārsāni faith stems from the significance and position of Imam Ali, the first Imam of Shi- ites for Yārsānis. Yārsāni believe in reincarnation, and thus believe that Ali was the incarnation of Yārsāni angels and therefore has great significance in the initial embodiment of the soul.4 Yārsāni traditions have been kept in literal known forms, such as poems (Kalām). The collections of Yārsāni’s holy books are called Kalām Serenjam. Such books are found in various and limited locations such as Hawar, Halabjeh (Iraqi Kurd- istan) and Dalahu (Iranian Kurdistan). Yārsāni believe that such traditions have

3 For more information about life after death refer to Hosseini, 2016 4 The Yārsāni believe that God has been incarnated in human flesh seven times since creation. As a result, it is believed that Ali-Ibn-Abitalib is one of God’s incarnations in human flesh where The Divine came to live amongst the mortals to guide them. To prove this claim, it is worthwhile to mention a verse of some of the manuscripts related to the ritual of Ser-Magoo (do not tell se- crets) as Yārsāni believed their religion was “Ser” (secret) hidden until the time of Sultan Sahak. This verse refers to the eminence of God in Ali-Ibn-Abitalib’s flesh. In addition to Ali-Ibn-A- bitalib, there are a number of prominent historical figures that Yārsānis have claimed to have been God’s incarnation: Jesus Christ, Salman Farsi, Hossein-Ibn-Ali-Ibn-Abitaleb, Bohlul Mahi, Baba-Sarhang Doodani, Babanavous Sargati, San-Sahak Barzanji, and Shah-Veisqoli Qermezi, including others. There is also a strong belief of Yārsānis that Ali-Ibn-Abitaleb has not died, and that he has been transcended to heaven where he has received a status as majestic as the sun, and that he is in command of the sun.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 22 been slowly gathered through collections and writings by Pir Musa, who was the archangel tasked with registering documents and writings, as well as one of the five companions of Sultan Sahak. According to Yārsāni beliefs, the Kalām has a divine root and represents some narrative or fictional contexts which have been handed over through several traditions. Yārsānis believe that their religion, which is a serr (secret), holds a mystery that is embodied in their Kalām.5 The Kalām were preserved and transmitted orally from generation to generation until they were committed to writing, most likely in the nineteenth century.

THE BACKGROUND OF YĀRSĀNI ORAL EDUCATION

In Iran, the growing dominance of Islam at the time of their faith’s conception caused adherents of Yārsāni to isolate them from society and migrate to the moun- tainous areas of what is now Iranian Kurdistan. This was done to preserve the Yārsāni religion and protect the Yārsāni population from Iran’s Islamic government and Muslim population. Traditionally the Yārsāni religion has been shrouded in secrecy and has depended on oral communication of religious principles because of the oppressive conditions in which Yārsānis have been living for centuries. All religions and faiths have principles and rules to which their followers and believers feel themselves bound to follow. Despite being an ancient religion, the Yārsāni are not an exception to this rule. Similarly to the Zoroastrians, who have believed over thousands of years in their three eternal mottos: Good Thoughts, Good Words, Good Deeds, Yārsānis have always been faithful to its four progres- sive mottos: Honesty, Purity, Self-Naughtedness and Radaii. In Yārsāni religion, the religious teachings and traditions have been formulated in the frameworks of Jam6 which is transmitted orally and practically by parents, elders and Jam-settlers to their children.

5 Followers of Yārsāni, the people of Yārsāni, refer to their religious verses as Kalām. Each period has its own Kalām and the entire Kalām is known as the “religious scriptures”. 6 Yārsānis hold communion every month in a temple called Jamkhane and the attendants of ceremonies are called Jam. Apart from being a holy temple, Jamkhane is also a shelter for the poor and the striders. In Kurdish regions, there are a number of cemeteries, some of which are resting places of great religious leaders which are called Jamkhane.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 23 هر که نه جم نگري ارکان قايم نگـري ديني سلطان Har ka na jam nigari arkan ghayem nigari dini soltan

آخـــــر دبي او پشيمان Akher dabi aw pashiman

These teachings are stated in the framework of 72 requisites, which are based on the Sultan Sahak’s Kalām:

هفتادو دو قولم پي ميرد نهاده هـر که و راسي بگيرو جاده Haftado do gholem pi mired nahada har ka wa rasi begiro jada

چوتيش نبوني تمـــــام آماده آنه دوسمن پي وشيم شاده Cho tish naboni tamam amada ana do saman pi washim shada

Jamkhane, as mentioned above, is the place where Yārsāni gather and observe their ceremonial conventions. Whoever intends to take part in Jamkhane is required to obey some mandatory rules. The first and foremost is that the person who enters Jamkhane must wear a belt and a special hat. The other essential obligation is that no one is allowed to bring up personal and/or public affairs in Jamkhane. After the commencement of the meeting, no one is allowed to leave the place until the end of the ceremony. The sitting arrangement in Jamkhane is a circular one, where everyone must sit on two knees and cross their arms on their chest as a sign of respect. Everyone must have their eyes closed and say prayers in silence. The ritual of holding a communion is as follows: The first person to enter Jamkhane should bow modestly and enter the place by reciting Ya-haq. Upon entering the place, they have to sit on their two knees face to face with Pardivar, which is the holiest spot in Jamkhane and is a memorial of Sultan Sahak. Others who enter the place do the same thing, kiss all the other participants and sit down. The Seyyed or his vice sits before the gate and, on his right and left, caliph and prayer must sit on each side. The servant must stand still right to the end of the ceremony. Other attendants must fasten a belt over their clothes and sit with other attendants. The Elder begins by playing tanbur and singing songs from Damiar and Damiar. The attendants repeat the verses after a time. The most important reason to be present in Jamkhane is concerned with giving God’s praise, prayer, and contemplating over the spiritual realm. Jamkhane is the best place to seek silence, comfort, and spirituality as well as the most welcome shelter for the poor and the striders. (Mir-Hosseini, 1994a, 1996: 123).

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 24 SEVENTY TWO DEBTS IN YĀRSĀNI RELIGION

A total of 72 requisites have been laid down to which all followers of Yārsāni should follow. The teachings are mentioned generally, and apart from gender biases, because in the Yārsāni faith, men and women are considered equal, except for some differences that apply in the Jam ceremony7. 8The presence of an individual at the Jam ceremony and both human and individual rights in this religion are beyond gender biases. As Sultan Sahak says, “tofiresh nin Kenache o kuri” (there is no difference between a girl and a boy). The 72 requisites are considered through the following realms: Following honesty, purity, Radaii9, Pardivari10, obedience to Pir11, learning Kalām (religious book), obeying the Kalām in life and getting distance from Pir and Dalil who do not obey Kalām, obedience to Dalil12, Yārsāni’s Kaveh13, fol-

7 forms of worship centered on the jam, a gathering in which they chant their sacred litany (Kalām), play their sacred lute (tanbur), make offerings (niyaz) and share a sacrificial meal (qurbani or khidmat) (Mir-Hosseini, 1994:213) 8 forms of worship centered on the jam, a gathering in which they chant their sacred litany (Kalām), play their sacred lute (tanbur), make offerings (niyaz) and share a sacrificial meal (qurbani or khidmat) (Mir-Hosseini, 1994:213) 9 Rada means forgiveness, magnanimity and help to people 10 Pardivar means the other side of bridge, but in Yārsāni, pardivar is the region that is located in ouramanat, where Sultan Sahak built the Yārsāni religion and where the first Jam ceremony was held. 11 Yārsānis, according to followers, are required to have the old, or Pir (spiritual master), and to obey the religion, called Sar-sepordan. Sultan Sahak founded Yārsāni in the name of truth and seven families or “tribes”, khandan, and future generations of Yārsāni followers have Dalil (the guide who shows the way) and Pir. The seven families established during the time of Sultan were Shah Ebrahim, Baba Yadegar, Ali Qalandar, Khamush, Mir Sur, Seyyed Mosaffa, and Hajji Babu Isa. The five families established after Sultan Sahak are Atesh Bag, Baba Heydar, Zolnour, Shah Hayas, and Hajj Nematollah (Hamzeh’ee, 1999,:205; During, 1998). They are called Tayfe, “the family” (Bruinessen:61). Seyyeds are descendants of the sect's founder or one of his later manifestations, and they fall into 11 holy lineages, referred to as khandan (lit. house or dynasty). Seven of these khandans originated at the time of Sultan Sohak, the sect's founder, in the fifteenth century; the rest were formed subsequently, when the Divine Essence made further manifestations (Mir-Hosseini, 1994a; refer to Mir –Hosseini, 1997: 177). 12 See footnote 6 13 Kaveh means Qebeh, and in Yārsāni religion, Qebleh is Jam

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 25 lowing khalife14 , naming children in Jam khaneh, believing in Doon-a-doon, attending jam, legitimacy of the seven angels (Haftan)15 and Haftaneh16, keeping a mustache for men and observing special values in seven legitimacy for women, legitimacy of caliphs17, following the Jam ceremony, serving the society, praying in Yārsāni religion, scientific struggles, maintaining respect between a master and an apprentice, respecting human dignity, respecting neighbors, being loyal, respecting other religions, sects, ethnicities and races, maintaining unity, respecting men and women’s rights, respecting others’ legal privacy, Yārsāni marriage, adher- ing to covenants, being monogamous, respecting judgment and justice, avoiding debauchery, seeking and following justice, avoiding divorce, seeking to be satisfied with inner values, respecting parents, being patriotic, carrying out parental duties, peace-seeking, avoiding friendship of bad people, avoiding bowing and flattery, defending personal rights, avoiding bad words, being patient, avoiding the household’s mistakes, fighting against the dictator’s ego, praying in Yārsāni, having modesty and shame, completing a vow, avoiding populism, fasting and royal properties,18 avoiding backbiting, “Do Shahi Davoud Ko Savar”19, seeking relief and assistance in Yārsāni, maintaining secrecy, avoiding abusing drugs and harmful substances, carrying out consultation, maintaining social relations, forbid- ding bribery, appreciating the rightfulness of death, avoiding sedition and chaos, washing dead people, respecting the values, avoiding weeping during mourning ceremonies, maintaining friendships and respecting guests, avoiding late people and those that abuse others. Among the 72 above-mentioned requisites, there are two requisites which must be done by parents for their children; one of which is giving their child a name, and

14 who in theory should be a descendant of one of the seventy-two Pirs 15 This group of Yārsāni disciples became the principle leaders of the religion. The first disciples are called Haft-Tan, that is to say Seven Bodies, and the seven counselors of the Sultan were also called Haftane 16 Haftvaneh has a lower degree of Haftan. Yārsāni believe humans get the body of Haftvaneh and essence of Haftan 17 See footnote 6 18 Obligatory Qurbani (sacrifice) that Yarsani have to do after three days fasting and this Qur- bani should be Rooster. 19 “Do shahi” comes back to the period of Galim kol. It is a vow and is equal with the value of the two silver coins that the Yārsāni do Nazr (Vow) to get the help of Davoud angel

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 26 another is “Sar-separi”20. Yārsānis, according to followers, are required to have the old, or Pir (spiritual master), and to obey the religion, i.e. “Sar-sepordan” (dedi- cating one’s head). In Yārsāni, naming a newborn is a requisite which is fulfilled through a ceremony in order to appreciate the God Almighty. All Yārsāni bring their children to the Jam khaneh and give their child a name. Furthermore, they must surrender (Sar-sepordan) their children to the Yārsāni religion (to become Yārsāni). This takes place in a ceremony where Nazr (vow) and Niaz (offering) is eaten. After surrendering, the Yārsāni believe the deeds of the child are recorded in the note book of Pir-Musi.21 Since this process is done for the Yārsāni newborns, and should not take place later than a year after the child is born, it is considered as a duty that must be fulfilled by parents. In this way, the relations between certain Seyyeds (Pir) and commoners’ extend over generations. Determining Pir and Dalil for child means assigning a teacher for learning traditions and religious teachings. This relationship, referred to as Pir-Muridi (master-disciple), is the focus of the Ahl-i Haqq community and is regulated by a network of mutual obligations and duties. (Mir-Hosseini, 1992:220) As well as naming and Sar-separi, there are two other teachings and traditions, which have been not mentioned as compulsory tasks for parents, but are also nec- essary. They are:

1. Pir (spiritual master) 2. Dalil (the guide who indicates the way)

Pir and Dalil are among requisites for the Yārsāni and are among the religious teachings which are transmitted from parents to their children indirectly. We can consider the naming of a child as a process in which the child’s identity is determined, and surrendering to the Yārsāni religion as a process similar to that of enrolling a child in the school of Yārsāni. Therefore, determining Pir and Dalil, which is based on certain conditions and principles, can be considered as choosing a teacher to teach the religious traditions.

20 Or “Joz sar shekastan” 21 Yārsāni believe Pir-Musi writes their deeds. They believe Pir-Musi is the archangel tasked with registering documents and writings and one of five companions of Sultan Sahak

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 27 After the completion of the child’s physical and mental growth, the Pir and Dalil are introduced by the parents to their children. The Pir and Dalil is usual- ly determined based on factors including geography, culture, religious position, household, and age. The beginning time for education of children can vary from family to family. In places where religious and cultural knowledge and social condition are considered important, families begin to educate their children when they are 7 years old, to ensure that they are familiar with certain concepts such as vow, prayers, Pir, Dal- il and Jam, etc.. These concepts are declared through the following framework, which is composed of four words (Rāstī( honesty), Pākī (purity), Nisti (avoiding pride)22 and Radaii.

ياري چهار چيون باوري و جا راستي و پاکي ، نيستي و ردا Yari chowar choin bawari wa ja rastio paki ,nikio rada

قــدم و قــدم تا و منزلگـاه Ghadamo ghadam ta wa manzelgah

In Yārsāni tradition, one of the main principles is politeness.

هـــرکس ادب نيري و جا روژي هـــزار تَمن بکــا Har kas adab niri wa ja rozhi hezar taman beka

In Yārsāni, people follow the principle of courtesy and moral behavior. Children grow with this teaching, by attending Jam ceremony and by learning about Pir and Dalil.

22 Having humility in front of all people

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 28 PRACTICAL EDUCATION IN JAM CEREMONY

Children gradually learn the customs, traditions and rituals of the Jam by attending the ceremony with their parents. Initially, they learn the duties and abiding practices. In reality, when the children accompany their parents to the ceremony, they are able to practically learn the traditions and rituals in Jam. When children attend and unconsciously listen to the ceremony and the Kalām of the day, their curiosity in the religion can increase, leading them to ask more questions, and to become interested in the reasons behind these practices. The next step, depending on the age and condition of the child, is that the Seyyed23 in the Jam gives some responsi- bilities to the children, which increases confidence as well as encourages children to participate fostering creativity and the process of education. For example, there are specific religious verses and prayers that the child must learn. It is easier for them to memorize the religious verses if their Seyyed permits the children to sing these Kalām in Jamkhaneh. This prayers, are public prayers, including prayer in early morning, prayer for patience, prayer for starting work, “zarde kar” (evening prayer) and the funeral prayer. After the children have grown up, and they have learnt the customs and basic concepts taught within the Jam ceremony, they can participate in Yārsāni Kalām courses. In these classes, elders and religion experts read and interpret the Kalām and then lead a discussion with the adolescents. This means that different opinions are heard and ambiguities resolved. Notably, this means that the Kalām is correctly transferred to the new generation. In the Abedin period of Kalām, Sultan Sahak said:

عابدين يقيني، عابدين يقيني هر كه به ياري بوي يقيني Abedin Yaqini,Abedin Yaqini Hark e be Yari boy yaqini

هيچ بَرز نَويژيحرفيخودبيني بار كيشي دین بی وكو زميني Hich barz nawizh ya harf khod bini bar kishi din bio ko zamini

يار دبي دايم كالم بخويني مــــرغي دروني غافل نميني Yar dabi dayem Kalām bokhini morghe daroni ghafel namini

23 See footnote 11

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 29 بي ورياي كالم له الن ننويني به كالم نرم كن سری آسنيني Bi weryaei Kalām la lan nanwini ba Kalām narm kan sar asenini

بو میتان بیـــژن وکو یاسینی له جـــم بی ســـره بش نرفینی Bo mitan bizhano ko yasini la jam bi sara bash narfini

پرده ّسر ِبوخار جـم نَ ِدريني بي شرعي كـــالم دنگ نگوريني Parda ser bo khar jam nadrinie bi share Kalām dang nagorini

نَفام بو خلت پَي نه سـوريني گلة شـــرط له ناو زیان نچريني Nafam bo khelghat pay nasorini gala shart la naw ziyan nacherini

لو پنج درخته ولگ نرزيني ِچلي اَو داره چاويان دريني La panj derakhta walig narizini chele aw dara chawyan derine

Translation: “Abedin be sure and be certain to help anyone to gain religious certitude, never say arrogance and the ground is always firm in the face of any problems that arise for Yārsāni, Yārsāni should always read Kalām because he should not forget the construction of Yārsāni religion.” Therefore, every Yārsāni should have such faith and read the Kalām. When there is a funeral or burial, they should read Kalām. The Kalām of the relief and peace teaches Yārsāni to not exceed the rights of others and to be satisfied with their rights and that they should obey Yārsāni requisites.

THE TEACHING BEFORE MARRIAGE

According to the Kalām of the Sultan Sahak there are two important elements of the tradition to be taught to children before marriage. They include: playing tanbur and reading Kalam for boys and cooking “Tiri kardan” for girls. پی سویر باقیم ور گرتن جیاز جیازم ناچن نویچم نغمه ساز Pi soir baghi war gerten jiyas jiyaz me nachen noicham naghme saz

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 30 According to this Kalām, the boys should learn “Tanbur and Kalāmkhani”, and the girls should learn to cook qurbani (sacrificial meal for vow) and “Tiri kardan” (cooking special bread and preparing the meal of sacrificed animal). This is not meant to hinder individuals who wish to learn the tasks for the opposite gender; however is practical in relation to the men being required to be present in the Jam circle. Otherwise, according to the Kalām of Sultan, there is no concept of worship that is based on gender division. This means that women and men are consider equal regarding the forms of praying and religious education. In fact, girls can learn to play Tanbur and boys can learn to cook “Tiri kardan”. In the final step, the children who have grown and by now are familiar with the concepts and practical educations of Jam can inform a new generation of Yārsāni. In the Jam ceremony, individuals have different tasks according to their ability, age, and religious situation. For example, some people in Jam are responsible for playing the Tanbur, some are responsible for preparing the qurbani, such as the Khalifa. The Khalifa‘s children and the son of Seyyed are responsible for praying for the qurbani and the girls for doing “Tiri”. Some teach Kalām to the next generation and teach others to speak out and describe the Kalām in the Jam ceremony as well as outside of the Jam.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 31 References

Bruinssen, M. V. (1992). Agha, shaikh, and state: The social and political structures of Kurdistan. London: Zed Books.

During, J. (1998). A Critical Survey on Ahl-e Haqq Studies in Europe and Iran. In Tord Olsson, Elisabth Özdalga, & Catharina Raudvere (Eds.), Alevi Identity (pp. 125- 150). London: Routledge.

Edmonds, C.J. (1969). The Beliefs and Practices of the Ahl-i Haqq of Iraq. Iran, 7, 89–106.

Halm, H. (1982). Ahl-e Ḥaqq. Retreived from http://www.iranicaonline.org/articles/ahl- e-haqq-people

Hosseini, S (2016). Life after death in Manichean religion and Yārsān. Fritillariakurdica, International peer-reviewed journal of Kurdish Studies, 9 (13- 14), 4-34

Hamzeh’ee, M. R. (1990). The Yaresan: a sociological, historical, and religio-historical study of a Kurdish community. Berlin: K-Schwarz-Vlg

Izady, M. R. (1992). The Kurds: A Concise Handbook. London: Routledge.

Kreyenbroek, P. G. (2002). Modern Sects with Ancient Roots: the Yezidis and Ahl-e Haqq of Kurdistan. In Pheroza Godrej, Feroza Punthakey Mistree. (Eds.), A Zoroastrian Tapestry: Art, Religion, and Culture, (pp. 260-277). Ahmedabad.

Minorsky, V. (1964), The Sect of the Ahl-I Hakk. In Iranica (Twenty Articles) (pp. 306- 316). Teheran: Tehran University Publications.

Mir-Hosseini, Z. (1994a). Inner truth and outer history: The two worlds of the Ahl-i- Haqq of Kurdistan. International Journal of Middle East Studies, 26 (2), 267- 285.

Mir-Hosseini, Z. (1994b). Redefining the truth: Ahl-i-Haqq and the Islamic Republic of Iran. British Journal of Middle Eastern Studies, 21(2), 211-228.

Mir-Hosseini, Z. (1996). Faith, ritual and culture among the Ahl-i-Haqq. In P. Kreynbroek & C. Allison (Eds.), Kurdish culture and identity (pp. 111–134). London: Zed Books Ltd.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 32 Mir-Hosseini, Z. (1997). Breaking the seal: The new face of the Ahl-e haqq. In K. Kehl- Bodrogi, B. Kellner-Heinkele, A. Otter-Beaujean (Eds.), Syncretistic religious communities in the Near East: Collected papers of the symposium, Berlin 1995 (pp. 175-194). Leiden: Brill.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 33 UMÎD DEMÎRHAN1 Jiyana Mela Mihemedê Celalî

ABSTRACT The Life of Mela Mihemedê Celalî Mela Mihemedê Celalî is a Kurdish Scholar who was born in Bazid in the late 19th century and died in mid 20th century in Amed. Though he was one of the Baghdad Sayyids, he pioneered in studies of Kurdish Language. Renouncing the positions offered by State, he maintained classical Kurdish Madrassah Tradition till the end of his life. He lectured scholars like Xelîfe Ûsiv (Khalifa Yuosef) and Seîdê Kurd (Said Nursi) but there isn’t any written record or biography on his life. Hereby our study is based on the verbal sayings of Celalî’s family about their grandfather Mela Mihemedê Celalî.

Destpêk: Mela Mihemedê Celalî alimekî kurd e ku di dawiya sedsala 19an de li Bazîdê hatiye cîhanê û di nîveka sedsala 20an de li Farqîna Amedê çûye rehmetê. Her çiqas ew seyîdekî Bexdayê be jî di pêşxistina zimanê kurdî de xebatine girîng kirine. Her wiha cenabê wî meqamên fermî yên dewleta Tirkiyayê qebûl nekirine û heta mirinê kevneşopiya medreseyên Kurdistanê berdewam kiriye. Wî hinek alimên wekî Xelîfe Ûsiv û Seîdê Kurd perwerde kirine; lêbelê derbarê jînenîgariya wî de berhemeke berdest nîn e. Ev xebata ma vê valahiyê tijî dike û bi agehiyên binemala wî portreyekî derdixe ber ronahiyê.

1 Umîd Demirhan is an independent scholar: [email protected]

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 34 1. Çavkaniya xebatê: Ji ber ku ev xebateke destpêkî ye, me tenê agehiyên jina nevîçirkê Mela Mihemedê Celalî tomar kirine. Heke derfet çêbin em ê vê xebatê berfireh bikin û naverokê bi hinek agehiyên fermî, wêne û belgeyan piştrast bikin. Salixdara me jina Hecî Brahîmê kurê Mihemed Sidîq e ku ew jî kurê Mela Mihemedê Celalî ye. Salixdarê xwe û malbat wiha da nasîn: “Ez qîza Şêx Resûl im. Hecî Şêx Resûl û Şêx Mihemed, ew jî kurê Şêx Ozman e, ew jî kurê Şêx Nebî ye, ew jî kurê Şêx Ozman e, ew jî kurê kurê Xanevdel e ku tirba wî li Îranê ye. Mêrê min Hecî Brahîm kurê Mihemed Sidîq e, ew jî kurê Mela Mihemedê Celalî, ew jî kurê Xanevdel, ew jî kurê Şêx Nebî ye. Bavê mêrê min Mihemed Sidîq û bavê min Şêx Resûl kurapên hev ên heq in. Kalikên me birên hev in. Xanevdelê kalikê Mela Mihemedê Celalî û kalikê min ê Şêx Ozman birên hev in. Mêrê min Hecî Brahîmê kurê Mela Mihemed Sidîq, ji jina wî ya Sakî ye. Hê di zaroktiyê de diya wî ya Sakî miriye û ew êtîm maye, lîse xwendiye. Hecî Brahîm di heyata xwe de qurişê heram nexwariye, bêyî heqê dayî malê kesî nexwariye, pereyên xwe neavêtine banqeyan. Gelekî xwestiye ku here Farqînê û tirba kalikê xwe bibîne; lê nebûye nesîb. Herwiha Hecî Brahîm gelek mela û feqîhên ku li ber destê kalikê wî xwendine jî dîtine; bi wan re xeber daye. Li gorî şecereyê em seyîd in û ji Iraqê hatine; ji silala Hezretî Fatimeyê ne. Her du kalikê me yên pêşîn du feqîh bûne ku ji Bexdayê hatine. Li wê derê, ango li Erebistan û Iraqê qirkirina seyîdan hebûye û bi ser Îranê re hatine Bayîzdê. Navê yekî Şaho û navê yekî Nebî bûye. Şêxên alîyê Tapya ji nesla Şêx Şaho ne. Em jî ji neseba Şêx Nebî ne. Ji kalikê min ê Şêx Ozman 5 kur mane: Şêx Brahîm, Şêx Salih, Şêx Resûl, Me’ruf Efendî û Mela Bekir. Kurapê wan ê heq Mela Mihemedê Celalî, kurê Xanevdel e û ew jî birayê kalikê min ê Şêx Ozman e.”

2. Agehiyên derbarê jiyana pêşîn a Mela Mihemedê Celalî de Li gorî agehiyên salixdarê bav-kalên Mela Mihemedê Celalî pêşiyê li gundê Şêxuliya Bayîzdê binecih bûne û paşê ji wir derbasî Bazîdê bûne. Divê neyê ji bîrkirin ku ev seyîdên Bexdayê ji zilma hevnijadên xwe yên ereb reviyane û bi

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 35 meşa sedsalan gihiştine Bazîdê. Du delîlên vê agehiyê hene: 1. Xalanên Mela Mihemedê Celalî ji binemaleke seyîdan a arwasî ne; ew bajar bi bajar heta Bazîdê hatine, beşeke malbatê li Wanê cîwar bûye. 2. Kalikekî Mela Mihemed li Îranê hatiye definkirin ku diyar e malbat bi ser Îranê re hatiye Bazîdê. Salixdara me derbarê jiyana pêşîn a Melayî de van agehiyan dide: “Bav-kalê me û Mela Mihemedê Celalî ji Bexdayê hatine; hinekî li gundê Şêxuliya Bayîzdê mane. Hinek erd û milkê wan li zozanên Sînegê jî hebûne. Bi qasî neh-deh salan li Sînegê jî mane. Mela Mihemedê Celalî, bi xwe kurê Hebîbe Xanimê yê ku ji binemala Arwasiyan e û ji Bayîzda Jorê hatiye definkirin.”

3. Destpêka perwerdehiyê: Diyar e ku Mela Mihemed perwerdehiya xwe bi du astan de temam kiriye: cara pêşîn xwendineke normal kiriye û zewiciye; paşê rastî rexneya malbatê hatiye û dîsa çûye xwendinê. Salixdarê derbarê xwendina wî de ev serpêhatî ji me re vegot: “Mela Mihemedê Celalî çûye û di medreseyan de xwendiye. Wexta ku ji xwendinê hatiye apê wî yê Şêx Ozman leq wî ve çûye û hinda Pira Belek ew hildaye. Wê hingê Mela Mihemed qîza apê xwe xwestibûye û zewicî bûye. Şêx Ozman jê re gotiye: “Mihemed, min digot ku tu dê bibî tiştekî, tu nebûyî tiştekî. Tu çima zewiciyî û nebûyî alimekî?” Li ser vê gotinê hêrsa wî tê, jina xwe dihêle, serê xwe hildide û duheyibe diçe. Paşê dîsa caw tê ku Mela Mihemed tê gund. Şêx Ozman dîsa li hinda Pira Belek derdikeve pêşiya Mela Mihemed. Wexta ku Mela Mihemed dixwaze destê wî ramûse Şêx Ozman wiha dibêje: “Estexfîrullah, êdî teze silala min bûye silale.” Mela Mihemed erebîzan, şêxê terîqatê û dersdar bûye.”

4. Zewaca duyem û taybetiyên vê jinê: Mela Mihemedê Celalî di zewaca xwe ya duyem de keçeke xalanên xwe tercîh dike. Li gorî agehiyên salixdarê ev jina wî seyîd, xwenda û xwedan-keramet bûye: “Paşê Xedîce Xanimê jê re dixwazin. Xedîce Xanim ji binemala Arwasî ye. Wexta ku Mela Mihemedê Celalî ji Bayîzdê çûye Farqînê, Xedîce Xanim miribûye. Dibêjin Xedîce Xanimê di ber sekeratê de gotiye: “Ez ê bimirim û hûn ê min li vê derê defn bikin. Zengîyekî zînan dê ji ber pîyê min derkeve. Heçî kesê ku vê zengiyê

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 36 li dereke xwe ya nexweş bixe, dê pak be. Heçî kesê nexweş û bayî, gava vê zengiyê li pişta xwe û milê xwe bixe, wê pak bibe.” Herwiha gotiye: “Heçî kesê ku bê ziyareta tirba min, înşaellah Xwedê dê şifayê jê re bişîne.” Dibêjin zengî derketîye jî. Ev zengî heta dewra Mihemed Sidîq jî hebûye; paşê hatiye dizînê. Hinekan ji ser tirbê hildane û birine. Kes nizane kê biriye û çima biriye. Piştî ku winda bûye malbat pê hesiyaye; lê êdî ji dest çûye.”

5. Jiyana pirjinî û dersdarî Dîsa li gorî van agehiyan Mela Mihemedê Celalî 4 jin anîne. Ji ber ku zewaca wî ya pêşîn ji aliyê malbatê ve xweş nehatiye dîtin, Melayî jina xwe berdaye û demeke dirêj dûrî malbatê ders xwendine. Balkêş e ku Mela Mihemed heta mirina Xedîce Xanimê hêwî neanîne ser jina xwe ya arwasî û pirjiniya wî piştî wê pêk hatiye: “Navê jineke Mela Mihemedê Celalî, Têlî ye. Navê yekê Şekir bûye, ji Ortiliyê bûye, çar qîzê wê hebûne û kurên wê tunebûne. Xedîce Xanimê hêwiyên xwe nedîtine; hê berê miriye. Mela Mihemed Sidîq kurê Xedîce Xanimê ye.”

6. Cihê medreseya wî: Van salên dawîn dewleta Tirkiyayê avahiyek li gundê Birnê Reş ava kiriye û navê wê daniye Medreseya Mela Mihemedê Celalî; lêbelê agehiyên ji malbatê bidestxistî nîşan didin ku Melayî li wî gundî û gundên din tenê melatî kiriye. Medreseya wî ya şexsî ku perwerdehiyeke sîstematîk lê daye di nava Bazîda Kevn bi xwe de bûye: “Mela Mihemedê Celalî, heft-heşt salan li Bayîzdaxayê alimtî kiriye, feqî dane xwendinê. Paşê hatiye Bayîzda Jorê; li wê derê jî bi qasî heşt-deh salan alimtî kiriye. Medreseya wî li ser riya Keleha Behlûl Paşa bûye ku niha li şûna wê bostanên sebzeyan hene. Li gorî gotina gotiyan ji sed feqiyî zêdetir feqî xwedî kirine û hinek ji derveyî Bayîzdê hatine. Xêncî hinekên ji derve hatî, alim û feqîhên terîqetê yên Bayîzdê gişkan li ber destê Mela Mihemedê Celalî xwendine: Xelîfe Ûsiv, Xelîfe Mihyedîn, Hecî Mihemedê Berekat, Şêx Seîdê Nûrsî... Wexta ku li Bayîzda Jorîn ders dane, van aliman li ber destê wî xwendine.”

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 37 7. Xwendekarê wî yên navdar û rikeberiya zanistî: Di nava xwendekarên wî de du alim zêdetir derketine pêş: Xelîfe Ûsivê Bazîdî û Seîdê Nûrsî. Heçî ku Xelîfe Ûsiv e tevahiya pirtûkên xwe bi kurdî nivîsîne û li Bazîdê jiyaye; lê Seîdê Nûrsî li gelek welatan (Gurcistan, Nexciwan, Rûsya, Almanya, Awistirya, Bulgaristan) geriyaye û dewleta Tirkiyayê ya ku li ser enqazên dewleta osmanî ava bûye bajar bi bajar ew surgûn kiriye, meytê wî jî diziye. Ji rikeberiya zanistî ya di navbera xwendekaran de diyar e ku hejmara wan zêde bûye û otokontrola wan xurt bûye: “Wexta Seîdê Nûrsî hatiye Bayîzdê hinek feqîhan şikayetê wî li Mela Mihemedê Celalî kirine û gotinê: ‘Seîd tiştê xerab dike, winda dibe û bi şev diçe cihinan.’ Mela Mihemed gotiye wan: ‘Têkilî Seîdê min nebin.’ Paşê feqî dîsa xwe lê ditelînin û dizîka wî teqîb dikin. Dinihêrin ku Seîd diçe ser tirba Ehmed Efendî yê Xanî û di xeybê de jê dersê hildide. Paşê feqî vê yekê ji Mela Mihemedê Celalî re dibêjin. Mela Mihemedê Celalî dibêje wan: ‘Min ji we re negot ku têkilî wî nebin.’ Dibêjin Xelîfe Ûsiv wê çaxê ji bo teberikê destê xwe daye ser devê Seîdê Nûrsî; paşê jî daye ser devê û wiha gotiye: ‘Ev merivekî bimbarek e ku hatiye nav me.’”

8. Sedema koçkirina ji Bazîdê ber bi Farqînê ve: Mela Mihemed heta şerê Kirê Girîdaxê li Bazîdê jiyaye û pêşerojek ji bo serhildanê nedîtiye an jî jiyana ilmê tercîh kiriye: “Wexta ku şerê Kirê Girîdaxê dest pê kiriye Mela Mihemedê Celalî bi rizaya xwe çûye Farqînê û tevî şer û serhildanê nebûye. Gotiye: “Serê me di bin dewletê de ye; eskerên wê di nava me de ne. Em nikarin eskerên wê jehrdadayî bikin û li hemberî wê rabin.” Lewre ji Bayîzdê çûne.”

9. Koça ji Bazîdê ber bi Farqînê û mirinê: Di heyama şer de Mela Mihemedê Celalî biryar dide ku ji Bayîzdê here Farqînê. Ew bi xwe li wê derê dimire; lê hinek endamên malbatê pê re naçin hinek jî diçin û vedigerin: “Ji ber ku av û hewaya Farqînê li wan nehatiye nexweş ketine gelek miriyên wan çêbûne; gelek zarokên wî li Farqîn mirine û navê yekî Fehîm bûye. Navê yekî

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 38 jî Mehsûm bûye û li wir miriye. Nizamedînê kurê wî û Hebîbe ya qîza wî fetilîne Bayîzdê. Jina wî ya Şekir jî fetiliye. Kurê wî Nizamedîn, qîza wî Hebîbe Xanim û jina wî Şekir li wir nemane, zivirîne Bayîzdê û ne li Farqînê lêbelê li Bayîzdê mirine. Nizamedîn 16 - 17 berî niha li Bayîzdê miriye.” Di heyama mirina wî de kesên ku cinyazê wî şûştine rastî morên tarîqatê yên li ser pîlê wî yê rastê hatine. Agehiyên malbatê jî piştrast dikin ku Mela Mihemedê Celalî ne tenê alimek bûye; herwiha şêxê tarîqatê jî bûye: “Wexta ku Mela Mihemed dimire, xeberê didine merivekî alim ê emîn ku were cinazê wî bişo û hilde. Ev alim feqîhên xwe dişîne ku Melayî bişon û hildin. Wexta ku feqîh vegeriyane alim dipirse: “We şûşt û hilda?” Feqî dibêjin: “Erê.” Dîsa pirsîye: “We ew şêx çawa dît?” Gotine: “Welleh, li ser pişta wî pênc heb morên terîqatê hebûne. Alimî gotiye: Wî, kul kete mala min! Min çima bi xwe ew neşûşt û teslîmî we kir?” Zemanekî malbatê gotiye ku ew dê herin, tirba wî bibînin; ha sibê herin, ha dusibe herin; lê heta niha hê jî kesek neçûye. Li gorî gotina gotiyan ku xeber dane binemala wî ya li Bayîzdê tirba Mela Mihemedê Celalî li gundê Heştder yan jî Heştan a Farqînê ye.

10. Kurê wî yê Mihemed Sidîq û berdewamkirina kevneşopiya medreseyan: Di nava endamên malbata wî ya li Bayîzdê de tenê kurê wî yê Mihemed Sidîq dixwîne. Ew jî wekî bavê xwe hem dûrî serhildanên gel disekine hem jî dûrî wezîfeyên fermî yên dewletê. “Wexta ku Mela Mihemedê Celalî çûye Farqînê kurê wî yê Mihemed Sidîq pê re neçûye; ew li Bayîzdê maye. Wê çaxê Mihemed Sidîq xort û zewicî bûye. Navê jina Mihemed Sidîq Têlî bûye û qîza Hecî Memduh e. Xêncî Bayîzdê Mihemed Sidîq li Şêxulî, Kotîz, Îdir û Elemiloyê maye. Derbasî Îranê bûye û dîsa vegeriyaye Bayîzdê. Wî li Îdir û Elemiloyê feqî dane xwendinê.”

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 39 11. Piştî Mela Mihemed Sidîq xebatên ji bo naskirina Mela Mihemedê Celalî: Piştî Mela Mihemed Sidîq, kevneşopiya ilmî ya malbatê radiweste. Hecî Brahîmê kurê Mela Mihemed Sidîq tenê lîse qedandiye; lê wekî nevîçirkê mirovekî alim û dîndar li pey şopa bav û kalên xwe ketiye. Derfetên wî çênebûne ku here Amedê û merzelê kalikê xwe bibîne; lêbelê him dil bijandiye ku here hem jî eqrebayên xwe teşwîq kirine ku herin, tirba kalikê xwe bibînin: “Nav û nîşanên Mela Mihemedê Celalî li her dera dinê hebûne; naskirî bûye. Şecereyeke malbatê li cem Şerefedîn Eryilmaz e. Şerefedîn hinek xebat li ser kalikê xwe kirine û ji malbatê re gotiye: ‘Herin tirba wî bibînin.’ Lê mixabin heta niha ji malbatê kesek neçûye û merzelê wî nedîtiye.”

12. Berhem û bermaye: Min li ba malbatê Quraneke gelekî bedew dît ku malbatê digot ew aydî Mela Mihemed bûye; lêbelê derfet çênebû ku berhemên wî yên heyî bibînim: “Kitêbên Mela Mihemed li mala kurê wî yê Nizamedîn bûne. Ew niha li cem Ferîd in. Dibe ku zemanê Îsmet Înonu ji tirsan hinek kitêbên wî hatibin şewitandin jî; lêbelê Qurana wî gihiştiye roja îroyîn. Ev Quran, di afirê dewêr de, li tewleyan hatiye veşartin. Wî çaxî Quran di tewleyan de li binê erdê vedişartin û giha li ser didane heywanan. Hinek hemayîlên wî hene ku li cem Hesen in. Malbat nizane bê ka ev hemayîl yên wî bi xwe ne, yan jî hinekan jê re nivîsîne. Du heb pirtûkên wî hebûne; navê yekê “Heyat’ul-Heywan e”. Pirtûkeke wî ya din jî hebûye. Ew her du jî li cem Hesen in.”

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 40 ��

فرست رۆژبەیانیϫضϓΕϮϤϠاϣϥاΩ̈ΩϥΎΘγΩέϮϛϪϜΘϟئίضϭϪΘ̈

هێلموت فۆن مۆلتكە كوردستان Abstract

دەدۆزێتەوە ,Pherset Rosbeiani1

Helmuth von MoltkeABSTRACT discovers Kurdistan Pherset Rosbeiani1 The celebrated General Field Marshall Helmuth von Moltke was a captain in service of the Helmuth von Moltke discovers Kurdistan Ottoman Sultan from 1835 to 1839. As the captain he was responsible for reorganization of The celebrated General Field Marshall Helmuth von Moltke was a captain in service the Ottoman army and he also took part in the fights against the Kurds in the east of the Ottoman Empire.of the Ottoman In addition Sultan from to the 1835 regular to 1839. reports As the captain to his superiorshe was responsible in the Generalfor reor- Staff in Berlin andganization the Prussian of the Ottoman embassy army in Constantinopleand he also took part he wrotein the fights a large against number the Kurds of letters to relatives in and the friends.east of the Ottoman The letters Empire. appeared In addition in to Berlin the regular and reports were to entitled his superiors "Unter dem Halbmond".in the General Staff in Berlin and the Prussian embassy in Constantinople he wrote a large number of letters to relatives and friends. The letters appeared in Berlin and This paper examines the circumstances in which these letters emerged and addresses were entitled „Unter dem Halbmond”. questions about other correspondences of this kind which have not been published so far. The This paper examines the circumstances in which these letters emerged and addresses paper also examines deviations emerging from the content which manifest themselves in questions about other correspondences of this kind which have not been published so comparison with their official reports. Moltke was neither an orientalist nor a Kurdolog, but far. The paper also examines deviations emerging from the content which manifest he described the issues as an attentive researcher with much sympathy for the Kurds who took part themselvesin the bloody in comparison campaigns. with As their one official of the reports. first inMoltke his time,was neither he drew an orientalist a large realistic picture of norKurdistan. a Kurdolog, A piecebut he of described land and the people, issues as which an attentive had a researcher very unclear with muchimage sym in -Europe at that time. pathy for the Kurds who took part in the bloody campaigns. As one of the first in his time, he drew a large realistic picture of Kurdistan. A piece of land and people, which had a very unclear image in Europe at that time.

ȋͳȌ ��

� �� (Rosbeiani:2012:12) ��

��

1 Pherset Rosbeiani is a lecturer at the University of Salahaddin (Erbil): [email protected] 1 Pherset Rosbeiani is a lecturer at the University of Salahaddin (Erbil): [email protected]

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 41 �� ا�� ە �� ە �ا� �� ت��ا ��ە� ��ا�� ت�� ە�

��ە �� ا�ە� ��ا�� ە�ە�� ە �� ە �� ت��ا�� ە� �� ا�ا �� ت�� ە �� ا�ا �� ا� ��ە �ا ��ت�ا� � ��ا�� ا��ا� ��

�� -��ا��ا�� ا� ��ا�� ە�� ت� ��ا �� ا��ا� �� ا��ت�� ا�� ا��ا�� ە �� ا��ا� .�� ت� �� ا�� ا��

�� ە�� ا� �� ا�ە�� ا�� ا�ە� �ا��ت� �� ە� �� تا��ا�� ا�� ە � �� ات��ە �� ت� ��ا �� ت�� ە� �� ە �� ت�� ت�� ا�� ا�� ا� �� ا� �� ا��ت�� ا�� ا�ە� �� ە��ا�� ا��ە � �ە�� ا�� ا �� ە�� ە�ا� �� ە � ��ا�ە �� ت�� ت�� ە �� ا� .(Arndt:2008:405) ( .��ا �� ا � �� ا��ا � �� ا��

�� ا�� ا�� ە� �ا�ا �� ا � �ە�� ە�� ا�� ا�� ا� �� ە� � ��ە� �ا�ا �� ا�� ا� ��ا �� ا��ا��ا� ��ا�ە� ��ا� Arndt:2008:34)�� ە�� .��ە ��ە

�� ات�� ا� �� ە� ��-�� ە�� ە��ت� ��ا�� ا�� ا � �� ا� �� تا�� ت�� ا� �� ا�� ا��ا� � ��ا� ��ا��ا تا �� ات� �� ا�� ت��ا�� ا� �� ا�ا�ە�� ا�� .��ە�� ت�� ا�� ا��ت� ��ا تا�� ا�� ا�� (Arndt: 2008:9)

�� ە ��ا�� ا� �� ە�ا ��ا� �� ا� �ە��ت� ��ا�� ا� ��ات� �� ا�� ا��ت� ��تا�� تا��ت� ��ا��ە��ت� ��ا�� ا � �� ا�� ە�� ا�� ت�� ت�� ت� �� ا�ا� �� ە�� ا � ��ا� � �� ت�� ا�� تا �� ت�� ە��ت� ��ا�� ا� ��ا ��ا��ت� ��ە�ا�� ت� �� ا�� (Arndt: 2008:25)��ا�� ە��

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 42 بار��ی ��ر��ا� �ە��اتە�� م��ا�ی ��ر� ��چە �ەربە�� ب�� بە�� ا�ەتی ��ێی ��ا� مە�� ە�� ب�� ی�ی�ت مەر�ە�ی�ێ�ی بە�ێ� �ەبێت � �� ە� م��ا�ە �� ەربە�ت �ەب� بەتای�ەتی �ە ��ا� م�� ێ�ا� ��یك ��ب�� مەت��ی �ە�� ەب�� ەیارمەتی یە�� ب�� (��ی��2013:: 165

بە��ی �ە��ێ��ی ��ێ�� ا� ��ب�� ی��ا �ەی��یێ�ی ��ی �ەب�� ە �ە� ��ەتی ��ا�ی � یارمەتی �ەربا�� ا�ی ��ب�� ب� ��ە رێ�ە�ت�ی �ە�ریا�� بە�� ا�ەتی ��ی��ا تە��ا �ە�ا� �ە�ر��ا ب�� ە��ی�ی�ت �ە ��ی �� ێ��ا� ��ر� �ەبێت �ە ��ە�� ە تا �ە��اتە .�ێ�� ریایی �ەب��

�ەم�ا �یە�� ا�ی�ا�ی �� م�� ی �ا�ا� م�� ەر��ا �ەی��ی�ت �� ا�� .��ە� ��ێ�ە� �ەبە��ی �ێ�� ت�� ە�ێ�� ێ��ا� تێك بچێت

��ێ�� م�� ی �ا�ا� م�� ب�� ە ��ریا� ��ر رێ�ا� �� ب�� ەریك ب�� رێ�ا� م��ام�ا� ��ب�ا�� ەر �ەبەر �ە�� ەری�ی بە�ێ��ی �ەی�� ب�� .�ە�ە� ��ەتی ��ا��

�ەر��ا �ەر�ە�� یە�� ا� م�� ی �� بە�� ر��ێ��اری�ی �ەب�� ە��ا� ��ا�� (Arndt:2008:33) .��ا�� ب�ی�� ریا� م�� بە �ا��ە� �� ی

�ار� م��ە ��ێ�ە �ا�ە� �ەی��یە�ا�ی �ەربا�� ێ�� مەم�ە�ەتی ��ی�ی � ��یی �ە��ا��ا� �ەی�ەر� �ە

ب�ەما�ە� �� ا� �� تا �ا��ی �� ە� �ەی��یە مێ��ێ�ی ��ر ��ی �ەیە �ەب� �ەر��می ��ا� م��ە�ا� �ێ�ە� � ��-�� ەی�� ە�ە� ��ی�ری�ی �ە�ر� ��- �� ە�ێ�ە�� اتێك �ە ��ا�ی ��ا�ی �� ە مە��ی ��ی�ی �� ە یارمەتی ب�� بە .��ێ��ە�� ری��رمی �ەربا��

�ە� �ەی��یە بەر�� ب�� تا�ە��ی ��ا�ی یە�ە� � �ە��ا��ا � �ێ��ی� ��ی��ا �ە�ت �ا�� ەربا�� ار�� ب� یارمەتی ��ی ��ا� ��ا�ی � �ە��ا��ە ب� ری��رمی �ەربا�� (Wallach: 1976:15) .�ەر��ت��ە�� ەیار��ی ��ا�ی ��ا�ی ب��

مێ�� ەی�� ەربا�� ێ�� ەتی ��ا�ی � �ە��ا��ا� �ەی�ەر� بایە�ێ�ی تای�ەتی �ەیە ب� مێ�� ر� ��ە �ر�ربە� �ە� �ە��ەر��ە �ەر��ر� � �ە��ە�ا��ا� �ە �ێ�� ە �ەربا�یە�ا��ا�� با��ا� �ە��ر� ��مار� � ��ر� �ە�ی م��ی ��ر�یا� �� ە ر��رتا�ە� �ە م��ە� م��ا� ب� �ەر�� یا� ��ی ��ر�� بایە��ر� ب� �ێ��ە�� ە مێ�� ر� �ە��ەر��مە�� م��ە ��ە �ە�� ە �ەربا�ێ�ی �ەر�ە�ت�� ب�� ەرێ�� ر �ەر�ە�ت�� ب�� ا��ر ب�� بەر�ەمە�ا�ی �ە ب��ر� �ەربا�� ە ��ر� � �ە��ە� ت��ی � �ە��ە� �ەربا�ی� �ب��ی م��ە�ار� �ەربا�� ی�ی � �ار��ا� �ە��ا�� بە�ا�ا�ی �ەب�� ە �ەم�� ێ��ا� �� ە��ب�� ە �ە ��ی��ا �ە یە�ێ�ی ت� م��ە�ار ب�ێ�ێت ��ا�� ێی �� ەب�� ە م��ە�ار� ر��ی یا �ەر��ی یا �ەم�ایی �ەبێت تە��ا م��ە�ار� ��ی�ی ��ی�ت� �ەر�تا �ەم�ا � �ەر��ا � ��ەر� � ر��ا �� مە�ر��ی م��ەب�� بە�� یی بەیارمەتی

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 43 ��س�ا ئ��ا�� س�ا ��ی ��ا��ی �� ی سێ�� ، �� ا�� س� �ا��ی �� ێ� �� ی �� ا��ی �ی �ا �ا��ی �� ا�� سا�ی �� .(Wagner: 1893:93)

�ا��ی �� س�� ا�ی س��ا�ی ��س�ا�ی �� ا� ��ا ��ی �� ی �� ئ��ی س��ای ��س�ا�ی ��ێ�� ا � �� ا� �ێ��ێ�، �� ا�ی �ا��ی �) ( ی ساڵی )�� ( �� ڵ� �� ) �� س��ای ��ا�� ( �� ا�� ا��ا� �� ئ��ا�ی س��ا�ی � �ا�� ا� �� ئ��ا�� ئ��ا�ی ��ی �ا�� ا� �� ی �ا�� ا� �� ا ��ا� �� ێ��ێ� ��ا� ��س�اس�� ێ�� ، �� ێی �ێ�� ی ��س�ا�ی � �ا�ای ��، �� ی ��سا�ی �� س��س� � ��ئ��

. (Moltke:1892:143 )،

�� ا�ی �� س��س��ی س��ای ��ی ��س�ا�ی، ��ی �� ێ� ��ا��ا�ی )��ێ� �� اس��ی ��ا�ی ��ی ��ا( ��ی �� س��ێ� ��ی �اس��ی ��ا�ی � ��ا�ی ��ی ��ی �� ئ��ا�� ی � �ا��ی ��ا �� ا��ی ��ێ� �� ا��ی �ێ�� (Arndt: 2008 : 40) .��س�� .��ی ��ی �� ێی

��ی �� ئاس�ای �� ی ئ��ی ��ا� ��ی � ��ای �� ا��ا��ا، �� ا�ی ��ی �� ئ�� ا��ی �� ێی �� ی �� ێ��ا� �� ێ�� ئا�ێ�� ی ��ی �� ئ�� س�ا��ا�� (Arndt: 2008:42) .��ێ� �� س��ی �ا�� ا� ��

��ێ� �� ئ��ا�ی ��ڵ�� ئ�� ا� �� ا� ��ێ� ��سێ� �� س�� ا�ا � �� ا�� ێ��ی ��ی ��ا �� ئ�� س��سی ��ا� �ێ� ئ��ی ��ێ�� ڵی ��ی �� ئ�� سی ��ی ��ا�� ئ�� اسی �� ئاس�� ا�ی ��ی �� ا�� ێی �� ا�ی �ا�� (Moltke: 1892:143)

س��ای ��س�ا�ی �� س�� ئ�� ی ئ�� ا� �� ا��ی ��ڵ��

� �� (Wallach:1976:26)

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 44 سالی �� ل��ە ��ا� �ەر�� ە��ەری ��ی �ەر�ا��ا� �ەر�� كە �� ە� �ە س��ای ت�ر�� كە �ەل�ە��ی سەرەك�ا� لە ��ار�ەك� ��، �ا�� ا�ا ��ی ل�� كە ر��ا� �اری س��ت��ی �� ا� س�ر�ا �ی ��ە�ە�ە� ��اری ك��ە�ە��، ��اكا�ی ت�ر�� اكا�ی تا�ی ��ە�ە�ە �� ل��ە .�ەكە��ە�ا� �ەری ك�ر�� ك�ر�س�ا� �ە��ە�ە

لە ��ای سا�� س��ا� ��ل��ە �ە��ە �ا�ت�ا كە �ەس��ی ��ی ت�ركا� �� سەر ��ەكا�� ە��ە لە��ە �� ، لە �� ی �� كات�� ەس��ری �ەس� ��ل��ە �ە��ە �ار�� ە �� تا �ا��ە�ا� �ە�ا�ە��ی �اك�� ر�� ی �ە� ��ا�ە�� ت��ە�ی كە ر��ای ت�ا �ە�� لەسەر�ا�ەی ��ر�� كە لە �ەر��ی ��اكا�ە�ە �ە��ە��، ل��ل��ە�ەی لە ��ە�ی ��ر�� ی ��رە �ە تا �ا��ەی ��ە�� ك��، �ەر�ە�ا �ە�� ە��ا�ەی ��اری ك�� كە ��ری �ەر��ە�ەی ت�� ە�� (Arndt:2008:43)

، لە � ی �ە�� ە��ە�ە ��ار�ەك� كە �ە��ە��ی سەرەكی س��ای ت�ر�� لە سەر ��ە ��ی �ە�ە �ەر��اری ��ە�� ە�ە تا ��س�

(��ی: 2013:)

� لە�� ە �� ا��ەی �ە��ا� � سە��ی ��اتا��ا ��ە��ە �� ی �ا��ا�ا �ە��ارە�ا� �� لە�ا��ی �� ەر��ی ك�ر�� ە��ە �ا�� ا�ا لەسەرەتای �ا��ی �ا�� س� �ە��ر�� ە� كە� ��ی سە�� ە� ك��اتە�ە، �� ك�ك��ە�ەی ��اری ��ل��ە �ە��ە لە�ە� �ە�� كەس��ی كە� ��ە �� ە�ی س�� ە� كە�ە� ��ەی �ا� ��، �ە��ە ��ە��ی �� ی �ە�� .�� ە�كە�� ت��ر�� س�� ە� ��ی ��ە�ەس�ە�ە (Arndt:2008:43).

��ی �ە�ە ��ل��ە كاری �ە�ە �� لە �ە�� ە�ەكا�ی س��ای ت�ر�س�� ە��ر �� ەتا��ەتی تا �� ە�� ەكا�ی ��ی ��ە ك�ر�ە كا� �� ، لە �ەری �ا��ەی ��اكا�ی كار�� لە�ە�� ەكا� ��ی ك�ر� �ە��ر��ە� ر��ر� ��ا�ە� �ە��ەی لە�ارە�ا�ە�ە ك��ا�ە � كاری ��ل��ە ��ە كە ر��ای ك�ر� � س��ت��ی ��ە�ە �� ە�ا��ی �ا��ە� سەر�ا� �� س��ای تا�ر�� ە .�� ك� �� تا ��ا �� ا�ی �ەلی �ا�ا ��ە�ە تا لە ��ا تا ��ە� �ە س��ای ت�ر��

س��ای ت�ر�� ەی لەك�ر� ��ات�� ر ��ی ك�ر� كە ��ا� �� ەك�� ا� �ەك�� كە �� ە ��ە�� ە��ە� لە �ە�لەتی ��س�ا�� ر�ار�� ەك�� ە��ە �ە�� .لەس��ای ��س�ا�ی � ��ا� �ە��ە سەر ��ەكا�ی ت� ، �� ە �ە��ا� �� ی (Arndt:2008:44)

لەسەرەتای ساڵ �� س��ای ��س�ا�ی لە �� سەرك��ەتی � ك�ر� �� ی � لە ��ی سە�� كە ��ی ك�ر� �� ە�ی سە�� ە� � سە�� ە�سی � ��ت�ا� � �ا��ر�ا� ك�� سە�� لە� �ە�ە�� ە �ەس�ە�ە � ��ە لە� �ە�ە �ە��ری ك�� ە� �ە��ەر��ی ت��ا�ەی س��ا � لە� �ە�ە�� ە��ا� �� ی � كە��ی ك�ر� �� ار�ەتی س��ای ��س�ا�ی �ە�� ت�ی �ە�ی ��ی

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 45 ت�� ك�� بە�د�� ك�� ە� می�� ك�� لە �� می�ێ�� ت�� كا�ێك ب�� كە مۆلت�ە لێ� تێ�ە��گە��

م�لت�ە �� لە ��سی�ەكا�� كە�ێ� � �� بە ��ا�یە�� اگا�� با� � گ�� ك��كا�� ا� بە�� بە با�� ە��د� �اتۆتە�� ە� كەسێك ب�� كە �ی� كا� ب� بە��یا�ە� . ( سە�� ا��كا�� ك��كا�� ەك��

�ە�د ��ە�ێك لە �ێ�� باس�� ێ��ەكا�� س��ا� ع�س�ا�� بۆ سە� ك��ستا�� ەكە� �� كە مۆڵت�ە بە�د�� تێد� ك�� ە�� ) سەعید بێك ( ب�� لە ساڵ� ) �� ( كاتێك كە سەعید بێك لەگەڵ ) �� ( كەسد� لە �ە�كە� �ۆ� گەما�� ب�� مۆڵت�ە ��سێ�

�ە ��ە� �ە�� ە��ە�ە�� ی� قە��ە� �� ە �� ) �ە�ە��ت�� ت��ە�� ە�ە� �� ە��ت�� ە�� ە �� ی��ە�� یە�� ە �� ٤٠ � �ە� �ە �� ە�� قە��ە� �� ە ��ت�ی�� ە�ی�� ە� � �� ە ��ە�� ە �� ە ��ەت� ��ەت� �� ە�ە� �� ە�� ە �� ە �ە� �� ە�� ە� � ��ی� � �� ە�� ە ��قەیە�� یە �ە� ��یە �� ە�ی�� ی�� ە �� ە�� ە��ت�ە�� ە �ە� ��ە�� ە ��ە �� ە�� ە� �ە�� ە�ە�� ە�� ە �� ە �� ت��ە �ە�� ی�� ە�� ە �ە� �� ی�� ە �ە�� ە�� ە� �� ی��یە یە��ە� تەقەی�� ە� قە�یە ت�� ە�� ە�� ە�� ە �ە �ە�� (�ە �� ە � �ی�� ە �� ی�ە� ��

كا�� مۆڵت�ە لە� �ە�� ە�� ب�� كە تۆ�ەكا� � �ەكەكا�� لە ��ێ�� تا��ە� ��ب� بۆ �ە�� ب� لە �ەك� م�س�ێت� ك��كا� � لە باس� �ە� لەگەڵ ك��كا� مۆڵت�ە ��ڵ�

� �� ە�ە� �� ە�� ت�� ە ت��ە�� ە �� ە�ە�� ە�� ە�� ە�� یە�� ە�� ت�� (��ە�� ە�� ە �ە�ە�� ی�ە�� . (Moltke:2008:286)

لە� �ە�� ت��كەكا� تا ) � � � � �� ( �ی�یا� بۆ �ەك�� بە بۆ��ما� ك�� ە�كە� سەعید بێ� � مۆلت�ە ��ت� میتۆ�� سە��كا�� ا��س� لە ��ا�د�� ە�كە�� تا�� ب�اتە�� ە�د كەسێ�� ا�� بۆ �ێ� �� ە�كە � كە �ۆ�ا� بە �ەڵ�ا�ێ�� ا��س� ب�� كۆ�ێ�یا� لە �� ە�كە ��س� ك�� ا� ك�� لە با�� كە ��ب��ە ��ت� بیتە�ێ��ە�� كاتێك �ە�� ە�� ە� كا�� ب�� ە� ك��ە� كە �ا�مەت� س��ا� ��ڵەت� ع�س�ا�یا� �� بە�� تە�ە�ا� لە �ە�كە ��ك�� ە� میتۆ�� كە مۆڵت�ە بەكا��ێ�ا �� كا��ە�� ەب�� ت��یا� �� ە�كە ب��ێ�� ك��كا� كە سە��ا� ك�� یا� �یت� �ات�� بە�گ�� ب�ە� ��ە�� ب�� ۆ�ا� �� بە ��ستە�� لە ) �� ) .

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 46 ( �� )

��

�� ەی�ت� �ە �ەی��ن�� ن�� ك�ر� � ��ر� كە �� ت�ە �ا� �ە , (Moltke:2008:293) ر�� كا� �ە ك��ای� نا�ەكەی��

� �� ٧� �� ) (Moltke:2008:295)

.�� ك��ن� �ە�كە� ك�ر��كا� � �ا�� ا�ا نا�ەیەك� ��ا��ر� �� ت�ە نار�

ȋʹȌ

��ت�ە �ا�ن�� ە ��رك�ا �� ا� ��ر كە�� ن�ە �ە �ەكت�� ە��ر� �ە �ەڕ�كان� ��ە�� ان� � �ەر��ا ��ر �یەن� �� ار�� ە�� ر �ە ��ر� یە �ەر�ا�یەكان� �ە�� ا�� ە�انە �ەر��ا� �ە�� كە ��ی� �� ەنەر�� نا��ر �ە ��ا� ��ی�� ڕ�� ە�� ە �یەك� �� ت�ە �� ن��ەر�� نا��ر �ە �ە�� ە��ەكە�ەكان� �ە��ان�ا نا�� رك�� ە�� ە �ا�� كت�� ا� ك�� ە نا�ن��ان� ) �ەن� نا�ەیە� �ە ��رك�ا�� كە ��یت� �� ە� نا�انە� كە �� ا�ڕ��ان� نار��ن� �

كارڵ ڕیتەر �ا��تا� �� ە� كت��ە� �ا�ا��ك�� ا� �� ك�� .(Kolbe:1991:1)

�ە� كت��ە�� ر��كە�� كە ��ت�ە ن��ەر�� ر �ە��نا � �ە �� ە�� ر �ەر� �ە� نا�انە� ن�� ەر��ا ��ە�� ە� �ە ��ر� �ەر�ا�� ك��نە��كان� ��ر�ار�� ە�� ان� كە �ە�ایەك� ��ر �ەر�� ە�� ە �� ە��

��ڕ

نا�ەكان� ��ت�ە �ە ڕ��ت�� ە�� نا�ە نە�� ە�� ەن��ا� ڕ��ر�� ەر�ا�ی� �ە��ای�� ە�كت��ە� كە نا�ەكان� ��ت�ە� �ە�� یت�ە �ە �ە��ر��ی�� ە �ە�ەر�� ر �ە�ر�� ە�� ە �ە�ەر ��ت�انە �ەن�ا �ە��یەكە �ە��ە�� ی�� ر�� ا� �� ە��ا � �ە� ��تانە �� ن�� ەر�ا�� ەی� ك�� ە�ی�� ت�ە �ەیەك�� ەنا�ەكان� ك��ای�� )�� ن��

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 47 (ΧϪϛˬ΍ΩϪϧΎϣΎϧϡϪϟϦϣاΑ̶ϧ΍ί̈ΩΖηا̶̩ˬΧ̵έΎϛ̶γΎΑ̨ϴϫاΑϢϣاϩϭϭΩήϛϪϧΕ)

ب��ا� نە با�ی �ار� �ۆ� نەبا�ی �ە��ە��ەر�نە� �ەت�ر��ا �ە �ە�ی ب�� ەنا�ە�ان�� بە�ە��ە� .نا�یا� �� ە��تە نا�ە�انی �ۆ��ە �ەر �ە�ەن�ەن�� ە��ا� �ە�ەر ��ر� ن�� (Wagner:1893:1)

�ۆ��ە �ەر��ی ��ر �ە�نی �ەنا�ە� �� نە��ە� نە��ە� ت�پ��ی � �� ە�ا�ە � ��ە� �ێ ��ە �ە بە��ا� �� ر� �ە�ۆ �ە�� پ��ی��ا� بە �ەر�� ە�ە� ��ن��ە� نا�ە�ا� بۆ ��ی� �با�� ا��ەر� �ەن��انی ��نی ن��ە� بە��ا� بۆ �ە� �ە��ەر�نە� �ە�ە ��پا� �ە��ەتی ��ان�� ە�ە�ی ب�� نار��ە� بۆ ن��نە بۆ ��ە � ��ەر� �ەر�ە�ا نا�ە�انی بۆ �� ۆن��ار� ن��ر�� پ��ی�ی �ە�ە��ەتی ��ان�� ربە� �ە�نا�انە بە�ا��ی ب��نە��تە�ە ��تە ��ربە� �ە��ار� �� ت�� ەبەر ن��ی � بایە�ی ��ا�ی نا�ە�ا� �ە نە�ەب�� ە��یا� �ە� �ۆیا� ب�� ب�اتە�ە� �ە�ا� �� ە�نا�انە� �ەبۆ �ە��رەتی �ەن�ی پ��ی�ی � �ەنەر��ە�ا� بۆ ن��نە نا�ە�انی بۆ �� ی�� ە�ی�� ەن� ��ر� ب�� نە��ەتە�ە� �ەر�ە�ا �ە�ە �ە�� ە �ە��ە�ەی�� ە��ی ��ا�� ی��ی ��انی ��انی � بەتای�ەتی بۆ .��ی�ەر� ن��

�ەنا�ە �ۆر��ا�ە�انی �ۆ��ە بە ��ە�ە�ە� بەر��ر� ب�ەی� �ە��ن�� ر ��ی �ێ ��ت��ر��ە بەال� �ە�ەن�ە بە�ار��ەیی �ەن�ا��ر��ە �ە ��ر ��ا��یێ �ی �� نەب�� ن�ار� �ەپ� �ە��ەر ناب�� ە��ی پ��ا�ا� بە��ی �ەر �ە�ەرەتا�ە �ە� نا�انە �ە�ە �ە�� ۆ��ە �ەیا�ی ال� ��ەر� �ۆ� ب��ە � �ی��یەتی ��ن�ار� تە��یا� ب��تێ �ەبارە� �ە��ە�ەرە� �ەت�ر��ا�� (Arndt:2008:411)

��ەر� ��ر� تەن�ا نا�ە�انی �ۆ��ە� �ەبەر�ە��یە �ە�ی� �� ە �ەت�ر��ە�ە ��نی بە��ر�� ە�ی� ��ا� بۆتانی �ەر �ەر��نە�ە� �� ە ��ە بە �ەرەبی � �ە� �ەر��نە تەن�ا �ە��ە �ە ��ی�ەر� ��ر� �ۆ��ە� پی �ەنا��

(1992 بۆتانی::4)

��ە�ە� �ۆ��ە �ە �� ە�� پ�� ات��ە �ە �ە��ی �� یە�ە �� ە �ەنا�� با�ی ��ر� � ��ر��ا� ن�� ە�ە� �� ە�ا�� تە ن�ی�ە� �� الپەرە� تای�ەتە بە��ر� � ��ر��ا� � �ەربەر��ر�� ب�ەی� �ە�ە� �ەر��نە�ە� �ا�ۆ��ا �� ە �ەب�� تەن�ا �� الپەرەیە بۆیێ .پ��ی��ە �ەر�ەن�� ب�� بە��ر��

�ەر��نە�ە� �� ە �ە�ە� ��ر� ت��یە� �ەالی�� نۆ��ی بابەتە�انی نەپار��ە ��تە �� ر��ە�ا� �ە� �ە�ە �ە��ان�ە�ە ن��ە� �ەر��ا نا�ە�ا� �ار� ��یە �ە � الپەرە� �ە�ی ال� �ە� یە� پەرە��ە � �ە�ە ��ە �ە ت��ە�ەی�� ە نا�� ە�ا� � ت��ە� ��ن�ا� �ەر�ە�ا �ا��ا ��ە ��ر �ار �ە نا�نا�ە�ا� �� بە��انی �ۆ��ە�ە ��نا�ە ��

��ە :2013 :310)

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 48 �ا�� ا��ا�ی ��ل�� ل�� ا� ل� ��ا� �ا�ا �� ا� �ا�� ا ( �ا�� ا� ��ی ( �� س� ل� ��ا� �ا�ا�� ی �� ا� �ا�ا �� ل�� ا�� ا� �ا�� ا�ا� �� ا� � ��ل�� ا� �� ا�� ا� �� ل� ��ا� ��س��ی �ا�� ا� ��ا ��ی �� ل�� ا� �� ا��320:2013(

�� ل�ا� �� ل�� س��ا� �� ا�� ا��ا� �� ل��س��ا�� (Wagner:1893:100) (��ا�� ا� ��( �ا��

ل�� ا� �� ا�� ی �� ا �� ا�� ل�� ا سالی �� ل� ��س�ا� �� س�� ( ��س�ا� � ��ا�ی �� ی �� ل�� س��ا�� ا�� ا�ا �� ا� �� ل�� ا�ا ��ا�� ی ��ا�ا �ا��ا�ا �� ا�� س��ا� �� ا�� ا� �� ل��

س��ا� ��س�ا�ی �� ا �� ا�� ا�ی �� ل�� س��ا� ��س�ا�ی �ا�� .�� س�� س�� ( (Moltke:2008:298)

� ل�� ل�� ا� �� ی �� س�ا� ��ا�� ی ��

( �س��:210:2008)

ل��ی ��ا�ی ��ا�� ا�� ل��ا��ا�ی ل�� سا��ی ��-�� ا�� ا� ��لی �� ل��ا�� ا�� ل��ا�� سالی �� ل�ا��ا� �� ل�� ا�� ی �� ا�� ی ��ل��ی ��س�ا�ی � �� ل�ا��ا � ��ل�س�� ا�ی �الی � �ا سالی �� ل�� ا�� (Moltke:1892:288f)

� �� ل� �� ی ل�س�� ا��ی ل��ل��ی ��س�ا�ی (Arndt:2008:39)

� �� ا��ی ��ی ��ا� �ا�ا ل��ا�� ی ��ا� �ا�ا ل�� (Niewöhner:1983:135)�� ل�سالی��

س��ی �اس��ی �� ل�� ل�س�ا�ی �ا�� س��ا�� ا�� ل�� ا� �� ا� ��ا �� س� .�� ل�س�� س�� ل��ا��ا�� ل� �� ا�ا��

�� ل�� ا�� ی ل�س�� س�� ا �� اسی �� ا �� سالی �� ی �� اسی �� ا ��ی �ا��ی �� ا�ی �� ل� ��ی �ا��ی ��ا�ا �ا��ی � ��ا� �ا�ا �� ل�� .(Niewöhner:1983:135))

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 49

ȋ͵Ȍ �� . (Moltke:1841:121)

��

�� ە�� ە ، ) �� ە�� ە�� ە�� ە�� ە �� ، �� ە �� ە��ە�� ، �� ە��ە� �� ە � �� ە�� ، �� ە �� ە، �� ە �� ،�� ،�� ە�� ، �� ە� ��، �� ە ��ە � �� ە��، �� ە�� ە�� ...... ) (Moltke:1841:121)

�� .

�� :209:2008(

�� -�� ی ��ی ��ر ��ر��ا� �� ر �ار �� ا�� ر�� ا� �� اری (Kren:2000) .��ر ��ا� ��ار�ی ��ر��

References FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 50

Helmut Arndt,( Hrsg),( 2008) Moltke, Helmut von, Unter dem Halbmond ,Erlebnisse in der alten Türkei 1835-1839. Erdmann.Wiesbaden.

Jehuda Wallach ,( 1976)Anatomie einer Militärhilfe. Die preußisch-deutsche Militärmissionen in der Türkei 1835–1919 (= Schriftenreihe des Instituts für Deutsche Geschichte, Universität Tel Aviv, Band 1). Droste, Düsseldorf.

Karin, Kren(2000) Kardiologie, Kurdistan und Kurden in der deutschsprachigen Literatur. LIT, Münster.

Kolbe,Eberhrad,( 1991)Helmuth von Moltke in seine Zeit. Aspekte und Probleme, in :Generalfeldmarschall von Moltke. Bedeutung und Wirkung. Im Auftrag des Militärgeschichtlichen Forschungsamtes,(Hg.)von Roland G. Forster, München.

Moltke, Helmut von .( 1892).Das Land und Volk der Kurden (1841). In Gesammelte Schriften und Merkwürdigkeiten. Bd. 2. Berlin

Rosbeiani ,Ph.(2012), Das Unternehmen „Mammut“ – ein politisch- militärisches Geheimdienstunternehmen in Südkurdistan in den Jahren 1942/43 und seine Vorgeschichte; Dissertation, Humboldt-Universität zu Berlin, publiziert am 3. Juli 2012.http://edoc.hu-berlin.de/dissertationen/rosbeiani- pherset-zuber-mohammed-2011-06-08/PDF/rosbeiani.pdf.

Niewöhner , F.( 1983), War der Kurdenfürst Bedir-Khan-Bey an der Schlacht von Nisib beteiligt? Ein unveröffentlichter Brief des Generalfeldmarschalls Helmuth von Moltke, in: Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft Bd.133, ,S134-144.

Wagner, Reinhold,( 1839) Moltke Und Mühlbach Zusammen Unter Dem Halbmonde, 1837-1839; Geschichte Der Sendung Preußischer Offiziere Nach Der Türkei 1837, Des Kurdenfeldzugs 1838 Und des Syrischen Krieges.Belrin Velg, A.Bath1893.

�� ی � � ��ای �ار�� References

Helmut Arndt,( Hrsg),( 2008) Moltke, Helmut von, Unter dem Halbmond ,Erlebnisse in der alten Türkei 1835-1839. Erdmann.Wiesbaden.

Karin, Kren(2000) Kardiologie, Kurdistan und Kurden in der deutschsprachigen Literatur. LIT, Münster.

Moltke, Helmut von .( 1892).Das Land und Volk der Kurden (1841). In Gesammelte Schriften und Merkwürdigkeiten. Bd. 2. Berlin

Rosbeiani ,Ph.(2012), Das Unternehmen „Mammut“ – ein politisch-militärisches Geheimdienstunternehmen in Südkurdistan in den Jahren 1942/43 und seine Vorgeschichte; Dissertation, Humboldt-Universität zu Berlin, publiziert am 3. Juli 2012.http://edoc.hu-berlin.de/dissertationen/rosbeiani-pherset-zuber- mohammed-2011-06-08/PDF/rosbeiani.pdf.

Wagner, Reinhold,( 1839) Moltke Und Mühlbach Zusammen Unter Dem Halbmonde, 1837-1839; Geschichte Der Sendung Preußischer Offiziere Nach DerTürkei 1837, Des Kurdenfeldzugs 1838 Und des Syrischen Krieges.Belrin Velg, A.Bath1893.

�ی ��ی ��ر ��ر��ا� �� ر �ار �� ا�� ر�� ا� �� اری (Kren:2000) .��ر ��ا� ��ار�ی ��ر��

��ی ، ع�� ع�ی ،�� فی �� ف�� ، فی " .�� ، �� ، �، � References �� ، �� ، �� ی فی ��

�� ع�� ، گ � ، �� ، �� ، �� Helmut Arndt,( Hrsg),( 2008) Moltke, Helmut von, Unter dem Halbmond ��، ��،�� ، ��ع� �� ، �� ی ، �� ، ,Erlebnisse in der alten Türkei 1835-1839. Erdmann.Wiesbaden. .51�� ، گFRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO.�� 17, ، �6.2017 Jehuda Wallach ,( 1976)Anatomie einer Militärhilfe. Die preußisch-deutsche ع�ی، �� ،�� ی �� ف�� ی �� Militärmissionen in der Türkei 1835–1919 (= Schriftenreihe des Instituts für ع�� 1838 Deutsche Geschichte, Universität Tel Aviv, Band 1). Droste, Düsseldorf. http://www.ankawa.com/forum/index.php/topic,707073.0.html?PHPSESSID=t4l Karin, Kren(2000) Kardiologie, Kurdistan und Kurden inp2qas2rtnjvbidn14gj78v5 der deutschsprachigen Literatur. LIT, Münster.

Moltke, Helmut von .( 1892).Das Land und Volk der Kurden (1841). In Gesammelte Schriften und Merkwürdigkeiten. Bd. 2. Berlin

�� ی � � ��ای �ار�� ی ، ع�� ع�ی ،�� فی �� ف�� ، فی " .�� ، �� ، �، �

�� ، �� ، �� ی فی �� ع�� ، گ � ، �� ، �� ، ��

��، ��،�� ، ��ع� �� ، �� ی ، �� ، .�� ، گ�، ��

ع�ی، �� ،�� ی �� ف�� ی �� ع�� 1838 http://www.ankawa.com/forum/index.php/topic,707073.0.html?PHPSESSID=t4l http://www.ankawa.com/forum/index.php/p2qas2rtnjvbidn14gj78v5 topic,707073.0.html?PHPSESSID=t4lp2qas2rtnjvbidn14gj78v5

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 52 پ. د. سهعدی عوسمان ههروتی ئه دهبی زاره پ. د.كی سهعدیوه ك عوسمان سهههروتی رچاوهیهك بۆ ئهدهبی زارهكی وهك سهرچاوهیهك بۆ نووسینی مێژووی كوردستان نووسینی مێژووی كوردستان

Abstract ABSTRACT SaadiSaadi Uthman Uthman Haruti1 1 Oral Literature As a Source for Writing the History of Kurdistan Oral Literature As a Source for Writing the History of Kurdistan Most communities practice oral literature and the Kurds are among the nations for Most communitieswhich this practice kind of oral literature literature is ofand great the Kurds importance. are among The the Kurdish nations oralfor whichliterature this genkind- of literature iserally of great confines importance. to folk The poetry Kurdish and lyricaloral literature epics, generallyespecially confines the kind to offolk singing poetry called and lyrical epics, especially(Lauk )the in southernkind of singing Kurdistan. called Lauk )Lauk( describes in southern real Kurdistan.events that Lauk occurred descri inbes the real past events and that occurred inbecame the past a andpart became of national a part memory. of national Some memory. popular Some verses popular describe verses prominent describe prominent events events in the historyin the of Kurdistan,history of andKurdistan, they also and memorized they also important memorized details important that are notdetails mentioned that are in not historical sources. Thementioned folk vers ine, historicalwhich talks sources. about braveryThe folk of verse, Bradost which Kurds talks and about their leaderbravery )Khani of Bradost Iape Zeren - Khan withKurds the Golden and theirhand( leader in )Castle (Khani of Dim Iape Dim( Zeren- 1609, Khan is an with example the Golden of this kindhand of) works.in (Castle Some of other folk ofverses Dim which Dim) were 1609, told is throughan example centuries of this made kind some of works. Kurdish Some historical of other figures folk immortal. verses One which were told through centuries made some Kurdish historical figures immortal. such example is the princess of Soran )Khanzad(, which was not mentioned in any historical source, but we One such example is the princess of Soran (Khanzad), which was not mentioned in have learned about her story and prominent role in the Emirate of Soran through some folk verses recently. any historical source, but we have learned about her story and prominent role in the Some of other verses and lyrical epics provide us with a Kurdish viewpoint on the events, while the official Emirate of Soran through some folk verses recently. Some of other verses and lyrical sources offer a different perspective. It is important to be careful while dealing with oral texts, because some epics provide us with a Kurdish viewpoint on the events, while the official sources of them are mixed with myths and exaggerations. offer a different perspective. It is important to be careful while dealing with oral texts, because some of them are mixed with myths and exaggerations.

پێشهكی: پێش سهرههڵدانی مێژوونووسین، كۆمهڵگهی مرۆڤایهتی پێشهاتهكانی ڕۆژانهو ڕووداوهكانی ڕابردووی لهڕێگهی ئهدهبی زارهكییهوه دهپاراست. ئهم پێشهات وڕووداوانه دهبوونه چیرۆك وداستان وباوكان بۆ ڕۆڵهكانیان دهگێڕایهوه. یان شاعیرو سترانبێژهكان لهشێوهی بهیتی شیعری وستران دهیانگوتهوه. بهم شێوهیه نهوهكان بۆ یهكتریان دهگواستهوهو لهكۆیادهوهریدا دهمایهوه. دیارترین نمونهش لهسهر ئهمه ههردوو داستانی )ئهلیادهو ئۆدیسه(یه كه شاعیری یۆنانی )هۆمیرۆس( لهسهردهمه كۆنهكانی یۆنان بهزارهكی دهیگوتنهوه.

1 Prof. Saadi Uthman Haruti: Salahaddin University, Hawlêr, Kurdistan Region of Iraq, email: [email protected] 1 Prof. Saadi Uthman Haruti: Salahaddin University, Hawlêr, Kurdistan Region of Iraq, email: [email protected]

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 53 م له سااڵنهی دواییدا مێژوونووسان لهو ڕاستییه گهیشتن كه ئهدهبی زارهكی چهندین زانیاری گرنگ لهبارهی ڕهوشی كۆمهاڵیهتی وئابووری وڕامیاری و تهنانهت ڕۆشنبیریش، لهخۆدهگرێ. بۆیه ئاراستهیهك پهیدابوو بۆ بهكارهێنانی ئهم جۆره ئهدهبه وهكو كهرهستهو سهرچاوهی مێژوویی. ئهم توێژینهوهیهی ئێمهش ههوڵێكه بهم ئاراستهیه. ئامانجی توێژینهوهكه ئهوهیه كه سهرنجی مێژوونووسان وتوێژهران بۆ گهنجینهی ئهدهبی زارهكی كوردی ڕابكێشێ. بۆ ئهوهی لهكاتی نووسینهوهی مێژووی كورد وكوردستان دهقه زارهكییهكان فهرامۆش نهكهن و وهكو سهرچاوه بهكاریان بهێنن. بهاڵم بهشێوازو تهكنیكی تایبهت، كه لهمیانهی توێژینهوهكهدا باسیان دهكهین.

توێژینهوهكه دهروازهیهك وسێ باس لهخۆدهگرێ؛ لهدهروازهدا وهكو زهمینهخۆشكردن بۆ بابهتی سهركی، كورتهیهك لهبارهی مێژووی زارهكی دهنووسین. ئینجا لهباسی یهكهمدا بهدرێژی باسی ئهدهبی زارهكی دهكهین، بۆ ئهوهی پێناسهی بكهین وجۆرهكانی بهدیاربخهین. ههروهها سهرنجی ئهو ههواڵنهش دهدهین كه دراون بۆ كۆكردنهوهو نووسینهوهی ئهم ئهدهبه. لهباسی دووهمیشدا بهگشتی بایهخی ئهدهبی زارهكی بۆ نووسینهوهی مێژوو بهدیاردهخهین. لهباسی سێیهم وكۆتاییدا دێینهسهر مهبهستی سهرهكیمان كه باسی مێژووی كورده لهسایهی ئهدهبی زارهكیدا. ههر لێرهدا بهنمونهوه الیهنه ئهرێنی ونهرێنییهكانی ئهم جۆره سهرچاوهیه بۆ مێژووی كورد ڕوون دهكهینهوه. سهبارهت به سهرچاوهكانی ئهم توێژینهوهیهش، دهبێ بڵێین سهرهتا پشتمان به و ووتارو توێژینهوانه بهستووه كه لهسایتهكانی ئینتهرنێت باڵوكراونهتهوه. چونكه ئهم بابهته كه مهسهلهیهكی تاڕاددهیهك نوێیه، بهزۆری لهئینتهرنێت بابهتی لهسهر باڵوكراوهتهوه. بهاڵم لهكاتی پێویستیشدا سوود لهكتێب وتوێژینهوه ئاساییهكان بینراوه. بهتایبهتی نووسینهكانی ڕۆژههاڵتناسان و ئهوانهی كه دهقه زارهكییهكانیان باڵوكردۆتهوه.

دهروازه: پوختهیهك لهبارهی مێژووی زارهكی )Oral History(:-

زارهكی )الشفاهی- Oral( ئهو گوتهو زانیارییهیه كه لهڕێگای دهمهوه دهردهچێ، لهوێوه سهرچاوه دهگرێ و ههر لهو ڕێگهیهوهش له نهوهیهكهوه بۆ نهوهیهكی تر و لهكۆمهڵگهیهكهوه بۆ كۆمهڵگهیهكی تر و لهناوچهیهكهوه بۆ ناوچهیهكی تر باڵودهبێتهوهو لهنێو خهڵكدا دهگوترێتهوه. ئهم گوتهیه بهشێوهی زارهكی ڕۆڵی خۆی دهبینێ، ههچهنده دواتر بنووسرێتهوهو تۆمار بكرێ وببێته بینراو وبیستراو [محمد، 2008: 1]. )گێڕانهوهی زارهكی(ش ئهو یادهوهرییانهیه كه پهیوهندییان بهڕابردووی دوورهوه ههیه. ئهوانیش لهكلتورێكی دیاریكراودا ناوبانگیان پهیداكردووهو نهوه دوای نهوه گواستراونهتهوه. بهمهش دهتوانین بڵێین كهلهپوری میللی وفولكلۆریش دهچێته چوارچێوهی گێڕانهوهی زارهكی. چونكه ئهم كهلهپوره بهرههمێكی كۆمهاڵیهتییهو سیمای ئهو نهتهوهیهی لهقۆناغێكی دیاریكراودا ههڵگرتووه [عامر، 2005]. لهڕاستیدا كهلهپوری میللهتان هێشتا لهژێر باڵی خۆیان كهرهستهیهكی زۆریان حهشارداوه كه دهكرێ ببنه ئامرازێك بۆ ئاشنا بوون بهڕاستییهكان. بهالیهنی كهم، ههندێ زانیاری سایكۆلۆژییان تیدایه كه لهمێژووی نووسراودا نابینرێن. چونكه ههر چیرۆكێكی میللی و ههر نهریتێك لهنهریتهكانی میللهتان لهبنهڕهتدا دهگهڕێتهوه بۆ ڕاستییهكی دیاریكراو لهمێژووی مرۆڤایهتیدا. بهاڵم ههندێ لهمێژوونووسان كه )كۆنترۆڵی دهق Textuality( بهسهریاندا زاڵه، دان بهگێڕانهوهی زارهكی دا نانێن وهكو سهرچاوهیهك بۆ نووسینهوهی مێژوو. بهالی ئهوانه تهنیا دهقی نووسراو بایهخی ههیه لهم بوارهدا [العسكر، 2007]. لهوانهیه ئهمه بگهڕێتهوه بۆ )پیرۆزی نووسراو( كه لهالی ههندێ كۆمهڵگهدا باوه، بهتایبهتی كۆمهڵگه ئیسالمییهكان [عبدالحافظ، 2005].

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 54 ئهمه لهكاتێكدایه كه خودی دهقه نووسراوهكان زۆربهیان لهبنهڕهتدا لهشێوهی زارهكییهوه گواستراونهتهوه بۆ نووسراو. تهنانهت ئهو كهسهی كه )تهورات(یشی كۆكردۆتهوهو نووسیوهتهوه، پشتی بهگێڕانهوهی زارهكی كهسانێك بهستووه كه ههندێ بهشی تهوراتی بنهڕهتییان لهبیر مابوو [أونج، 1994: 55]. بێگومان فهرموودهكانی پێغهمبهری ئیسالمیش )د.خ( دوای مردنی لهزاری كهسانی تر كۆكراوهتهوه بڕوانه: [البخاري، 2011: 96، 188، 316]. ههروهها )ئهلیادهو ئۆدیسه(ش كه دراونهته پاڵ شاعیری یۆنانی )هۆمیرۆس(،)2( سهرهتا زارهكی بوون ودهماودم دهگوترانهوه. بهاڵم دواتر نووسرانهوه بڕوانه: [بتری،1977: 102-103؛ ئهحمهد، 2008: 47]. زیاتر لهوهش ئێمهی مێژوونووسان دهزانین كه مێژوونووسین لهبنهڕهتدا پشتی بهگێڕانهوهی زارهكی بهستووه. واته پشتی بهگوتهی شایتحاڵهكان بهستووه. ههر بهم تهكنیكه )هیرۆدۆتس()3( كتێبی )مێژوو(ی نووسی. ههروهها )تۆسیدیس(یش كتێبی )جهنگی بیلۆبۆنیز(ی دانا [حبیدة، 2013]. )هیرۆدۆتس( چهندین گهشتی بۆ ئهنادۆڵ و ڕۆژههاڵتی نزیك كرد، بهمهبهستی كۆكردنهوهی چیرۆك وگێڕانهوهكان لهبارهی مێژووی ئهو وواڵتانهی كه سهردانی دهكردن. لهسهردهمی بهرایی كریستیانیشدا گێڕانهوه زارهكییهكان بایهخی زۆریان ههبوو بهتایبهتی كه زۆرینهی كریستیانهكان نهخوێندهوار بوون. ههر لهم ڕێگهیهوه )ئینجیل( نووسرایهوه. لهسهدهكانی ناوهڕاستیشدا مێژوونووسان پشتیان بهگێڕانهوهی دهماودهم دهبهست لهپاڵ یادهوهری خۆیان و گوتهی شایهتحاڵهكان [العسكر، 2007]. لێرهدا دهكرێ ئاماژه بهكتێبی )Doomsday Book( بكهین، كه یهكهم سهرچاوهیه لهبارهی مێژووی ئابووری وكۆمهاڵیهتی ئینگلتهرا لهسهردهمی نۆرماندی. ئهم كتێبه كه لهساڵی 1086ز نووسراوهو زانیاری زۆری تێدایه لهبارهی ههڵومهرجی ئابووری وكۆمهاڵیهتی و موڵكدارێتی زهوی وداهاتی حكومهت ودانیشتووان، تاڕاددهیهكی زۆر پشتی بهزانیاری وگهواهی كهسهكان بهستبوو[عامر، 2005].

كاتێ دێینهسهر باسی جیهانی ئیسالمیش، دهبینین مێژوونووسه عهرهب وموسڵمانهكان كهرهستهی زارهكییان بهشێوهیهكی بهرفراوان بهكارهێناوه. ئهمهش لهزنجیرهی پشتڕاستكردنهوه )سلسلة إسناد(ی ههواڵهكان بهڕوونی دهردهكهوێ، كه ناوی چهندین گهواهیدهر وگێڕهرهوه ڕیزدهكهن ئینجا ههواڵهكه دهنووسن. )البالذري 279ك/893ز مردووه( و )الطبری 310ك/ 923ز مردووه( و )المسعودی 346ك/ 958ز مردووه( لهسهرووی مێژوونووسه بهراییه موسڵمانهكانن كه زۆر پشتیان بهگێڕانهوهی زارهكی بهستووه بۆ دانانی كتێبهكانیان بڕوانه: [البالذري، 2008: 64، 76، 250؛ الطبري، 2008: 360/1، 363، 383؛ المسعودي، )ب. ت(: 2/251، 253، 363]. بۆیه ههندێ لهتوێژهران پێان وایه كهمێژووی نووسراو لهباوهشی كهلهپووری زارهكی لهدایكبووه [العسكر، 2007].

لهسهردهمهكانی دواتریش گێڕانهوهی زارهكی لهپاڵ زانیاری نووسراو وهكو سهرچاوه بۆ نووسینی مێژوو بهكاردههێنرا. بهتایبهتی الی ئهو مێژوونووسانهی كه ڕووداوهكانی نزیك لهسهردهمی خۆیان دهنووسییهوه. وهكو شهرهفخانی بهدلیسی )1543- 1603؟( كه لهپاڵ كتێب وسهرچاوه مێژووییهكان، پشتی بهگێڕانهوهی زارهكی كهسانی بهتهمهنی جێگهی باوهڕ وههروهها دیتن ویادهوهرییهكانی خۆی بهستووه بۆ نووسینی كتێبی )شهرهفنامه(. بۆیه لهچهندین شوێندا ئاماژه به زانیاری گێڕانهوهكان دهكات [بڕوانه: البدلیسی، 2001: 36، 453، 541]. ههندێ لهمێژوونووسانی تری سهردهمی عوسمانیش بۆ نووسینی كتێبهكانیان ههر

)2( شاعیرێكی نابیناو گهڕۆك بوو، لهشارهكانی یۆنانی كۆن دهگهڕاو داستانه شیعرییهكانی دهگوتهوه. ههردوو ساڵی لهدایكبوون ومردنی بهتهواوی نازاندرێن، بهاڵم باوهڕوایه كه لهماوهی نێوان 1050- 850 پێش زایین ژیاوه. بڕوانه: بتری،1977: 102. )3( یهكهم گهوره مێژوونووسی یۆنانی كۆنهو به )باوكی مێژوو( دهناسرێ. لهدهوروبهری )ساڵی 484 پ. ز( لهدایكبووهو لهوانهیه لهساڵی )426 پ. ز( مردبێ. بڕوانه: بتری، 1977 :-112 113.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 55 بهم شێوهیه پشتیان بهگێڕانهوهكانی ئهو كهسانه بهستووه كه هاوچهرخی ڕووداوهكان بوون [بۆ نمونه بڕوانه: فائق بك، 1962: 3-7؛ العمري، 1967: 9-5].

لهسهدهكانی حهڤدهههم وههژدهههمدا پشت بهستن به بهڵگهنامهو سهرچاوه نووسراوهكان بووه بناغهی مێژوونووسین له ئهوروپا. لهو دهمهوه دهستهواژهی )بهڵگهنامهكان سهرچاوهی یهكهمی پله یهكن( بهدیاركهوت و بهدهگمهن پهنا بۆ گێڕانهوهی زارهكی دهبردرا. سهرهڕای ئهمه هێشتا مێژوونووسان لهنێوان خۆیاندا ناكۆك بوون سهبارهت به بایهخی مێژووی زارهكی. بهتایبهتی كه لهسهرهتاكانی سهدهی نۆزدهمدا توێژینهوه لهبواری فۆلكلۆر و كهلهپووری میللی دهستیپێكرد. ههندێك بهالیانهوه وابوو كه ئهم كهلهپوور وزانیارییه زارهكییانه هیچ بایهخێكی مێژووییان نیهو بهزۆری دهچنه چوارچێوهی ئهفسانهو ڕووداوی دوور لهڕاستی. لهبهرامبهریشدا بۆچوونێكی تر ههبوو كه پێی وابوو ئهم كهلهپووره میللییانه ههندێ ڕووداویان تۆماركردووه كه دهكرێ بهیارمهتی سهرچاوه مێژووییهكان ساغبكرێنهوه. بۆیه دهتوانین وهكو سهرچاوهی یارمهتیدهر و ههندێ جاریش وهكو سهرچاوهی سهرهكی بهكاریان بهێنین، ههر بهو شێوازهی كه كهرهسته مێژووییهكانی تر بهكاردههێنرێن [عامر، 2005].

سهرهنجام پهرهسهندنی تهكنهلۆژیاو توانای تۆماركردنی دهنگ و وێنهی كهسهكان، لهماوهی دوای جهنگی دووهمی جیهانیدا ڕێگهی خۆشكرد بۆ بووژانهوهی مێژووی زارهكی. سهرهتای ئهم پڕۆسهیه بهپێی وواڵتهكان جیاواز بوو؛ لهویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا دهستپێكی ئهم كاره دهگهڕێتهوه بۆ ساڵی 1948، كاتێ )Allan Nevins( لهزانكۆی كۆڵۆمبیا پڕۆژهیهكی مێژووی زارهكی دهستپێكرد به مهبهستی كۆكردنهوهی یادگاری وبیرهوهرییهكانی پهیوهندیدار به كهسایهتییه دیارهكانی ئهمریكا. ههرچی بریتانیا بوو ئهوا پێشهنگانی مێژووی زارهكی تیایدا له پهنجاكانی سهدهی بیستهم بهدیاركهوتن. سهرنجی ئهمانه، بهپێچهوانهی زانكۆی كۆڵۆمبیا، لهسهر چینی ئاسایی خهڵك بوو. چونكه ئهزموونی چینی كرێكارانیان تۆمار دهكرد. مهبهستیان ئهوهبوو بیسهلمێنن كه مێژوو تهنیا كارو كردهوهی چینی بژاردهو دهسهاڵتداران نیه. مێژووی زارهكیش سهرچاوهیهكی بنهڕهتییه بۆ سهرخستنی دروشمی "مێژوو لهقوواڵییدا" [Thomson, 2006: 51].

دواتر مێژوونووسی تر بایهخیان بهمێژووی زارهكی دا. بهتایبهتی )یان ڤانسینا J. Vansina( كه ههوڵیدا بایهخی مێژوویی كهلهپوری زارهكی بهدیاربخا. بۆیه لهساڵی 1961 كتێبێكی بهزمانی فهرهنسی بهناونیشانی )سهربرده زارهكییهكان/ توێژینهوه لهڕێبازی مێژوویی( دهركرد. دواتریش لهساڵی 1965 لهشیكاگۆ بهئینگلیزی دهرچوو، ئهم كتێبه بووه سهرچاوهیهكی گرنگ بۆ مێژوونووسان [العسكر، 2007]. )پاول تۆمسۆن Paul Thompson(یش كه مێژوونووسێكی كۆمهاڵیهتی بوو لهزانكۆی ئیسێكس )Essex(، لهبریتانیا پێشهنگ بوو بهوهی كه )كۆمهڵهی مێژووی زارهكی بریتانی British Oral History Society( لهسهرهتای حهفتاكان دامهزراند، كه لهبزاڤی مێژووی زارهكی جیهانیدا ڕۆڵی ههبوو. ههروهها كتێبهكهشی )The Voice of the Past( كه لهساڵی 1978دا دهرچوو، بووه سهرچاوهیهكی گرنگ بۆ ئهوانهی بایهخ بهمێژووی زارهكی دهدهن. )پاول تۆمسۆن( بهرگری لهمێژووی زارهكی كرد لهههمبهر ڕهخنهگران و ئهوانهی بانگهشهی ئهوهیان دهكرد كه یادهوهری وهكو سهرچاوهی مێژوویی جێگهی متمانه نیه. ئهو مكوڕ بوو لهسهر سهلماندنی بایهخ وگرنگی ڕیبازهكهی [Thomson, 2006: 52].

مێژووی زارهكی ئێستا لهوواڵتانی ڕۆژئاوا چهندین قۆناغی بڕیوهو پهرهسهندنی دیاری بهخۆوه بینیوه [بڕوانه: Thomson, 2006: 49-70]. تهنانهت سهرچاوه مێژووییه زارهكییهكان به ئهرشیڤ كراون و لهم بوارهدا سوود له )وێب(یش بینراوه [Perks, 2009: 74]. دیاره لهم سااڵنهی دواییدا، لهوواڵته عهرهبییهكانیش خهریكه ئاوڕ لهمێژووی زارهكی دهدرێتهوه. ئهویش لهڕێگای ههندێ دامهزراوهی ئهكادیمی

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 56 وزانستییهوه. دیارترینیان ههوڵی مێژوونووسانی )تونس(ـه بۆ توێژینهوه لهمێژووی كهمایهتییهكان ومێژووی بزاڤی سهندیكاكان. ههروهها لهوواڵتی میسریش دهستكراوه بهتوێژینهوه لهمێژووی بزاڤه سیاسییهكان بهپشت بهستن به گهواهی زارهكی. ههروهها ئامادهكاری دهكرێ بۆ دامهزراندنی ناوهندی مێژووی زارهكی له خانهی بهڵگهنامهی نهتهوهیی لهقاهیره [عامر، 2005]. لهسعودییهش له )خانهی شا عهبدولعهزیز( یهكهی مێژووی زارهكی دامهزراوه [العسكر، 2007].

لهكوردستانیش، سااڵنێكه ههندێ كهس ههستیان بهم ڕاستییه كردووه؛ ئهوهتا نووسهرێكی وهك )عهبدولڕهقیب یهسف( ههر لهساڵی )1985(ـهوه لهڕێی كتێبێكیهوه بانگهوازی بۆ ڕووناكبیرانی كورد كرد لهپێناو كۆكردنهوهی كهلهپووری كوردی به ههردوو جۆری ماددی وناماددییهوه. ئهو داوایكرد بیرهوهری بهساڵداچووان و باس وخواسی سهرزاری خهڵك و ئهفسانهو پهندی كوردی وهك سهرچاوهی مێژوویی سوودیان لێ ببینرێ. ههروهها هانی ئهو كهسانهشی دا كه زانیاری مێژووییان الیه بۆ ئهوهی یادداشتهكانیان تۆمار بكهن بڕوانه: [یوسف، 1985: 26، 49، 51، 53، 56، 76، 135]. لهسااڵنی دواتریش ههندێ ههوڵی بهرایی درا بۆ تۆماركردنی گێڕانهوه زارهكییهكان و سوودلێبینیان لهبواری مێژوو؛ دیارترینیان كتێبی )شایهتحاڵهكانی ئهنفال(ـه بڕوانه: [قوربانی، 2002]، كه تۆماری لێدوانهكانی ههندێ له قوربانیانی پرۆسهی ئهنفاله. ههروهها زۆربهی مێژوونووس وتوێژهرانیش لهڕێی دیداری ڕاستهوخۆ سوود له زانیاری ئهو كهسانه دهبیننن كه بهشداری ڕووداوهكان بوون، كاتێ مێژووی هاوچهرخی كوردستان دهنووسن.

دیداری كهسهكان لهپێناو تۆماركردنی دهقی زارهكی، كه ههندێ كهس به)مێژووی زیندوو Life History( ناوی دهنێن، ههندێ ڕهههندی دهروونی ومرۆڤایهتیمان بۆ ڕوون دهكهنهوه كه ناتوانین لهڕێی دهقی نووسراوهوه پێیان بگهین. چونكه لهڕێی ئهم دیدارهوه مێژوونووس دهتوانێ لهگهڵ ئهو ڕووداوانهدا بژی كه لێیان دهكۆڵێتهوه. ئهویش بههۆی گوێگرتن لهو كهسانهی كه لهم ڕووداوانهدا بهشدار بوون. لهڕێی گفتوگۆ لهگهڵ ئهمانه، توێژهر دهتوانێ زۆر الیهنی ئهم ڕابردووه ڕوون بكاتهوه. ههروهها دهزانێ كه كاریگهری ئهم ڕووداوانه لهسهر ئهو كهسانه چۆن بوو كه بهشداربوون تیایدا یان بینیویانهو گوێبیستی بوون. ئهمهش دهرهنجامه زانستییهكانی توێژهر ووردتر دهكات و ڕاستتر ئامانجهكانی دهپێكێ. ههندێ جاریش ئهم دیاره كهسییانه ههندێ ڕاستی مێژوویی نوێ ئاشكرا دهكهن كه پێشتر نهزانرابوون [العسكر، 2007].

بهگشتی دهتوانین بڵێین مێژووی زارهكی دهرفهت دهداته مێژوونووس بۆ فراوانكردنی بواری توێژینهوهو ووردبوونهوه لهو مهسهالنهی كه تیایاندا ڕابردوو لهگهڵ ههنوكهدا كارلێكتر دهكهن. ههروهها دهروازهی ئهو بوارانه وااڵ دهكات كه تا دوێنێ كۆمهڵناسان وئینثرۆپۆلۆجییهكان قۆرخیان كردبوو. چونكه بههۆی ئهو زانیارییه زارهكییانه، تویژهر دهتوانێ بچێته قوواڵیی ئهو پێگه وبازنه كۆمهاڵیهتییانهی كه زانیاری نووسراو پهی پێنهدهبردن. بهمهش لهیادكراوانی مێژوو قسهیان دهبێ. ههر بۆیه مێژووی زارهكی بایهخێكی تایبهت به پهراوێزخراوان دهدات؛ وهكو ئافرهتان وزهحمهتكێشان وكهمایهتییهكان، ئهوانهی كه بهدهگمهن له دهقه نووسراوهكاندا بهدیاردهكهون. ئهویش تهنیا لهتێڕوانینی بهرامبهردا، كه بهزۆری نهرێنییه. دیاره بایهخدان به پهراوێزخراوان، بایهخدانه بهمێژووی كۆمهاڵیهتی وژیانی ڕۆژانهی خهڵك وچۆنییهتی بیركردنهوهیان [حبیدة، 2013؛ Thomson, 2006: 52- 53].

باسی یهكهم: ئهدهبی زارهكی وههوڵهكانی نووسینهوهی:-

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 57 وزانستییهوه. دیارترینیان ههوڵی مێژوونووسانی )تونس(ـه بۆ توێژینهوه لهمێژووی كهمایهتییهكان ومێژووی بزاڤی سهندیكاكان. ههروهها لهوواڵتی میسریش دهستكراوه بهتوێژینهوه لهمێژووی بزاڤه سیاسییهكان بهپشت بهستن به گهواهی زارهكی. ههروهها ئامادهكاری دهكرێ بۆ دامهزراندنی ناوهندی مێژووی زارهكی له خانهی بهڵگهنامهی نهتهوهیی لهقاهیره [عامر، 2005]. لهسعودییهش له )خانهی شا عهبدولعهزیز( یهكهی مێژووی زارهكی دامهزراوه [العسكر، 2007].

باسی یهكهم: ئهدهبی زارهكی وههوڵهكانی نووسینهوهی:-

بهر لهوهی پێناسهی ئهدهبی زارهكی بكهین، پێویسته پێناسهی كهلهپووری زارهكی بكهین كهچوارچێوه فراوانهكهیه؛ بهپێی فهرههنگی )الرۆس Larousse( كهلهپووری زارهكی بریتییه له "كۆمهڵێك ترادیسیۆن لهئهفسانهو داستان و ڕووداو وزانیاری وڕێچكهو بیروباوهڕو نهریت وپیادهكاری". ههرچی فهرههنگی )ڕۆبیر(ـه ئهوا وا دهیناسێنێ كه : "گواستنهوهیهكی ناماددیانهی ڕێچكهو سروتی ئایینی وخووڕهوشتی بۆماوهییه لهسهردهمێكهوه بۆ سهردهمێكی تر لهڕێگهی ووشهی گوتراو"[العسكر، 2007]. بهگشتی دهتوانین بڵێین كهلهپووری زارهكی كه كهلهپووری ناماددی دهگرێتهوه، بریتییه له: بیروباوهڕو ئهفسانهو داستان وشێوازهكانی دهربڕینی زارهكی وئهو زانیاری وشارهزاییانهی كه كۆمهڵ وتاكهكان به بهشێك لهكهلهپووری ڕۆشنبیری خۆیانیان دادهنێن. ههرچی ئهدهبی زارهكییه، ئهوا ههموو شوێنهواره زمانهوانیهكان دهگرێتهوه كه لهڕێگهی شێوازی داڕشتنیان ههست وسۆزمان دهوروژێنن. ههر بهشێوهی زارهكیش دهگهیهنرێنه ئهوانیتر [الشحري، 2011]. بێگومان زۆربهی ههرهزۆری كۆمهڵگهو نهتهوهكان ئهدهبی زارهكییان ههبووهو لهسهردهمانی ڕابردوودا پهنایان بۆ بردووه. دیاره بیروباوهڕه ئایینیه كۆنهكانیش یهكێك بوون لههۆكاره گرنگهكانی سهرههڵدانی ئهدهبی زارهكی. چونكه بوونه هۆی دانانی سروودی ئایینی وگۆرانی تایبهت به ئهنجامدانی پهرستشه ئایینیهكان [االدب الشفهي، 2013].

ئهدهبی زارهكی، كه به ئهدهبی فۆلكلۆری وئهدهبی میللیش ناودهبرێ، چهندین جۆر دهگرێتهوه، وهكو: چیرۆك وحیكایهت وسهربردهی میللی وپهند وقسهی نهستهق وشیعرو گۆرانی [العسكر، 2007]. ئهم جۆرانه الی زۆربهی میللهتان هاوشێوهن. بۆ نمونه نهتهوهی كورد كه یهكێكه لهو نهتهوانهی سامانێكی فۆلكلۆری دهوڵهمهندی ههیه، ئهم جۆرانهی ئهدهبی زارهكی )یان میللی( ههیه: ئهفسانه )جیڤانۆك(، چیرۆك )حیكایهت(، داستانی پاڵهوانی ودڵداری، گۆرانی )ستران(، الوك وحهیران، پهند ومهتهڵ )مهسهلۆكهو مامك( [الدوسكی، .[35-27/1 :1993

بێگومان ئهدهبی زارهكی لهو سهردهمهدا زیاتر باوبوو كههێشتا نووسین پهیدا نهببوو یان باڵونهببۆوه. بهاڵم ههندێ نهتهوه دوای پهیدابوونی نووسین ومێژوونووسینیش ههر پهنایان بۆ شێوازی ئهدهبی زارهكی بردووه. چونكه بیستن لهجیاتی بینین باڵی بهسهر جیهانی هزری كۆندا كێشابوو. ئهمهش بۆ ماوهیهكی درێژ بهردهوام بوو، تهنانهت دوای چهسپاندنی نووسین. لهڕۆژئاوادا تا كۆتاییهكانی سهردهمی بووژانهوه بهزۆری به ووتار فێری هونهرهكانی گۆتن دهبوون. ماددهی نووسراو بهجۆرێك پاشكۆی بیستن بوو، كه سهرمان لێی سووڕدهمێنێ. چونكه بیستن بهشێوهیهكی بهرفراوان بۆ هێنانهوهی مهعریفه بهرهو جیهانی زارهكی، بهكاردههات. وهكو ئهو گفتوگۆو دیبهیتانهی كه لهزانكۆكانی سهدهكانی ناوهڕاست دهكران، ههروهها لهكاتی خوێندنهوهی دهقه ئهدهبیهكان بۆ گوێگران. تهنانهت كاتێ مرۆڤ بۆ خۆشی دهیخوێند، به دهنگی بهرز دهیخوێندهوه [أونج، 1994: 178-177].

ههروهها عهرهبهكانیش لهپێش ئیسالمدا نووسینیان دهزانی بهاڵم بهزۆری بهشێوهی زارهكی شیعرهكانیان دهگوتهوهو باڵویان دهكردهوه. لهو سهردهمهدا شیعر شێوهی ههره باوی ڕۆشنبیری بوو الی عهرهب. بۆیه خهلیفهی دووهمی ئیسالم )عومهری كوڕی خهتاب( لهم بارهیهوه دهڵێ: "شیعر زانستی نهتهوهیهك بوو كه زانستێكی دروستتریان نهبوو". شیعر دیوانی عهرهب بوو كه پهند وههواڵ و ڕووداو وشهڕهكانیانی تێدا تۆماركرابوو. شیعری كۆن كهكێش وسهروای ههبوو، زۆر گونجاوتر بوو بۆ لهبهركردن وزارگۆتن [عامر، 2005]. بۆیه لهالی عهرهبهكان ئهوهی پێیدهگوترێ )شیعری جاهیلی( بهتایبهتی )المعلقات السبعة( كه بهر لهپهیدابوونی ئیسالم لهنێو هۆزهكانی عهرهبدا باڵوبوو، بهزۆری بهشێوهی زارهكی دهگوترانهوه، تا دواتر لهسهردهمه بهراییهكانی ئیسالمدا كۆكرانهوهو نووسرانهوه [یوسف، 1985: 49؛ عبدالرحمن، 1984: 102]. ئهگهر باسی كوردستانیش بكهین؛ دهبینین داستانه شیعریی )مهم وزین( كه شاكاری )ئهحمهدی خانی -1650

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 58 1707(یه،)4( لهبنهڕهتدا چیرۆكێك بوو ههر بهشێوهی زارهكی لهنێو خهڵكدا مابۆوه. تهنانهت دوای ئهوهی شاعیری ناوبراو كردییه داستانه شیعریش، هێشتا ههر وهكو چیرۆك دهماودهم دهگێڕدرایهوهو لهزۆربهی ناوچهكانی كوردستان باوبوو [رسول، 1979: -41 55].

لهكۆمهڵگه زارهكییهكان )واته ئهوانهی پشت بهنووسین نابهستن( ڕووداوهكانی مێژوو ههروهها زانستی ڕهچهڵهك وزانیارییهكانی تریش ههر بهزارهكی دهگوازرانهوهو باسیان لێوه دهكرا. لهبهرئهوه زۆر پێویست بوو كه بهزمانێكی ئهدهبی دابڕێژرێن و بهشێوازێكی هونهری جوان بكرێن. بۆ ئهوهی لهبهركردنیان ئاسان بێت وخهڵك حهز بهگوێگرتنیان بكات وبێزار نهبێ لهدووبارهكردنهوهو گواستنهوهیان. بهمهش له كۆیادهوهریدا دهمایهوه. ئیتر پێشهاته مێژووییهكان بهشێوازێكی ئهدهبی سهرنجڕاكێش دهڕازێنرانهوه. سهرهنجام ئهو كهسهی كه ڕووداوهكانی بهزارهكی دهگێڕایهوه )واته شاعیره نهخوێندهوارهكه(، لهیهك كاتدا ڕۆڵی ئهدیب ومێژوونووس ومامۆستا وفهیلهسوفی دهبینی. ئهم ئهرك وهونهر ومهعریفانه ئهوهنده تێكهڵ به یهكتر دهبوون كه جیاكردنهوهیان گران بوو. بێگومان لهكۆمهڵگه زارهكییهكان یادهوهری ڕۆڵێكی سهرهكی دهبینی لهپاراستن وباڵوكردنهوهی بهرههمی ئهدهبی. بۆیه بههۆی ڕاهاتن ومهشقكردن یادهوهرییان بههێزتر دهبوو [الصویان، 2012]. به واتایهكی تر شاعیره زارهكییهكان ههمیشه یادهوهریێكی خێرا وزیندوویان ههیه. ئهوهتا شاعیرێكی دهنگبێژی یوگسالڤی لهخولهكێكدا )10-20( بهیتی دهگوتهوه، كه ههر یهكێكیان )10( بڕگه بوون. ههروهها زۆربهشیان )یان ههموویان( نهخوێندهوار بوون، لهبهرئهوهی خوێندن ونووسین شاعیری زارهكی كۆت وبهند دهكات. چونكه خوێندن چهمكی دهق دهخاته هزری شاعیر. وه ئهوهش كاردهكاته سهر گێڕانهوهو ههروهها كرداری داڕشتنی زارهكیشهوه [أونج، 1994: 107].

ئهمه دهنگبێژه كوردهكانیش دهگرێتهوه؛ چونكه )ئۆسكار مان( كاتێ باسی بهیتبێژهكانی ناوچهی موكریان دهكات دهلێ: "زۆر بهدهگمهن ههڵدهكهوێ بهیتبێژێك بتوانێ بخوێنێتهوهو بنووسێ". سهبارهت بهخێرایی وبیرتیژیش باسی بهیتبێژێك دهكات ودهڵێ له بهنده درێژهكاندا ووشهكان زۆر بهخێرایی لهدوای یهكدا دهڵێتهوهو له بهنده كورتهكانیشدا له یهكیان دهكێشێتهوه. "دهڵێی بیری تیژی ئهو پیاوانه بهگوتنی بهیتهكانهوه بهستراوهتهوه". چونكه ئهگهر به دهنگ بهیتهكان نهڵێ، ناتوانێ بیری خۆی بخاته سهر دێر بهدێری بهیتهكان [ئۆسكارمان، 2013: 36].

)هۆمیرۆس(ی شاعیری یۆنانی دهڵێ ووشه باڵداره، ههر لهگهڵ گوتنی له ههوادا دهفڕێت. بهاڵم نووسین باڵی ووشهكان دهكات و لهسهر كاغهز جێگیریان دهكات. لهگهڵ پهیدابوونی نووسین، مرۆڤ زمانی به ههستی بینین بهستهوه. ئهم گۆڕینه لهههستنی بیستنهوه بۆ ههستی بینین واتای ئهوهبوو كه ووشهو گفتوگۆ لهڕووداوێكی زهمهنی خێرا لهناوچووهوه بگۆڕێ بۆ شتێكی جێگیر و وهستاو لهشوێنێكدا كه ههر كاتێك بمانهوێ بتوانین بۆی بگهڕێینهوه. دهقی نووسراو شریتێكی بینراوه كه دهتوانرێ بوهستێنرێ بۆ ووردبوونهوه لهووشهیهك یان ڕستهیهك، بێ ئهوهی كار لهشریتهكه بكات. بهاڵم لهشریتی بیستراو وهستان واتای بێدهنگی ونهمانی گفتوگۆیه [الصویان، 2012].

لهسۆنگهی ئهم ڕاستییهوه، دهمێكه له ئهوروپا كهسانێك دهستیانكردووه بهكۆكردنهوهی ئهدهبی فۆلكلۆری وكهلهپووری زارهكی؛ ئهوهتا لهچوارچێوهی بزاڤی ڕۆمانسیدا بایهخ بهڕابردووی دوور وكهلهپووره میللییهكهی درا. لهو كاتهدا سهدان كهس لهكۆكهرهوهی دهقهكان پهیدابوون؛ وهكو: )جیمس ماكڤێرسۆن -1736

)4( بهپێشهنگی شاعیرانی نهتهوهپهروهری كورد دادهنرێ، بێجگه لهشاكاری )مهم وزین( ههندێ بهرههمی تریشی ههیه. لهبارهی ژیان وبهرههمهكانی بڕوانه: رسول، 1979: 37-27.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 59 1796( لهسكۆتالند و )تۆماس پێرسی 1729- 1811( لهئینگلتهرا وههردوو برا گریم)5( )یهعقوب 1785 1863( و )ڤیلهیلم 1786- 1859( له ئهڵمانیا و )فرانسیس جیمس تشایلد 1825- 1896( لهویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا. كه بایهخی زۆریان بهترادیسیۆنه زارهكی ونزیك لهزارهكییهكان دا. لهسهرهتای سهدهی بیستهمیشدا توێژهری سكۆتلهندی )ئهندرۆ النك 1844- 1912()6( و كهسانی تر، ئهو بۆچوونهیان ئاوهژووكردهوه كه دهڵی فۆلكلۆری زارهكی تهنیا بریتییه لهئهفسانهی ئهدهبی [أونج، 1994: 55].

ههر لهم سهروبهندهدا، چهندین ئهرشیڤ ومۆزهخانهی فۆلكلۆری لهئهوروپا كرانهوه، كه بایهخیان بهكۆكردنهوهی كهلهپووری میللی و لهنێویشیاندا ئهدهبی زارهكی دا. )ئهرشیڤی زانكۆی ئۆپساال( لهسوید كه لهساڵی 1914دا كهوته كار، لهدیارترین ئهو ئهرشیڤانهیه. )پهیمانگای فۆلكلۆری ئێرلهندا(ش كه لهساڵی 1930 دامهزرا، گهلێ بابهتی گرنگی كۆكردهوهو كتێبخانهیهكی دهوڵهمهندیشی دامهزراند [جوتیار، 1984: 83- 92]. ههوڵهكانی كۆكردنهوهی دهقهكانی ئهدهبی زارهكی لهساڵهكانی دواتریش ههر بهردهوام بوون؛ بۆ نمونه كهسێك بهناوی )لۆرد( لهدهمی شاعیرانی یوگسالڤی چهندین دهقی تۆماركردو لهزانكۆی )هارڤارد( داینا [أونج، 1994: 107]. ههندێ مێژوونووس وئهتنۆلۆجی وزمانهوانیش لهناوچهی باشووری ڕۆژههاڵتی فهرهنسا لهم بوارهدا كاریان كرد [حبیدة، 2013].

م له سااڵنهی دواییدا لهوواڵتانی عهرهبیشدا ههستیان بهگرنگی ئهدهبی زارهكی كردووهو پهیتاپهیتا كۆیدهكهنهوه. وهكو ئهو ههواڵنهی كه دهدرێن بۆ كۆكردنهوهی ئهدهبی زارهكی ئهمازیغی لهوواڵتانی ڕۆژئاوای عهرهبی [أفقیر، 2009]. لهوواڵتی میسریش ئهرشیڤێكی دهوڵهمهند لهگۆرانی وبهیتی فۆلكلۆری وسهمای میللی وتهنانهت نوكتهو پیشهی میللی وههندێ چااڵكی كۆمهاڵیهتیش كۆكراوهتهوه [بڕوانه: عجم، 2010؛ مركز توثیق، 2016]. لهوواڵتانی كهنداوی عهرهبیش لهم دواییانهدا چهند ناوهندێك بۆ بایهخدان بهم الیهنه دامهزران؛ وهكو )ناوهندی كهلهپووری میللی وواڵتانی كهنداوی عهرهبی( له )دۆحه(، )ناوهندی زاید بۆ كهلهپوور ومێژوو( لهشاری )عهین( لهئیماراتی عهرهبی [العسكر، 2007]. لهوواڵتی سعودیهشدا )كۆمهڵهی ڕۆشنبیری وهونهر له باجه( دهستی بهپڕۆژهیهك كرد بۆ پاراستنی ئهدهبی زارهكی وپزیشكی میللی. تا بهرواری 26/10/2013 لهڕێگهی )70( خۆبهخشهوه توانی )126( كاژێر تۆمار بكات [الوطن، 2016].

ئهگهر بێینه سهر ئهدهبی زارهكی كوردی، دهبینین بڕێكی باش لهچیڕۆك وهۆنراوهو بهیتی فۆلكلۆری والوك ومهتهڵ و پهندی كوردهواری، كۆكراونهتهوه. ئهمانه ههندێكیان لهدوو توێی كتێب و ههندێكیشیان لهڕووپهڕی گۆڤارو ڕۆژنامهكان باڵوكراونهتهوه. بهم شێوهیهش له فهوتان ولهناوچوون پارێزراون. بهاڵم ئهگهر ههمووی نهبێ ئهوا زۆربهی ههره زۆری ئهم كاره به ههوڵی كهسهكان ئهنجامدراوه. لهپێشینهی ئهمانهش دهبێ ئاماژه به ههوڵی ڕۆژههاڵتناسان بكهین؛ وهكو: )ئهلیكساندهر ژابا( و )ڕۆجێ لیسكۆ -1914 1975(و )ئۆسكارمان 1867- 1917( و )مارگرێت ڕۆدینكۆ 1926- 1977(، كه پێشهنگن له بواری كۆكردنهوهی ئهدهبی زارهكی كوردیدا.

)ژابا( لهسااڵنی )1836- 1869(دا كۆنسوڵی ڕوسیا بوو لهشاری ئهرزهڕۆمی سهربه دهولهتی عوسمانی. ناوبراو كه دواتر كوردناسێكی گهورهی لێدهرچوو، ههوڵیدهدا زانیاری لهبارهی كورد كۆبكاتهوه. لهم چوارچێوهیهدا چهندین دهستنووس ودهقی فۆلكلۆری كوردی كۆكردهوهو لهساڵی 1860دا لهژێر ناوی

)5( دوو زانای زمانناس وئهفسانهناس بوون. به دامهزرێنهرانی زانستی فۆلكلۆر دهناسرێن. پێكهوه بۆ ماوهی نزیكهی نیو سهده لهبواری فۆلكلۆردا كاریان كردووه. جوتیار، 1984: 94. )6( یهكێكه لهدامهزرێنهرانی زانستی ئهفسانه، لهگرنگترین بهرههمهكانی: )نهریت وئهفسانه( و)حیكایهتهكانی پیرۆ(. جوتیار، .92 :1984

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 60 )جامعیی رسالیان وحكایتان بزمانی كورمانجی( له )پترسبۆرگ( باڵویكردنهوه [ئهحمهد، 2008: 130]. ههر لهسهر داوای ئهویش، )مهال مهحمودی بایهزیدی( كتێبی )عادات و ڕسوماتنامهی ئهكرادیه(ی دانا، كه بریتی بوو لهتۆماری داب ونهریتی كۆمهڵگهی كوردی لهو سهردهمهدا [بڕوانه: بایهزیدی، 1982]. ئهم كتێبه ساڵی 1963 له مۆسكۆ باڵوكرایهوه دوای ئهوهی )مارگرێت ڕۆدینكۆ( لێدوانی لهسهر نووسی وههروهها وهرگێڕانه ڕوسییهكهشی بۆ كرد [رسول، 1979: 496؛ ئهحمهد، 2008: 133]. )لیسكۆ(ی فهرهنسیش چهندین دهقی زارهكی كوردی تۆماركردو باڵوكردهوه. یهكێك لهكارهكانی لهم بوارهدا )پهندی پێشینان ومهتهڵی كوردی( بوو، كه ساڵی 1937 لهگۆڤاری )Revues des Etudes Islamiques( باڵویكردهوه. لهسااڵنی دواتر ههندێ دهقی كوردی تریشی باڵوكردهوه. داستانی )مهمی ئاالن( یهكێك بوو لهمانه كه لهساڵی 1942 باڵویكردهوه. خۆی ئهم داستانهی لهزاری دهنگبێژانی كورد وهرگرتبوو [عهبدوڵال، 2009b: 355-354، .[359-358

ههرچی )ئۆسكارمان(ی ئهڵمانییه كه لهسااڵنی 1901- 1903دا به فهرمانی ئیمپراتۆری ئهڵمانیا بۆ لێكۆڵینهوه لهزمانه ئێرانییهكان هاتۆته ئێران، توانیویهتی بڕێكی زۆر له دهقی ئهدهبی زارهكی كوردی لهزاری كوردانی ڕۆژههاڵت وهربگرێ و تۆمار بكا. دواتر لهساڵی 1905 لهكتێبێكدا به ناونیشانی )توحفهی موزهفهرییه( چاپ وباڵویكردنهوه [ئۆسكارمان، 2013: 9]. )ڕۆدینكۆ(ی ڕوسیش لهساڵی 1949 كه هێشتا قوتابی بووه چووهته ناوچه كوردنشینهكانی ئهرمهنستانی سۆڤیێتی ودهستیكردووه بهكۆكردنهوهی دهقی زارهكی كوردی. ههروهها چهندین لێكۆڵینهوهی لهبواری كهلهپووری كوردی كردووهو توانیویهتی )6( كتێب لهم بوارهدا بێنێته بهرههم، یهكێك لهوانه كتێبی )ئهدهبی الوانهوهی كوردی(یه كه لهساڵی 1982 بهزمانی ڕوسی چاپكراوه. ئهو دهقانهی كه لهم داكتێبه باڵوكراونهتهوه، نووسهر خۆی لهدهمی كهسانی كوردی وهرگرتووهو تۆماری كردوون [تهقی، 1986: 106]. ڕۆژههاڵتناسانی بریتانیش لهم بوارهدا ههندێ ههوڵیان داوهو بڕێك دهقی زارهكی كوردییان كۆكردۆتهوه [عهبدوڵال، 2009a: -299 300].

ههندێ لهنووسهران وفۆلكلۆرپهروهرانی كوردیش ڕێچكهی ئهم ڕۆژههاڵتناسانهیان گرت و بهههوڵی تاكه كهسییان چهندین دهقی زارهكی كوردییان تۆماركردو باڵوكردهوه. وهكو: )حهجی جوندی -1908 1982( )7( كه بایهخی زۆری بهكۆكردنهوهی دهقهكانی ئهدهبی زارهكی كوردی داوهو چهندین كتێبی لهم بوارهدا بهچاپ گهیاندووه، لهوانه: )فۆلكلۆرا كورمانجا/ ساڵی 1936(و )مهسهلهو مهتهلۆكێن جماعهتا كوردا(و )حكیاتێد جماعهتا كوردیێ( [خهلیل، 2007: 135]. ههروهها عهرهبی شهمۆ )1897- 1981()8( كه كتێبی )حیكایهتا جهماعهتا كوردا(ی باڵوكردهوه [خهلیل، 2007: 89]. )ئۆردیخانی جهلیل(یش بێجگه لهو كتێبهی كه لهبارهی سترانی زارگۆتنی دیرۆكی دایناوه [بڕوانه: جهلیل، 1977]، چهندین خزمهتی تری به بواری فۆلكلۆری كوردی گهیاندووه؛ یهكێك لهوانه كتێبی )زارگوتنا كوردا(یه كه بههاوبهشی لهگهڵ )جهلیلی جهلیل(ی برای دایناوه. ئهم كتێبه كه به گوتهی )كهمال مهزههر(: "گهورهترین بهرههمی فۆلكلۆری كوردییه" به دوو بهرگ لهساڵی 1978دا لهمۆسكۆ باڵوكراوهتهوه. كتێبهكه بێجگه لهپێشهكییهكی كوردی و ههروهها یهكێكی تری ڕوسی، دهیان سترانی دیرۆكی وداستان وشیوهن وپهندی پێشینان ومهتهڵی تێدایه [ئهحمهد، 2008: 258، 278]. )جهمیله جهلیل(یش )75( دهقی زارهكی كوردی لهساڵی 1964 لهژێر ناوی )كالمێد جماعهتا كوردا( له یهریڤان باڵوكردهوه. ئهم دهقانه ههندێكیان سترانی دیرۆكی بوون؛ وهكو )خانی كورد- دمدم( و )خهلیل بهگ( [ئهحمهد، 2008: 297]. لێرهدا نابێ )قهناتێ كوردۆ(ش لهبیر بكهین، كه ئهویش یهكێكی تره لهوانهی

)7( بۆ ناسینی كهسایهتی حهجی جوندی بڕوانه: خهلیل، 2007، -135 142. )8( لهبارهی ژیان وبهرههمهكانی بڕوانه: شامیلوف، 1984: 27-21.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 61 خزمهتی بواری ئهدهبی زارهكی كوردییان كردووهو ههندێ كتێبی لهم بارهیهوه دهركردووه.)9( بیێگومان ئهمانه لهكوردانی یهكێتی سۆڤیێت بوون.

لهكوردستانی باشووریش ژمارهیهكی زۆر لهنووسهران و توێژهران لهم بوارهدا كاریان كردووه، بۆیه تهنیا وهكو نمونه باسی ههندێكیان دهكهین؛ لهوانه )ئیسماعیل حهقی شاوهیس( كه لهسهردهمێكی زوودا كاری لهسهر كۆكردنهوهو تۆماركردنی پهندی پێشیناندا كردو لهساڵی )1933(دا كتێبێكی لهم بارهیهوه دهركرد [بڕوانه: شاوهیس، 1933]. لهسااڵنی دواتریشدا كهسانی تر ههمان رێچكهیان گرت؛ وهكو )شێخ محهمهدی خاڵ( كه لهساڵی )1957(دا كتێبێكی )192( الپهڕهیی لهسهر ههمان بابهت دانا [بڕوانه: خاڵ: 1957، 1971]. لهم سااڵنهی دواییشدا)مهال مهحمودێ دێرشهوی( چهندین پهندی پێشینانی دهڤهری بادینانی كۆكرده وهو بهلێكدانهوهوه لهكتێبێكدا باڵویكردهوه [بڕوانه: دێرشهوی، 2000]. ههندێ نووسهری تریش هۆنراوهو گۆرانییه فۆلكلۆرییهكانیان كۆكردۆتهوه؛ وهكو )هیمدادی حوسێن( كه كتێبی )چهپكێ هۆنراوهی فۆلكلۆری دهشتی ههولێر(ی دهركرد [بڕوانه: حوسێن، 1986]. ههروهها )جهالل مهال حهسهن خۆشناو( كه چهندین الوكی كۆكردهوهو لهكتیبێكدا بهچاپی گهیاندن [بڕوانه: خۆشناو، 1990]. لهدهڤهری بادینانیش )حهجی جهعفهر( كتێبێكی تایبهت به)حهیران( دهركرد [بڕوانه: جعفر، 1989]. ههندێكی تریش چیرۆك وداستان وبهیتی فۆلكلۆری كوردییان تۆمارو باڵوكردۆتهوه؛ وهكو )سهعدولاڵ شێخانی( و )تاریق جامباز( و)مستهفا نوری بامهڕنی( [بڕوانه: شێخانی، 1986؛ جمباز، 1983؛ بامهڕنی، 1980]. كهسانێكیش مهتهڵ )مامك(یان كۆكردۆتهوه؛ وهكو )ئهحمهد عهبدولاڵ زهڕۆ( [بڕوانه: زهڕۆ، 1985]. بێجگه لهمانه دهیان نووسهر وفۆلكلۆرپهروهری تریش لهبواری كۆكردنهوهو باڵوكردنهوهی دهقه زارهكییهكان كاریان كردووه.)10(

ههندێ له نووسهرانی كورد لهپاڵ كۆكردنهوهی دهقی زارهكی بایهخیان بهلێكۆڵینهوهی فۆلكلۆریش داوه، وهكو: )د.عززهدین مستهفا ڕهسول( [بڕوانه: ڕهسول، 1970، 1979 ]و)د. شوكریه ڕهسول()11( [بڕوانه: ئیبراهیم، 1984] و )ئهسعهد عهدۆ( [بڕوانه: عهدۆ، 2006] و)عهلی جزیری(و چهندانی تر [بڕوانه: پهتی، 2005: 235-250]. ئهمهی دوایی كتێبێكی دوو بهرگی بهزمانی عهرهبی بۆ ئهدهبی زارهكی كوردی تهرخانكرد [بڕوانه: جزیری، )2000( )2008(]. بێجگه لهمه لهڕووپهڕی گۆڤارو ڕۆژنامهكاندا چهندین دهقی فۆلكلۆری دهبینین كه ههندێ لهنووسهران دوای بیستنیان تۆماریان و كردووه باڵویانكردۆتهوه.)12( بهمهش چهندین دهقی ئهدهبی زارهكی كوردییان له فهوتان پاراستووه. ههروهها دهیان ستران والوك وحهیرانی فۆلكلۆریش لهسهر كاسێتی دهنگی تۆماركراون وله ئهرشیڤی ئێزگهو تهلهفزیۆنهكان یان لهتۆمارگهو ماڵهكاندا ههن.

لهكوردستانی ڕۆژههاڵتیشدا چهندین نووسهر ولێكۆڵهر خۆبهخشانه لهم پێناوەدا خزمهتیان كردووە و ئێستاش بهردەوامن. لهوانه دەتوانین ئاماژە به )هیمن(ی شاعیر و )عوبهیدوڵاڵ ئهیوبیان( بكهین. لهنێو ئهوانهش كه ئێستا له ژیاندا ماون دهكرێ ناوی )قادر فهتاحی قازی(، )ئهحمهد بهحری(، )ناسر سینا(، )جهعفهر حوسێنپوور / هێدی(، )محهممهد ساڵح ئیبراهیمی(، )سهید محهممهد سهمهدی(و )محهممهد عهلی

)9( لهبارهی نووسین وبهرههمهكانی ناوبراو، بڕوانه: ئهحمهد، 2008: 301-302؛ پهتی، 2005: -198 199. )10( بۆ وهستان لهسهر ناوی ئهم نووسهرانهو بهرههمهكانیان، بڕوانه: پهتی، 2005: -176 207. )11( ناوبراو تێزی دكتۆراكهشی بهناوی )پهندی پێشینان وقسهی نهستهقی كوردان( بوو، كه لهساڵی 1977دا كورتهیهكی لهمۆسكۆ باڵوكردۆتهوه. بڕوانه: ئهحمهد، 2008: 373. )12( بۆ نمونه بڕوانه: گۆڤاری )كاروان(، ژمارهكانی )25( تشرینی یهكهم 1984، ل16، )27( كانونی یهكهم 1984، ل97، )38( تشرینی دووهم 1985، ل105، )50( تشرینی دووهم 1986، ل106- 119؛ گۆڤاری )بهیان(، ژ)105( ئاداری 1985، ل90، 94.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 62 سوڵتانی( بێنین [فهالح، 2012]. شایانی باسه لهكوردستانی ڕۆژئاواشدا ههندی لهدڵسۆزانی كهلهپوری كوردی ههوڵی خۆیان داوه لهم بوارهدا؛ وهكو شاعیر )جگهر خوێن( كه لهساڵی )1957(دا كتیبی )گوتنا پێشییا(ی بهڕێنووسی التینی لهشام باڵوكردهوه [ئیبراهیم، 1984: 31].

سهرهڕای ههموو ئهو ههواڵنه، هێشتا پێویستی ئهوه لهئارادایه كه دهزگایهكی فهرمی ئهركی كۆكردنهوهو تۆماركردنی ئهم دهقه زارهكییه كوردییانه بخاته ئهستۆی خۆی. چونكه میللهتی كورد خاوهنی گهنجینهیهكی دهوڵهمهنده له ئهدهبی زارهكی. دهبێ ئهوهش بزانین كه كهلهپووری میللی وپاراستنی، زۆر گرنگن بۆ بهدیارخستنی تایبهتمهندی كولتوری ههر نهتهوهیهك. بۆیه )یونسكۆ( لهساڵی 1984دا لهپالنی ئهو كاتهیدا ڕایگهیاند كه پێویسته پارێزگاری له كهلهپووری میللی بكرێ، ههر جۆرێك بێ. ئهمهشی بههاندهری گهشهسهندنی نیشتیمانی دانا [العسكر، 2007].

باسی دووهم: بایهخی ئهدهبی زارهكی بۆ مێژوونووسین:- دیاره پهیوهندییهكی بهتین لهنێوان ئهدهب ومێژوودا ههیه. تهنانهت ڕێبازێكی مێژووی ههیه بۆ توێژینهوهی ئهدهبی؛ ئهویش ئهو ڕێبازهیه كه دهیهوێ لهكهسایهتی ئهدیب بكۆڵیتهوه بهناسینی ئهو سهردهمهی كهتێیدا ژیاوهو ئهو ڕووداوه گشتی وتایبهتییانهی كهپێیاندا تێپهڕیوه. دهقهكهش لهژێر ڕۆشنایی ژیان وسهربردهی ئهدیبهكهو ئهو ههڵومهرجهی كاری تێكردووه، بخوێنێتهوه. بۆیه ئهو ڕێبازه كاردهكا لهپێناو بهدیارخستنی ئهو ههڵومهرجه مێژوویی وكۆمهاڵیهتییهی كه دهقهكهی تێدا بهرههم هاتووه. بهواتایهكی تر خوێندنهوهیهكی مێژووییه بۆ گوتاری ڕهخنهی ئهدهبی كه ههوڵدهدات سهرههڵدانی دهقه ئهدهبیهكه به كات وشوێن وكهسایهتیهكانهوه ببهستێتهوه. لێرهدا مێژوو لهخزمهت لێكۆڵینهوهی دهقی ئهدهبیدا دهبێت. هاوكات، دهقی ئهدهبیش خزمهت بهبواری مێژوو دهكات، چونكه ههمیشه لهگهڵ خۆیدا ئاماژهی جوگرافی ومێژوویی وكۆمهاڵیهتی وژینگهیی وكوڵتوری ههڵدهگرێ. ههروهها وێنای دهروونی مرۆڤایهتی وتێڕوانین وچهمكه میللییه باوهكان دهكات. ئهمهش دوای ئهوه دێت كه دهقه ئهدهبییهكه لهچوارچێوه زهمهنی وشوێنییهكهی خۆیدا دادهنرێ كه تیایاندا بهرههم هاتووه. بۆیه زۆرجار جوگرافیناس ومێژوونووسان دهقی ئهدهبی دهكهنه سهرچاوهی زانیارییهكانیان [مسور، 2006].

ئهگهر ئهم تێڕوانینه بۆ ئهدهب بهگشتی ڕاست بێ، ئهوا بۆ ئهدهبی زارهكیش ههر ڕاستهو بهڵكو ڕاستتریشه. چونكه ئهدهبی زارهكی به ئهدهبی )میللی(ش دهناسرێ، بهو پێیهی كه لهالیهن جهماوهرێكی فراوان قبوڵكراوهو بنكهی فراوانی كۆمهڵگه بهكاریدههێنێ وپێیهوه پهیوهسته [محمد، 2008: 1]. ئهدهبی زارهكی یان بهواتایهكی فراوانتر، كهلهپووری زارهكی پهیوهندییهكی بهتینی لهگهڵ مێژوودا ههیه؛ چونكه ئاوێنهی ئهو قۆناغه شارستانییهیه كه خهڵك تێیدا دهژین. دهربڕی بیروبۆچوون وههست وسۆزیانه. ههروهها وێنای ئهو سیستهمه ئابووری وكۆمهاڵیهتی وسیاسی وڕۆشنبیرییانه دهكات كه لهسهردهمێكدا باوبوون [العسكر، 2007؛ فهالح، 2012]. دهقه زارهكییهكان ووردهكاری ژیانی ڕۆژانه ئاشكرا دهكهن و ڕهنگدانهوهی كێشهكانی خهڵك وچۆنیهتی چارهسهركردنیانن. بهواتایهكی تر حوكمدانی كۆمهڵگهیه لهسهر خۆی، لهڕێی دهنگی دانهری دهقه زارهكییهكان و وهاڵمدانهوهی گوێگران. بۆیه ئهم دهقانه گهواهیدهری ناوهخۆن، نهك سهرنج وتێبینی دهرهكی [حبیدة، 2013].

لهوانه گرنگتر ئهوهیه كه سهربردهو ستران وهۆنراوه میللییهكان سیمای مێژوویی ئهو توێژانهیان پێوهدیاره كه لهدیدی مێژوودا نهبینراون وبهشاردراوهیی ماونهتهوه [عامر، 2005]. ئهم توێژانه كه زۆرجار

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 63 زۆرینهی كۆمهڵگه پێكدههێنن، خاوهنی ڕۆشنبیرییهكی میللین كه ناچێته ژێرباری سانسۆری دامهزراوهیی. بهرههمهكانی ئهم ڕۆشنبیرییه میللییه، چ چیرۆك بن یان سهربردهو پهند وگۆرانی وتهنانهت قسهی نهستهق ونوكته، ههڵوێستی ئهم توێژانه لهههمبهر ژیان وجیهاندا دیاری دهكهن. جا ئهم ههڵوێسته لهتێگهیشتنهوه بێ یان لێكدانهوهو بیانووهێنانهوهو گاڵتهجاڕی، بهپێی شێوازو ئهركی ههریهكهیان. بۆیه ئهم بهرههمه فۆلكلۆرییانه جۆرێكن لهههڵوێستی بهرههڵستكاری لهدژی واقیعێكی مێژوویی داسهپاودا. ئهگهر كۆمهڵگهی فهرمی ونیمچه فهرمی پشت بهنووسراو ببهستن، ئهوا كۆمهڵگهی فهرامۆشكراو كههیچ بهشدارییهكیان لهبهڕێوهبردنی ژیانی ڕۆژانهدا نیهو لهههڵومهرجێكی ژیاری ناههمواردا دهژین، پشت بهم ڕۆشنبیرییه میللییه دهبهستن كه زارهكییه. ئهوان لهبهرامبهر دهسهاڵت وكێشهكانی ژیانی ڕۆژانهیاندا، پهنا دهبهنه بهر سیمبول ودهربڕینی ئاماژهدار. زۆرجاریش بهرههمه زارهكییهكان خۆیان لهههموو سانسۆرێك ڕزگار دهكهن، جا چ سانسۆری دهسهاڵت بێ یان كۆمهڵگه و تهنانهت سانسۆری منی بااڵ. بۆیه لهڕێی ئهم كهلهپووره میللییه زارهكییه دهتوانین ڕۆبچینه نێو مهسهله نێوخۆییه ووردهكان ودهرگا داخراوهكان بكهینهوه. چونكه ههژاران كهسانی پسپۆرن لهبواری ههژاریدا و لهو ههڵومهرجه كۆمهاڵیهتییهی كهتیایدا دهژین. ههروهكو جووتیارانیش پسپۆرن لهبواری كشتوكاڵ وژیانی الدێ. بێگومان تاكهكانی ههر كۆمهڵگهیهك خۆیان باشترین سهرچاوهن بۆ ناسینی ئهو كۆمهڵگهیه [عبدالحافظ، 2005].

سهرهڕای ئهمه دهبێ بزانین كه دهقهكانی ئهدهبی زارهكی بهتێپهڕبوونی كات وسهردهم تووشی گۆڕانكاری ودهستكاری وقرتاندن وزیادهخستنهسهر بوونه. بۆیه ناكرێ وهكو ڕاستی مێژوویی ڕهها وهربگیرێن. نووسهرێك لهم بارهیهوه دهڵێ ئهگهر گۆرانی وبهیته شیعرییه زارهكییهكان دوای تۆماركردنیان بهراوورد بكهین، دهبینین هیچ یهكێك لهمانه دووجار بهههمان شێوه نهگوتراوهتهوه، ئهگهرچی لهڕووی كێشدا ههمان نهزمیان ههیه. ڕاسته شێوازهكهیان ههریهكه وبابهتهكانیش دووباره دهبنهوه، بهاڵم ههرجارهی بهشێوهیهكی جیاواز ڕێكخراون، تهنانهت لهسهر زاری یهك شاعیریش. ئهم گۆڕانه وابهستهیه به كاردانهوهی جهماوهر وسهوداسهری شاعیرهكهو جۆری بۆنهكهو چهندین هۆكاری كۆمهاڵیهتی وسایكۆلۆژی تر [أونج، .[107 :1994

ئهم مهسهلهیه لهالیهن )ئۆسكار مان(یش پشتڕاست دهكرێتهوه كاتێ سهبارهت به بهیتبێژێكی ناوچهی موكریان كه ناوی )ڕهحمان(ـه دهڵێ: "تهنانهت ئهو جێیانهی ڕهحمان وهك پهخشان دهریدهبڕین وسوور بوو لهسهر ئهوهی كه ئهوهش بهشێكه لهبهیتهكان، ههروا لهخۆوه دهیخستنهسهر ولهگهڵ سهروا ڕێكیدهخستن. دڵنیام ئهم پهخشانانه ئی خۆی بوون، چونكه ههمووجارێ ئهو بهشانهی بهچهشنێكی دی دهگێڕانهوه". لهشوێنێكی تریش دهڵێ: "زۆر شتیشی لهخۆیهوه لهبهیتهكان داویشتن، بهاڵم زۆر كهمتر لهوهی كه ئهمن لهپێشدا بیرم لێدهكردهوه". دیاره ئهو زیادانه كاریگهریان لهكڕۆكی سهرهكی بهیتهكان نهكردووه، چونكه دوای ئهوهی چهند دهقێكی زارهكی كه لهبارهی یهك بابهت گوتراون، بهراوورد دهكات دهڵێ سهرت سوڕدهمێنێ كه چۆن "سینگاوسینگ بهشێوهی زارهكی ئاوا بهڕێكوپێكی هاتوون" [ئۆسكارمان، 2013: 36، 40].

ههرچهنده ئهو چیرۆك وستران وبهیته شیعرییه زارهكییانهی كه باسی ڕووداوهكان دهكهن، بهراوورد بهشیعرو هۆنراوهكانی تر، زیاتر لهیادهوهریدا بهپارێزراوی دهمێننهوه. چونكه پشت بههێڵی گێڕانهوهی ڕووداوهكان دهبهستن، بهپێی زنجیرهی ڕوودانیان. بهاڵم زۆرجار شاعیره زارهكییهكه بهووردی پابهندی زنجیرهی زهمهنی ڕووداوهكان نابێت و ڕووداوهكان لهبیر دهكات و بۆ نمونه دهچێته سهر وهسفكردنی زرێی پاڵهوانهكه [أونج، 1994: 203، 210].

دهقه زارهكییهكان چونكه لهگهڵ دروستبوونیان نانووسرێنهوهو بهتۆماركردن نابهسترێنهوه، بۆیه شلك ونهرم دهبن وههمیشه لهدروستبوون دان. بێگومان هیچ ڕێگرییهك نیه كه لهگهڵ دووركهوتنهوهیان لهڕووی

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 64 شوێن وكاتهوه، بهرهبهره لهواقیع دوور بكهونهوهو بچنه جیهانی ئهفسانهوه. بهتایبهتی كه میكانیزمی گێڕانهوهی زارهكی بهسروشتی خۆی، ههمیشه سهردهكێشێ بهرهو گۆڕینی ڕووداوه مێژووییهكان بۆ شێوازی ئهدهبی. ئهمهش وادهكا كه بهبێ ههستكردن، گێڕانهوه مێژووییهكه ببێته گێڕانهوهیهكی داستان ئامێز ونزیك له ئهفسانه. دهبێ ئهوه بزانین كه خودی ئهفسانه لهبنهڕهتدا لهسهر ڕووداوێكی مێژوویی ههڵچنراوه. لهسهرێكی تریشهوه، چونكه لهكۆمهڵگه نهخوێندهوارو زارهكییهكان بێجگه لهیادهوهری هیچ ئامرازێكی تر نیه بۆ پاراستنی زانیاری ودهقهكان. بۆیه یادهوهری میكانیزمهكانی خۆی بهسهر شێوهی دهقهكه دادهسهپێنێ، بۆ ئهوهی نهوه دوای نهوه بمێنێتهوهو لهسهر زاران بێ. ئیتر ئهم میكانیزمه به بهردهوامی كاردهكات لهپێناو گۆڕینی ڕووداوه مێژووییهكان بۆ چیڕۆكی ئهفسانهیی. ئهویش بهداڕشتنی دهقهكه بهشێوازێكی هونهری وا كه لهگهڵ پێداویستییهكانی ئهزبهركردن وپاراستنی زارهكی بگونجێ. بهاڵم ئهمهش لهسهر حیسابی واقیعی مێژوویی و ووردهكاری ڕووداوهكه دهبێت [الصویان، 2012].

لهئهنجامی ههموو ئهمانه، ئهركی مێژوونووس سهبارهت بهسهرچاوهكانی مێژووی زارهكی لهنێویشیاندا ئهدهبی زارهكی، زۆر ئاڵۆزه. چونكه سێ كێشهی سهرهكی لهبهردهم دایه؛ یهكهمیان: خۆ ڕزگاركردنه لهههژمونی بهڵگهنامهو دهقی نووسراو، كهخۆیان بهسهر ڕێبازی لێكۆڵینهوهی مێژووییدا سهپاندووه. بۆیه دهبێ گهواهییه زارهكییهكان كۆبكاتهوهو لهگهڵ گهواهییه نووسراوهكان بهراووردیان بكات. بهاڵم دهبێ گوێ بۆ ئهوانه ڕادێرێ كه لهمێژوودا نهیانتوانیوه بهشێوازی نووسراو كێشهكانی خۆیان بخهنهڕوو؛ وهكو جووتیاران وئافرهتان وكهمینهكان وپهراوێزخراوهكان. چونكه ههموو ئهمانه گوێیان گرتووهو گێرانهوه دهماودهمهكانیان گواستۆتهوهو لێدوانیان ههبووهو قسهیان كردووه. بهاڵم نهیانخوێندۆتهوهو نهیاننووسیوه. دووهم: لهسهری پێویسته گێڕانهوهی ڕاستی لهگێڕانهوهی ناڕاست )وهكو ئهفسانهو حیكایهت( جیابكاتهوه. لێرهشدا كێشهیهكی قورسی لهبهردهم دایه. چونكه سنووری نێوان ڕاستی و ناڕاستی تۆخ نیهو تهمومژاوییه. سییهمیشیان: كێشهی دیاریكردنی زهمهنه؛ چونكه خاڵی ههرهالوازی دهقی زارهكی ئهوهیه كه به ساڵ وبهروارێكی دیاریكراو نهبهستراوهتهوه. بۆیه لهسهر مێژوونوس پێویسته كهتێڕوانینێكی ڕهخنهگرانهی ههبێ لهههمبهر ئهم گێڕانهوه زارهكییانه. ههنگاوی یهكهمیش ئهوهیه كه بهرامبهریان بكات لهگهڵ ئهرشیڤی نووسراو وسهرچاوهكانی تر، بۆ دیاریكردنی كات وسهردهمیان [حبیدة، 2013].

باسی سێیهم: مێژووی كورد لهسایهی ئهدهبی زارهكیدا:-

لهماوهی چوار سهدهی مێژووی نوێی كوردستان )1514- 1914( و بهڵكو لهسهدهكانی پێشتریش، نووسینهوهی مێژووی م ئه وواڵتهو دانیشتووانهكهی، كێماسی ئاشكرای پێوه دیاره. ئهو كتێب ودانراوه كهمانهی كه كوردان لهم ماوهیهدا لهبارهی خۆیان نووسیویانه، ئهو كهلێنه گهورانه پڕناكهنهوه كه ئهم مێژووه بهدهستیانهوه دهناڵێنێ [بڕوانه: ههروتی، 2014: 27- 53]. بۆیه ئهو مێژوونووسانهی كه بایهخ بهمێژووی ئهم ماوهیهی كوردستان دهدهن. ناچارن پشت بهو سهرچاوانه ببهستن كهمێژوونووسانی نهتهوهو میللهتانی دهوروبهر نووسیویانه. دیاره ئهو سهرچاوانهش لهبنهڕهتدا بۆ تۆماركردنی مێژووی كورد تهرخان نهكراون. بهڵكو تهنیا البهال باس لهڕووداوهكانی كوردستان دهكهن. بۆیه ناچنه قوواڵیی ئهو ڕووداوانهی كه لهم وواڵتهدا ڕوویانداوه. ئهمه سهرباری ههڵوێستی نهرێنییان لهههمبهر كوردو دهسهاڵته خۆماڵییهكانیان [بڕوانه: ههروتی، 2014: 149-199]. لێرهدا بایهخی ئهدهبی زارهكی بۆ نووسینهوهی مێژووی كورد وكوردستان بهرجهسته دهبێ. چونكه ئهو ڕووداوگێڕهوهو گۆرانیبێژ وشاعیره زارهكییانهی كورد باش ئاگاداری ئهو ههڵومهرجه بوون كه لهوواڵتهكهیان دهگوزهرا. ئهوان وهكو چاوێك وابوون لهسهر ڕووداوه نێوخۆییهكانی

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 65 كوردستان. بهپێچهوانهی مێژوونووسانی میللهتانی دهوروبهر كه بایهخیان بهو ڕووداوانهی كوردستان نهدهدا، ئهگهر پهیوهست نهبان بهمێژووی دهولهتهكهی خۆیان. یان ههر لهبنهڕهتهوه لهم ڕووداوانه ئاگادار نهبوون.

دیاره میللهتی كورد لهسهردهمانی پێشوو به یهكێك لهمیللهته زارهكییهكان ئهژماردهكرا. چونكه بههۆی بهرزیی ڕێژهی نهخوێندهواری لهنێویاندا، بهزۆری پهنای دهبرده بهر شێوازی زارهكی وگوتنهوهی دهماودهم [نیكیتین، 2008: 364]. ههروهها لهبهرئهوهی ژێردهسته بووە و ستهمی لێكراوە بۆیه ناچار بووە بۆ دەربڕینی خهیاڵ و ئێش و ئازارەكانی ژیان بپرژێته سهر ئهدەبی زارەكی. ئهمهش خۆی دەبڕی ئهوەیه كه كوردان هۆگریهكی زۆریان به فێربوونی زمانی زگماكیی خۆیان ههبووە [فهالح، 2012.] لهسۆنگهی ئهمه، دهتوانین بڵێین كورد زۆر بهكهمی دهستی داوهته نووسینهوهو تۆماركردنی ڕووداوه مێژووییهكانی خۆی. بهاڵم ههستی مێژوویی ههبووهو زۆرێك لهم ڕووداوانهی لهیادهوهری خۆیدا پاراستووه. دوای ئهوهی لهشێوهی چیرۆك وداستان یان بهیت وستران دایڕشتوون، ئینجا دهماودهم گوتراونهتهوهو نهوه لهدوای نهوه ماونهتهوه. بهاڵم ههندێ جار دوای چهند نهوهیهك لهناوچوون؛ ئهوهتا )شهرهفخانی بهدلیسی( كه باسی یهكێك لهمیرانی بابان دهكات، دهڵێ: "ئهدیبانی كورد بایهخیان بهو ڕووداوانه دا كه بهسهری هاتن، ههروهها به ئازایهتی وبهخشندهیی ئهویشیاندا ههڵدا. بهچهندین هۆنراوه وهسفیان كردو چهندین چیرۆكیان لهبارهیهوه دانا كه ئێستا قسهی دانیشتن وكۆڕهكانه، لهگهڵ چهندین سروود كه دهنگخۆشان وهكو ستران دهیڵێنهوه" [البدلیسی، 2001: 476]. بهاڵم ئێستا هیچ یهكێك لهم هۆنراوهو چیرۆك وسترانانه نهماون. ئاشكرایه كه چهندین دهقی زارهكی تریش كه بایهخی مێژووییان ههبوو، لهناوچوون. دهكرێ هێشتا دهقی تریش لهناوبچن. بێگومان ئهمهش زیانێكی گهورهیه بۆ مێژووی كورد.

ههندێ مێژوونووس وتوێژهری كورد لهم سااڵنهی دواییدا لهم ڕاستییه ئاگادار بوون وسهرنجیان بۆ بایهخی دهقه زارهكییهكان سهبارهت بهمێژووی كورد، ڕاكێشا. ههندێكیان ههوڵیاندا بهكردار ئهمه بسهلمێنن، ئهویش لهڕیی تێههڵكێشكردنی ئهم دهقه زارهكییانه لهگهڵ زانیارییه مێژووییه نووسراوهكان. وهكو نمونهیهك دهكرێ ئاماژه بهكتیبی )كورد وعهجهم( بكهین، كه لهسهروبهندی باسكردنی ڕووداوی )قهاڵی دمدم()13( ههندێ بهیتی فۆلكلۆریشی لهبارهی ڕووداوهكه هێناوهتهوه [بڕوانه: ئهمین، 2005: 98-104]. ههروهها دهبێ ئاماژه بهكتێبی )گلێداخ بێخودێ نینه(ی )یهلماز چاملیبهل( بكهین كه لهمیانهی باسكردنی ڕووداوهكانی شۆڕشی ئاگری )1927- 1930( چهندین سترانی دیرۆكی هێناوهتهوهو ههریهكهی لهشوێنی تایبهت بهخۆی داناوه. بۆ نمونه كه باسی شهڕڤانێكی كورد دهكات، سترانێك دێنێتهوه كه لهو سهردهمهدا لهبارهی ئهم شهرڤانه گوتراوه [Camlibel, 2005: 87, 89, 91, 93]. بێگومان ئهم كارانه سهرهڕای بایهخی خۆیان، ناچنه چوارچێوهی بهكارهێنانی ئهم دهقه زارهكییانه وهكو سهرچاوهی مێژوویی. چونكه زانیاری مێژووییان لێوهرنهگیراوه.

ههندێ مێژوونووسی تر ههستاون بهكۆكردنهوهو تۆماركردنی ئهو سترانه دیرۆكییانهی كه تایبهتن بهڕووداوێكی مێژووی كوردستان، ئینجا شڕۆڤهیان بۆ كردووه. وهكو )عهبدولفهتاح عهلی یهحیا( كه چهند ههوڵێكی گرنگی لهم بارهیهوه داوه. یهكێك لهوانه ووتارێكه بهزمانی عهرهبی لهبارهی سترانێ دیرۆكی تایبهت به میرنشینی بۆتان وبۆتانییهكان وتیایدا چهند دهقێكی زارهكی خستۆتهڕوو كه باس لهڕووداوهكانی میرنشینی بۆتان دهكهن لهسهردهمی میر بهدرخان پاشا )1821- 1847(. ههر لهوێدا و لهچوارچێوهی بهدیارخستنی گرنگی ئهم دهقه زارهكییانه، باسی لهگرنگی ئهم جۆره سترانانه كردووه بۆ نووسینی مێژووی كوردو گهواهی چهندین نووسهر وتوێژهریشی لهم بارهیهوه هێناوهتهوه [بڕوانه: یحیی، 1985]. ههوڵێكی

)13( ئهمه ڕووداوی گرتنی ئهم قهاڵیهیه لهالیهن سهفهوییهكان لهساڵی 1609دا. لهالپهڕهكانی داهاتوودا زانیاری زیاتری لهبارهوه دهنووسین.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 66 تریشی باسێكه بهناونیشانی )دیرۆك وسهرپێهات/ عهلی ئاغایێ ئهرگوشی(، كه ئهم جارهیان بهكوردی بهاڵم ههر لهگۆڤاری )كاروان( باڵویكردۆتهوه. لێره چیرۆك وبهیتی عهلی ئاغای ئهرگۆشی تۆماركردووه كه لهساڵی 1832دا بهدهستی ئێزیدییهكان كوژراوه. لێرهش بایهخی سترانی دیرۆكی بۆ مێژووی كورد دووپاتكردۆتهوه. ههروهها باسی ئهو ههڵومهرجه مێژووییهشی كردووه كه ئهم ڕووداوهی تێدا قهوماوه. بێگومان ههردوو دهقهكهش )چیرۆك وبهیتهكه( بۆ ماوهی چهندین ساڵ ههر بهزارهكی گوتراونهتهوه، بهاڵم دواتر تۆماركراون [بڕوانه: یحیی، 1986: -106 119].

ههرچی )سهالح هروری(یه، ئهویش ههنگاوێكی لهم جۆرهی ههڵێناوهو له نامیلكهیهكدا باسی لهگرنگی سترانێ دیرۆكی كوردی كردیه وهك سهرچاوهیهك بۆ نووسینهوهی مێژووی كورد. ئهویش گهواهی چهندین نووسهر وكوردناسی هێناوهتهوه، بۆ سهلماندنی ئهم بۆچوونه. دواتریش ههوڵیداوه زانیاری سهرچاوه مێژووییهكان لهبارهی ڕاپهڕینی ساڵی 1919ی بادینان، لهڕیی سترانه دیرۆكییهكان پشتڕاست بكاتهوهو بهراووردیان بكات. بێگومان چهند دهقێكی باشی لهو سترانه دیرۆكییانهش تۆماركردووه كه تا ئهم سااڵنهی دوایی لهبارهی ئهم ڕاپهڕینه لهدهڤهری بادینان دهگوترانهوه [بڕوانه: 2004: 10-5، 22-19، 27].

ئهم كارانه تهنیا دهكرێ وهكو ههوڵی بهرایی ئهژماربكرێن لهبواری سوودبینین لهئهدهبی زارهكی وهكو سهرچاوهیهك بۆ نووسینهوهی مێژووی كوردستان. چونكه ئهدهبی فۆلكلۆری كوردی گهنجینهیهكی یهكجار دهوڵهمهنده بهجۆرێك )ڤیلجیفسكی( ناوی دهنێ "پهرهسهندنی لهڕادهبهدهری فۆلكلۆر" [نیكیتین، 2008: 364]. دیاره ئهم گهنجینهیه ههزاران دهقی زارهكی تێدایه كه دهشێ زانیاری زۆریان لێههڵێنجین لهبارهی پێشهاتهكانی ڕابردووی ئهم وواڵته. بێگومان ئهم ڕاستییه شاردراوه نیهو سااڵنێكه دهوڵهمهندیی كورد لهبواری ئهدهبی فۆلكلۆری، سهرنجی ڕۆژههاڵتناسانی ڕاكێشاوه. بۆیه لهو كتێبانهی كه لهبارهی كورد نووسیویانه، ئاماژهیان بهم مهسهلهیه داوه [بڕوانه: بوا، 1973: 55؛ شفیلی، 2008: 71-73]. یهكێك لهوانه ڕۆژههاڵتناسی سۆڤیێتی )مینتیشا شڤیلی(یه، كه نووسیویهتی: "لهفۆلكلۆری كورددا مێژووی ئهم نهتهوه كۆنه، خهباتی چهندین سهدهی لهپێناوی ئازادی و بۆ خۆدهستنیشانكردنی نهتهوهیی ڕهنگیداوهتهوه". ههروهها دهڵێ: "لهفۆلكلۆری دهوڵهمهندی كوردیدا، گۆرانی- چیرۆكی بهستراو به ڕووداوی ڕاستهقینه ئهو شهخسیاته مێژووییانهی ڕۆڵێكی گهورهیان ههبووه لهمێژووی گهلی كورددا جێگهیهكی تایبهتیی ههیه" [شفیلی، 2008: 71، 72].

ههرچی )باسیلی نیكیتین(ـه دهڵێ: "فۆلكلۆری كوردی لهڕووی ههمهجۆری بابهتهكانیهوه، زۆر دهوڵهمهنده. لهپاڵ شیعر وگۆرانی... هۆنراوهی لهخۆڕا وداهێنراوی تێدایه كه لههزرێكی تهواو میللی و دوور لهدروستكردن وههڵبهستن ههڵقواڵوه. ههریهكێكیشیان لهكاتی یان كهمێك دوای ئهو ڕووداوه سهرچاوهی گرتووه كه بۆی ڕێكخراوه". كاتێكیش باسی ئهو دهقه زارهكییانه دهكات كه )ئۆسكار مان( كۆیكردوونهتهوه، دهڵێ: "ههموو ئهو شوێنهوارانه گهنجینهیهكی ڕاستهقینهمان لهزانیاری دهدهنێ لهبارهی ژیانی میللهتی كورد، كه تا ئێستا سوودی لێ نهبینراوه بۆ ناسینێكی فراوانتر وگشتگیرتری دهروونی ئهم میللهتهو تایبهتمهندییهكانی، تهنیا بهریژهیهكی كهم نهبێ" [2008: 369، 399]. یهكێكی تر لهم ڕۆژئاواییانه )دانا شمیدت(ی ئهمریكییه كه لهو بڕوایه دابوو گیانی میللهتی كورد لهسترانهكانی دایه لهگهڵ هۆنراوهو ئهفسانهو چیرۆكهكانی. ئهمهش به هۆكارێك دادهنێ بۆ شانازیكردنی كورد به ئهدهبه فۆلكلۆرییهكهی [السندی، 2002: 431].

دیاره ئهدهبی زارهكی كوردی یان بڵێین فۆلكلۆری كوردی، چهندین جۆر دهگرێتهوه، وهكو پێشتر ئاماژهمان پێدا. بێگومان ههموو جۆرهكانیشی بایهخی خۆیان ههیه بۆ توێژینهوه لهبارهی مێژووی سیاسی كوردستان وئاشنا بوون بهڕهوشی ئابووری وكۆمهاڵیهتی وئایینی وڕۆشنبیریی كۆمهڵگهی كوردی لهسهردهمانی ڕابردوودا. بۆ نمونه ئهو پهنده پێشینانهی كه دهڵی "كهم بژی كهڵ بژی". دهكرێ ببێته بهڵگهیهك

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 67 لهسهر بهرزی پێگهی ئازایهتی لهكۆمهڵگهی كوردیدا. ههروهها لهڕێی مهتهڵهكانیش دهتوانین به ههندێ كهرهسته ئاشنا بین كه لهسهردهمانی پێشوو بهكاردههاتن وئێستا نهماون، یان زۆر كهم بوون. وهكو " سهر ستویرێ بن زراڤ" كه دهكاته )تهشی یان خهڕهك(. یان "شهق شهقی شهقاقی، كهته عهردی عهرد پهقی" كو مهبهست لێی )ههوجاڕ(ـه [بڕوانه: جعفر، 1986: 100-105]. بهاڵم ههندێك دهقی زارهكی دهبنه سهرچاوهی مێژوویی وڕاستهوخۆ زانیاریمان لهبارهی ڕووداوهكانی كوردستان دهدهنێ. بهتایبهتی گۆرانی فۆلكلۆری كه گرنگترین بواری ئهدهبی فۆلكلۆرییه [ڕهسول، 1970: 95؛ ئیبراهیم، 1984: 116].

دیاره كوردان زۆر گرنگییان بهگۆرانی وبهیته فۆلكلۆرییهكان داوه؛ تهنانهت )ئۆسكار مان( دهڵی: "ئهو الوانهی دهنگیان خۆشه دهچنه كن )وهستا(یهك... ههتا فێری ئهو بهیتانه بن كه وهستاكه لهبهری كردوون و ههروا سینگاوسینگ هاتوون". ههروهها باسی ئهوهش دهكا كه خهڵكهكه زۆر تامهزرۆی بیستنی ئهم بهیتانه بوون و لهچایخانهكانی ساباڵغ لهدهوری بهیتبێژهكان كۆدهبوونهوه [ئۆسكارمان، 2013: 35-36]. لهنێو گۆرانی وبهیته فۆلكلۆرییهكاندا گرنگترینیان بۆ ئێمه ئهو جۆره گۆرانییهیه كه دهكرێ پیی بڵێین )سترانی دیرۆكی/ یان: گۆرانی میژوویی(. چونكه بهگوتهی نووسهرێكی كورد "مێژووێكی كۆكهرهوهی زۆر له ڕووداوه مێژووییهكانه" [المایی، 1999: 174]. ئهم جۆره سترانه لهباكوور وڕۆژئاوای كوردستان پێی دهڵێن )سترانا شهڕا، مێرانی، سوارا( . چونكه باسی ڕووداو وشهڕهكانی كوردستان دهكهن وزانیاری و ووردهكاری گرنگمان لهم بارهیهوه دهدهنێ. بهاڵم لهباشوور و ڕۆژههاڵتی كوردستان به )الوك( دهناسرێ [یحیی، 1985: 154؛ هروری، 2004: 6، 8].

سهبارهت به بابهتی ئهم جۆره سترانه، )مینتیشا شڤیلی( دهڵێ: " لهفۆلكلۆری دهوڵهمهندی كوردیدا گۆرانی وحیكایهتی قارهمانانه جێگهیهكی دیاری ههیه" [2008: 72]. بهاڵم ئاشكرایه كه چیڕۆك وسهربردهی دڵدارانیش بابهتێكی تری ئهم جۆره سترانه بووه. بۆیه )نیكیتین( دوای ئهوهی چهندین نمونهی الوكی كوردیمان بۆ دههێنێتهوه لهبارهی دڵداری وئهوین. لهگهڵ شهڕ وڕووداوی خوێناوی، دهلێ: "ئهم نمونانهی الوك كه پێشكهشمان كردن بهسن بۆ ئهوهی تێڕوانینێكی گشتیمان لهبارهی بابهتهكانی ئهدهبی میللی كوردی بدهنێ ئهوانیش خۆشهویستی وجهنگن" [2008: 390]. ههر لهسۆنگهی ئهمهوه، زۆربهی ئهو نووسهر وتوێژهرانهی كه سهروكاریان لهگهڵ الوك وسترانی كوردی كردییه، ئاماژه بهگرنگی ئهم دهقانه دهكهن بۆ مێژووی كوردستان. ههندێكیان بهپێویستی دهزانن كه بكرێنه سهرچاوه بۆ نووسینهوهی ئهم مێژووه.)14( بهاڵم دهبێ ئهوه بزانین كه كوردان ڕووداوهكانی مێژووی خۆیان ههر تهنیا بهشێوهی الوك وستران نهپاراستووه. بهڵكو ههندێ حیكایهت و چیڕۆكیشمان ههن كه باسی ڕووداوی ڕاستهقینه دهكهن. وهك ئهو چیڕۆكه پهخشانهی كه باسی داستانی قهاڵی دمدم دهكات و )ئۆسكار مان( لهكتێبهكهی خۆیدا تۆماری كردووه [بڕوانه: ئۆسكارمان، 2013: -45 47].

لهپێناو سهلماندنی ئهم ڕاستیانهی سهرهوه، پێویسته بهگشتی لهدهقهكانی ئهدهبی زارهكی كوردی ڕابمێنین وبزانین تا چ ڕاددهیهك خزمهت به بواری مێژوونووسی كوردی دهكهن. یان بهواتایهكی تر بڵێین ئایا خاڵه ئهرێنییهكانی ئهم دهقانه وهكو سهرچاوهی مێژوویی چین؟ خۆ دهبێ سهرنجی خاڵه نهرێنییهكانیشیان بدهین. ئهگهر سهرهتا سهیری ئهو سترانه دیرۆكییانه بكهین كه لهبارهی ڕاپهڕینی ساڵی 1919ی بادینان )دژی دهسهاڵتی بریتانیا( گوتراون، دهبینین ئهم سترانانه چهندین ووردهكاری لهخۆ دهگرن كه سهرچاوه ئاساییهكان باسیان نهكردوون، یان بهو شێوهیه نهچوونهته قواڵیی ڕووداوهكهوه. ههندێ جاریش زانیارییهكانی نێو

)14( سهبارهت به بۆچوونی ههندێ لهنووسهر وتوێژهران لهم بارهیهوه، بڕوانه: یحیی، 1986: 106- 107؛ هروری، 2004: .10 -7

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 68 سترانهكان، شرۆڤهو لێكدانهوهكانی توێژهر ومێژوونووسان پشتڕاست دهكهنهوه. بۆ نمونه ههندێ مێژوونووس وهكو لێكدانهوهی خۆیان باسیان له هۆكاری ئایینی كردووه لهبهرپابوونی ئهم ڕاپهڕینه. بهاڵم لهسترانهكاندا بهڵگه لهسهر ئهم هۆكاره بهئاشكرا دهبینرێ، كاتێ لهسترانێكدا دهڵێ:

منێ سوێندهكا خاری ب قهسهمێ ب ئایاتی ب قورئانێ

ئهزێ شـــهركی كم و ل گــهل حـــوكــمــهتا ئینگلیزی

ئـــــهزێ پێشــاهیكــا عـــهسـكـــهرێ گـــاوری دگـرم [هروری، 2004: 21-20].

هاوكات ئهو سترانانه زانیاری و ووردهكاری زۆرمان دهدهنێ لهبارهی هێزهكانی بریتانیا و ئهو گروپانهی تێیدا بهشدار بوون. لهگهڵ جۆری ئهو چهكانهی كه لهشهڕهكاندا بهكارهاتوون. ههروهها ناوی چهندین كهسایهتی كوردیش تۆمار دهكهن كه لهم شهڕانهدا ڕۆڵیان ههبوو؛ وهكو: )حهسۆ دینۆ( كه یهكێك بوو لهئاغاكانی دهڤهری گۆیان، )حاجی شهعبان( ئاغای ئامێدی، )سادق برۆ( ئاغایێ گولی، )فارس بهگ(ی زێباری و چهندانی تر. ئهمه سهرباری باسكردنی پالنهكانی شهڕ وپێكدادانهكان ودهرهنجامهكانیان [بڕوانه: هروری، 2004: 27، 31-29، 35، 39-37].

بۆ ئهوهی زۆر لهم ماوه مێژووییه دوور نهكهوینهوه، ئاماژه به بهیتێكی فۆلكلۆری دهكهین كه لهزاری سترانبێژێكی میللی وهرگیراوه. ئهم بهیته كه بهزۆری لهكاتی دروێنهدا دهگوترایهوه، باسی شااڵوی هێزهكانی ڕوسیا دهكات بۆ ڕهواندز لهسااڵنی جهنگی یهكهمی جیهانیدا. لهم بهیتهدا ئهوهمان بۆ ڕوون دهبێتهوه كه خهڵكی ناوچهكه چۆن چاوهڕێی كۆمهكی هێزهكانی عوسمانی بوون بۆ ئهوهی لهم كارهساته ڕزگاریان بكات. بۆیه بهبێ ئارامییهوه ههواڵی پێشڕهویكردنی ئهم هێزهیان دهگواستهوه كه بهسهركردایهتی )خهلیل بهگ( بهڕێ كهوتبوو بهرهو ڕهواندز. لهكۆتایی بهیتهكهشدا دهڵێ:

هـهر لــهو شـــهڕێ عروسی كـوژرا دۆستێ چل كهزی

شـاریان ههمــوو كــاولـكــرد ههموو كوژران ڕواندزی

هــهرچــی ئاگــری تیبـــهردا هــهرچــی بــردی بهدزی

خوای كرد دوژمن زوو شـكا گـــــهڕاوه به ســهركــزی [رسول، 1985: 105].

ههروهها )نیكیتین(یش بهشێكی الوكێكی بۆ نووسیوین كه زانیاری گرنگی تێدایه لهبارهی غافلكوژكردنی )جهعفهر ئاغای شكاك( لهالیهن جێنشینی تهختی قاجاری لهشاری تهورێز [2008: 380-382]. ئاشكرایه كه )جهعفهر ئاغا( دژایهتی دهسهاڵتی قاجاری دهكرد، بۆیه لهساڵی 1905دا لهپیالنێكدا كوژرا [ههروتی، 2007: .[63

ئهگهر بگهڕێینهوه پێشتر وبیینه سهردهمی عوسمانی كه لهكوردستاندا نزیكهی چوار سهدهی خایاند، چهندان دهقی زارهكی تر دهبینین، كه ههریهكهیان باس لهڕووداوێكی مێژوویی دهكهن. ئهم دهقانه بۆ ماوهی زیاتر له )100( ساڵ بهشێوهی زارهكی گوتراون و دهماودهم گوازراونهتهوه، تا ههندێكیان دواتر تۆماركراون. ژمارهیهكی زۆر لهم دهقه زارهكییانه )كه ئهوانیش زۆربهیان الوك وسترانن( پهیوهندییان بهشهڕ وجموجوڵی هۆزهكانهوه ههیه. یهكێك لهوانه چیڕۆك وبهیتی )عهلی ئاغای ئهرگۆشی( سهرۆك هۆزی مزوورییه، كه لهساڵی 1832دا به پیالنێك لهالیهن )عهلی بهگ(ی میری ئێزیدییان كوژرا. ئهم چیڕۆك وبهیته

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 69 ووردهكاری زۆرمان لهبارهی ئهم پیالنهو پێشهاتی كوشتنهكه پێدهدهن. گرنگییهكهشیان لهوه دایه كه لهالیهن كهسانی نزیك لهڕووداوهكه لهڕووی شوێن وكات، گوتراونهتهوه. بۆیه دهكرێ زانیارییهكانیان وهكو گوتهی شایهتحاڵ ئهژمار بكرێن [بڕوانه دهقهكه له: یحیی، 1986: 109-119]. ئهمه لهكاتێكدایه كه سهرچاوه ئاساییهكان تهنیا بهكورتی باسی ڕووداوهكه دهكهن [بڕوانه: الدملوجی، 1999: 38؛ الحسنی، 1984: 140].

ههندێ له الوكهكان باسی كهسایهتییه مێژووییهكان دهكهن، بهاڵم كنه چااڵكییه سیاسی وسهربازییهكانیان كه دژی دهولهتانی داگیركهری كوردستان ئهنجامیان دهدا، بهڵكو زانیاریمان پێدهدهن لهبارهی ژیانی خۆیان وبنهماڵهكانیان لهنێو هۆزهكهیاندا. وهكو ئهو الوكهی كه باسی )تهیمور پاشای مللی()15( دهكات، بهتایبهتیش ئهو پهیوهندییه خۆشهویستییهی كه لهنێوان )عهدله خان(ی خوشكی و گهنجێكی جهربهزهی ئێزیدی بهناوی )دهروێشێ عهڤدی( له ئارادابوو. بۆیه ئهم دهقه زارهكییه به )الوكی دهروێشێ عهڤدی( ناسراوه [بڕوانه: عهدۆ، 2006: 10-15]. شایانی باسه من خۆشم گوێبیستی ئهم الوكه بوومه كه لهسهر كاسێتی دهنگی تۆماركراوه.

لهههموو ئهوانه گرنگتر ئهوهیه كه ئهم دهقه زارهكییانه ههندێ الپهڕهی شاردراوهی مێژووی كوردیان بهدیارخستووه. وهكو چارهنووسی )سلێمان بهگی كوڕی قولی بهگ(ی )16 ( میری سۆران، كه لههیچ سهرچاوهیهكی مێژووییدا باس نهكراوه. بهاڵم بهگوێرهی بهیتێكی فۆلكلۆری بێت ناوبراو بهپیالنێك بانگكراوهته بهغدا و لهوێ لهالیهن دهسهاڵتدارانی ویالیهتی بهغدا ژههرخوارد كراوه [بڕوانه، ئۆسكارمان، 2013: 379-381].)17( ئهمهش دهكرێ بهڕاست وهرگیرێ، چونكه میری ناوبراو هێزو دهسهاڵتی لهناوچهكه زۆر زێده ببوو، بهجۆرێك ههندێ جار گوێی بهفرمانهكانی سوڵتانی عوسمانیش نهدهدا [بڕوانه: رؤوف، 2008: 206- 215]. شایانی باسه، دهسهاڵتدارانی بهغدا دواتر بهپیالنی هاوشێوه چهند میرێكی كوردی تریش لهناودهبهن [بڕوانه: هروتی، 2000: 26، 62-63]. كهواته ئهمه كارێكی ئاسایی بووه بهالی ئهوان.

ئهم بهیتهی پێشوو كه به )بهیتی لهشكری( دهناسرێ، لهگهڵ ههندێ بهیتی تر – خۆم گوێبیستی ههندێكیان بووم لهڕێی كاسێتی دهگی- كه باسی ههمان بابهت دهكهن، هۆكارێكن بۆ مانهوهی ناوی )لهشكری( بهو سیفهتهی سوپاساالری سۆران بووه لهسهردهمی سلێمان بهگی كوڕی قولی بهگدا. ههر لهرێی ئهم بهیته فۆلكلۆرییانه ناوی )خانزاد(ی شازادهی سۆرانیش بهزیندوویی ماوهتهوه. بهگوێرهی ئهم بهیتانه؛ ئهم شازادهیه خوشكی میر سلێمان بهگ بووه، كه لهكۆتاییهكانی سهدهی شازدهههمدا كوژراوه. دوای ئهم ڕووداوه، خانزاد خاتوون دهسهاڵتی لهمیرنشینهكهدا پیادهكردووهو زۆر بهلێهاتوویی كاروباری ڕاییكردووه. بۆیه چهندین الوك وبهیتی فۆلكلۆرییان بهسهردا ههڵداوهو لهیادهوهری خهڵكی ناوچهكهشدا ناو وناوبانگی ههر ماوهتهوه. تا ئێستاش ههندێ قهاڵو شوێنی دهڤهرهكه بهناوی ئهوهوه ناسراون؛ وهكو )قهاڵی خانزاد( لهبناری چیای بهنی

)15( تهیمور پاشای مللی كه لهبهیته فۆلكلۆرییهكاندا به )تهمهر پاشای مالن( دهناسرێ، لهچارهگی كۆتایی سهدهی ههژدهههمدا سهركردایهتی هۆزی مللی دهكرد كه لهدهوروبهری ماردین باڵوببوونهوه. لهم ماوهیهدا جموجوڵی لهناوچهكه زیادببوو، بۆیه ده ولهتی عوسمانی لهساڵی 1791دا هێرشێكی فراوانی كرده سهری ولێیخست. بۆ زانیاری زیاتر لهم بارهیهوه بڕوانه: هروتي، 2008، 148-146. )16( یهكێك بوو لهمیره بهتواناكانی سۆران كه لهنیوهی دووهمی سهدهی شازدهههمدا حوكمڕانی كردووه. بۆ زانیاری زیاتر لهبارهی بڕوانه: البدلیسی، 2001: 466-464. )17( شایانی باسه لهژێدهرێكی هاوچهرخیشدا ئاماژه بهڕووداوی ژههرخواردكردنی سلێمان بهگ كراوه [بڕوانه: گهورانی، 2000: 152] بهاڵم پێدهچێ ئهویش ئهم زانیارییهی ههر لهبهیته فۆلكلۆرییهكان وهرگرتبێ لهڕێی خهڵكی ناوچهكهوه ، چونكه ئاماژهی بههیچ سهرچاوهیهك نهداوه بۆ ئهم زانیارییهو وهكو لهسهرهوهش گوتم لههیچ سهرچاوهیهكدا باسی ئهم ڕووداوه نهكراوه.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 70 ههریر. )18 ( ئهمه لهكاتێكدایه كه تا ئێستا نهزانراوه ناوی )لهشكری( لههیچ سهرچاوهیهكی مێژوویی یهكهمیدا هاتبێ. ههروهها ناوی )خانزاد(یش تا ماوهیهكی كهم بهر لهئێستا لهم جۆره سهرچاوانه نهبینرابوو.)19( بهاڵم لهم دواییانهدا بهدیاركهوت كه ههندێ سهرچاوهی یهكهمی و ڕهسهن باسی )خانزاد(ی سۆرانیان كردووه. وهكو )سیاحهتنامهی ئهولیا چهلهبی( كه لهناوهڕاستی سهدهی حهڤدهمدا نووسراوه. لهم سهرچاوهیهدا ناوی "خانزاده سوڵتان" هاتووه [Evliyâ Çelebi, s.297]. ئهمهش ڕاستی ههبوونی ئهم كهسایهتییه مێژووییه پشتڕاست دهكاتهوهو بایهخی بهیته فۆلكلۆرییهكانیش زیاتر دهسهلمێنێ.

ههندێ لهدهقه زارهكییهكان باسی ڕووداوێكی مێژوویی دهكهن كه لهسهرچاوه ئاساییهكاندا هاتووه، بهاڵم ئهم سهرچاوانه وێنهی تهواوی ڕووداوهكهیان نهداوینهتێ. چونكه له یهك دیوهوه سهیری ڕووداوهكهیان كردووه، وهكو داستانی )قهاڵی دمدم(. ئهم قهاڵیه مهڵبهندی میرنشینی برادۆست بوو لهباكووری ڕۆژههاڵتی كوردستان. بهاڵم لهالیهن هێزهكانی )شا عهباسی یهكهمی سهفهوی 1588- 1629( ئابڵوقه دراو دوای بهرگرییهكی دلێرانهی كوردانی برادۆست بهسهركردایهتی )خانی لهپ زێڕین(، لهساڵی 1609 داگیر كرا. بێگومان سهرچاوهی سهرهكیمان بۆ ئهم ڕووداوه تهنیا كتێبی )عالهم ئارای عهباسی(یه كهمێژوونووسی فهرمی شا عهباس )ئهسكهندهر بێگ توركمان( دایناوه. بۆیه لهدیوی الی دهولهتی سهفهوییهوه ڕووداوهكهی تۆماركردووهو ئاگاداری ههڵومهرجی نێوهخۆی ئابلوقهدراوان نهبووه. ئهمه سهرباری ئهوهی كهههڵوێستێكی دوژمنكارانهی لهههمبهر كوردان وهرگرتووهو بهچهندین ناو وناتۆرهی خراپ باسیان دهكات. چونكه مێژوونووسی دهربار بووه [بڕوانه: تركمان، 1350هـ. ش: 791- 810]. بێگومان ههندێ نووسهری هاوچهرخیش باسی ئهم ڕووداوهیان كردووه، بهاڵم ئهوانیش سهرچاوهكهیان ههر ئهم كتێبه بووه. [بڕوانه: ڕۆژبهیانی، 1992: 70-87؛ ئهمین، 2005: 80- 98]. لێرهدا بایهخی ئهو چیڕۆك وبهیته فۆلكلۆرییانهمان بۆ دهردهكهوێ كه لهبارهی ئهم داستانه هۆنراونهتهوهو دهماودهم هاتوون تا ههندێكیان تۆماركراون وگهیشتوونهته دهست ئێمه. چونكه ئهم دهقه زارهكییانه دیوهكهی تری ڕووداوهكهمان بۆ باس دهكهن كه دیوی كورده ئابلوقهدراوهكانه. بێگومان زانیاری و ووردهكاری زۆرتریشمان دهدهنێ لهبارهی قایمكاری قهاڵو ڕهوشی ئابڵوقهدراوان و ههڵوێستیان لهههمبهر پێشهاتهكانداو چهندین الیهنی تر. بۆ نمونه سهبارهت بهدۆزینهوهی سهرچاوهی ئاوی دانیشتووانی دمدم و ژههراویكردنی لهالیهن سهفهوییهكانهوه، كۆپڵهیهكی بهیتێكی دمدم دهڵێ:

خــانێك ڕابــوو لــهكـــوردانـــه كێ بوو؟ له- حمهد بهگی لێتانه

ڕووی ڕهش بێ دهگهڵ جووانـه لــهســهر یـهك نیمچوون ئااڵنه

زیز بوو، چــوو بۆ نێو ئــهوانـه پێـی نیشــان دان ســوولـهخانه

كــێ بــوو؟ لـهكـافری بێ ئیمانه تێیــانكــرد هــهش ودهرمــانـه

پێــی قـڕ دهبوون مـــوســوڵـمانه لــهوان بوو رۆژی تـــهنـگانه

)18( )موكریانی( دهڵێ :"لهبهیت وههڵبهستاندا خانزادو لهشكری لهكاردان". ههروهها ههندێ قهاڵ دیاری دهكات كه بهناوی )خانزاد(ـهوه ناونراون. [1962، 14]. )19( تهنیا لهههندێ ژێدهردا كه لهسهدهی بیستهمدا نووسراون، ناویان هێنراوه، [وهكو: گهورانی، 2000: 152-153؛ موكریانی، 1962: 14]. دیاره نووسهری ئهم ژێدهرانهش ههر لهڕێی بهیته فۆلكلۆرییهكانهوه ئاشنای ئهم ناوانه بوون، وهكو نووسهری ئهم ژێدهرهی دوایی خۆشی ئاماژهی پێدهدا.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 71 لێرهشدا ناوی ئهو كهسهمان بۆ ڕوون دهبێتهوه كه بووه هۆی ئاشكراكردنی سهرچاوهی ئاوهكهو دواتر ژههراویكردنی. دیاره ئهوهش كاریگهری زۆر خراپی لهسهر دانیشتووانی دمدم ههبووهو دواتر بووهته هۆكارێكی سهرهكی گیرانی قهاڵكه [بڕوانه: ئۆسكارمان، 2013: 47-45، -62 78].

سهرهڕای ههموو ئهمانه، نابێ دهقه زارهكییه كوردییهكان بهشێوهیهكی ڕهها وهكو سهرچاوه بۆ نووسینی مێژووی كورد وهربگیرێن. لهبهرئهوهی )وهكو پێشتر باسمانكرد( دهقه زارهكییهكان بهگشتی بهتێپهڕبوونی كات گۆڕانیان بهسهردا هاتووه. تا ئهو ڕاددهیهی لهههندێ باردا تێكهڵی ئهفسانه بوون. ههندێكیشیان ههر لهبنهڕهتدا زێدهڕۆییان تێداكراوهو بهتهواوی ڕاستییان نهپێكاوه. سهرهنجام ئهم دهقه زارهكییه كوردییانهش لهپاڵ خاڵه ئهرێنییهكانیان، ههندێ خاڵی نهرێنیشیان ههیه، كه ئێمه لێرهدا تهنیا ههندێكیان باس دهكهین:

یهكێك لهو خاڵه نهرێنییانه زێدهڕۆیی كردن و بهسهرهوهنانه، كه لهههندێ دهقی زارهكی كوردیدا بهرچاو دهكهوێ. )نیكیتین( نمونهیهكی لهم جۆرهی بۆ تۆماركردووین؛ كاتێ بهشێكی ئهو الوكه دههێنێتهوه كه باسی شهڕیكی كورد وڕوس دهكات لهناوچهی ورمێ. دیاره ئهم شهڕه لهسهروبهندی جهنگی یهكهمی جیهانیدا ڕوویداوه كاتێ هێزهكانی ڕوسیا لهساڵی 1914 هێرشیان بۆ ناوچهكه هێنا. ههرچهنده ئهم الوكه تهنیا دوو ساڵ دوای ئهم ڕووداوه بهرگوێی )نیكیتین( كهوتووه، بهاڵم الوكبێژهكه زێدهڕۆیی زۆری تێداكردووه كاتێ ژمارهی هێزهكانی ڕوسیا به )1700( جهنگاوهرو ژمارهی شهڕڤانانی كوردیش به )19( چهكدار ئهژمار دهكا. چونكه ڕاستی ڕووداوهكه ئهوهیه كه ژمارهیهكی بهرچاو لهكوردان خۆیان لهبۆسه ناوهو توانیویانه زهبر لهمهفرهزهیهكی بچووكی ڕوسهكان بوهشێنن، ههروهكو )نیكیتین( له ئهفسهرانی ڕوس ئهمهی بیست [2008: .[388

لهسهرێكی تریشهوه، ههندێ لهدهقه زارهكییهكان كه باسی ڕووداوێك دهكهن كات وسهردهمی ئهو ڕووداوه دیاری ناكهن. بۆ نمونه یهكێك لهو الوكانهی كه )نیكیتین( تۆماری كردوون، باسی شهڕێكی نێوان كوردو دهسهاڵتدارانی تورك دهكات، بههۆی نهدانی باج بهحكومهت [2008: 377]. بهاڵم تهنانهت ئهوهش نازانرێ كه ئایا ئهمه باسی سهردهمی عوسمانییه یان توركیای هاوچهرخ، چ جای ئهوهی ساڵی ڕووداوهكه بزانین. بێگومان ئهمهش لهبایهخی زانیارییهكه كهم دهكاتهوه. بهتایبهتی كه توێژهران وا بهئاسانی نهتوانن ڕووداوهكه بگێڕنهوه سهردهمی خۆی. لێرهدا باسكردنی ئهو ڕووداوه تهنیا وهكو چیڕۆكی لێدێت و لهڕووی مێژووییهوه بایهخێكی ئهوتۆی نامێنێ.

سهبارهت بهوهش كه ههندێ لهدهقه زارهكییهكان سهردهكێشن بۆ دنیای خهیاڵ وتێكهڵی ئهفسانه دهبن، دهكرێ ئاماژه به داستانی دمدم بكهین؛ ئهوهتا لهیهكێك لهبهیتهكاندا سهبارهت به ئازایهتی )خانی لهپ زێڕین( ولهدهستدانی یهكێك لهقۆڵهكانی، هاتووه:

شێرهك له دهحلێ غهزریه بابچین ههم غیرهتهو پیاوهتییه

دهورهی دهحـلییان گرتییه شــێر لــه دهحــلێی نــهڕاندییه

ڕاستی خانۆی دهركهتییه دهســتی مـــهتـاری خواردیــه

بهدهستی دی گوێی گرتییه بهخــهنجــهرێی ســـهربڕییــه

بهســامۆتهی وهكــردییـه بۆ شـــای بــرد بــهدیــارییــه

شــا دهرێ ئــــهوه چییـــه ئـــهوه كــهروێشـــكه كێوییـــه

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 72 بۆ تۆم هێنـا بهدیـــارییـــه شـــا دهخـــوڕتـــه كـــوڕانـــه

تێكهل بكهن زێڕ وزیوانه دهسـتــهك بنێـــن لـــهخــانانــه

بهئهمری پاشای ئهكبهری دهستی زێڕ ڕوح هاتهبـــهری)20(

ههروهها )محهمهد مستهفا( ناسراو به )حهمهبۆر(یش لهباسێكی تێروتهسهلدا كه لهبارهی ئهم داستانهی نووسیوه، تێبینی كردووه كه لهبهیتهكاندا ههندێ ئهفسانه ههن؛ وهك ئهوهی كه )خانی لهپ زیڕین( پیاوچاك بووهو قسهی لهگهڵ پێغهمبهران وپیاوچاكانی پێشوو كردووهو نزاكانیشی گیرابوون. یان لهخهوندا ڕاسپێردراوه كه شهڕ لهگهڵ گاوران بكات و ههر لهم خهونهدا شوێنی گهنجینهیهكی بۆ ئاشكرا كراوه تا بهكاری بهێنێ بۆ ئهو مهبهسته. تهنانهت باسی ئهوهش دهكهن كه ئهژدیهایهك پاسهوانی ئهم گهنجینهیهی كردووه تا دهیداته دهست خان [حهمهبۆر، 1985: 207-206].

لهكۆتاییدا دهبێ ئهوه بزانین كه تهنانهت سهرچاوه نووسراوهكانیش كهمێژوونووسان پشتیان پێدهبهستن بۆ نووسینهوهی مێژوو، ههموویان 100% ڕاست نین و ئهگهری ههڵبهستن و زێدهڕۆیی وتهنانهت ووردنهبوون و ناڕوون بوونیشیان ههیه. كهواته ئهم خاڵه نهرێنییانهی كه باسمانكردن، لهبایهخی دهقه زارهكییهكان كهم ناكهنهوهو هێشتا دهكرێ سوودمهند بن بۆ نووسینهوهی میژووی كورد. به مهرجێك وهكو سهرچاوه ئاساییهكان، بهگیانی ڕهخنهو لێ ووردبوونهوه مامهڵهیان لهگهڵدا بكرێ.

دهرهنجام میللهتی كورد خاوهن گهنجینهیهكی دهوڵهمهنده لهئهدهبی زارهكی كه بهزۆری چیڕۆك وداستان والوك وحهیران وستران وپهندی پێشینان ومهتهڵ، دهگرێتهوه. سااڵنێكی زۆر بوو كه كوردان لهڕێی ئهم ئهدهبهوه ههست ونهستی خۆیان دهردهبڕی و ههڵوێستی خۆیان لهههمبهر پێشهاتهكان دیاری دهكرد. ههندێ جار لهڕێی ئهم ئهدهبهوه نهخاسمه )الوك و بهیته فۆلكلۆرییهكان( وورهی جهنگاوهرانیان بهرزدهكردهوهو هانی تاكی كوردیان دهدا كه زیاتر باوهڕی بهخۆ بێت. ههندێ جاری تریش دهقه زارهكییهكان مۆركێكی تراژیدییان پێوه دیاربوو. چونكه باسیان لهو ڕووداوه كارهساتبارانه دهكرد كه بهسهر كورداندا هاتووه. بهشێوهیهكی گشتی ئهدهبی زارهكی كوردی وهكو سهرچاوهی مێژوویی، سوودێكی گرنگی ههیه بۆ نووسینهوهی مێژووی كوردو كوردستان. بهو پێیهی كه ههندێ لهو كهلێنانه پڕدهكاتهوه كه ئهم مێژووه بهدهستییهوه دهناڵێنێ، بهتایبهتی سهبارهت بهزانینی ووردهكاری ههندێ ڕووداو وهێنانی ناوی ئهوانهی كه بهشداربوون تیایدا. ههروهها ئهم دهقه زارهكییانه ناوی ههندێ كهسایهتییان به نهمری هێشتۆتهوه، كه لهسهرچاوه ئاساییهكاندا ناویان نابینرێ )وهكو: لهشكری(، یان تا ئهم دواییه نهبینرابوو ) وهكو: خانزادی سۆران(. لهوانهش گرنگتر ئهوهیه كه لهڕێی ئهم ئهدهبهوه دهتوانین ههندێ ڕووداو لهدیوی كوردهوه ببینین. چونكه زۆربهی سهرچاوهكانی تر لهتێڕوانینی ئهویترهوه سهیری پێشهاتهكانی كوردستانیان كردووه. بۆیه پێویسته توێژهر ومێژوونووسان ئهدهبی زارهكی وهكو سهرچاوهی مێژووویی بهههند وهربگرن وفهرامۆشی نهكهن. نهخاسمه كه ههندێ ههوڵ دراوه بۆ كۆكردنهوهو تۆماركردنی ئهم دهقه زارهكییانه. بهاڵم چونكه ههندێ لهم دهقانه زێدهڕۆییان تێداكراوه یان گۆڕان وزیادكردنیان بهسهردا هێنراوه، بۆیه دهبێ بهگیانی ڕهخنهو لێ ووردبوونهوه، زانیارییهكانی ئهم دهقانه وهربگیرێن. ههروهها لهگهڵ سهرچاوه ئاساییهكاندا بهراوورد بكرێن وساغبكرێنهوه. بهتایبهتی بۆ دیاریكردنی

)20( ئهم دهقهم لهدایكم )جهمره سابیر ئهحمهد( وهرگرت كه بهشێكی بهیتی دمدمی لهبهرهو پێشتر لهبرای خۆی گوێبیستی بووه كه لهكاتی دروێنهكردندا دهیگوتهوه. دایكم ئێستاش لهژیاندا ماوهو دهقهكهم لهبهرواری 11/7/2016 لهشاری ههولێر لێوهرگرت.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 73 كات وسهردهمی ڕووداوهكان ودڵنیابوون لهگونجانی زانیارییهكان لهگهڵ هێڵی گشتی ڕووداوهكان، وهك ئهوهی كه لهسهرچاوه ئاساییهكاندا هاتووه.

لیستی سهرچاوهكان

یهكهم: كتێب:

أ- بهزمانی كوردی:- - ئهحمهد، كهمال مهزههر )2008(: مێژوو/ كورته باسێكی زانستی میژوو وكورد ومێژوو، چ2، ههولێر. - ئهمین، نهوشیروان مستهفا )2005(: كوردو عهجهم/ مێژووی سیاسی كوردهكانی ئێران، چ3، سلێمانی. - ئۆسكارمان )2013(: توحفهی موزهفهرییه، ساغكردنهوهو هێنانه سهر ڕێنووسی كوردی: عهلی نانهوازاده، ههولێر. - ئیبراهیم، د.شوكریه ڕهسول )1984(: ئهدهبی فۆلكلۆری كوردی، ب2، ههولێر، چاپخانهی زانكۆی سهالحهدین. ـ بایهزیدی، مهال مهحمود )1982(: داب ونهریتی كوردهكان، و: د. شكریه رسول، بهغدا. - بامهڕنی، مستهفا نوری )1980(: لهعلیخانا گوڤهیی، بهغدا. - پهتی، د. عومهر ئیبراهیم عهزیز )2005(: بیبلۆگرافیای فۆلكلۆری كوردی )كتێب- ووتار(/ -1860 1990، سلێمانی. - جهلیل، ئوردیخان )1977(: سترانێ زارگۆتنا كوردایه تاریقیێ، وهرگێڕانه سهر ڕێنووسی كوردی: شوكر مستهفا وئهنوهر قادر محهمهد، بهغدا. - جعفر، حجی )1989(: حهیرانۆك ژ كهلهپوورێ كوردی، ب1، ههولێر. - جمباز، طارق )1983(: محهمهد وسێوێ وسورمێ خان وقورشیدی چاوبهخار، بهغدا. - جوتیار، خالید )1984(: بهرهو فۆلكلۆر، بهغدا، چاپخانهی الحوادث. - حوسێن، هیمداد )1986(: چهپكێ هۆنراوهی فۆلكلۆری دهشتی ههولێر، بهغدا ، چاپخانهی الحوادث. - خهلیل، تێموور )2007(: گولبژێرهك ژ نڤیسكارێن كوردێن سۆڤیهتا بهرێ، دهۆك ، چاپخانهی خانی. - خاڵ، شێخ محهمهد )1957()1971(: پهندی پێشینان، چ1، بهغدا، چ2، سلێمانی. - خۆشناو، جالل مال حسن )1990(: الوك، بغداد ، مطبعة اسعد. - دێرشهوی، مهال مهحمود )2000(: مشتاخا چیا ژ گۆتنێت پێشییا، چ2، ههولێر ، چاپخانا زانكۆی سهالحهدین. - ڕهسول، د.عزالدین مستهفا )1970()1979(: ئهدهبی فۆلكلۆری كوردی، چ1، بهغدا، چ2، سلێمانی. - ڕۆژبهیانی، محهمهد جهمیل )1992(: فهرمانڕهوایی موكریان، بهغدا. - زهڕۆ، ئهحمهد عهبدولاڵ )1985(: مامكێن كوردی، بهغدا. - شاوهیس، ئیسماعیل حهقی )1933(: قسهی پێشینان گۆستاو لۆبۆن، بهغدا، چاپخانهی ئهیتام. - شفیلی، أ. م. مینتیشا )2008(: كورد/ كورتهی پێوهندی كۆمهاڵیهتی ئابووریی ڕۆشنبیری وگوزهران، و: د.عیزهدین مستهفا مستهفا رهسووڵ، چ2، دهۆك ، چاپخانهی خانی. - شێخانی، سهعدولاڵ ئیسماعیل )1986(: چیرۆك وبهیتی )الس وخهزاڵ( و زهمبیل فرۆش، بهغدا. - عهبدوڵاڵ، د. نهجاتی )2009(: بیبلیۆگرافیای كوردناسی/ كوردو كوردستان لهسهرچاوه ئینگلیزییهكاندا، ههولێر. - عهبدوڵاڵ، د. نهجاتی )2009(: بیبلیۆگرافیای كوردناسی/ كوردو كوردستان لهسهرچاوه فڕهنسییهكاندا، ههولێر. - عهدۆ، ئهسعهد )2006(: الوك وحهیران وهۆنراوهی میللی لهفۆلكلۆری كوردیدا، ههولێر. - قوربانی، عارف )2002(: شایهتحاڵهكانی ئهنفال، بهرگی 2، سلێمانی. - گهورانی، عهلی سهیدۆ )200(: له"عهممان"ـهوه بۆ "ئامێدی"/ گهشتێك بهكوردستانی باشووردا، و: تالیب بهرزنجی، سلێمانی.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 74 - موكریانی، حسین حزنی )1962(: میژووی میرانی سۆران، چ2، ههولێر، چاپخانهی كوردستان. - ههروتی، د. سهعدی عوسمان )2007(: بزاڤی ڕزگاریخوازی نیشتیمانی لهكوردستانی ڕۆژههاڵتدا )1880- 1939(، ههولێر. ـ ههروتی، د. سهعدی عوسمان )2014(، كوردو كوردستان لهبهڵگهنامهو سهرچاوه مێژووییهكاندا/ سهردهمی نوێ وهاوچهرخ، ههولێر. - هروری، د. صالح محهمهد سهلیم )2004(: ڕویدانێن ساال 1919 ل دهڤهرا بادینان دسترانا دیروكی یا كوردی دا، دهۆك، چاپخانا زانكویا دهوك. - یوسف، عبدالرقیب )1985(: بانگهوازێك بۆ ڕووناكبیرانی كورد/ لهپێناوی كۆكردنهوهو زیندووكردنهوهی كهلهپووری كوردیدا، سلێمانی ، چاپخانهی كامهرانی. -Camlibel, Yilmaz (2005): Gilidax Bexwedi nine/ Serhildana Ciyaye Agiriye, Stenbol, Weşanen Deng. ب- بهزمانی عهرهبی:- - اونج، والتر ج. )1994(: الشفاهیة والكتابیة، ت: د. حسن البنا عزالدین، مراجعة: د. محمد عصفور، الكویت ، سلسلة عالم المعرفة 182. - بتری، أ.)1977( : مدخل الی تاریخ االغریق وأدبهم واثارهم، ت: یوئیل یوسف عزیز، جامعة الموصل. - البخاري )2011(، صحیح البخاري/ عاش بین )810- 870م(، تحقیق: طه عبدالرؤوف سعد، القاهرة- دار االعتصام / الجزائر- دار الرشید. - البدلیسی، شرفخان )2001(: شرفنامه، ت: محمد جمیل المال احمد الروژبیانی، ط2، اربیل، مؤسسة موكریانی. - البالذري، أحمد بن یحیی بن جابر)2008(: البلدان وفتوحاتها وأحكامها، ط1، بیروت، المكتبة العصریة. - بوا، توما )1973(: لمحة عن االكراد، ت: محمد شریف عثمان، النجف. - جزیري، علي )2000( )2008(: االدب الشفاهي الكردي، اربیل، ج1، رابطة كاوه، ج2، االكادیمیة الكردیة. - الحسني، عبدالرزاق )1984(: الیزیدیون فی حاضرهم وماضیهم، بغداد. - الدملوجي، صدیق )1999(: إمارة بهدینان الكردیة/ او امارة العمادیة، ط2، مراجعة وتقدیم: عبدالفتاح علی یحیی، اربیل. - الدوسكی، تحسین ابراهیم )1993(: المدخل لدراسة االدب الكردي/ المدون باللهجة الشمالیة، ج1، )ب. م(، منشورات جمعیة علماء كردستان. - رسول، د. عزالدین مصطفی )1979(: أحمدی خانی 1650- 1707/ شاعرا ومفكرا وفیلسوفا ومتصوفا، بغداد. - رؤوف، د. عماد عبدالسالم )2008(: دراسات وثائقیة في تأریخ الكرد الحدیث وحضارتهم، اربیل، منشورات وزارة الثقافة. - السندي، د. بدرخان )2002(: المجتمع الكردي فی المنظور االستشراقي، ط1، اربیل، دار اراس للطباعة والنشر. ـ شامیلوف، أ. )1984(: حول مسألة االقطاع بین الكرد، ت: د. كمال مظهر احمد، ط2، بغداد. - الطبري، أبي جعفر محمد بن جریر )2008(: تأریخ الطبري/ تاریخ االمم والملوك، مج1، ط 3، بیروت، دار صادر. - عبدالرحمن، د.ابراهیم )1984(: الشعر الجاهلی/ قضایاه الفنیة والموضوعیة، القاهرة ، دار مصر الجدیدة. - العمري، محمد أمین بن خیرهللا الخطیب )1967(: منهل االولیاء ومشرب االصفیاء من سادات الموصل الحدباء، تحقیق: سعید الدیوهچی، ج1، الموصل. - فائق بك، سلیمان )1962(: تأریخ بغداد، ت: موسی كاظم نورس، بغداد، مطبعة المعارف. - المایی، أنور )1999(: االكراد فی بهدینان، ط2، دهوك. - المسعودي، أبي الحسن علي بن الحسین بن علي )ب. ت(: مروج الذهب ومعادن الجوهر، ج2، بیروت، دار صادر.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 75 - نیكیتین، باسیلي )2008(: الكرد/ دراسة سوسیولوجیة وتأریخیة، ت: نوری طالبانی، ط1، دهوك، مطبعة خانی. - هروتی، سعدي عثمان حسین )2000(: إمارة بابان فی النصف االول من القرن الثامن عشر، اربیل، مؤسسة موكریانی. - هروتي، د. سعدي عثمان )2008(: كوردستان واالمبراطوریة العثمانیة، دهوك، مطبعة خانی. ج- بهزمانی فارسی:- - تركمان، اسكندر بیگ )1350هـ.ش(: تاریخ عالم ارای عباسی، مج 2، چ2، تهران، انتشارات امیر كبیر، چاپخانه گلشن. د- بهزمانی توركی:- Evliyâ Çelebi, b. Derviş Mehemmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahetnamesi, IV. Kitap, (Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu – Dizini), Hazırlayanlar: Yücel dagli - Seyit Ali Kahraman, Yapi Kredi Yayinlari.

دووهم:گۆڤارو ڕۆژنامهكان:-

أ- بهزمانی كوردی:- - تهقی، جهالل )1986(: الوانهوهی كوردی ودهوری ڕۆدینكۆ لهتۆماركردنیدا، گۆڤاری )كاروان(، ژ )51(، كانونی یهكهم. - جعفر، حجی )1986(: داكو ووندا نهبن، گۆڤاری )كاروان(، ژ )51(، كانونی یهكهم. - حهمهبۆر، محهمهد مستهفا )1985(: خانی لهپ زێرین وقهاڵی دمدم، گۆڤاری )ڕۆشنبیری نوێ(، ژ)105(. - رسول، عبدهللا حسین )1985(: دوو گۆرانیی فۆلكلۆری، گۆڤاری )كاروان(، ژ )38(، تشرینی دووهم. - یحیی، عبدالفتاح علی )1986(: دیرۆك وسهرپێهات/ عهلی ئاغایێ ئهرگوشی، گۆڤاری )كاروان(، ژ )50(، تشرینی دووهم. ب- بهزمانی عهرهبی:- - عجم، محمد )2010(: حكایة اسمها توثیق التراث فی مصر، جریدة )الشرق االوسط(، ع )11569(، االحد )1( أغسطس. - یحیی، عبدالفتاح علي )1985(: بوتان والبوتانیون واالغنیة الكردیة التأریخیة، مجلة )كاروان(، ع )28(، كانون الثاني، ع )29(، شباط. ج- بهزمانی ئینگلیزی:- - Perks, Rob (2009): The Challenges of Web Access to Archival Oral History in Britain, iasa journal, Vol. (32) - January. - Thomson, Alistair (2006): Four Paradigm Transformations in Oral History, The Oral History Review, Vol. 34)1( . سێیهم: پێگهی ئهلیكترۆنی:- - االدب-الشفهی-فی-كوریا )2013(: ویكیبیدیا )الموسوعة الحرة(: www.ar.wikipedia.org/wiki/ (Accessed: 5/12/2013) - أفقیر، محمد )2009(: االدب االمازیغي من الشفاهة الی الكتابة. موقع ) دیوان العرب(: www.diwanalarab.com/spip.php?article18313 (Accessed: 5/12/2013) - حبیدة، محمد )2013(: التأریخ الشفهی. موقع )صوت العروبة(: www.Arabvoice.com/39161 (Accessed: 5/12/2013) - الشحری، محمد )2011(: البعد االنسانی فی االدب الشفاهی/ الصداقة فی شعر )الدبرارات( إنموذجا. موقع )مجلة نزوی(:

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 76 www.nizwa.com/articles.php?id=3603 (Accessed: 5/12/2013) - الصویان، سعد )2012(: الشفاهي والكتابي فی اللغة واالدب. موقع )الفصحی(: www.alfusha.net/t16819.html (Accessed: 5/12/2013) - عامر، د.امنیة )2005(: التاریخ الشفهي: تاریخ یغفله التاریخ. (cybrarians iournal)، عدد(5) یونیو: www.journal.cybrarian.org/index.php?option=com (Accessed: 5/12/2013) - عبدالحافظ، محمد حسن )2005(: حریه الشفاهی حریه المكتوب. موقع )مؤسسة الحوار المتمدن(: www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=33884 (Accessed: 5/12/2013) - العسكر، د.عبدهللا ابراهیم )2007(:أهمیة تدوین التراث الشفاهي كمصدر تاریخی. )جامعة الملك سعود(: Faculty.ksu.edu.sa/834/pages/topicacd4.aspx (Accessed: 5/12/2013) - فهالح، شهریف )2012(: ئهدهبی زارهكی وچهند سهرنجێك. سایتی )ژوانگهی ئهدهب(: www.jwan1387.blogfa.com/posts (Accessed: 20/6/2016) - محمد، سلیمان یحیی )2008(: االبداع فی السرد الشعبی الشفاهی/ القصص الشعبی السودانی إنموذجا. مجلة العلوم والثقافة، مجلد 9 )2(: http://www.stooob.com/urls.php?ref=http://www.sustech.edu/staff_publication s/10.pdf (Accessed at: 5/12/2013) - مركز-توثیق- التراث- الحضاري- والطبیعي )2016(: ویكیبیدیا )الموسوعة الحرة(: https://ar.wikipedia.org/wiki/ (Accessed: 16/7/2016) - مسور، خالص )2006(: المنهج التأریخي في االدب. موقع )معابر(: www.maaber.org/issue_july06/litrerature2/htm (Accessed: 5/12/2013) ــ الوطن )2016(: موقع )جریدة الوطن(: - www.alwatan.com.sa/cultur/news_Detail.aspx?ArticleID=165263&categoryID =7 (Accessed: 16/7/2016)

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 77

پ. ي. د. ئازا عوبيد سالح پ. ی. د. ئازاد عوبێد ساڵح سااااااااای ژداروكا ی اژك اااااااااا اااااااااژا ساخكردنەوەی ژمارەكانی گۆڤاری )هەتاوی)هرتااااوا اااوژدتاكورد(ی ئرساااتراب ئەستەنبۆڵ 1913 – 1914 - 19141913 ABSTRACT Azad Ubed Salih1 Hetwawi Kurd Magazine )1913-1914( and The Order of Its Issues. The history of the Kurdish press showsABSTRACT political situation in Kurdistan which was always invaded and divided into partsAzad by Ubed different Salih1 states. For a long time all kinds of reference to the Kurdish issue were prohibited, and anyone who got any document or Hetwawi Kurd Magazine (1913-1914) and The Order of Its Issues. archive of any Kurdish publication was arrested and killed by the respective authorities ofThe the history state inof whichthe Kurdish they lived.press showsTherefore, political the situation history inof Kurdistanthe Kurdish which press was is filled alwayswith many invaded questions and divided and into complexities. parts by different That states.is why For researchers a long time need all kinds to work of on historyreference of Kurdish to the Kurdishpress to issue figure were out prohibited, solutions and to theanyone existing who got problems. any document Hence, or this researcharchive discusses of any Kurdish the circumstances publication was in whicharrested the and Kurdish killed by magazine the respective entitled author Hetawi- Kurd was released. It was edited by a group of Kurdish students named Hevi Group after theities constitutional of the state in movementwhich they lived.in Ottoman Therefore, Empire. the history The group of the previouslyKurdish press publish is ed anotherfilled withmagazine many questions entitled and the complexities. Kurdish day That )Roji is Kurdwhy researchers(, In fact, need four to issues work onof the magazinehistory of wereKurdish released press toat figurethe end out of solutions the same to year.the existing However, problems. they issuedHence, this Hetawi Kurdresearch after the discusses authorities the circumstances banned the inRoji which Kurd the magazine.Kurdish magazine There entitledis a disagreement Hetawi and debate between researchers regarding the history of Kurdish press. Hetawi Kurd Kurd was released. It was edited by a group of Kurdish students named Hevi Group issues were published with numbers 1 up to 4, the next issue was 4 – 5, and then after the constitutional movement inimmediately Ottoman Empire. The group previously pub- lishedissue numberanother magazine 10 emerged. entitled Finally, the Kurdish with sufficientday (Roji Kurd documents), In fact, and four archives, issues of I believethe magazine I can prove were released that Hetawi at the Kurdend of wasthe same followed year. However, by the Roji they Kurd issued, rather Hetawi than being two independent magazines; moreover, both of them published 10 issues fromJune Kurd after the authorities banned the Roji Kurd magazine. There is a disagreement 1913 to June 1914. and debate between researchers regarding the history of Kurdish press. Hetawi Kurd issues were published with numbers 1 up to 4, the next issue was 4 – 5, and then im- mediately issue number 10 emerged. Finally, with sufficient documents and archives,

I believe I can prove that Hetawi Kurd was followed by the Roji Kurd, rather than being ______two independent magazines; moreover, both of them published 10 issues from June 1913 to June 1914. 1 Prof. Azad Ubed Salih, Salahaddin University: [email protected]

پێشەكی:

مێژژوییڕ ژنومژژامەیكمی كژژیڵۆڕ ژژارن ڕ ی ژژڵ ی كەلێمژژی نڵڕ دێژژۆك ە ی پێی اژژد ا ە اژژاركڵۆمەیو ی لێدژژنو مەیوڕ یڵۆ ،ە ە ژژن ەیوڕ مێویی ەكژژی ۆڵیاژژم ژژن ژنومژژامەیكمی كژژیڵۆڕ مییا مەیو. لەم ژیكمگە ەیو ەم دیێو مەیو دەڵرژامە ژن اژاركڵۆمەیوڕ وماڵوكژامی ن ژاڵڕ و،ەدژای

1 Prof. Azad Ubed Salih, Salahaddin University: [email protected] FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 78 1913( كە دژژژژا ێاژژژژدا مشژژژژدیمژ ی ودی ژژژژن ی ە ۆیكۆكاییمەكژژژژامی ژژژژنڕ كژژژژڵكیو پێی اژژژژد ا ە ژییمكڵۆمەیو ی ەۆیكۆكاییمی یڵۆدڵ ،ە ە.

ژژژا ەری ەم دژژژیێو مەیو ژژژن مییاژژژ مەیوڕ اژژژەڵوداڕ مێژژژوییڕ ژنومژژژامەیكمی كژژژیڵۆڕ نڵ پێی ادە. ڵفدە اەڵوك ەكامی ەم دیێو مەیو لە ەڵۆوام مە ییمی دەیكیڕ وماڵوكامی ەم ن اڵو ە ،ەڵاەمژژۆ اەمژژۆ ومژژاڵو ەكی لەم ی لەی ،ە ی لە ،ەمژژۆ اژژەڵاایو ی دیێو مەیوشژژۆك اماوو ژژا پێكڵكیو یێژكڕ ەیو مە كم می مامی دیڵكی عیامام ش ڵفدێكی ۆ كە یی ایمكە وماڵوكامی ەم ن ژاڵو ە ،ەڵۆیی مژژامی دژژیڵكی عیاژمامی ی كژژیڵۆڕ ۆوڵاژژییو. دیكم مژا یێژژژكڕ اژژاركڵۆمەیوڕ وماڵوكژژژامی پێژاژژژدێك ش ژژژن ەی ومژژژاڵكمەڕ ەڵۆواژژژدی رنمژژژام كە ژژژ - ژژژن ە ژژژێمە ڕ رنمژژژا ،ەیرمامۆك وماڵوكامی ۆوام رە ەیو یی ااری 2013 وماڵوكامی و1 ی 2 ی 3 ی 4 ی 10(ما ۆواژژم كەیم ی ە ژژاڵمەدی كم اڵ ەكژژامی اژژەڵ ەڵ ژژی ەی ومژژاڵكمەڕ دژژا ێاژژدا یكژژڵكیمەدەیو ،ەڵیو،ا ەی كم اڵ امەڕ لە كندا ی وماڵو و10( اماوو ا پێكڵكیو

ەی اژژژەڵاایكمەڕ لەم دژژژیێو مەیو ەۆك ەكاڵ،ژژژادیی یێژژژژكڕ ەی ومژژژاڵكمەڕ ەڵۆواژژژم كە اماوو ا پێكژڵك اژییۆڕ نڵ ژش لە ژا ەدێكی وكژیڵۆێكی ەكژومژ - عە ژۆیر ومژگەمە( ۆ ژاڵڕ ومژژاڵو و،دژژای كژژڵۆ( لە ومژژاڵو و13(ڕ ە،ژژاڵڕ 2008 ن ژژاڵڕ وژنومژژامەمییب( یكژژڵكیودەیو یوڵ ژژژژڵكیو ەدژژژژا ەدی كە لەی ژژژژا ەدەۆك ەڵ ژژژژی ،ەمژژژژیی وماڵوكژژژژامی ەی ن ژژژژاڵو نڵ ە ژژژژیكمی یكڵكیمەدەیو.

ڵنومژژامەیكمی ە اژژەڵاایوڕ اژژەڵوكی ی ڵواژژەمی مییاژژ مەیوڕ مێژژوییڕ كژژیڵۆڕ مژژی ی ،ایاەڵخ ۆكۆومڵێم ، چ مێوییمییاێك مادیكمێم یێمە ەكژی ڵكاژدەن مەڕ ۆ ڵنكژی ەی ەلە كێشژ ژژ دژژنو مەیو لە ن ژژاڵ ی ڵنومامەكژژامی ەی ڵنومژژامە ی ن ژژاڵكمەڕ لە كندژژا ی اژژەۆوڕ مژژن ۆو ەم ی اەڵوداڕ اەۆوڕ ادەم ۆوڵایی نڵ اڵمەدی مێوییمژییب ۆوۆو ژن شژ كڵۆمەیو ی لێكژۆكمەیوڕ اڵیۆنری ا اای ی كنمەاڵ ەدی ی ڵییماك ڵڕ لەی اەڵۆومەڕ مێوییڕ كیڵۆۆك )البوتاني ، 2007: ص135(

لەی ڵیكمگەیو ا ەرۆك ە ااركڵۆمەیوڕ ەمە شاڵكیوكامی ژنومامەیكمی كیڵۆڕ ژا ەری ەك ژژاڵ نڵو ەیوش ە،ژژنڕ ژژاڵیۆنری مااژژەنامگ ڵڕ كیڵۆاژژدا ی مە ژژییمی ۆواژژەاڵدی ا ااژژی كیڵۆ ن رنڕ ەیك ێ ەش ش ییو لە ۆكما ی ژێكرادمی ۆكمە ڵكیو پێی ام ی شا ەمەكامی پاڵكاد ی ،ەرگڵدمی ەی ەرگەمامە ی ۆوادمییب ی ن اڵ ی ژنومژامە كیڵۆ ژامەڕ كە ڵنو اڵێژك لە شژیێمە ا اكامی كیڵۆادا ی ۆوڵویوڕ ۆوڵاییمە.

كژژژا یوڕ ژنومژژژامەیكمی كژژژیڵۆڕ یوك ۆو كمژژژ لەاەڵۆواژژژدی م قژژژۆكۆ مەۆحەم ەۆڵرژژژا ەژنومژژامەڕ وكڵۆاژژدا 22/4/1898 - 14/4/1902( لە نژژا، ڵو ۆواژژدی پێكژژڵۆ ی اەمژژۆ ،ەیكڵڕ ا اڕ یكادەیو ی دا ێادا دەم ا وماڵو و19(ڕ مایو ۆن ڵێدەیوو فی اۆ 2006: پێشەكی(

لە ەاڵ ەڵپا ییمی شنژشی ۆوادییڵڕ لە ۆویرەدی عیاژمامی لە 23ڕ دەممژیی ڕ 1908 كەشێكی ا كۆ لە اەڵ وم می ۆویرەدی عیامامی ،ادە اڵكیو ەیوژێگەڕ رنش كڵۆ ن ۆكمە ڵكمۆ ی پێكهێمژژامی كژژنمەرە ی ژێكرژژڵكیڕ ژژا ژژا ی ۆوڵكڵۆمژژی ن ژژاڵ ی ژنومژژامە ە مژژامی مەدەیوكژژامی ۆ كەش گە لە مامی دیڵكی.لەی كەشەۆك كیڵۆ ش یوك مەدەیو ەكی مای ۆویرەدی عیاژمامی ۆواژدی

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 79 كڵۆ ە پێكهێمامی كنمەرە ی ۆوڵكڵۆم ژنومامە ی ن اڵ. ەیو یی وكیڵۆ دەعای دەڵونی ەمع ەدژی( لە 25ڕ ە لییلی 1908 لە شاڵڕ ەادەم نڵ ۆكمە ڵك ی ژنومامە ەك شی ەمایڕ وكژیڵۆ دەعژای دەڵونژژی غە ودەاژژی- ژنومژژامەڕ دەعژژای دەڵونژژی كژژیڵۆ( ،ەڵ لەی اژژارەۆك 1908 ۆوڵكژژڵۆ ی و9( وماڵوڕ ل ۆوڵاییوومالم اامذو1( 2007 : ل15(.

ۆیكدڵ لە 27/7/1912 ریێمۆكاڵكمی كیڵۆ كنمەرە ەك ا ەمایڕ وكڵۆ ل ە ، یڕ مع دی - كنمەرەڕ ،ێڤی نیدا امی كیڵۆ( ،ەڵ لە ەادەم نڵ ۆكمە ڵكمۆ ،ەڵ ەی كنمەرە ەش ن اڵێكی ەمایڕ وژنوڕ كیڵۆ( لە 19ڕ حی و ڵكمی 1913 ۆوڵكڵۆییو. دا 14ڕ ە لییلی 1913 ایكڵ وماڵوڕ ل ۆوڵاییوو ەحمەۆ 1978 : ل 231؛ ومگەمە 1981 : پێشەكی (. رژژژژژژژایومی مد ژژژژژژژا ی ەژێژژژژژژژیو ەڵ ی اەڵپەڵشژژژژژژژدی عە ژژژژژژژۆیركەڵ م اژژژژژژژلێمامی و1880 - 18/9/1929( ییو كە مااڵكیو ە عە ۆیلكەڵ می حا ی عە ۆیر - حەمە كەڵكییكی و ومگەمە 2005: ل83-84 ؛ ااركڵۆمەیوڕ ماامامەڕ رژایومی وڵنوڕ كژیڵۆ - 1913( ژكمژا و ن ژاڵ( وماڵو و56( 5ڕ شی ادی 2001:ل 198 - 207(. ژوز ژد - ڕ یا وژد - هتاو ژد - هرتاوا وژد . ەپێژژژی ا ژژژاۆكڵڕ ی اژژژەڵاایوكامی ەڵۆواژژژم ی دژژژا ێاژژژدا كمژژژڵكیو م میڵاژژژكی و1877 - 1968( نڵ یی وااری 1915( اماووڕ ە ۆكمە ڵكمی كنمەرەڕ ،ێڤی لە ە نیدا امی كیڵۆ ی ۆوڵكڵۆمی ن اڵێكی مامگامە ەمایڕ وژنوڕ كیڵۆ( ی ژنژ می ژن و،ەدژایڕ كژیڵۆ( كژڵۆییو ی ەی پێ ەڕ اای یكڵۆمەیوڕ یێمەڕ اە حەۆۆ می ە یی ی ی كەڵ م رامی ومۆ ی مایوژنكی ن اڵوكە ۆوكژژژام ن ژژژاڵوكەڕ م ژژژیو ی ە یڵۆ ژژژش امژژژاوو ە ۆوڵاژژژییمی ومژژژاڵو و1(ڕ ۆوكژژژام لە 19ڕ حژژژی و ڵكمی 1913 ،ەڵیو،ژژژا مییاژژژ ی ە كە لە مژژژایاەڕ ۆییڵو ۆواژژژدی یوك اژژژلێمامی یێ اژژژدی ،ە ییمی ەی ن اڵو ییووم میڵاكى 1968 : ص 44(.

ەم وكی مێوییمییاژی ۆ ژاڵڕ كژیڵۆ ش مییاژ ی ە: لەۆیكڕ ڵك ە امژۆمی مەشژڵیید ەم وكژژنمەرەڕ ، ژژیڕ كژژیڵۆ( ن ژژاڵێكی ەمژژایڕ وژنوڕ كژژیڵۆ( لە ەاژژدەم نڵ یكژژڵۆویو ی لە ۆیی ومژژاڵو ەكەمی یێژژمەڕ اژژە حەۆۆ ی كەڵ ژژم رژژامی ومژژۆڕ دێژژۆك ییو ەمژژامە لە 6ڕ حژژی و ڵك ی دەممژژیی ڕ 1329/ 19ڕ حژژی و ڵك ی دەممژژیی ڕ 1913 لە ە عە ژژۆیلكە م ەفەمژژۆڕ رەركژژی الێمامی ۆوڵكڵكیو ی لەۆیكڕ مایو ەك مایوكەڕ نژكیو ن و،ەدایڕ كیڵۆ(. و وكژی ەگ 2006:ل .)236

ەكێكی ۆ كە لە اەڵاایو ا ەرۆكڵ ی اەڵوداكا وعە ەۆۆ اە اۆڕ 1907 - 1984( لە ۆیكڕ مای،ێما ی ااكڵۆمی ن اڵڕ وژنوڕ كژیڵۆ( مییاژ ی ە ەم ن ژاڵو پاشژا مژایمڵك و،ەدژایڕ كژژیڵۆ( عە ژژۆیلعە ا ژژا ،ەڵ مژژامگ ژژاڵ ومژژاڵو ەكی ە كژژیڵۆڕ ی دژژیڵكی لە ەاژژدەم نڵ لژژ ۆوڵكڵۆییو ەكەم وماڵوڕ لە 11ڕ دشڵ م ەكەمی 1929 و1329( ڵنمی 1913ڕ ك می ییو ی یێمەڕ ەیڵوحما پاشاڕ ا ا لەی وماڵو ەۆك ،ە ەوا اۆى 1952 :ل552(.

اەڵاایو ەك ش مییا ی ەدی ن ژاڵڕ وژنوڕ كژیڵۆ( مژایوكەڕ ژنژك ژن و،ەدژایڕ كژڵۆ( ی اەمۆ اارێك ەژێكیپێكی ۆوڵكڵك. ۆ اڵو ەی كم اڵ امە اماووكڵۆ ەاەڵاایومییاڵكی ی ن ە

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 80 اژژاۆو ی ،ەرە ژژژا دێژژژۆك ە ەیكژژادە ،ێشژژژدا اژژژەڵاایوڕ یڵۆ ی ژژایوژپێكڵكیڕ ن اڵوكژژژا ەڵۆواژژژم مە ییمە. ەی كم اڵ امە ێادا ا ەر ا م ە.ویڵۆى 1969 : ل41(.

ە اڵ ە اڵ ش ،ەما كم اڵ ەكامی اژە اۆڕ ۆیی ژاڵو ۆوكژادەیو ی پاشژا مییاژ ی ە "... ە نڵڕ نیدا ەكامی ۆكمشگاكامی ەادەمنل ەشژۆكڵڕ لە مییاژ مەیو ا ەكژڵۆ یو اڵمەد ژا ەۆك ە یدژژاڵڕ م ژژوییڕ ی ی وو ژژی ی ،ژژیمڵكیوڕ كژژیڵۆڕ یو ەم ن ژژاڵو لەۆیكڕ شژژەڵڕ یلقژژا لە اژژالی 1913 لە ە حكیمەدی دیڵك ایو ۆكرڵك . و ە اڵڕ 1970 :ل148 (.

لە ەڵ ەیوڕ وژنوڕ كژژیڵۆ( ا ااەد ژو ە پەڵاژژدامەڕ دیڵكژژامی یڕ لەنژژایۆكیو ژژن ە ،ەڵ دەم ژژژژا اژژژژیكڵ ومژژژژاڵوڕ لژژژژ ۆوڵاژژژژییو ی ۆك امراژژژژدییو ی مییاژژژژەڵك ی ەشژژژژۆكڵكمی ن اڵوكە ژژژژا ڵكیمایوومالم اامو 2008: ل220 (.

مالم اژژژامو امژژژاوو ەیو ۆوكژژژام ی مییاژژژ ی ە: "،ەڵیوك ا ژژژاۆكڵ مژژژی كەم ۆو ومژژژاڵوڕ ،ەدایڕ كیڵۆ یكڵكیودەیو كە لە ە و،ێڤی( ەیو لە ەاژدەم نڵ ۆوڵكژڵكیو اژ ومژاڵو ەكەمی ،ەدایڕ كژیڵۆ مژامگی اڵێژك ۆوڵاژی ی ،ەڵ ەكە ی اژی ی ۆیی پەژوش ژیی . ەاڵم وماڵوكژامی ۆیكدژژژژژڵ ،ەڵ پژژژژژام وژنو اڵێژژژژژك یكژژژژژڵكیمەدەیو ی ومژژژژژاڵوڕ پەژوكام شژژژژژی ژژژژژیی ە شژژژژژام و پەژو".وr60-64 :1989 Lewendȋ(

مالم اامو ی لەیومۆڕ لە ااری و1989( دەم ا اماوو ە ،ەڵ ۆیی وماڵو و1( دشڵ م ەكەمی 1329/ 23ڕ وڕ كلقعژژژۆوڕ 1331/ 1913 ی ومژژژاڵو و3( 29ڕ كژژژامییم ەكەمی 1329/ 13ڕ اەفەڵڕ 1332 - 11ڕ كامییم ەكەمی 1914 ۆوكە و13(. یكۆ اڵو ەیكادە ،ەڵ ەیومۆو كم اڵڕ لە ەڵۆوام ییو.اەڵاایو ەكی ا ەرۆكڵ ش اماوو ە ن اڵڕ و،ەدایڕ كیڵۆ( ۆوكام ی مییا ی ە: ەژێیو ەڵڕ ەڵپڵای عە ژۆیلعە ا ژا ژییو ی ومژاڵوڕ و1( لە 11ڕ دشژڵ م ەكەمی 1329 ی ومژژژاڵو و10(ڕ لە 20ڕ حژژژی و ڵكمی 1330 ۆوڵاژژژییو ی لە ااپرژژژامەڕ ڵواژژژملی كدژژژا ی مە ژژژم ادق ال لە ەادەم نڵ ە پێیكمەڕ 17 × 23( مامگامە ۆوڵاییووDuman 2000 : 37 - 375( .

اژژەڵاایو ەك ش یێژژژكڕ امژژاووكڵۆ ە ەڵپژژڵب ی وماڵوكژژامی و1 - 5 - 10( ی شژژیێمی ااپ ی نەیكڵو ی شیێمی ،ەرگڵدمی ن اڵوكە لە دێم م ێكژۆك ۆومییاژێم: ەپێژی كەدەلژن ی كدێ رژامەڕ م للی دەم ا وماڵو و6 - 7( م ە وBAYRAK: 416(.

ەیو لە كادێكۆك ، چ اماوو ەكی ە وماڵوكامی و8 - 9( مەكڵۆییو كە لەی شژیێمەۆك ،ە م ژا ۆوڵایی ! ەپێ اااڕ پە ژویكڵكی حكیمەم نڕ ،ە ژیی ،ەڵ شژد ەۆوڕ ۆویرەم اژاپ كڵك ێژم چ اەڵمییاەڵ ی چ رژایو یدژاڵوكە ی ااپرژامەكەش گژڵ ی امژۆومە ۆكۆ او ەمژۆنل و2 ( 1922: ل14(.

لە پەڵكیێ ێكۆك لە ااپی میێی ەڵ،ەمەكامی ە اڵڕ ومگەمە اماوو ەیو ۆوكام كە "ۆیكڕ دێپەژ ییمی مامگێك ەاەڵ ۆوڵاییمی ن اڵڕ وژنوڕ كیڵۆ( ،ەڵیو،ا ۆوڵاژییمی و3( ومژاڵو لە یكڵكیو ەكژژی ۆ ژژكە ەمژژایڕ و ەك ژژیی ( ومژژاڵو و1(ڕ و،ەدژژایڕ كژژیڵۆ لە 24ڕ دشژژڵ م ەكەمی 1913 یكژژژژڵك ەیو ومژژژژاڵو و10( ژژژژش لە دەممژژژژیی ڕ 1914 ۆوڵاژژژژییو یكدە یواژژژژدامی ،ژژژژ چ

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 81 پە یومۆ ەكی ە شەژڕ و ەڵ ڤا ( [ ەلقا ]ویو م ە ەركی لە ەم امی ،ەرگ ڵاامی شەژ ەكەمی ێدی ی اییمی ەمۆكمامی و ڤادا ،ێڤی فەنێی كیڵۆك ( ییو ن ەڵوكامی شەژ"و ەمۆنل 1922: ل14(.

اۆ ق اارح ش اە اڵوم ە و،ەدایڕ كیڵۆ( لە یدژاڵێكی دێژڵ ی دەاژەلۆك امژاوو ەیو ۆوكژام كە و،ەدایڕ كیڵۆ( ن اڵێكی كیڵۆڕ - دیڵكی دا وماڵو و3( مامگامە ی لەیو ەۆیك دا ۆیك وماڵو م ی مامگژژژژامە و15 ژنو اڵێژژژژك( ۆوڵاژژژژییو كژژژژنمەرەڕ ،ێڤژژژژی لە ەاژژژژدەم ناڵ ۆوڵ كژژژژڵۆییو ی لە ەاڵ اماووكڵۆ ە وماڵو ی ژنوڕ ۆوڵاییمی ە كژنای ی ڵنمژی ۆورێژم وو،ەمژا دەكم كژی ۆوڵ،ێمژامی "ژنوڕ كژژژیڵۆ" لەم شژژژۆك پە ژژژژوی كژژژڵكیو(( اژژژێهەم ن ژژژاڵڕ كژژژیڵۆ ە كە یێژژژمەڕ یكژژژڵۆ ێدەیو. " ن ژژژاڵوكە ،ەمژژژا نەیكڵوڕ ۆیك ومژژژاڵوڕ و4( وژنوڕ كژژژیڵۆ(ڕ ،ە ە یكدە پێژژژیكمەكەڕ ەڵۆویكم و15.5 × 21.5ام(و،ەڵۆیی وماڵوڕ و4 - 5( كە ن اڵوكەڕ دێۆك ژییو ەم ژی مامگژامە پژێكەیو ە ەڵ ێژژك ۆوڵاژژیی . ما كمڵێژژم وماڵوكژژامی و6 7 8 9( كەڕ ی ژژییمەدەیو. ەیومژژۆو ،ە ە مژژاۆكم كەیدژژژژییمەدە مێژژژژیك 10/5/1914 ژژژژژنوڕ ۆوڵاژژژژییمی ومژژژژاڵو و4 - 5( ی 20/6/1914 ژژژژژنوڕ ۆوڵاییمی وماڵو و10( ۆو ێم لەی مایوڕ 40 ژنووۆك ە ۆیی اڵ لە ۆیی ەڵ ژۆك یكدە و6 - 7( ی و8 - 9( پێكەیو ۆوڵایی . وماڵو و10( حی و ڵكمی 1914 ۆوڵاییو ە ەڵ ،ەما ،ەلیمەڵ ی ەی ایكڵ ومژاڵو ەڕ ۆیك ژی ن ژاڵوكە فەڵك،ەم ژیی ڵومژگە ۆوڵفەم ،ە ژیی لەمژایوڕ مامگێژك ژژژادڵڕ لەیو ەۆیكۆك دژژژا 28/7/ كە ەكەم ژژژی ەمگژژژی هژژژامی دێۆكژك ە امژژژۆڵك ومژژژاڵو ەكی دژژژڵ ش ی یی ێدەیو ەم ا یوادا ! ایمكە دڵ ۆویرەدی عیامامی ،ایپە مژامی ەلمام ژا ،ەڵ لەاژەڵودایو ەشژژۆكڵڕ ەی ەمژژگە ژژیی ی كەیدە ەاژژەڵ ا ڵدمی رەرژژك اژژەڵكمی ،ێڤژژی ،ەڵ لەیوڕ دژژڵ كژژڵكمە اەڵ ا ی ڵكمە ەڵوكام شەژ ی ۆكڵك ی ی ەڵش وی كنمەرەكە ش اژپێڵۆڵك ە عە ژۆیلعە ا ژا دا پاڵێ "واارح 2001: ل8(.

پاشا یێژكڕ رادمەژییڕ یێمەڕ ەڵ ی وماڵوكامی و1 ی 2 ی 10( مایوژنكی وماڵوكامی و1 ی 2 ی 4 - 5 ی 10(ڕ ەڵۆوادی لەژییڕ نەیكڵوڕ پەژوكژامی ە كژیڵۆڕ ی دژیڵكی ی پاشژا مایوژنكی وماڵوكامی رادندەژییواارح 2001: ل8(.

یكۆ ژژاڵو ەی ژژش پێژژی یك ژژییو ن ژژاڵڕ و،ەدژژایڕ كژژیڵۆ( و10( ومژژاڵوڕ لژژ ۆوڵاژژییو ەی لێكۆكمەیوڕ كە رنڕ كڵۆیی ەدی ی اماووڕ پێكڵك.لەۆیكڕ وژنوڕ كیڵۆ( و،ەدایڕ كژیڵۆ( ۆواژدی ەۆوڵایی كڵۆییو رایومی مد ژا ی ەژێژیو ەڵڕ ەڵپڵاژی عە ژۆیلعە ا ژا ژییو ی ومژاڵو و1( لە و23ڕ لقەعژژژژژۆوڕ اژژژژژاری 1331 كژژژژژنای/ 11ڕ دشژژژژژڵ م ەكەمی 1329 ژنمژژژژژی و24ڕ دشژژژژژژڵ م ەكەمی 1913( ۆوڵاژژژژژژییو ی ەی ومژژژژژژاڵو ەڕ یێژژژژژژمەڕ ەیڵوحمژژژژژژا پاشژژژژژژاڕ ا ژژژژژژامی ەاەڵویو ەو،دای كڵۆ عۆۆ و1( و23 ذى كلقعۆة امة 1331/ 11ى دشڵ كیل 1329(.

،ەڵیوك و مژژژژاڵ اژژژژلیپی - نەۆڵڕ ەم ژژژژل پاشژژژژا( امژژژژاووڕ پێكژژژژڵۆییو دژژژژا ،ەرگ ڵاژژژژامی شەژ ەكەمی ها ی امگكڵۆمی اەڵ ا كم ەۆوگ لەااری 1914 ن اڵوكە یوادایو ی مییاژەڵكمی ن اەڵ ا ڕ ۆكیككڵكی و ماڵ اژلیپی 2007:ل 46(. دەمژامەم ژنومژامەڕ ووكمامژاك(ڕ ەڵمەمژی امژژاووڕ ەیو كژژڵۆییو كەیك مییاژژەڵێكی ۆ ژژاڵڕ یوك اژژارح ەۆڵرژژا و1874 - 1915( یدژژاڵڕ لەۆوڕ ۆویرەم مییا یو ەیك ڵكیوو ەل ل 1993: ل87(.

لێڵوۆك ەیو ەكال ییودەیو اە اڵوم ە ن اڵڕ وژنوڕ كیڵۆ( ەیك ،ەڵ ایكڵ ومژاڵوكەڕ ەڵۆوادە ی ەم شێیو ە ییو:

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 82 وماڵو مێوییڕ ۆوڵاییمی ەكنای مێوییڕ ۆوڵاییمی ەژنمی مێوییڕ ۆوڵاییمی ە ك می 1 14ڕ ڵو ە ی 1331 6ڕ حی و ڵكمی 1329 19ڕ حی و ڵكمی 1913 2 14ڕ شەع امی 1331 6ڕ دەممیی ڕ 1329 19ڕ دەممیی ڕ 1913 3 11ڕ ڵومە كمی 1331 1ڕ اغادنای 1329 14ڕ ا ی 1913 4 10ڕ شەیكلی 1331 30ڕ اغادنای 1329 14ڕ ە لییلی 1913 و ومگەمە و3 ( 2005 : ل80( اژا هرتاو: لە ەڵ ەیوڕ ،ەمژژیی وماڵوكژژامی ن ژژاڵڕ ،ەدژژای ەڵۆواژژم مە ژژیی نڵێژژك لە ژژارن ڕ ی ماژییمی لە ڵكادی ی ۆڵیادی وماڵوكامی ەم ن اڵوۆك ،ە ە ۆو م لە وماڵو و4( ویو ۆو ێدە و4 - 5( ۆیكدڵ ش ەكاژژەڵ ۆو ێژژدە ومژژاڵو و10( ژژ ەیوڕ مژژایو ەكی یم ژژای ی لە ژژاڵ ،ە ێژژم ەپێژژی ەی كم اڵ امەڕ كە دا ێادا لەاەڵ ەڵ ی ەم وماڵكمەڕ ن اڵڕ و،ەدایڕ كیڵۆ( ەڵۆواد و،دای كڵۆ "ڵنومامەمییب" و ن اڵ( ،ەیلێڵ وماڵو و13( ە،اڵڕ 2008: ل 21-15(.

ن ە ناییمێك ڕ ێمە ۆڵیام ییو كە ۆو ێم ەی ن اڵو و،ەدژایڕ كژیڵۆ( دەیكیكەڵڕ ن ژژاڵڕ وژنوڕ كژژیڵۆ( ێژژم ەیو ژژیی یدژژاڵێكی كیڵدمژژا لە ژژاڵو ەیو مییاژژی ی ڵككەڕ رنمژژا لە اڵو ەیو ۆوڵ ژڕواارح و4 ( 2011: ل 153 - 155(.

ن ادڵژییمكڵۆمەیوڕ ا ەدەكە ەیك وماڵو ەڵۆوادەكامی ن اڵڕ و،ەدای( ش ە ،ەڵاژ مێویی ۆورە مە ەڵاای یوك ان لەاەڵ ەڵ ی ن اڵوكە مییاڵكیو ەاڵم ەژێمییای ەمژن:

وماڵو مێوییڕ ۆوڵاییمی مێوییڕ ۆوڵاییمی مێوییڕ ۆوڵاییمی ەكنای ەژنمی ە ك می 1 23ڕ لقەعۆوڕ 1331 11ڕ دشڵ م ەكەمی 1329 24ڕ دشڵ م ەكەمی 1913 2 4ڕ میحەژومی حەڵكم 1332 21ڕ دشڵ می ۆییومی 1329 4ڕ كامییم ەكەمی 1913 3 13ڕ اەفەڵڕ رێڵ 1332 29ڕ كامییم ەكەمی 1329 11ڕ كامییمی ۆییومی 1914 4 5ڕ ەماۆ ەكەمی 1332 19ڕ ماڵدی 1330 1ڕ م اامی 1914 5 – 4 27ڕ ەماۆڕ ارڵ 1331 10ڕ ما ای 1330 23ڕ ما ای 1914 10 9ڕ شەع امی 1332 20ڕ حی و ڵكمی 1330 3ڕ دەممیی ڕ 1914 وكیڵۆێكی ەكژوم ۆ اڵڕ وماڵو: ،دای كڵۆ: ل 17 22-(.

ەیوڕ ما ەڕ اەڵم ە ن اڵڕ و،ەدایڕ كیڵۆ( ڵكادەیرن لە مامگی ۆیكدژڵ ۆوڵاژییو یكدە وماڵو و4( ی ۆیك وماڵوڕ وژنوڕ كژیڵۆ( لە 11ڕ ە لژییلی 1913 ژییو ەكەم ومژاڵوڕ ن ژاڵڕ و،ەدایڕ كیڵۆ( ش لە و24ڕ دشڵ می ەكەمی 1913( ۆوڵاییو یكدە لەاەڵ ،ەما ۆكڵیپەڵۆییڕ وژنوڕ كژژژیڵۆ(ویو دەمژژژامەم ،ەمژژژیی ەمەكژژژامی ە مەرشەاا شژژژەیو كدیمژژژم ن ژژژاڵڕ وژنوڕ كیڵۆ(و دەم ا مایڕ ریۆكمی مد ا ی ەژێیو ەڵڕ ەڵپڵای نژكیو.

لە ەڵ ەیوڕ ن ااركڵۆمەیوڕ وماڵوكامی لێكۆكمەیوڕ مایوڕ مێژیكمی ۆوڵاژییمی وماڵوكژا ژژڵمگە یك مژژایوڕ ،ەڵۆیی ومژژاڵو ۆوڵۆورە ژژ ژژن ەیوڕ لە مە ەاژژدەكەما مژژ ك مەیو. كەمدژژڵ مژژژایوڕ ۆوڵاژژژییمی وماڵوكژژژا لەمێژژژیك ومژژژاڵو و1 ی 2( ی و5 - 4( ی و10( ۆك ە كە و41( ژنوو

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 83 ۆڵێودڵ ممایوش و80( ژنوو لەمێیك وماڵو و3 ی 4( ەاڵم لەیوش ڵمگدڵ ی ێی اەڵم ە وماڵو و5 - 4( كە لە 23ڕ ما ای 1914 ۆوڵاییو ەیك ەكاژەڵ ە ۆیك ژۆك ومژاڵو و10( ۆێژم كە لە 3ڕ دەممیی ڕ 1914 ۆوڵاییو یكدە مژایو ەكی یكڕ ە ەڵویو م ژ ە دێژڵڕ ۆوڵاژییمی وپێژم ( ومژاڵوڕ ۆ كە كام!!واارح 2011: ل 154(.

دەمامەم ومگەمەش اماوو ەیو ۆوكام كە: " ا رژیێمەڵ ی دژیێووڵك اژەڵم ژۆومە مێژوییڕ ،ەڵۆیی وماڵو و4( ی و5 - 4(ڕ "،ەدایڕ كیڵۆ" - وكە "و ومگەمە و5 ( 2008: ل21(.

یێژكڕ ەیو مێوییڕ ۆوڵاییمی ، چ ۆیی وماڵو ەك لە ەك كادی ۆ اڵ كڵكیۆك ۆوڵمەاژییمە مە لە اەڵوداڕ مام ی مە لە كندا ی مام یك پێژۆواێم ،ەڵ كە ومژاڵوكە امژاۆو ییو مێژڵۆڵكیو ژن اژژاپ ژژ ەیوڕ ن ژژا كژژڵ ڵواژژایڕ ەی مژژایو ە ژژكە كە لەاژژەڵ ەڵ ژژی ن ژژاڵوكە اماوو ژژا پێكڵۆییو.

لەی انمگە ەیو ە ،ەمیی لێكۆكمەیو ی پێیۆكمێك ژێمە یكڕ ژن اژیی كە ،ەڵ ۆیی ن ژاڵڕ وژنوڕ كژژیڵۆ( ی و،ەدژژایڕ كژژیڵۆ( دەیكیكەڵ ەكژژۆ ی اژژەڵوم امی ە ەك ومژژاڵو و10( ،ەمژژیی اندەیو اژەڵ ەكۆڕ. ژۆڕ ەیك وماڵوكژامی ،ەڵۆیی ن ژاڵوكە ەمێژوییڕ ك مژی ژن ەیوڕ دەیكی لە ڵ ریێمەڵۆك اەاپ ێم:

یێژژژڵكڕ ەمژژژامەش لەۆیكڕ ۆوڵراژژژدمی وماڵوكژژژامی و1 ی 2 ی 3 ی 5 - 4 ی 10( ،ەمژژژۆ كم ژژژاڵڕ ۆ كەمژژژا كەیدە ەڵۆواژژژم ەم ژژژنڵو: ەیك لە ول 17(ڕ ومژژژاڵو و10(ۆك ەم اژژژەڵۆێڵو مییاژژڵكیو: "ڵیومژژایو وژنومژژامە دژژیێووڵ( مە اژژال رژژیل كی ۆنە ۆ ژژمە = ژنومژژامەڕ ژژێمە اژژاڵ ریل ەكەم دەیكیۆوكام" پاشا ۆومییاێم: " ڵمۆ ۆڵكدمی اال دژی لاژڵ ،مژم ی غ ژڵدە كژڵۆك مژا ە. وڕ ی اشیمۆكژنومایو وڕ پام ۆو ڵیوكمۆو اڵك یڕ ۆڵكەیو ن مد یمەای دڵ ی وغژڵیش( ژی ە. لی ڵی ی ۆم ی دمی ڵیومایوكی كڵۆك ،ا ە لی ڵغ م كڵ یمە ی لی اژڵحمی كژڵۆكڵك فڵاژە. ك یمەما االی اژیمی حژی ە كی یمژا اژال دە وڕ ڵیكژی ژڵڕ ن مدژی یڕ شژ د لهژ مژ وڕ رژژۆڕ ڵغ ژژم وڕ حم ژژم كژژڵۆك ر ژژام وڕ مە ژژا كڵۆك"و،دژژای كژژڵۆ" ومژژاڵو و10( 9 شژژع ا 1332/ 20 ح ڵك 1330 و3ڕ دەممیی ڕ 1914(

ە شدی یكدە وۆوڵاییمی ەژێكیپێكی اااڵمە لەاەڵ ، مەم ی یكمێڵڕ كیڵۆك یواژدایو لەمەیۆیكژنومژژامە پژژا ۆوژنوك اڵێژژك ۆوڵۆواێژژم مڵرژژی ەشژژۆكڵڕ ا ییمەونیڵیشژژە( لە ڵییڕ ۆم اۆك دەم اژنومامە ەكی كیڵۆك ،ە ە ن ە اڵو ییڕ ا ییمە ۆك لەاەڵ ،ەمیی كیڵۆك ەڵكە(.

،ەڵیو،ا ەمایڕ وپن ش - كعدذكڵ( ش مییا ی ە:

"وڕ ،مك ا ی ڵیومایو مە ۆڵمك ما كم عوژی ریكممژۆو ریمژا،ی یڕ ۆ كژ ی وڕ اژال ۆی ۆی ا یو ڵمۆ ۆڵرادما ری ڵكپڵب ۆ ۆ " یكدە ولە ەڵ ،ەمۆێك ،نژنومامەڕ ێمە ۆڵوم ۆوڵایی ێمە ۆكیكڕ لێ ییڵۆ لە ریێمەڵكمی ۆوكە ژ ی ە، ژیك ی ەرژێ ۆوۆو ژ لە اژاری ۆییوم ڵك ەژێكژی ۆوڵ ا (.،ەما ەی یدامە ەدیڵك ش لە ول1(ۆك مییاڵكیو دێ ۆك ، یكرژیك و كە لە اژاری ۆییوم ژۆك ن ژژاڵوكە ەژێكژژیپێكی ۆوڵ اێمو،دژژایڕ كژژڵۆ ومژژاڵوو10( 9ڕ شژژع ا 1332/ 20 حژژی و ڵك 1330 و3ڕ دەممیی ڕ 1914( : ل. ۆ یڕ مایویوڕ ەڵ ی كندا ی.(.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 84 ەمەش ەرگە ەكژژی ژژ اەمژژۆ ی اژژیی ی نڵ ە اشژژكڵك ی ڵییم ژژ ەك اژژاڵ ی ەك رژژیلی ن ژژاڵوكە ۆوڵۆورژژام یكدە لە حژژی و ڵكمی 1913 ەكەم ومژژاڵوڕ وژنوڕ كژژیڵۆ(ویو دژژا دەممژژیی ڕ 1914 ۆیك ومژژاڵوڕ و،ەدژژایڕ كژژیڵۆ(.لە ەكی ۆ ژژكەیو لە ژژا ەدێكی ۆ ژژكەۆك ەمژژایڕ و ژژنژكڕ شژژدی كیڵۆ(ۆك و،ەدایڕ كیڵۆ( مییا ی ە: "ڵ االەكەما ۆیكڕ ۆوڵاییمی ا وماڵوڕ ۆ ژكە اژار ەكەمی پەرژژش ی ۆوڵاژژییمی رژژنڕ دەیكی ۆوكژژام. لە اژژاری ۆییومژژی ۆوڵاییم ژژۆك ن ژژاڵوكە لە ژژادی مامگێژژك اڵێك ،ەمیی پژام وژنو ەك ژاڵ ەشژێیو ەكی ژێكیپێژك ۆوڵۆواژ ..." و،دژای كژڵۆ و5 - 4( 10 ما ب 1330 [ 23 ما ب 1914 ]؛ مالم اامو 2007 : ل 366.(.

لە ژ ەڕ ۆیك شۆك ۆومییاێم: "لە كندا ۆك ۆكیك لە كمژا ی شژێخ ی رژیێمەیكڵ ی ژنشژم ڵكمی كژژژیڵۆ ۆوكە ژژژ كە ەڵ لەیوڕ كەی ژژژمە اژژژاری ۆییومژژژی پەرشژژژی ن ژژژاڵوكەیو پژژژاڵوڕ ەشژژژۆكڵ ییمی اااڵمەما ن مێڵ " ومالم اامو .2007: ل 367(

لێژژڵو ەژییمژژی ژژاب لە اژژاری ۆییومژژی ن ژژاڵوكە ۆوكژژام یكدە ە وژنوڕ كیڵۆ( شژژەیو كە ومژژژژژژژاڵوڕ و1(ڕ لە 19ڕ حژژژژژژژی و ڵكمی 1913 ۆوڵاژژژژژژژییو ی ەی ومژژژژژژژاڵو ەش كە ەیوڕ دێژژژژژژژۆك یكژژڵكیودەیو و4 - 5( لە 23 ما اژژی 1914 لە ەاڵ ەیوڕ ەرێم ژژا ۆكیو كە لە مەیۆیك پژژا ۆوژنو اڵێژژژك ۆوڵۆواژژژ ەاڵم ەمەشژژژ ا ژژژن مەاژژژییودە اژژژەڵ ەركژژژی ومژژژاڵوڕ ۆك،ژژژادیی و10( لە 3ڕ دەممی ڕ 1914 ۆوڵاییو دەمامەم ەم اڵو و40( ژنوڕ پێاییو دا ۆوڵاییو.

ۆ. ەل لژژی ەل ژژل پێژژی یك ە و،ەدژژایڕ كژژیڵۆ( ەڵۆویكمژژی وژنوڕ كژژیڵۆ(و. ە یوڵ ژژڵد لە ەل لی ەل ل ڵكپەژ مەكامی كیڵۆ لە كندا ەكامی اەۆوڕ مژن ۆو ەم ی اژەڵوداڕ اژەۆوڕ اژدەمۆك ل 75.

ەی ا ژژژژژاۆكڵ ەڕ كە لە ومژژژژژاڵو و4 - 5(ڕ و10ڕ ما اژژژژژی 1330( و،ەدژژژژژایڕ كژژژژژیڵۆ(ۆك یكژڵكیودەیو ژاڵێكی ۆ ژكەش ە،ەمژا اژەڵۆێڵ و ژنژكڕ شژدی كژیڵۆ( لە ومژاڵو و10(ڕ 20ڕ حی و ڵكمی 1330ۆك اماووڕ پێكڵكیو ۆورێم: "لە وماڵوڕ پێشییشۆك ااژی ەیومژا كڵۆ ژیی كە لە اژژژژژاری ۆییومژژژژژی اژژژژژاپ ی یكژژژژژڵۆمەیوڕ ن اڵوكەمامژژژژژۆك ،ەڵ پژژژژژام وژنو اڵێژژژژژك ن ژژژژژاڵوكە ۆوڵۆوكە "ومالم اامو ل 387 ە یوڵ ڵد لە وماڵو و10(ڕ ،ەدای پەژوڕ ۆ یڕ مایویوڕ ەڵ ی ەكەمی ن اڵوكە.(.

ەمە ەژییمژی ۆوڵ ژۆورام كە لە مێژژیك ومژاڵو و4 - 5( ی ومژژاڵو و10(ۆك ،ژ چ ومژژاڵو ەكی ۆ كە ۆوڵمەاییو.

دیێووڵێژژك مییاژژ ی ە ۆیی ومژژاڵو ەمژژایڕ و،ەدژژایڕ كژژیڵۆ( ۆوڵاییووعژژیمەڵ 2001: ل .).182

دا ەی ۆومەڕ كژنمەرەڕ وو،ێڤژی(( ەڵۆویكم ژیی ن ژاڵڕ و،ەدژایڕ كژیڵۆ( ش ۆوڵۆواژیی ەاڵم لە ەاڵ اەڵوداڕ امگكڵۆم ەۆوگ ن اەڵ ا ڕ لەااری 1914 لە ایپا نڵ ەڕ مییاژەڵكمی ن اڵوكەش ڵكپێچ كڵك ن ە ۆڕ مەدیكمڵك ن اڵوكە ۆوڵ كڵ و ماڵ الیپی 2007: ل46 (.

ژژۆڕ لە ەاڵ ،ەرگ ڵاژژامی ەمگ ەكەمژژی هژژامی ی ڵكپێاژژامی رەرژژك ژژن ەڵوكژژامی شژژەژ ۆواژژژدەڕ مییاژژژ می و،ەدژژژایڕ كژژژیڵۆ( ش كەیدە ەڵ ەی شژژژااڵیو ،ەڵیوك اژژژەڵاایوكا امژژژاووڕ

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 85 پێۆوكە ن ەیوڕ ریێمەڵك ی دیێووڵك كەرك لە ا ەدەكژامی ن ژاڵڕ و،ەدژایڕ كژیڵۆ( یوڵ گژڵ ۆ اڵو وژنوڕ كیڵۆ( ەیوڕ مای ایمكە ،ەمیی وماڵوكامی لە ەڵۆواد و ومگەمە 2008: ل21(.

لە ۆیكڕ ەۆواژژم راژژدمی وماڵوكژژامی و1 ی 2 ی 3 ی 5 - 4 ی 10( لن ڵكف ژژا ەك ژژن ەی وماڵكمەڕ ەڵۆوادما ۆوكە و6 (.

ژنوڕ كیڵۆ مێوییڕ ۆوڵاییمی ە ك می 1 19ى حی ة ڵكمى 1913 2 19ى دةممیی ى 1913 3 14ى ا ى 1913 4 14ى ة لییلى 1913 ،ةدایى كیڵۆ 1 24ى دشڵ مى ةكةمى 1913 2 4ى كامییمى ةكةمى 1914 3 11ى كامییمى ۆییةمى 1914 4 1ى م اامى 1914 5 - 4 23ى ما اى 1914 10 3ى دةممیی ى 1914

ئراجام لەژێژویڕ ەم دیێو مەیوۆك ە شد مە ەی ەم امەڕ كەیك ۆوڵكڵۆمی ،ەڵۆیی ی اڵڕ وژنوڕ كیڵۆ( ی و،ەدایڕ كیڵۆ( لە ە كنمەرەڕ ،ێڤی ریێمۆكاڵكمی كیڵۆویو كە ەكەم ا ایكڵ وماڵو ی ۆییوم ا و6( وماڵو لە حی و ڵكمی 1913 دا حی و ڵكمی 1914 ل ۆوڵاییو ەاڵم ەیوڕ ۆییوم ا دەیكیكەڵ ەكەمە ،ەڵ ن ە لە ۆیك وماڵوۆك و10( كە لە حی و ڵكمی 1914 ۆوڵاییو ە مییا م ژییمكڵۆمەیو ی ەرێمۆك ەژێكیپێكی ۆوڵكڵۆ ی پن ش ،ێمامەیو اب لە دەیكی ییمی اارێكی دەمەمی ۆوكام ۆ اڵو اارەكەش لە حی و ڵكمی 1913 كە ەكەم وماڵوڕ وژنوڕ كیڵۆ( ۆوڵاییو ی دا دەممیی ڕ 1914. دەمامەم ەی اارەڕ ۆكمە ڵكمۆمی و،ەدایڕ كیڵۆ( كە لەاەڵ وماڵو و1( دا و5 - 4( ۆك مییاڵكیو ودأڵ خ دأا ای غڵویذڕ كلقعۆو 1331 = دشڵ می كیل 1329

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 86 = دشڵ می ەكەمی 1913( ڵكیو ی ،ەڵیو،ا لە ادی وماڵو و5( ە دەم ا لەاەڵ ەڵ ی مییاڵكیو و5 - 4( كە لە ما ای 1914 ۆوڵاییو.

اەڵ اڵڕ ەیوش ەی مایو ەڕ ەی وماڵكمەڕ و،ەدایڕ كیڵۆ(ڕ دێۆك ۆوڵاییو ەشی ەیو ماكام ەیومۆو وماڵو ە ۆوڵ اێم دەمامەم لەژییڕ مەرشەاا ڕ ی ۆوڵ،ێمامی ن اڵوكەشەیو ،ەما شێیك ڕ وژنوڕ كیڵۆ(و ن ە ەۆرم ا ەیو و،ەدایڕ كیڵۆ( دەیكیكەڵڕ وژنوڕ كیڵۆ(و.

ملخص البحث

يتننول هذا البحث تحقيق اعداد مجلة )هتنوى كورد - شمس الكرد( الت صدرت ف استنبول عنم 1913 - 1914 من قبل )جمعية هيوى طلبة الكرد(، وكنيت هذه الجمعية قد أصدرت )4( اعداد من مجلة اخرى قبلهن اام وڵیذى كیڵۆ( ف حزيران 1913، وقد تم اغالقهن بعد زج صنحب األمتينز ف السجن، فقنمت الجمعية بأبدال اسم المجلة الى )هتنوى كورد(، حيث صدر العدد االول ف تشرين اول 1913، اال ايه ف العدد )الخنمس( بدل وضع العدد الخنمس فقط كتب عليه العدد )5 - 4( ف منيس 1914 ومن ثم جنء صدور عدد حزيران 1914 تحت رقم )10( مبنشرة، ولكون الفترة من )منيس الى حزيران( غير كنفية )ألصدار مجموعة اعداد من )5 - 10(، هذا الى جنيب مسح تأريخ تأسيس المجلة )تشرين اول 1913( على غالف العدد العنشر، فضالً عن ذلك فقد يشرت المجلة اعتذاراً وتوضيحنً يؤكدان على اكمنل المجلة سنة من عمرهن )من حزيران 1913 الى حزيران 1914( عليه فنن مجلة )هتنوى كورد( تعتبر تكملة واستمرار لـمجلة وڵیوڕ كیڵۆ( وقد صدر )10( اعداد منهن خالل السنة.

پاش پێڕست ااوكڕ ی اژك اا )1، 2، 3، 5 - 4، 10ت اژا هرتاو وماڵو و1(

اەڵ ەڵگ: یێمەڕ ەیژوحما پاشا لە م ڵوكامی ا ا .

ەڵ ی مایویو: عثماملى داه ل مصالح كۆكڵة رامةاى - كعال .

و،دای كیڵۆ( غ دةاى محڵڵلڵ مة ۆیندیڵ ع ۆهللا یۆم 2 - 3

ۆڵ اعاۆدۆة و،دای كڵۆ( ڵ ۆةْ غڵكاى مۆ ڵ م عل ةامة ماعیۆ 3 - 8

كڵۆ كم لڵ م ۆ ڵ دممى م .... 8 - 10

كڵۆ علماامة! كڵكیكلى م م كلۆ 10 - 13

كڵۆادا مكدی لڵى 13 - 15

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 87 ثیش ۆةْ داڵ خ كڵكیكلى م م كلۆ 15 - 16

مامى ،ش اڵ ة ال مامى یڵ 17

اعى ك ،ایى كۆة ك. م 18

ذم كڵۆك ڵك ة م ...خ 19 - 22

رود اة لةمة ادڵ! مى آڵۆ مى ك . م 23

شاعڵ ا ا ی ایڵك 24 - 25

حا ى ع ۆكلقاۆڵ نۆب اڵة كلعالى م ... خ 25 - 26

ثاڵكمیة لة حم دممۆك كڵۆك !.. ،دای كڵۆ 27

،ڵة ۆیڵ یڵة كریش محمۆ میڵى كلماڵۆ مى 31 - 27

ث م 32

وماڵو 2

اەڵ ەڵگ یێمەڕ رێ كمێكی كیڵۆ لە شام ەادەم نڵ ااپرامەڕ ڵواملی كدا 1329

ەڵ ی مایویو: عثماملى داه ل مصالح كۆكڵة رامةاى

كعال

ەڵ ی مایویو: ،ەمامە یێمەڕ رێ كمە كیڵۆوكە ی كم اڵ ەكا ۆیی اڵو

اجت اعى محدڵم وو،دای كڵۆ(( غ دةاى مؤاالڵ مة می كۆة ڵفعم 2 3 -

فاعد ڵیك ا كیلى ك صاڵ ا ما ی 3 10-

كڵۆ علماامة 2 كڵكیكلى م م كلۆ 13 - 10

كڵۆادا مكدی لڵى 13 - 14

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 88 یكلڵ م ۆة دأمى رڵثیطلى ح. 14

تاژيیى ثیش ۆةْ داڵ خ كڵكیكلى م م كلۆ 15 - 17

ادبي كڵۆلك - 1 - دل اى شها مالیڵ 18 - 17

وو،دای كڵۆ(( - شمام طلیعۆة - دل اى شها مالیڵ 18 - 19

یعظ م م كلۆ كڵكیكى 20 - 22

نص ۆةْ كڵۆ ة كثڵ محیى كفمۆئ ال مامى لیص ڵیذك 22 - 25

ۆڵۆ كڵۆك م ... خ 25 - 30 ووكد ا كڵمام ا(( اڵ ڵیكا ی اذكڵ ا كڵمام ا ذكی عل 31 - 30 ث م 32 وماڵو 3 اەڵ ەڵگ: یێمەڕ ریكلێرنش یی اماع ل حەنی ا ا یكللى كڵۆلك ی ڵ كفیل ،دای كیڵۆ 2 - 3 كڵۆلڵ ی كڵۆادا ا ا كۆة كاماع ل حقى 4 - 6 دڵ م ْة حالى 6 - 7 ۆ رم كڵۆلڵ! كڵكیكلى م م كلۆ 7 - 9 آ ى ڵ فالكم ۆ،ا.... ال مام ةلى كحمۆ 9 مڵث ە كڵكیكلى ڵكاخ 10 حاى حاۆثەلڵ یعقلى حاۆثەلڵ ۆندیڵ ع ۆهللا یۆم 11 - 12 یكلڵم ی آ ی 13 - 15 كڵۆادا مكدی لڵى 3 16 - 15 شڵك ط صح ة 1 رڵثیطلى ح . 18 - 16 كڵۆ كم لڵ مة ا ا كۆة كحمۆ ڵفعم 18 - 19 ا ا كۆة كاماع ل حقى ك یفام كڵۆ كڵكیكلى كۆة كڵ م 20 ى طالعى كڵۆك م م كلۆ كڵكیكى 20 - 21 ذ نص ۆةْ حا ى ڵحمدى د مة كم كی م .. خ 21 - 22

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 89 كعیذ اهلل م كلش طا كلڵ م ۆ.. كۆة محمۆ مهڵى 24 - 22 ۆ یك مڵحیم حضڵم محیى كفمۆ ة 25 ،لی ڵك كلى مؤم ك ڵك، م ،ڵكلیش 26 ماد ْة یط كاماع ل حقى ال مامى 26 - 27 ثؤ ش آد ۆةكى نص ۆة م.. خ وذ نص ۆةْ حا ى ڵحمدى د دة كم كی( ذ ش را كڵیك ك حا ى ناۆڵ كی ى 30 - 28 مكد ض ة ناضى كۆة مصطوى شینى 31 - 30 دایى ،دایى كڵۆ - ۆی ى ، ة - 31 - 32

وماڵو 5 - 4 اەڵ ەڵگ : ممۆڵ ام - د ا میاڵكی

ەڵ ی مایویو: عمیم كڵۆلڵة رطا ،دای كڵۆ

كمظاڵ حم دة

وكڵۆ طل ە ،ى یى مع دى( مك اممامة ا ۆڵ كڵۆ طل ە ،ى یى مع دى 1 4 -

كڵۆ طل ە ،ى یى مع دى لی ك شع ةاى 5 - 7

كڵۆلڵة صحم رڵثیطلى ح. 7 9 -

شڵك ط صح ة - 2 -

كڵۆلك ك ضی ال ما آص 9 - 10

اما وو یكدا ،ى یى(( فق ْة كڵۆك یكدا ،ى یى فق ْة كڵۆك 14 - 11

اممامةى مع دى طل ەى ،ى یى كڵۆ 16 - 15

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 90 د ڵ ك ةڵطى كؤدا ى مایةیة

امك كڵۆ

عثماملى داه ل مصالح كۆكڵةرامة اى

مصطوى ع م ك

شڵك ط كشدڵكك ةڵطى كؤدا ى ۆةڵةیة

كۆكڵةرامة ةڵطى كؤدا ى ۆةڵةیة

وماڵو 10 اەڵ ەڵگ: ذى ش را كڵك دلی یذى م عیثا كڵۆك حضڵم ش خ محمۆ مصڵكلۆ كفمۆى

ەڵ ی مایویو: عمیم كڵۆلڵك مظڵ ۆندمة

یكاك ڵ ممیم ْة حم م دشكڵ كمظاڵ حم دة 1 مصاح ە ،ى یى یكم لك ،دای كڵۆ 2 - 4

كڵۆادا مكدی لڵى مۆی 4 - 7

،دای كڵۆ ڵاالةامة كیثڵ 7 - 9

مه ك مام كلكڵۆي 10 - 12

مال كحمۆ ڵى یما غم ڵ آرڵ ما كیدى ة 13 - 12

مڵث ە 13

كى شاعڵ ش ڵ ما ڵیمى طا،ڵ كلمیى ة: ا ما ی م .. خ 15 - 14

ۆ اڵى ،دایى كڵۆ طا،ڵفؤكۆ

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 91 ۆلما ۆ اڵ كڵى فكڵى م ۆم 17

ذى رامى ضى ى ی ڵمۆى ،ى ی ك 18

كڵۆ نڵۆكشلڵم ة 18

كعدذكڵ 17

عثماملى داه ل مصالح كۆكڵة رامةاى 17

كۆكڵة رامة 17

سرژچاوك ان: برز اا وژدا : - ەل لی ەل ل هرادێ سي اا یياا ا راڵيرت وسياسا و ولتاووژي اوژد لر تااي ساااردكا اااا زدكيرم وسرژكتايساااردكا بيساااتر دا، ەمژژژیوڵ نژژژاۆڵ مژژژحەمەۆ لە ڵییاژژژ ەیو كڵۆیی ەدی ە كیڵۆڕ ادنكهنلم 1993.

- ەمال رە مەۆكڵ ڕ یا وژد 1913، باڵو ژداروك ی پێشەكی ی لەاەڵ مییا م ژڵو و3( و امەیوڕ ن اڵ ی ژنومامەڕ كیڵۆڕ ااپرامەڕ وكلمنااە كلعڵكن ە ەغۆك 1981(.

- ۆ. كەمال مە ،ەڵ ەحمەۆ تێگريشتا ژاست و شاوێا لر ڕ یاا راووساي وژديادا، چ. كنژڕ كم اڵڕ كیڵۆ ەغۆك 1978.

- ژ یا ااوژد اااژا جڤااات "هێڤاا قوتابياااا ااوژد 1913 ئرسااتر و امژژاۆوكڵۆ ی لێكنر مەیوڕ: عە ۆیر ومگەمە پێشەكی: ۆ. اماع ل شیكڵ. مكەڕ و الێمامی 2005.

- ڕ یا ااوژد اااژا جڤااات هێڤاا قوتابياااا ااوژد 1913 - ەاژژدەمییڵ امژژاۆوكڵۆ ی لێكنر مەیوڕ: عە ۆیر ومگەمە مكەڕ و ااپرامەڕ شڤا الێمامی 2005.

- اەڵ ەمی ەڵ،ەمی محەمەۆ ەم وكی ەگ یوالصرير تأژيی اوژد و وژدساتان لر ز ژ قردياا روك تااا دكوژا ئر ااڕ ، امژژاۆوكڵۆمی: ڵوف ژژق اژژارح ژژمكەڕ و ژژ چ. یو كڵودژژی پەڵیوڵۆو الێمامی 2006.

- ع ۆكل اڵ محمۆ ە اڵڕ ێیووا ژ یاا ر رژا وژدا چ1 و الێمامی 1970.

- عە ەۆ ا اۆڕ ێیووا ئردكب وژدا چ1 ەغۆك 1952.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 92 - فژژاڵیع عەلژژی عژژیمەڵ ڕ یاااا ر رژي ااوژدا عێااژا برژايير ااان 1914 - 1939 دژژاڵ ق كاڵێ ڕ كڵۆیی ە ە كیڵۆڕ عە ۆیر ومگەمە ۆونە ژنومامەیكم ە كیڵۆ ەكامی ااغ كڵۆییودەیو ۆو اڕ ااپ ی یكڵۆمەیوڕ میكڵ امی چ 1 چ. یو كڵودی پەڵیوڵۆو ،ەیلێڵ 2001.

- نەۆڵڕ ەم ژژل پاشژژا و مژژاڵ اژژلیپی( د زا وژدسااتان، یوڵ ێژكمژژی فە ژژ یر ژژڵك م رژژا - اڵ ك یو،ژا یو كڵودژی ژنشژم ڵڕ ،ەڵێمژی كیڵۆاژدا - ۆو ژاڕ اژاپ ی یكژڵۆمەیوڕ ژڵ چ3 ۆ اڵ ەكڵ 2007.

- وژدستان ير ر ين ڕ یاا را وژدا 1898 - 1902 كنكڵۆمەیو ی پێشەكی: ۆ. كەمژال فی اۆ ااپی اێ ەم ۆو اڕ ااپ ی پەرشی ەۆڵرا داڵك 2006.

- ك ایم چاپر را ئراد ل، د ول ب 1922.

- مالم اامو جر عييرت ترعاون و ترژكق وژد و ژ یاا ر را لە دیڵك ەیو یوڵ ێژكمی: ڵ ا ژنو،ەاڵدی پێۆكاییمەیوڕ: اۆ ق اژارح ژمكەڕ و ژ ژن ژییوكمەیوڕ كەلەپژییڵڕ ەرگەمژامە ی ی ژنومامەیكم ی كیڵۆڕ ااپرامەڕ ۆو اڕ ااپ ی یكڵۆمەیوڕ حەمۆڕ الێمامی 2007.

- مالم اامو جڤاتا هێڤا ترلربريا اوژدان )1912 - 1922ت، لە دژیڵك ەیو یوڵ ێژكمژی: ڵ ژا ژنو،ەاڵدی پێشەكی ی پێۆكاییمەیو: عە ۆیر ومگەمە مكەڕ و الێمامی 2008.

برز اا عرژكب :

- د. عبدالفتنح عل البوتني ، دراسات في تاريخ الكورد والعراق المعاصر، دار سبيريز للطبنعة والنشر، مطبعة حنجى هنشم - اربيل، 2007. - ظ. . م میڵاژژكى ، االكررراد مظاتررات واعابا ررات، ترجمااه وعلااق عليااه وقاادم لااه الاادكتور معروف خزيدار، مطبعة النجوم، بغداد، 1968 .

برز اا ئياگليزا:

- Malmȋsanij & Mahmϋd Lewendȋ, Li Kurdistana Bakur û li Tirkyiyê RojnaMegeriya KURDI )1908 - 1981( JN weşanên jȋnaNȗuppsala, 1989, r. 60 - 64. - Hasan Duman, Osmanl - Tϋrk Sϋreli YayInlar Ve Gazeteleri )1828 - 1928(, Cilt -2, Ankara, 2000, 1. 375 - 376. -MEHMET BAYRAK , KϋRt SORUNU VE DEMOKRATiK ҪӦZÜM, 416.

ژ یاا رو اژك ان : - ۆ. ا كۆ عی ێۆ اارح ئروكش دكسترچيلرا ن ب سای ژداروكا ی اژك اا اژا هتاو ژد، "ژنومامەمییب" وماڵو و23 ی 24( ادامی 2011.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 93 - سااای ژداروكا ااساااا را یاااوكا )ڕ یا ااوژد - 1913ت، ژكمژژا و ن ژژاڵ( ،ەیلێژژڵ ومژژاڵو و56( 5ڕ شی ادی 2001.

- اۆ ق اارح )ژ یا وژدت و )هرتاوا وژدت زااياژي اوێ ب ير رم جاژ "كیڵۆاژدامی مژی " ومژژژاڵو 2488 25/6/2001 ل8. ەی یدژژژاڵوڕ اژژژۆ ق اژژژارح ە ۆیی ەش لە ،ەڵۆیی ومژژژاڵوڕ و2487 24/6/2001 2488 25/6/2001( لە ژنومامەڕ كیڵۆادامی می یكڵكیودەیو.

-عە ۆیر ومگەمە " یدك"ير ی ش دي را ژ یاا راووس وژدا، " ەۆڵرژا " وڵنومژامە( ،ەیلێڵ وماڵو و88( 22ڕ كامییمی ەكەم 2008.

- وژدێ ير ڕكاگ، دياژا ی اژك: هتاو ژد، "ڵنومژامەمییب" و ن ژاڵ( ،ەیلێژڵ ومژاڵو و13( ە،اڵڕ 2008.

-محەمەۆ دنف ق یڵۆڕ، ڕ یااا ر رژا لر وژدساتااا، "ڵییمژاكی" و ن ژاڵ( ەغژۆك ومژاڵو و29( 3ڕ دەشڵ می ەكەم 1969.

-هتاو ژد عۆۆ و1( و23 ذى كلعقۆة امة 1331/ 11ى دشڵ كیل 1329(.

-"هتاو ژد"، ذماڵة و10( 9 شع ا 1332/ 20 ح ڵك 1330 و3ى دةممیی ى 1914( ۆ یى مایةیةى ةڵطى ۆیك ى. -هتاو ژد، و5 - 4( 10 ما ب 1330 [ 23 ما ب 1914.

- هتاوى ژد، ذماڵةو10( 9ى شع ا 1332/ 20 حی ة ڵك 1330 و3ى دةممیی ى 1914(. ل. ۆ یى مایةیةى ةڵطى كؤدا ى.

یێژدكژك ان :

و1(- ااپی ڵییای ەی كدێ ە لەااری 1915 ۆوڵاییو مایوڵنكەكەشی لە ما ای 1915 یوك میحا وڵو پێشكەش كڵكیو. ژیكمە: م میڵاكی 1968 ەڵ ی مایویو ص12. و2(- و ڵییای( ە یوڵ ڵد لە: ەل ل 1993: ل87.

و3(- ێی اماوو ە وماڵو و3( مێوییڕ ڵنم ەكەڕ ،ەرە ە ۆو و1(ڕ اغادنب ێم. یوك پێشدڵ ش اماووڕ پێكڵك ە،نڕ ،ەمۆ یداڵویو وژنوڕ كیڵۆ( ۆكرڵكیو ی رایومەكەڕ ڵكیو. لە ۆیكڕ وژنوڕ كیڵۆ( ن اڵێكی ۆ كە ،ەڵ لە ە ەی كنمەرە ەیو ۆوڵۆواێم ەاڵم ە رایوم ەدی مد ا ی ەڵپڵای وعە ۆیلعە ا ا ( وماڵو و1( ەم ن اڵو ولە 23ڕ و لقەعۆوڕ 1331/ 11ڕ دشڵ م ەكەمی 1329/ 24ڕ دشڵ م ەكەمی 1913( ۆوڵاییو. ژیكمە: "،دای كڵۆ" و ن اڵ( ەادەم نڵ وماڵو و1( 23 وڕ كلقعۆو امە 1331/ 11 دشڵ كیل 1329 و ەڵگ(. و4(- ەاڵم ،ەڵ ەیكام عە ۆیر ومگەمە لیم ی یم كیڵدە یواڵمێكی ەمایڕ "لە پەڵكیێ ڕ ۆوادەا لەكەڕ ۆ. ا كۆ عی ێۆ اارحۆك ە ۆوماڵ ڵو ەكی نڵویو مییای ی ەۆیكڕ یداڵوكەڕ ممۆك یڕ كڵۆ ییویو. ن كم اڵڕ پدڵ ژیكمە: عە ۆیر ومگەمە لە پەڵكیێ ڕ ۆوادەا لەكەڕ وۆ. ا كۆ عی ێۆ اارح(ۆك "ژنومامەمییب" وماڵو و23 ی 24( ادامی 2011 ل 156. یێژكڕ ،ەمۆ پە ماڵڕ ماژویك ە ،ەمۆ پااای اەڵلە ەڵڕ ناییمەكامی ێمە ژوم كڵۆییودەیو ی مییا ی ە: و ...... ەر ێیو لەم لێكۆكمەیودا اەڵا غ اییمە ی وماڵوكامی ەی

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 94

و،ەدایڕ كیڵۆ(و لە ەمی وماڵویو. ۆڵێوو پێۆوڵڕ وژنوڕ كیڵۆ( م ە ەركی ن اڵێكە ە ،ەمیی لێكۆكمەیو ەكۆو ە ڕ كەم ەیو ،ەڵ و10( وماڵوكەڕ ل ۆوڵایی ...... (. عە ۆیر ومگەمە لە پەڵكیێ ڕ ۆوادەا لەكەڕ ...... ل156. و5(- ەی وماڵو و4(و لە كدێ رامەڕ وڵوش ۆ ا ە ( لە ە ە،اڵرامی كای ڵوش ۆ ا ە ۆن ڵكیودەیو. و6(- ێگیما عە ۆیر ومگەمە نڵ لەمێوو رەڵ كی اماۆوكڵۆ ی لێكنر مەیو ە لەاەڵ ەم ن اڵو ەاڵم ۆ اڵو ،ێشدا دەیكی مە ییو ەی كاڵوڕ ێمە لە ەاڵ ،ی ەی ایك و ی ەیوڕ ەی دێڵ ی دەاەلدڵ ۆو ێم. ،ەڵ لێڵوش اماوو ەیوش ۆوكە كە ێمە رنما ،ەیرما ۆك ن ۆوادرادمی وماڵوكامی ن اڵڕ و،ەدایڕ كیڵۆ( ەیو یی لەااری و2013( ە شدم ە امام ی وماڵوكام ما ۆوام رام گە لە وماڵو و4(. كە ومگەمە ە اڵمەدی ە،اڵرامی ڵوش ۆ ا ە لە كدێ رامەڕ ڵوش ۆ ا ە ە ۆوادی ،ێما ی ەكەم اڵ یوك اماووڕ پێكڵك لە ژنومامەڕ ەۆڵرا یڕ كڵۆویو..

پاش ا وێارا برژ اژيڕ یا وژد ڕ یا وژد - اژا جڤات هێڤ قوتابياا وژد 1913 ئرستر وو ئا ادك ژدن و لێ ڵياروكا: عربدوڵاڵ زكاگرار با را یين، 2005.

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 95

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 96

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 97

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 98

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 99

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 100

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 101

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 102

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 103

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 104

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 105

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 106

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 107

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 108

FRITILLARIA KURDICA. BULLETIN OF KURDISH STUDIES | NO. 17, 6.2017 109