Променливиот Лик На Сеќавањето the Changing Face of Remembrance Променливиот Лик На Сеќавањето the Changing Face of Remembrance

променливиот лик на сеќавањето the changing face of remembrance променливиот лик на сеќавањето the changing face of remembrance

30 June - 9 July 2012, Library of the Ss. Cyril and Methodius University, Skopje 10 – 19 July 2012, Center for Balkan Cooperation LOJA, Tetovo

Организатор | Organised by Forum Ziviler Friedensdienst (forumZFD)

КАТАЛОГ | CATALOGUE

Издавач | Publisher Преводи | Translations Forum Ziviler Friedensdienst Luan Morina, Qerim Ondozi, Kristina Thaqi (Albanian) Kralja Milutina 11 Jelena Frančić, Sanja Katarić, Milica Radulović (Bosnian, Croatian, Serbian) 11000 Belgrade, Serbia Denise Dewey-Muno (English) Kristina Naceva, Rodna Ruskovska (Macedonian) Уредници | Editors Daniel Brumund, Christian Pfeifer Уметнички директор | Art director Aleksandar Milić - MILIĆ DESIGN Коректура | Proofreading Daniel Brumund, Milica Radulović, Igor Serafimovski Печатење | Printing Kolor Pres, Lapovo (Serbia) Текстови | Texts © Авторите | The authors © Belgrade, Forum Ziviler Friedensdienst (forumZFD)

Фотографии | Photographs ISBN 978-86-915567-1-6 © Marko Krojač

2 содржина / content

Вовед Introduction 4 - - - Dr Lutz Schrader Спомениците и политиката на идентитети на Западен Балкан Monuments and Politics of Identity in the Western Balkans 6 - - - Dr Bojana Pejić Југословенски споменици - уметноста и реториката на моќта Yugoslav Monuments: Art and the Rhetoric of Power 10 - - - Valentino Dimitrovski Назад во минатото: спомениците и сеќавањето во Македонија Back to the Past: Monuments and Remembrance in Macedonia 14 - - - Dr Senadin Musabegović Симболичкото значење на спомениците во Босна и Херцеговина Symbolic Significance of Monuments in Bosnia and Herzegovina 18 - - - Dr Vjeran Pavlaković Оспорени истории и монументални минати времиња: Contested Histories and Monumental Pasts: 22 хрватската култура на сеќавањето Croatia’s Culture of Remembrance - - - Shkëlzen Maliqi Војна на симболи: сеќавањето во Косово The War of Symbols: Remembrance in Kosovo 26 - - - Mirjana Peitler-Selakov Меморијалната уметност во Србија од Балканските војни до денес Memorial Art in Serbia from the Balkan Wars until Today 30 - - - Фотографии Photographs 34 - - - Marko Krojač Биографија Biography 92 - - - Биографии на авторите Authors’ Biographies 94

3 вовед

Улогата на спомениците е да го одбеле- и темпорални простори. Трансформацијата, Навистина е многу впечатлива изложбата за сликата или за симболичкиот концепт на жат споменот на конкретен настан или лич- уништувањето и запоставувањето на за спомениците во поранешна Југославија сопствената група или нација. Така, кога се ност од минатото за да создадат политич- постојните споменици претставуваат „ажу- што ја организира „Форум ЗФД“, а која размислува за споменикот како појава, тре- ки соодветни концепти за идентитетите де- рирани“ политички концепти на идентитет и сега се прикажува и во Скопје. Споменици- ба прво да се испита што се сакало да се по- нес. Иако овие концепти на идентитет можат се, следствено, „онолку релевантни за иден- те се популарни во сите земји на поранешна стигне со него. Каква порака ни пренесу- да ги поделат луѓето и да поттикнат на на- титетот“ колку и естаблишментот за нови- Југославија. Целта на поголемиот број спо- ва тој? силство, тие можат да имаат и помирувач- те споменици. Затоа, за изложбата „МОну- меници е да се помогне во националната по- Во Германија, споменици се подигаа најчесто ки ефект и да доведат до создавање на за- МЕНТИ“ е важно не само да го покаже сами- трага по идентитет и за справување со наци- за жртвите на националсоцијалистичкиот едници. По распаѓањето на Социјалистичка от споменик, туку и неговото опкружување. оналните трауми предизвикани од крвавото режим и тоа често дури децении по Федеративна Република Југославија се Кога го најдовме Марко Кројач, најдовме фо- распаѓање на Југославија. Ова е разбирливо завршувањето на Втората светска војна. Тие јавуваа концепти за идентитет со акутно на- тограф што покрај тоа што исклучително до- и оправдано. се места каде што преживеаните и потомци- ционална двосмисленост во државите кои бро го познава регионот, умее и да ги прет- За мене е впечатливо како изложбата успе- те ги оплакуваат жртвите. Тие се потсетник ја наследија. Овие идентитети често беа де- стави спомениците во нивниот просторен ва да ги поврзе меѓусебно малкуте споме- за потомците на жртвите, но исто и за сто- финирани со разликувањето од другите, со- контекст. ници во Кралството Југославија со тие во рителите дека жртвите никогаш не смеат да седни националности, на пример, преку Изложбата „МОнуМЕНТИ“ ја организира ре- Социјалистичка Федеративна Република се заборават. И ова може да има улога во нагласувањето на религиозната поврзаност гионалната канцеларија на Форум ЗФД за Југославија (СФРЈ) и со денешните. За пу- обликувањето на националниот идентитет. или лингвистичките разлики. Иако ова може- Западен Балкан и покрај во Белград ќе биде бликата во Скопје, неверојатно е како по Имам желба во 21-иот век споменици- би е разбирливо во смисла на големината и прикажана и на други проектни локации како често апстрактните споменици од СФРЈ, те да станат објекти и места на сеќавање на историскиот тек на градењето на држа- на пример, Скопје, Приштина и Сараево. Во вклучувајќи ги тука и потресните спомени- и на помирување, а не на провокација и на вите на Западен Балкан, тоа, сепак, има не- сите земји во регионот има потреба да се ци во Јасеновац и во Косовска Митрови- исклучување. Еден афоризам на Станис- гативно влијание врз реализирањето на не- најде друг начин за соочување со минатото ца на познатиот архитект и хуманист Богдан лав Јержи Лец поттикнува на размислување: опходните процеси на модернизација во све- и да се преиспитаат доминантните концепти Богдановиќ, денес следуваат историски спо- „Најголемиот број споменици се шупливи“! тот во кој сите сè повеќе се поврзуваат. По- за идентитетите. Конкретно, ова значи кри- меници што глорифицираат некои одамна натаму, тоа го попречува поконструктивното тичко размислување за сопственото минато, минати времиња. Гудрун Штајнакер соочување со минатото што е нужно потреб- признавање на жртвите на другите народи Спомениците го обликуваат и го зазема- Амбасадорка на Федеративна Република но за забрзување на регионалниот дијалог и поцелосно препознавање на врзувачките ат јавниот простор. Ги толкуваат настаните Германија, Скопје за итните политички и економски прашања и елементи што недвосмислено постојат преку и пренесуваат пораки. Целта е да предизви- за остварувањето траен мир. и над етничките граници. каат емотивна реакција кај набљудувачот. Со изложбата „МОнуМЕНТИ“, Форум ЗФД Следователно, спомениците се дел од кул- сака да покаже како концептите на иденти- Кристијан Фајфер турната меморија што треба да го облику- тет се развиле во земјите на Западен Бал- ва идентитетот независно од тоа колку спо- Регионален менаџер за Западен Балкан кан во текот на 20. век. Со оглед на нивна- мениците навистина имаат врска со истори- та улога, спомениците претставуваа соврше- Forum Ziviler Friedensdienst (forumZFD) скиот настан или личност. „Историските спо- ни средства за претставување на тие проце- меници“ често се претставување и визија на си на интересен начин. Еден ист споменик „тоа“, „тој“ или многу поретко на „таа“ и как- понекогаш може да предизвика разни кон- ви би требало да бидат. Повеќе се работи цепти на идентитет за конкретни географски

4 introduction

The role of monuments is to commemorate monument can sometimes even conjure up The exhibition organised by forumZFD on of one’s own group or nation. Hence when a specific event or personage from the past different concepts of identity for specific monuments in former Yugoslavia now being considering the phenomenon of monuments, so as to create politically compliant con- geographic and temporal spaces. The trans- shown in Skopje is very impressive. Monu- the intention behind it should always first be cepts of identity in the present day. While formation, destruction and neglect of existing ments are in demand in all succession states enquired. What is the monument’s message? these concepts of identity can divide peoples monuments constitute “updates” of political to the former Yugoslavia. Most of these monu- In Germany, monuments for the victims of the and foment violence, they can also have a concepts of identity and are consequently ments aim to contribute to the national search National Socialist regime were mostly only reconciliatory effect and lead to the formation as “relevant to identity” as the establishment for identity and to cope with the national erected decades after the end of the Second of communities. Following the collapse of the of new monuments. Hence it is important for trauma in the wake of the bloody collapse World War. They are places for the survivors Socialist Federal Republic of Yugoslavia, con- the MOnuMENTI exhibition to not only show of Yugoslavia. This is understandable and and descendants of the victims to mourn. cepts of identity with an acutely national bias the monument itself, but also the surround- legitimate. They are a reminder to the descendants of were experienced in the succession states. ing area. With Marko Krojač, we successfully I find it remarkable how the exhibition suc- both the victims and the perpetrators to never These identities were often defined by the acquired a photographer, who not only affords cessfully forges a link from the few monu- forget the victims. This can also contribute to divergence from other, neighbouring nationali- outstanding regional knowledge but is also ments of the Kingdom of Yugoslavia via the the creation of national identity. ties – through the emphasis of religious affili- able to present the monuments in their spatial Socialist Federal Republic of Yugoslavia I hope that in the 21st century, monuments ations or linguistic differences, for example. context. (SFRY) to the present day and age. For will be objects and places of remembrance Though this may be understandable in light of The MOnuMENTI exhibition was organised beholders based in Skopje, it is amazing how and reconciliation, and not of provocation and the comparatively small size and the historical by forumZFD’s regional office for the West- the often abstract monuments from the SFRY exclusion. An aphorism by Stanislaw Jerzy course of nation building of the countries in ern Balkans and will also be shown in other including the poignant monuments in Jaseno- Lec provides some insightful food for thought: the Western Balkans, it has a negative impact project locations such as Skopje, Priština and vac and Kosovska Mitrovica by renowned “Most monuments are hollow!” on the realisation of necessary modernisa- Sarajevo in addition to in Belgrade. The need architect and humanist Bogdan Bogdanović tion processes in an increasingly networked to find another way to deal with the past and are today succeeded by historicising statues Gudrun Steinacker world. Moreover, it hinders a more construc- to question dominant concepts of identities that glorify times long past. Ambassador of the Federal Republic of tive confrontation with the past that is urgently exists in all countries in the region. In concrete Monuments shape and take up public space. Germany, Skopje required to accelerate the regional dialogue on terms, this means reflecting critically on one’s They interpret events and communicate mes- pressing political and economic issues and to own past, acknowledging the victims of other sages. They aim to have an emotional impact bring about lasting peace. nations, and according greater recognition to on beholders. Monuments are consequently With the MOnuMENTI exhibition, forumZFD the binding elements that undoubtedly exist a part of the cultural memory, which should wishes to show how concepts of identity have over and beyond the ethnic boundaries. create identity regardless of how much they developed in the countries of the Western actually have to do with the historic event or Balkans over the course of the 20th century. Christian Pfeifer personage. “Historical monuments” are often Given their role, monuments constitute the Regional Manager for the Western Balkans a representation and vision of how it, he and ideal means to present these processes in Forum Ziviler Friedensdienst (forumZFD) – less frequently – she should have been. It is an interesting manner. One and the same rather about an imaginary or symbolic concept

5 спомениците и политиката на идентитети на западен балкан

Д-р Луц Шрадер сржта. Развојот на индустрискиот капита- ционализирана, т.е. конструирана и рекон- та и образовната цел во име на национална- лизам и на анонимните државни бирокра- струирана „како озаконување на нова се- та идеја. Следствено, личности биле става- Национални држави, политика на идентите- тии и на секуларизираните масовни опште- гашност“ (Кашуба 2001: 31). Национализи- ни на пиедестал – речиси секогаш мажи кои ти и споменици ства водеа кон широко распространето по- раните претставувања на историјата најдоа направиле исклучителни услуги за нацијата Политиката на сеќавањето и на идентитетот единечно појавување и до „разочарување пат до главите на луѓето затоа што ефек- со тоа што ја бранеле на бојното поле, отсекогаш биле домен на владејачката ели- од светот“ (ibid). Владејачките елити ба- тивно јавно беа драматизирани во литерату- придонесувајќи кон повторното раѓање та – уште од формирањето на институцио- раа начини и средства за компензирање рата, во театрите, музеите и универзитети- и развивање на националниот јазик, или нализираните држави како оние во стари- за неизбежниот недостаток на социјално те. Архитектурата имаше посебна улога во формирањето на националната литература, те Египет, Грција и Рим. Транзицијата во мо- значење и на интеграција. Национални- ова. Со секој нов театар, музеј и железнич- уметност и наука. Исто така биле популарни дерни национални држави сепак означи мо- от ентузијазам на младото движење за ка станица, нацијата издигнуваше споменик и метафоричните претстави на клучните на- мент на пресврт. Во средниот век и раномо- граѓанска еманципација им беше во служ- во нејзина чест. Со менување на центри- стани во националната историја. Може да се дернистичкиот период, „нациите“ биле ет- ба. На националната држава, главно осно- те и главните оски на градовите понастрана рече дека нацијата требаше да се обедини нички групи што се разликувале според кул- вана врз инхерентната економска нужност и од замоците, а црквите со раскошните пар- околу историските искуства, постигнувања турните карактеристики и егзистирале во рационалноста на законот, ѝ требаше силен ламентарни, општински и универзитетски и симболи. Во овој процес не беше повтор- голема мера независно од политичките ин- културен „цемент“. Ова можеше да се најде згради, новите односи на моќ и на концеп- но мапирано, историски и политички, само ституции на кралствата и кнежевствата. Ова во елементите на „етничкиот афинитет“ со тот за „себеси“ на националните елити, бук- мислењето на јавноста, туку и целиот јавен се сменило кога новоформираните нацио- влијание насекаде, во „јазичната група“ и во вално беа издлабени во камен. простор. нални движења ги откриле културните ре- „хомогеноста на ритуалното регулирање на сурси што лежеле заспани во рамките на животот, како што одредуваат заедничките Изградбата на нова претставителна Политиката на идентитети на Западен етничките заедници. За да вдахнат живот во религиски верувања“ (ibid). јавна зграда често беше надополнета со Балкан – помеѓу национализмот и модерната бирократска „национална држа- инаугурирањето на споменик. Тој риту- „југословенството“ ва“, тие ја претставувале „нацијата“ како Исто така, ексклузивната динамика на наци- ал се нема сменето многу до денес. Главно Очигледните паралели помеѓу развојот „судбинска заедница“ која дава идентитет. онализмот не мина незабележана од стра- се почнувало со иницијатива да се изгради во западна, северна и централна Евро- на на Макс Вебер. Тој зборуваше за „етнич- споменик, па следувале дебати околу него- па и балканскиот регион завршија до Наспроти националистичкиот zeitgeist ка чест“ кај „верувањето во извонредноста вата политичка порака и естетската форма. избувнувањето на Балканските војни (дух на времето) од 19 век, Макс Ве- на сопствените обичаи и во инфериорноста Дел од реализацијата била и јавната возбу- и на Првата светска војна. Во време- бер беше еден од првите што упату- на туѓите“ и конечно, за „избирливоста на да што ја предизвикувале медиумите и соз- то на формирање на првата обединета ваше на „артифициелното“ потекло на сопствениот народ“. „Како посебна чест на давачите на мненија. Откако ќе се привлек- јужнословенска држава, во декември 1918 верувањето во заеднички етницитет“. Спо- масите“, етничката чест е достапна за секој ло внимание, споменикот веќе почнувал да година, засегнатите луѓе се соочија со диле- ред него, тоа се совпаѓаше со „моделот што ѝ припаѓа на „заедница на потеклото во има политичко и образовно влијание – дури ма. Од една страна, Србија беше премногу на реинтерпретирање на рационалното која субјективно верува“. Вебер ја извлеку- и пред поставувањето на првиот камен. Во ослабена од товарот на војната за да може социјализирање во личните односи во за- ва нејзината популарност од фактот дека, овој процес се ставале под прашање и се да ја наметне својата хегемонија во корист едницата“. Според него, за формирањето спротивно на разликувањето на статусот, потврдувале, се превртувале и се граде- на заедничкиот транснационален идентитет. на модерни национални држави водени може да ја „тврди подеднакво секој од чле- ле хиерархиите на значење. Затоа страс- Од друга, Хрватите и Словенците веќе беа од политичка моќ, бирократија и од еко- новите на групите што взаемно се мразат“. но се дебатира за сите елементи: за умет- премногу напредни во нивното национално номски интереси потребно е да дојде до Етничката одбивност може последователно ниците и за локациите, за дизајните и за самооткривање под хабсбуршко ропство за „здружување заради рационална цел“ (Ве- да ги присвои сите замисливи разлики – од реализацијата, за поканите и за говорите на повторно да дозволат да бидат подредени. бер 1964: 309). Интересите, правата и па- носење брада до конкретна фризура - и да инаугурацијата. Во почетокот, српската доминација се чине- зарите ги заменија предците, обичаите и ги претвори во „етнички конвенции“ (ibid). Причината за зголемениот јавен интерес ше како да нема алтернатива. Сепак, полека традицијата како основи на политичкиот и За да се обликува нацијата како нов по- имала голема врска со новата функција на но сигурно, ја снема основата за заеднич- на економскиот ред. литички субјект над и преку просторните, спомениците во текот на формирањето на ката идеја за Југославија. Остана анахроно- Така, токму спротивното од тоа што се слу- лингвистичките, културните и религиозни- модерните национални држави. Во преден то настојување на конзервативните српски чуваше на површината се случуваше во те граници, историјата исто така беше на- план излегувале видливо репрезентативна- сили за централизирана единствена држа-

6 ва. Ова само ги потпали уште повеќе аспи- торските национални движења од 19. и 20. старите и новите херои сепак имаа влијание и на размислување. Деконструирањето рациите на Хрватите, Словенците и другите век. врз посетителите. Емотивна резонанса ема- на спомениците дојде со пресврт: фо- заедници за автономија и независност. нира од евоцирањето на заедничките исто- кусот не е веќе на претерувањето со и Разновидноста на изворите кои дава- риски искуства поврзани со меморијалните воодушевувањето од идеите, личностите и Постепено, „троимената нација“ се претво- ат идентитет се одразуваше во субјектите локации. настаните што ја креираат заедницата. Мно- ри во сè поголем жесток конфликт помеѓу и во естетскиот јазик на новите спомени- гу повеќе се работи за повикување на ин- трите нации во кој беа вовлечени и други ет- ци што сега се појавуваа како печурки на Во одредени политички, религиозни и инте- дивидуален пристап и дебатирање за прет- нички групи. Заклучокот дека не успеала да подрачјето помеѓу реката Драва и Охрид- лектуални кругови и ден-денес се чини дека ставените личности или настани. Така, пер- се постигне автентичната синтеза може да ското езеро, Традиционалната форма на пи- искушението да се искористува харизма- спективата на поединецот не само што ста- се извлече од спомениците од овој период. едесталот направен од мермер и од брон- та на овие места е големо. Како да не зна- нува дел од споменикот, туку и дел од Различните национални автопретстави до- за беше резервирана за историските вла- ат поарно, повторно ги користат спомени- толкувањето на историјата... минираа уште од почетокот, наместо (по- детели и автори, како на пример, Иво ците за претставување на своите политич- вторно) да се измислува адекватна симбо- Андриќ. Спротивно на тоа, соодветна мо- ки и национални цели како исполнување личка форма за повиканите заеднички ка- дерна гестикулација беше усвоена за нови- на искрените аспирации и предвидувања, Библиографија рактеристики на јужнословенските народи. те херои и за митовите. Главно пространи- надминувањето на вековните навреди, Kaschuba, Wolfgang (2001): Geschichtspolitik Дури и за пројугословенските Срби, фоку- те споменички комплекси се сметаа за бе- реконструирањето на легендарните по- und Identitätspolitik. Nationale und ethnische сот беше на славење на нивните сопствени лези на постнационалниот и универзали- беди или признавањето на извонредните Diskurse im Kulturvergleich, in: Binder, Beate/ заслуги за општата цел. Оттаму не можеа да стичкиот концепт за „себеси“. Со сета нив- достигнувања и доблестите на нивниот на- Kaschuba, Wolfgang/Niedermöller, Peter (Ed.): се поврзат и комбинираат митовите и сим- на авангардност, тие сепак покажаа конти- род. Сепак, овој вид политика на сеќавање Inszenierung des Nationalen. Geschichte, болите на разните „племиња“ во заеднички- нуитет во едно суштинско нешто: повеќе и и на идентитет има своја цена. Ги одржува Kultur und die Politik der Identitäten am Ende от идентитет. Без прибегнување кон позна- од нивните граѓански претходници, комуни- емоциите на исклучување и поделба од го- des 20. Jahrhunderts. Alltag und Kultur vol. 7, тите ритуали, слики, звуци, фрази и корео- стите тежнееја кон индустрискиот модерни- дините поминати во војна. Естетиката исто Cologne: Böhlau Verlag, стр. 19-42. графии, „југословенството“ остана празна зам. Сепак, нивната југословенска верзија така опстојува во облик на ретрограден школка, отсечена од сеќавањата и емоции- се распукна подеднакво брзо како бетонот формализам. Спектарот се движи од статуи Weber, Max, Economy and Society. An outline те на обичните луѓе. на спомениците кои речиси со емпатија ја на херојски фигури преку метафорите, па of interpretive sociology, Volume 2, edited by славеја. дури и скандалозните псевдоантички цита- Guenther Roth and Klaus Wittich, Berkley, Los По Втората светска војна, југословенската ти, на надгробните плочи. Angeles, London: University of California Press. идеја доживеа ренесанса на начин кој нема- Поврзувањето со модернизмот беше из- ше да биде можен без дискредитирање на речно одбиено од неонационалистичките Сепак, има и нови споменици што прет- српската монархија и соработката на нацио- наследници на титоизмот во 1990-тите го- ставуваат напреден пристап - или свес- налистите од сите страни со силите на оска- дини. Интегрирањето на државата, паза- но упатуваат на современата споменичка та. И на комунистите им требаше референ- рот и на граѓанското општество што беа по- уметност, како на пример, делото на Иван ца за интеграција за да ја сфатат својата по- средувани од културата беше заменето со Мештровиќ, или радикално ги сечат сите ко- литичка програма. Митот за цивилниот бунт култура сведена единствено на етниците- рени. Последниве се резултат на барањето против германските и италијанските окупа- тот како конкретна, самодоволна цел. Со на содржини и форми за изразување што торски сили стана еден од најважните стол- навраќањето на старите, повторно откри- отфрлаат секакво поврзување со нацио- бови на обновениот југословенски иденти- ените и измислените традиции, се правеа налните, титоистички и етнонационалистич- тет. За да се постават себеси како легитим- обиди да се подигне културната различност ки традиции. Се чини како нивните твор- ни наследници на националната историја која се наоѓаше во заднината. Тука спаѓаа ци да ја изгубиле вербата во малку чудниот на јужнословенските народи, комунистите и спомениците. Нивната политичка порака херојски став. Наспроти традиционалните црпеа инспирација од разните школи на кул- и нивната естетика во голема мера ја пот- херои се поставуваат претстави на Роки и турно и уметничко наследство, од прогре- врдуваат обратната семантика на етнонаци- на Боб Марли. Статуите стојат очи в очи со сивните цивилни традиции и од еманципа- оналистичката идеологија. Спомениците на оние што ги гледаат. Повикуваат на дијалог

7 monuments and politics of identity in the western balkans

Dr Lutz Schrader Thus, exactly the opposite took place at the To shape the nation as a new political subject The reason for increased public interest core than appeared to be the case on the over and above the spatial, linguistic, cultural had much to do with the new function of Nation state, politics of identity and surface. The development of industrial capi- and religious boundaries, the history was also monuments during the formation of modern monuments talism and anonymous state bureaucracies nationalised, i.e. constructed and reconstruct- nation states. A decidedly representational The politics of memory and identity have long and secularised mass societies led to widely ed “as legitimation of a new present” (Kaschu- and educational purpose in the name of the been the domain of the ruling elite – at the spread individual uprooting and the “dis- ba 2001: 31). The nationalised portrayals of national idea came to the fore. Subsequently latest since the formation of institutionalised enchantment of the world” (ibid). The ruling history found their way into people’s heads personalities – almost exclusively men – were states such as those in ancient Egypt, Greece elites sought ways and means to compensate through their effective public dramatisation put on the pedestal, who had rendered out- and Rome. The transition to the modern nation for the imminent lack of social meaning and in literature, theatres, museums and universi- standing services to the nation by defending states nevertheless marked a turning point. integration. The national enthusiasm of the ties. Architecture played a special role in this. it on the battlefield, contributing to the rebirth In the Middle Ages and Early Modern period, young civil emancipation movement served With every new theatre, museum and railway and development of the national language, or “nations” were ethnic groups that differed in them well. The nation state primarily based on station, the nation erected a monument in its shaping the national literature, art and science. their cultural characteristics and otherwise inherent economic necessity and the rational- honour. By relocating the centres and main Metaphorical representations of key events existed to a large extent independently of the ity of the law required strong cultural ‘cement’. axes of cities away from castles and churches in the national history were also popular. The political institutions of kingdoms and princi- This could be found in the elements of “ethnic to the palatial parliament, town hall and univer- nation was to be united around the historic palities. This changed when the newly formed affinity” with an impact everywhere, in the sity buildings, the new power relations and experiences, achievements and symbols, so national movements discovered the cultural “language group” and in the “homogeneity of self-conception of the national elites were to speak. In the process not only the public’s resources that lay dormant within the ethnic the ritual regulation of life, as determined by literally carved in stone. mindset but also the entire public space was communities. To breathe life into the modern shared religious beliefs” (ibid). remapped historically and politically. bureaucratic “nation state”, they portrayed the The construction of a new representative “nation” as an identity-endowing “community Also the exclusive dynamics of nationalism did public building was often completed with the Politics of identity in the Western Balkans – of fate”. not go unnoticed by Max Weber. He spoke of inauguration of a monument. The ritual has between nationalism and “Jugoslavenstvo” “ethnic honour” in the “conviction of the excel- changed little to this day. It generally began The obvious parallels between developments Contrary to the nationalist zeitgeist of the 19th lence of one’s own customs and the inferiority with the initiative to construct a monument, in Western, Northern and Central Europe and century, Max Weber was one of the first, who of alien ones” and finally of the ‘chosenness’ followed by the debates on its political mes- the Balkan region ended with the outbreak referred to the “‘artificial’ origin of the belief in of one’s own people. As “specific honour of sage and aesthetic form. The public excite- of the Balkan Wars and the First World War. common ethnicity”. In his opinion, it corre- the masses”, ethnic honour is accessible to ment created by the media and opinion lead- At the time of the founding of the first united sponded to the “model of reinterpretation of anybody who belongs to the “subjectively be- ers formed part of realisation. Once attention southern Slavic state in December 1918, the rational socialisation in personal community lieved community of descent”. Weber derives had been drawn, the monument already began peoples involved found themselves facing a relations”. For him, the formation of mod- its popularity from the fact that in contrast to to have a political and educational impact – dilemma. On the one hand, Serbia had been ern nation states driven by political power, status differentiation, it can be “claimed to an even before the first stone had been laid. In too weakened by the burden of war to be able bureaucracy and economic interests involved equal degree by any and every member of the this process national hierarchies of meaning to assert its hegemony in favour of a shared such a case of “purpose-rational association” mutually despising groups”. Ethnic repulsion were questioned and confirmed, overturned transnational identity. On the other, Croats and (Weber 1964: 309). Interests, rights and mar- may consequently take hold of all conceiv- and constructed. That is why all elements are Slovenes were already too advanced in their kets replaced ancestry, customs and tradition able differences – through to having a beard hotly debated: artists and locations, designs national self-discovery under the Habsburg as the bases of political and economic order. or particular haircut – and transform them into and realisation, invitations to and speeches at yoke to subordinate themselves once again. “ethnic conventions” (ibid). the inauguration. At the beginning, the Serbian dominance ap-

8 peared to be without alternative. Yet slowly political programme. The myth of a civil upris- ethnicity as the actual, self-sufficient purpose. roots. The latter are the result of the search for but surely, the shared Yugoslav idea lost ing against the German and Italian occupying With return to old, rediscovered and invented content and forms of expression, which deny ground. What remained was the anachronistic forces became one of the most important traditions, attempts were made to erect the any reference to national, Titoistic or ethno- insistence of conservative Serbian forces on pillars of a renewed Yugoslav identity. To backdrops of cultural otherness. This also nationalist traditions. Their creators seem to a centralised unitary state. This merely fuelled establish themselves as the legitimate heirs included monuments. Both their political mes- have lost their trust in a somewhat strange the aspirations of Croats, Slovenes and other of the national history of the southern Slavic sage and aesthetics largely confirm the back- heroic attitude. Traditional heroes are counter- communities for autonomy and independence peoples, the communists also drew inspiration ward semantics of ethno-nationalist ideology. acted with representations of Rocky and Bob even more. from the different schools of cultural and artis- Yet still the monuments for heroes, old and Marley. Statues stand eye-to-eye with their tic heritage, from progressive civil traditions, new, did not fail to have an impact on visitors. beholders. They invite to dialogue and reflec- Successively, the “nation with three names” and from emancipatory national movements of An emotional resonance emanates from the tion. The deconstruction of monuments took turned into an increasingly fierce conflict the 19th and early 20th centuries. evocation of shared historic experiences as- place via a reversal: the focus is no longer on between three nations, into which other sociated with the memorial sites. exaggeration of and rapture about community- ethnic groups were drawn. The failure of an The variety of identity-endowing sources creating ideas, personalities and events. authentic synthesis can be deduced from the was reflected in the subjects and aesthetic To this very day, the temptation to take advan- Rather, it is far more about inviting to a rather monuments of this period. Instead of (re-) language of the new monuments that now tage from the charisma of those places seems individual approach and debate on the person inventing an adequate symbolic form for the sprung up like mushrooms between the Drava great in certain political, religious and intel- or event represented. Thus the perspective of much conjured shared characteristics of the River and Lake Ohrid. The traditional shape lectual circles. As if one did not know better, the individual not only becomes a part of the southern Slavic peoples, the different national of pedestal made out of marble and bronze once again they use monuments to present monument but also a part of the interpretation self-images prevailed from the beginning. were reserved for historic rulers and authors their political and national goals as the fulfil- of history … Even for the pro-Yugoslav Serbs, the focus such as Ivo Andrić. In contrast, a consistently ment of the heartfelt aspirations and prophe- was on celebrating their own merits for the modern gesture was adopted for the new he- cies, the overcoming of centuries-old insults, common cause. Thus the myths and symbols roes and myths. The generally vast monument the re-enactment of legendary victories or the Bibliography of the different ‘tribes’ could not be linked and complexes were considered landmarks of a acknowledgement of extraordinary accom- Kaschuba, Wolfgang (2001): Geschichtspolitik combined in a shared identity. Without re- post-national and universalist self-conception. plishments and virtues of their people. How- und Identitätspolitik. Nationale und ethnische course to the familiar rituals, images, sounds, With all their avant-gardism, they nonethe- ever, this type of politics of remembrance and Diskurse im Kulturvergleich, in: Binder, Beate/ phrases and choreographies, ‘Jugoslaven- less showed continuity in one essential point: identity has its price. It keeps the exclusive Kaschuba, Wolfgang/Niedermöller, Peter (Ed.): stvo’ remained an empty shell, cut off from Even more than their civil predecessors, the and divisive emotions of the war years alive. Inszenierung des Nationalen. Geschichte, the memories and emotions of the ordinary communists aspired to industrial modernism. Also the aesthetics persist in a retrograde Kultur und die Politik der Identitäten am Ende people. However, their Yugoslav version cracked as formalism. The spectrum ranges from statues des 20. Jahrhunderts. Alltag und Kultur vol. 7, rapidly as the concrete of the monuments of heroic figures via tombstone metaphors to Cologne: Böhlau Verlag, p. 19-42. After the Second World War, the Yugoslav almost emphatically celebrating it. monstrous pseudo-antique quotes. idea experienced a renaissance in a way that Weber, Max, Economy and Society. An outline would not have been possible without the The reference to modernism was explicitly However, there are also new monuments of interpretive sociology, Volume 2, edited by discreditation of the Serbian monarchy and rejected by the neo-nationalist successors of representing a forward-looking approach. Guenther Roth and Klaus Wittich, Berkley, the collaboration of nationalists from all sides Titoism in the 1990s. The culturally-mediated Either they make conscious reference to Los Angeles, London: University of California with the Axis Powers. And the communists integration by state, market and civil society contemporary monumental art – such as the Press. needed an integrative reference to realise their was replaced by a culture reduced solely to work of Ivan Meštrović. Or they radically cut all

9 југословенски споменици - уметноста и реториката на моќта

Д-р Бојана Пејиќ клопува оваа концепција: „Треба да се потсе- фактот дека создавањето на претстави- зански сили, негувала „братство и единство“ тиме дека сеќавањата и идентитетите не се те е старо колку и кршењето на претстави- на „сите“ југословенски народи/нации. Отту- Споменикот е јавен феномен, јавноста е нешто фиксирано, туку претстави и конструк- те. Создавањето и кршењето се исто така ти- ка, се појавиле нови спомен-места населе- комисијата што го осмислила и на која тој ѝ е ции на реалноста, повеќе субјективни откол- пични за југословенските меморијални произ- ни со безброј споменици, кои, како сите так- посветен. Физичкиот отворен простор во кој ку објективни појави“. Затоа, „постојано ги ре- води, при што не треба да се заборави дека ви јавни објекти во светот, го претставува- постои споменикот е технички единствени- видираме нашите сеќавања за да одговараат тие на двете југословенски држави, како и на ле колективното сеќавање што од 1945 го- от можен медиум од социопсихолошката сфе- на нашите моментални идентитети“. Јавните многу постјугословенски држави, се создаде- дина се институционализирало како „наша“ ра кому му е наменет споменикот: духовната споменици посветени на политичките фигури ни по војните. историја: ова била историја на победниците, реалност на неговото опкружување. „ЈАВНО“ и на претставниците од културата се најважни Кралството на Србите, Хрватите и на Сло- а победниците сакаат „селективни мемории“. е зборот што ја опишува вистинската приро- при овие ревизии: оние што не им одговара- венците, познато како „троимен народ“ било Во ставањето во простор на ова сеќавање по- да на споменикот; ова е просторот во кој спо- ат на „новите идентитети“, мора да се тргнат основано во 1918 година, по Првата светска истоветено со историја, југословенските спо- меникот расте, стои или паѓа: „јавното“ ја сод- за да се направи простор за новите спомени- војна. Намената на новоизградените спомени- меници користеле најразлични „режими на ржи сета величественост или ништожност на ци, кои сега просторно ги претставуваат но- ци била да се создаде јавно сеќавање за хе- претставување“. Околу 1952 - 1954 година, споменикот. Ако ја нема јавната димензија, воконструираните идентитети. роизмот и за страдањето во војната, но, за борбата помеѓу соц-реализмот (главно ака- споменикот е само куп, понекогаш може да Дискурсот за политички спомен-обележја жал, можело да се создаде само во некои де- демски) и модернизмот во социјалистичка биде добра скулптура или нешто друго, но се- (или кој било друг јавен споменик) што може- лови од државите што се соединиле повтор- Југославија завршиле со победа на модерниз- когаш е некаков вид недоразбирање што ис- ме да го воспоставиме денес, радикално се но неодамна, некои од нив како воени побед- мот. Така, од 1960 година, најголемиот број чезнува кога ќе се отстрани споменикот. разликува од вообичаеното сфаќање за спо- ници, а некои како воени губитници. Кога оваа југословенски спомен-обележја посветени на Еуген Франковиќ, Јавноста на спомениците мениците и традиционално се дискредитира држава станала „едноимен народ“ и кога била „паднатите борци“ и на „жртвите на фашиз- (Javnost spomenika) како „уметност по наредба“ или „уметност по соодветно наречена Кралство Југославија мот“, добиле апстрактни, т.е. модернистич- нарачка“ (Auftragskunst). Како уметнички дела (1929 - 1941), почнала да се промовира ки форми; сепак, паралелно со овие произ- „Сеќавањето се врзува за локалитетите...“, нарачани од претставник на јавноста (наци- идеологија на унитарно југословенство кое се водства иницирани и финансирани од страна вели францускиот историчар Пјер Нора. онална заедница, организација на борци или воспоставило преку диктатура и преку споме- на Здружението на борците на Народноосло- Спомениците и спомен-обележјата се ток- државна/федеративна власт), се верува дека ниците подигнати за југословенските крале- бодителната војна, низ цела Југославија сè до му такви локалитети. Кога се обидуваме да спомениците се во „служба“ на одредена моќ ви од српската династијата Караѓорѓевиќ: Пе- доцните 80-ти години, продолжиле да се гра- напишеме нова историја на уметноста за што тие треба да ја „илустрираат“. Сепак, кога тар I, ослободителот, (почина во 1921 годи- дат споменици засновани на фигуративното југословенските локалитети на сеќавање, се се разгледуваат спомениците како визуелни на) и Александар, големиот обединувач, (уби- претставување, кои често биле поддржувани соочуваме со депримирачки факт: всушност претстави, треба да го перципираме споме- ен во 1934 година). Помеѓу 1923 и 1940 годи- од локалните организации на борците. Иако никогаш не ни била напишана таква историја. никот како локалитет во кој лежи моќта. Како на, околу 215 споменици или спомен-обележја тие споменици засновани на иконски или на Недостигот од вредни текстови од обла- што тврди американскиот историчар на умет- посветени на починатите владетели биле по- реалистични претставувања на човечки тела ста на историјата и на теоријата на уметно- носта Дејвид Самерс, „заменските претста- дигнати низ целото кралство Југославија. (по правило, машки тела) можело да се чини ста за политичките и за „културните“ споме- ви“ (тие што ги претставуваат владетелите), Ниеден од овие споменици не е зачуван, како да нуделе лесно идентификување и ници подигнати на териториите на поранешна како и просторот во кој се користат, се „ipso иако скулпторите што ги дизајнирале (Иван прифаќање од „народот“, спомен-обележјата Југославија не е поради недостигот од споме- facto реализација на моќ – не израз на моќ, Мештровиќ, Лојзе Долинар, Франо Кршиниќ, обликувани апстрактно и понатаму ја искажу- ници. Напротив! Првата (1918-1941) и втората конкретна форма што ја зазема моќта во еден Антун Аугистинчиќ и Сретен Стојановиќ) успе- вале истата идеологија: недостигот од „хума- југословенска држава (1945-1991/92) покажаа или во друг простор и време“. Споменици- але да ја задржат својата позиција. Сите биле низам“ (дефиниран како недостиг од телесно вистинска глад за одбележување на спомени те, како и другите видови визуелни претста- повторно ангажирани во производството на претставување) предизвикан од присуство- и вистинска страст за поставување колектив- ви што ги среќаваме во јавната сфера (како спомен-обележјата во „новата“ Југославија. то на огромни апстрактни скулптури наречени ни мемории во просторот. Сепак, секој таков што се постерите, документарните и играните Втората југословенска држава прогласена на „органски тела“ (по правило правени со фа- проект бараше спроведување одреден вид филмови, фотографиите од печатот и поштен- 29. ноември 1943 година исто така била роде- лусни форми, како на пример, обелисци, ци- политика на сеќавање, а оваа политика за- ските марки), имаат конститутивна, а не само на со војна. По 1945 година, Социјалистичка линдри, еректирани форми), повторно озна- виси од замислата за „колективниот иденти- отсликувачка улога „верна на фактите“. Федеративна Република Југославија повтор- чувале реторика на моќта, и конечно и поде- тет“ на заедницата, на нацијата или на држа- Дискурсот за спомен-местата не е оригинален но ја зафатила манија околу споменици- днакво важно, на милитаризмот. Тематско вата. Американскиот историчар Џон Р. Гилис во двете југословенски држави. Не се разли- те и таа овој пат го поставила во просторот поместување се случило во доцните шеесет- истакнува дека на сеќавањата и на идентите- кува многу од тој во другите земји: најмалку сеќавањето на една праведна војна и на по- ти и раните седумдесетти години на минати- тите често им се припишува статус на непро- од времето на француската револуција, од- бедата над фашизмот. Постигната со помош от век. Додека „револуционерните скулптури“ менливи „материјални предмети“. Тој ја рас- носот кон јавните споменици укажува на на транснационални и мултиетнички парти- произведени дотогаш ги оживувале воена-

10 југословенски споменици - уметноста и реториката на моќта

та победа и поразот на фашизмот, подоцнеж- Мемориите реконструирани во политичките те во комунистичкиот режим во својата тат- Користена литература ните модернистички меморијални производи споменици и во спомен-обележјата подигнати ковина, го истакнува можеби најважниот Baldani, Juraj, Revolucionarno kiparstvo (Zagreb: изградени врз „локациите на револуцијата“, во југословенските територии во дваесетти- аспект на разобличувањето на споменици- Spektar, 1977) имале тенденција да го наметнат сеќавањето от век се главно сеќавања на насилството и, те: „Уништувањето на статуите како ритуа- Franković, Eugen, Javnost spomenika, Život на војната како на социјалистичка револуција: поврзано со тоа, на милитаризмот. Сепак, би лен чин се покажува значаен само во среди- umjetnosti, No. 2, 1966, стр. 18. ова се случи околу триесет години по војната, било историски погрешно да се претпостави на што го разбира и го признава значењето Gamboni, Dario, The Destruction of Art: кога сеќавањата на неа почнале да бледне- дека претставувањето и упатувањето на на- на таквите симболички чинови“. Соодветно, Iconoclasm and Vandalism Since the French ат и тие не им значеле многу на помлади- силство е карактеристично само за спомени- во раните денови на југословенското крал- Revolution (London: Reaktion Books. Gamboni, те генерации. Понатаму, спомен-комплекси, ците подигнати во нашиот „воинствен и бру- ство, биле отстранети сите знаци на австро- 1997) дизајнирани од уметници и/или архитекти, тален“ балкански регион. Згора на тоа, како и унгарската монархија; спомениците посветени Gillis, John R., Memory and Identity: the History како на пример Богдан Богдановиќ, Душан во други делови од светот, самите споменици на династијата на Караѓорѓевиќ што не биле of a Relationship, in Gillis, ed., Commemorations: Џамоња, Славко Тихец и Миодраг Живковиќ, се неретко изложени на насилство. уништени од освојувачите во Втората светска The Politics of National Identity (Princeton: и поставени на природните локации каде што Во својот напис „Насилството во јавната војна, биле веднаш разобличени по 1945 го- Princeton University Press, 1994) се извојувале партизанските победи, укажу- уметност“, американскиот историчар на умет- дина од комунистичките власти; и по насилно- Karge, Heike, Steinerne Erinnerung – versteinerte вале на уште еден аспект: револуцијата ја носта В.Ј.Т. Мичел (W.J.T. Mitchell) разлику- то разединување на Југославија, национални- Erinnerung? Kriegsdenken in Jugoslawien (1947- претставувале како природен процес. Затоа, ва два вида насилство насочени кон споме- те држави што се појавуваа почнаа да го до- 1970), (Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2010). треба да се напушти традиционалниот дуали- ниците и кон другите јавни уметнички дела. биваат својот нов идентитет со ревидирање Nora, Pierre, Between Memory and History: Les зам помеѓу претставувачките (фигуративни- Еден вид е „официјалното“ насилство на на (националистичките) мемории, вклучувајќи Lieux de Mémoire, in Representations, no. 26, те) и непретставувачките (апстрактни) постап- полицијата, судството или на правосудството, се на тој начин во процесот „работење со Spring 1989. ки. Наместо тоа, човек треба да се запраша како што биле случаите со отстранувањето меморијата“ што е, како што истакнува Ги- Mitchell, W.J.T., The Violence of Public Art, in како спомениците активно ја поставиле про- на „комунистичкиот пантеон“ по 1989 годи- лис, „исто како секој друг вид физичка рабо- W.J.T Mitchell, ed., Art and the Public Sphere,” сторно комунистичката идеологија, при што на, кои биле главно засновани на владини та, вградена во комплексните класни и родо- (Chicago and London: The University of Chicago разликувањето на иконското и на неиконско- одлуки. Другото е „неофицијалното“ насил- ви односи и односи на моќ, кои одредуваат Press, 1992)/ то претставување речиси и нема никаква уло- ство на гневните „маси“. Тој поставува некол- што ќе биде запомнето (или заборавено) и од Pejić, Bojana, Tito’ or the Iconization of an Idea, га. ку прашања. Дали е јавната уметност по при- кого, како и зошто.“ in Dejan Sretenović, Ed., Novo čitanje ikone Од појавата на националистичките идеологии рода насилна, или дали провоцира таа насил- Што се однесува до прашањето поставено на (Beograd: Geopoetika, 1999), стр. 107-155. во Југославија од доцните осумдесетти од ми- ство? Дали е насилството вградено во спо- самиот почеток на проектот, дали има еле- Pejić, Bojana, The Communist Body: Politics of натиот век, антифашистичката традиција е из- меникот при зачетокот? Или дали е насил- менти на помирување во денешната култу- Representation and Spatialization of Power in ложена на колективна амнезија, и во повеќето ството само несреќен случај што погодува не- ра на споменици, мојот одговор е негативен. the SFR Yugoslavia, doctorial dissertation (in (ако не во сите) постјугословенски држа- кои споменици, нешто што зависи од згоди- Иако некако се чини логично да се изгради preparation for publishing). ви се негира сосема, ако не е и сосем из- те и незгодите во историјата? Во овој кон- спомен-обележје за убиените Евреи во Евро- Rajčević, Balša, Zatrveno i zatrto - o uništenim бришана. Опустошувањето и уништувањето текст, тој нè потсетува дека производство- па (2006 година) во Берлин, прашањето е каде srpskim spomenicima (Novi Sad: Prometej, 2001) на југословенските „комунистички споме- то на спомениците генерално е посветено на би било „логично“ да се подигне спомен- Sinkó, Katalin, “Political Rituals: The Raising and ници“ се случуваше не само во текот на една тема: „Голем дел од јавната уметност обележје за жртвите во Сребреница. Сека- Demolition of Monuments,” in György, Peter југословенските војни од деведесеттите, туку на светот – спомен-обележјата, споменици- ко, во Белград. Но кој би го изградил (или and Turai, Hedvig, Eds., Art and Society in the и подоцна. Новите споменици подигнати (или те, триумфалните капии, обелисците, стол- кој би се осмелил да го изгради) таму? Спо- Age of Stalin, (Budapest: Corvina, 1992 (German повторно подигнати) во постјугословенските бовите и статуите – е доста директно повр- мениците верувам дека не можат да понудат edition: Staatskunstwerk ~ Kultur in Stalinismus, суверени држави одбележуваат спомени на зана со насилството во облик на војна или на помирување, но луѓето можат, понекогаш. Во Budapest, Corvina, 1992). херои и жртви од војните од 1991 до 1999 го- освојување. Од Озимандија до Цезар, до На- јавен настап одржан во Сараево во 1998 го- Summers, David, “The Real Metaphor: Towards дина, но не само од нив. Секоја нација/држава полеон и Хитлер, јавната уметност служе- дина, хрватскиот визуелен уметник Славен a Redefinition of the ‘Conceptual Image’,“ in градеше свои споменици што сега ја сочину- ше како начин на монументализирање на на- Тољ пиеше 20 минути босанска сливовица и Bryson et al., Eds., Visual Theory, (New York: ваат националистичката идеологија, која гле- силството, а најмногу кога го претставу- хрватска ракија, мешајќи ги. Поднасловот на Harper Collins, 1991). да низ призма на виктимизација или на наци- ва освојувачот како миротворец што му на- неговиот перформанс беше: „Чекајќи го Вили онално страдање под „странските сили“ (по метнува наполеонов закон или pax Romana Брандт“. Уште го чекаме... правило, соседна нација/држава), под „кому- на светот“. Унгарскиот историчар на умет- нистите“ и дури под (sic!) „меѓународната за- носта, Каталин Синко (Katalin Sinkó), кој рас- едница“. права за отстранувањето на споменици-

11 yugoslav monuments: art and the rhetoric of power

Dr Bojana Pejić objects”. He dismantles this conception: “We point to the fact that image-making is as old peoples/nations. Thus emerged new memorial need to be reminded that memories and identi- as image-breaking. Making and breaking are sites populated with numberless monuments A monument is namely a public phenomenon; ties are not fixed things, but representations or also characteristic of the Yugoslav memorial which, as any such public objects in the world, the public is the commission which reasoned it constructions of reality, subjective rather than productions, whereby it should not be forgotten replayed a collective memory that, since 1945, and to which it is dedicated. The physical open objective phenomena.” Therefore, “we are con- that both Yugoslav states and many of the post- became institutionalised as “our” history: this space in which a monument exists is technically stantly revising our memories to suit our current Yugoslav ones were founded after wars. was the history of the winners, and winners are the only possible medium of the socio-psycho- identities.” Public monuments, both those dedi- keen on “selective memories.” In spatialising logical sphere which the monument is intended cated to political figures and men of culture, are The Kingdom of Serbs, Croats and Slovenians, this memory-as-history, Yugoslav monuments for: the spiritual reality of its milieu. P u b l i c n e instrumental in these revisions: those which do known as the “three-name nation” (troimeni exploited various “regimes of representation.” s s is the monument’s true nature; this is where not suit to “new identities” must be removed in narod) was founded in 1918 after the First World Around 1952-54, the battle between Socialist the monument grows, stands, or falls: in public- order to make place for new monuments which War. Newly built monuments were meant to (mainly academic) Realism and modernism in ness lies all the magnificence or nothingness now spatialise newly constructed identities. establish public memory of war heroism and Socialist Yugoslavia ended with the victory of of the monument. If it lacks this public dimen- suffering, but this memory, alas, could be insti- modernism. Hence, as of the 1960s, the major sion, the monument is just a mass, sometimes A discourse about political memorials (or any tuted only in some parts of the freshly reunited Yugoslav memorials commemorating “fallen a good sculpture or something else, but always other public monument for that matter) we state, actually composed of war winners and soldiers” (pali borci) and “victims of fascism” a misunderstanding that disappears with the can establish today, radically differs from the war losers. When this state became a “one- (žrtve fašizma) obtained abstract, i.e., modern- monument’s removal. usual comprehension of monuments tradition- name nation” (jednoimeni narod) and was ac- ist shapes; however, parallel to these produc- Eugen Franković, “Javnost spomenika” (The ally discredited as “art on command” or “art on cordingly renamed the Kingdom of Yugoslavia tions initiated and funded by the Association of Publicness of Monuments) commission“ (Auftragskunst). As artworks com- (1929-41), it started to promote the ideology of Veterans of the People’s Liberation War (Savez missioned by a public agency (a national com- unitary Yugoslavism, which was constituted not boraca Narodnooslobodilačkog rata), monu- “Memory attaches itself to sites …” writes munity, a veteran organisation, or even state/ only by the dictatorship but also via monuments ments based on figurative representation con- French historian Pierre Nora. Monuments and federal administration) monuments are believed to Yugoslav kings of Serbian Karadjordjević dy- tinued to be built all over Yugoslavia till the late memorials are indeed such sites. When we try to be in the “service of” a given power, which nasty: Petar I “the Liberator” (died in 1921) and 1980s, and often supported by local veterans to rewrite today an art history of Yugoslav sites they should “illustrate.” However, when exam- Aleksandar “the Great Unifier” (assassinated organisations. Even if those monuments based of remembrance, we are facing a depressing ining monuments as visual representations, we in 1934). Between 1923 and 1940, some 215 on iconic or realistic representations of human fact: such a history has actually never been writ- (should) understand the monument as the site in monuments or memorial marks dedicated to the bodies (as a rule male bodies) may appear to often. The absence of valuable art historical and which power becomes constituted. As American deceased rulers had been erected all over the fer an easier identification and reception by the theoretical texts about political and “cultural” art historian David Summers argues, “substitu- Yugoslav kingdom. None of these monuments “people,” abstractly shaped memorials continue monuments erected on former Yugoslav territo- tive images” (the representations of rulers) and survived, but the sculptors who designed them to connote the same ideology: a lack of “hu- ries does not mirror the absence of monuments. the space in which they are used, are “ipso (Ivan Meštrović, Lojze Dolinar, Frano Kršinić, manism” (understood as the absence of bodily On the contrary! Both the first (1918-1941) and facto realization of power, not expression of Antun Augistinčić and Sreten Stojanović) did. representations) brought about the presence of the second Yugoslav state (1945-1991/92) power, but actual form taken by power in one or All of them would again become engaged in the huge abstract sculptures called “organic bod- manifested a real greed for commemorations another place and time.” Monuments, like other production of memorials in “new” Yugoslavia. ies” (as a rule based on phallic shapes such as and genuine passion for spatialisation of col- types of visual representations we encounter in obelisks, cylinders, erected forms) which con- lective memories. Any such project, however, the public sphere (such as posters, documen- The second Yugoslav state, proclaimed on 29 noted again a rhetoric of power, and last but not necessitated the implementation of a particular tary and feature films, press photographs and November 1943, was also a state born of war. least – militarism. A thematic shift occurred in politics of remembrance and these politics are postage stamps), play, thus, a constitutive and After 1945, the Socialist Federal Republic of the late 1960s and early 1970s. Whereas “revo- dependent on what is imagined as “collective not merely a reflexive, after-the-fact role. Yugoslavia indulged yet again in a statue-mania, lutionary sculptures” produced till then restaged identity” of a community, a nation, or a state. A discourse on memorial sites in two Yugoslav which now spatialised the memory of a just war the war victory and defeat of fascism, later mod- American historian John R. Gillis stresses that states is not unique. It does not differ much and victory over fascism. Gained by transna- ernist memorial productions, built on the “sites both memories and identities are often at- from other countries: since at least the French tional and multiethnic partisans’ forces, it fos- of the Revolution” tended to incept the memory tributed the status of unchangeable “material Revolution, the treatment of public monuments tered “brotherhood and unity” of “all” Yugoslav of war as socialist revolution: this happened

12 some thirty years after the war, when memories specific for monuments erected in our “bellicose moved; those monuments to the Karadjordjević ry of a Relationship,” in Gillis, ed., Commemora- of it started to fade and meant little to younger and brutal” Balkan region. In addition, as in dynasty which did not fall under occupying tions: The Politics of National Identity (Princeton: generations. In addition, memorial complexes, other parts of the world, monuments themselves forces in the Second World War were promptly Princeton University Press, 1994) designed by artists and/or architects such as are as often as not exposed to violence. defaced after 1945 by the communist authori- Bogdan Bogdanović, Dušan Džamonja, Slavko ties; and after the violent disintegration of Yu- Karge, Heike, Steinerne Erinnerung – versteinerte Tihec and Miodrag Živković and erected on In his article “The Violence of Public Art“, Ameri- goslavia, the emerging nation-states started to Erinnerung? Kriegsdenken in Jugoslawien (1947- the natural sites where partisan’s victories took can art historian W.J.T. Mitchell differentiates acquire their new identity by revising (nationalist) 1970), (Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2010). place, imply yet another aspect: they suggest two types of violence directed against monu- memories, engaging thus in a “memory work” revolution to be a natural process. Therefore, ments and other public works of art. One is the which is, as Gillis points out, “like any other kind Nora, Pierre, “Between Memory and History: one should abandon a traditional dualism be- “official” violence of police, juridical, or legisla- of physical labor, embedded in complex class, Les Lieux de Mémoire,” in Representations, no. tween representational (figurative) and non-rep- tive power, as was the case of the post-1989 re- gender and power relations that determine what 26, Spring 1989. resentational (abstract) procedures. Instead, one moval of the “Communist Pantheon,” which was is remembered (or forgotten), by whom, and for Mitchell, W.J.T., “The Violence of Public Art,“ in should ask in which ways monuments actively in the main based on parliamentary decisions. what end.” W.J.T Mitchell, ed., Art and the Public Sphere,” performed a spatialisation of Communist ideol- The other is “unofficial” violence performed by (Chicago and London: The University of Chi- ogy, whereby the division between iconic and angry “masses.” He asks several questions: “Is As for the question asked in the concept of this cago Press, 1992)/ non-iconic representation hardly plays a role. public art inherently violent, or is it a provocation project, “Are there elements of reconciliation in to violence? Is violence built into the monu- today’s culture of monuments?”, my answer is Pejić, Bojana, “‘Tito’ or the Iconization of an Since the rise of nationalist ideologies in Yugo- ment in its own very conception? Or is violence negative. Whereas it appears somehow logi- Idea,” in Dejan Sretenović, Ed., Novo čitanje slavia of the late 1980s, the antifascist tradition simply an accident that befalls some monu- cal to built Memorial of the Murdered Jews of ikone (Beograd: Geopoetika, 1999), pp. 107- became exposed to collective amnesia, and in ments, a matter of the fortunes of history?“ In Europe (2006) in Berlin, the question is where 155. most (if not all) post-Yugoslav states it is almost this context, he reminds us that monumental it would be “logical” to erect a memorial to the completely negated, if not totally erased. The productions are generally dedicated to one victims in Srebrenica. In Belgrade, of course. Pejić, Bojana, “The Communist Body: Politics devastation and destruction of Yugoslav “com- theme: “Much of the world’s public art - memo- But, who would (dare to) built it there? Monu- of Representation and Spatialization of Power munist” monuments occurred not only during rials, monuments, triumphal arches, obelisks, ments, I believe, cannot offer reconciliation, but in the SFR Yugoslavia”, doctorial dissertation (in the Yugoslav wars of the 1990s, but also later. columns, and statues - has a rather direct refer- people, sometimes, can. In a public perfor- preparation for publishing). New monuments erected (or re-erected) in ence to violence in the form of war or conquest. mance held in Sarajevo 1998, the Croatian visu- post-Yugoslav sovereign states commemorate From Ozymandias to Caesar to Napoleon and al artist Slaven Tolj drank for some 20 minutes Rajčević, Balša, Zatrveno i zatrto - o uništenim heroes and victims of wars (1991 till 1999) but Hitler, public art served as a kind of monumen- Bosnian šljivovica and Croatian grappa, mixing srpskim spomenicima (Novi Sad: Prometej, not only them. Each nation-state built its own talizing of violence, and never more powerfully them. The subtitle of his performance read: 2001) monuments which now constitute nationalist than when it presents the conqueror as a man “Waiting for Willy Brandt.” We keep waiting… ideology viewed through the eyes of victi- of peace, imposing a Napoleonic code or a pax Sinkó, Katalin, “Political Rituals: The Raising misation and national suffering under “foreign Romana on the world”. Hungarian art historian, and Demolition of Monuments,” in György, powers” (as a rule neighbouring nation/state), Katalin Sinkó, who discusses the removal of References Peter and Turai, Hedvig, Eds., Art and Society under “communists” and even under (sic) the the monuments undertaken by the Communist Baldani, Juraj, Revolucionarno kiparstvo (Za- in the Age of Stalin, (Budapest: Corvina, 1992 “international community.” regime in her native country, stresses probably greb: Spektar, 1977) (German edition: Staatskunstwerk ~ Kultur in the most significant aspect of the monuments’ Stalinismus, Budapest, Corvina, 1992). Memories re-enacted in political monuments disfigurement: “[T]he destruction of statues as a Franković, Eugen, “Javnost spomenika,” Život and memorials put up on Yugoslav territories in ritual act proves significant only in an environ- umjetnosti, No. 2, 1966, p. 18. Summers, David, “The Real Metaphor: Towards the twentieth century are generally memories of ment which understands and acknowledges the Gamboni, Dario, The Destruction of Art: Icono- a Redefinition of the ‘Conceptual Image’,“ in violence and, linked to it, militarism. However, meaning of such symbolic acts”. Accordingly, clasm and Vandalism Since the French Revolu- Bryson et al., Eds., Visual Theory, (New York: it would be historically wrong to assume that in the early days of the Yugoslav Kingdom, all tion (London: Reaktion Books. Gamboni, 1997) Harper Collins, 1991). representation of and reference to violence is signs of Austro-Hungarian monarchy were re- Gillis, John R., “Memory and Identity: the Histo-

13 назад во минатото: спомениците и сеќавањето во македонија

Валентино Димитровски мениците, како за време на еднопартиски- Денес, првобитната намена на спомениците мен, е трајно насочена кон одбележување от комунизам по Втората светска војна, од времето кога биле изградени е значител- и/или создавање на одредени идентите- Оригиналната функција и пораката на спо- така и за време на плурализмот од 1991 го- но потисната и истисната на маргините на ти. Величањето и манипулирањето на иден- мениците е да се одбележи минатото и да дина, па до денес. Со оглед на тоа што оп- јавната свест. Само најзначајните споменици титетите било присутно во текот на сите се насочи сеќавањето кон главните репери штествениот систем е сменет, а со тоа и создадени во времето на социјализмот сод- развојни периоди на споменичката култура во историјата на една заедница. Токму оваа идеологијата зад него (т.е. доминантниот ржат специфичен комплекс на значења и на во Македонија. Во оваа смисла, не може да оригинална функција на одбележување на симболички ред), значителна промена исто пораки што се сè уште релевантни благо- се направи значителна разлика помеѓу кул- моменти во официјалната историографска така настанала во однос на културата на дарение на нивната универзалност (на при- турата на спомениците од Втората светска метанарација на националната и на држав- спомениците, особено во последните некол- мер, „Могила на непобедените“ во Прилеп војна до денот кога Република Македонија ната заедница ги претвора споменици- ку години. Не е дека спомениците изграде- или „Македониум/споменикот на Илинден“ стана независна во 1991 година, па сè до те во инструменти и ги изложува на дикта- ни во социјалистичко време ја изгубиле де- во Крушево). Сепак, покрај променливиот денес. Во текот на двата периода, корпусот тот на доминантниот идеолошки симболич- нес својата релевантност во однос на доми- социополитички систем, повеќето од овие на националниот идентитет беше доминант- ки ред. Овој идеолошки диктат го насочу- нантната идеолошка метанарација или кул- споменици постепено биле запоставувани, на идеолошка карактеристика што го реде- ва и го моделира сеќавањето, го (превред- турата на сеќавање. Сепак, благодарение дури и заборавани, како и претворани во финираше сеќавањето. Сепак, ако одблизу нува значењето на историските настани и ги на мултидимензионалноста на споменици- неми сведоци, реликти на некое минато вре- ја погледнеме културата на сеќавањето во става во една компактна нарација. На овој те (во значењето, симболизмот, естетика- ме. Оригиналната намера избледела и едвај овие два периода, гледаме неколку струк- начин, се зајакнува вербата на општество- та и користењето на просторот), тие не се има влијание врз тековните социополитички турни разлики, што јасно укажуваат на то во неспорната и непроблематичната при- подложни на инструментализација во рам- или историографски дискурси. Негативниот одредена промена не само во идеолошко- рода на социокултурно и етнонационално ките на тековниот историски дискурс во тренд на запоставување на спомениците од политичката средина и во културниот кон- конструираните структури вградени во сим- Македонија. Денес, овие социјалистички претходните времиња може делумно да се текст, туку и во карактерот на одредени „од- боличкиот ред што го диктира чувството за споменици се предмет на маргинализација, објасни со фактот дека луѓето се замориле бележани“ идентитети. минатото и за иднината. Така, споменици- напуштање, запоставување и често на зна- од културата на споменици во последните те не се толку точки за толкување на фак- чително опустошување од забот на времето две декади. Имаше значително намалување Во текот на социјалистичката ера, тичката историја, туку алатки за идеолош- или од вандалистички дејства. Спротивно на на бројот на изградени нови споменици во користењето на спомениците беше насоче- ко рекреирање на минатото и на историјата. тоа, серија нови споменици се создадени во споредба со социјалистичките времиња но на одбележувањето или на поврзувањето Инструментализирани се за да креира- последните години, што е најзабележително кога беа изградени бројни споменици. За со разни идентитетни слоеви. Покрај наци- ат неспорна голема приказна за истори- во главниот град на Македонија, Скопје, и историографијата и за пошироката култур- оналниот слој, постоеја два дополнителни скиот развој на нацијата и на државата, не- тие се поврзани со тековниот историограф- на јавност во Македонија денес, овие споме- слоја: првиот беше поврзан со аспирации- зависно од комплексноста и од каракте- ски дискурс доминиран и политизиран од ници претставуваат идеолошки дискурси на те кон социополитичката слобода во исто- рот на објективните околности и стварните страната на еднодимензионалниот етноцен- едно минато време и се поврзани со и се ин- риски континуитет; а вториот кон дискурс случувања во минатото. тризам. Во рамките на оваа култура на спо- тегрирани во политичкиот систем што бил на универзален хуманизам, со пораки што меници (и сеќавање), претходно постојните доминантен кога биле креирани. Делумното ги надминуваат темпоралните, социокултур- Таквата идеолошка инструментализација универзални вредности (и во однос на смис- поместување на историографските парадиг- ните како и националните ограничувања и е карактеристична за културата на споме- лата и на симболизмот на делата) исчезнаа. ми денес значително влијае врз искуството стереотипи. Сепак, повеќето споменици из- ниците во Западен Балкан. Се однесува Заменети се со новокомпониран споменич- на овие споменици. градени откако Македонија се стекна со не- и на Македонија, каде што постоеше бли- ки фолклор заснован врз ригидни, илузор- зависност, особено во последните некол- ска врска помеѓу идеолошки диктирана- ни, колективни нарации, како и на неразбир- Културата на споменици, и како естетска ку години, беа главно сведени на еден иден- та историографија и користењето на спо- лива ретроградна естетика. дисциплина и како социополитички фено- титетен слој насочен кон „одбележување“

14 или кон „конструирање на национален ници се посветени на личности кои, во со- идентитет во согласност со доминантна- гласност со веродостојна локална или свет- та метанарација што досега од античките ска историографија, не можат недвосмисле- времиња до денешен ден. но да се интегрираат во националниот иден- титет: на пример, на владетели и на вое- Со оглед на тоа што Македонија не учеству- ни генерали од антиката. Оваа практика не- ваше во поголемите конфликти што наста- двосмислено креира непотребни поделби во наа по распаѓањето на Југославија, нема- рамките на идеолошко-политичката, култур- ше некои позначителни манифестации на ната и во научната сфера, но произлезе од отворено насилство или нетолеранција кон одреден вид на провинцијалност на истори- спомениците во минатото. Позагрижувач- ографските дискурси и деградирањето на ко за ситуацијата со спомениците изграде- научните стандарди, што е процес што за- ни во текот на социјалистичката ера е тивко- почна уште во социјалистичкиот период. то запоставување, напуштање или недоста- токот на грижа за тие креации, од кои некои Друга доминантна карактеристика во рам- од нив беа значајни придонеси кон развојот ките на тековната култура на споменици- на споменичката уметност во Југославија. те е јасното издвојување според етничко- Позначајните комплексни споменици од то потекло на лицето или на настанот што се тоа време, создадени од реномирани ав- одбележува. Ова се однесува на спомени- тори на уметничката сцена на поранешна ците посветени на личности и на настани и Југославија, беа насочени кон славење на од македонската и од албанската историја. единството, мултикултурализмот и на сло- Прифаќањето и толкувањето на овие спо- бодата. Оттогаш е запоставена хумани- меници е исто: строго е условено од ет- стичката идеологија и е заменета со култу- ничкото потекло. Иако тековниот проект ра на сеќавање што се фокусира на ексклу- на споменичко „преправање“ на центарот зивноста на националните парадигми, на на Скопје најверојатно ќе вклучува споме- идеологијата на националното. Би можело ник посветен на другите националности во да се каже дека овој феномен е подеднакво Македонија, нема сомнеж дека во концепту- присутен во сите општества создадени по алната идеологија зад денешната култура на распаѓањето на Југославија. споменици во Македонија нема аспирација Она што е карактеристичко за култура- кон заедништво во нашата земја кога стану- та на спомениците во последните некол- ва збор за процесот на сеќавање. ку години е еден локален, македонски фе- номен на необична поделеност во рамките на доминантниот етнички корпус. Значите- лен број на новоизградени споменици пре- дизвикаа контроверзии во однос на нив- ната оправданост. Некои од овие споме-

15 back to the past: monuments and remembrance in macedonia

Valentino Dimitrovski communism after the Second World War and considerably suppressed and pushed to the glorification and manipulation of identities has in the pluralistic political environment since margins of public consciousness. Only the been present throughout all development pe- The original function and message of monu- 1991 to the present day. Given that the social most significant monuments created in the riods in monumental art in Macedonia. In this ments is to commemorate the past and to system has changed, and with it the underly- times of socialism possess a specific complex sense, no significant distinction can be made direct memory to key milestones in the history ing ideology (i.e. dominant symbolic order), a of meanings and messages still relevant today between the culture of monuments since the of a community. Precisely this unique function significant change has also occurred regarding due to their universality (e.g. the “Tomb of Second World War to the day the Republic of commemorating moments in the official the culture of monuments, especially in the the Undefeated” in Prilep or “Makedonium / of Macedonia gained its independence in historiographic meta-narrative of the national past few years. It is not that the monuments Ilinden Memorial” in Kruševo). However, along 1991 and until the present day. During both and state community turns monuments into built during socialist times have lost their rele- with the changing socio-political system, most periods, the corpus of national identity was a instruments and exposes them to the dictate vance today to either the dominant ideological of these monuments have gradually been dominant ideological feature, which defined of the dominant ideological symbolic order. meta-narrative or the culture of remembrance. neglected, even forgotten, and turned into remembrance. However, a closer look at the This ideological dictate directs and models However, due to the monuments’ multidimen- mute witnesses, relicts of a time past. Their culture of remembrance in these two periods the memory, (re)evaluates the significance sionality (in meaning, symbolism, aesthetics original intention has faded and hardly influ- reveals several structural differences, which of historical events and works them into one and spatial use), they are not susceptible to ences current socio-political or historiographic clearly point to a certain change not only in compact narrative. In this manner, society’s instrumentalisation within the current historio- discourses. This negative trend of neglecting the ideological-political environment and the belief in the indisputable and unproblematic graphic discourse in Macedonia. Today, these monuments from previous times can partly be cultural context, but also in the character of nature of socio-culturally and ethno-nationally socialist monuments are subject to margin- explained by the fact that people have grown certain “commemorated” identities. constructed structures embedded in the sym- alization, abandonment, neglect, and often tired of a culture of monuments over the past bolic order dictating the sense both of the past also to significant devastation by the ravages two decades. There has been a significant During the socialist era, the use of monuments and the future is strengthened. Thus monu- of time or vandalism. In contrast, a series of drop in the number of new monuments built aimed at commemorating or making reference ments are not so much points for interpreting new monuments have been created in recent compared to socialist times when a variety to several identity layers. Besides the national actual history, but rather tools for the ideologi- years – most notably in Macedonia’s capital, of monuments were built. For historiography layer, two additional layers existed: the first cal recreation of the past and of history. They Skopje – which relate to the current historio- and the wider cultural public in Macedonia related to aspirations to socio-political free- are instrumentalised to create an indisputable graphic discourse dominated and politicised today, these monuments represent ideological dom in a historical continuity; the second to grand story of the historical development of by one-dimensional ethnocentrism. Within this discourses of a time past and are associated a discourse on universalistic humanism, with the nation and of the state, irrespective of the culture of monuments (and remembrance), with and integrated into the political system messages that surpass temporal, socio-cultur- complexity and character of objective circum- previously existing universal values (both in the that prevailed when they were created. The al as well as national limitations and stereo- stances and actual occurrences in the past. meaning and symbolism of the works) have partial shift in historiographic paradigms today types. However, most of the monuments built disappeared. They have been replaced by a significantly influences the experience of these after Macedonia gained its independence, Such ideological instrumentalisation is char- newly-composed monumental folklore based monuments. and especially over the past few years, were acteristic of the culture of monuments in the on rigid, illusory collective narratives as well as mainly reduced to one identity layer aimed at Western Balkans. It also applies to Macedo- incomprehensible retrograde aesthetics. The culture of monuments, both as an aesthet- “commemorating” or “constructing” a national nia, where a close bond has existed between ic discipline and a socio-cultural phenomenon, identity according to a dominant meta-narra- ideologically dictated historiography and the Today, the original intention of monuments is permanently directed towards commemo- tive that reaches from ancient times until the use of monuments both during single-party from the time they were built has been rating and/or creating certain identities. The present day.

16 Given that Macedonia was not a part of any of sary divisions within the ideological-political, the major conflicts following the break-up of cultural and scientific sphere. It arose, how- Yugoslavia, there have not been any signifi- ever, from a certain type of provinciality of cant manifestations of open violence or intol- historiographic discourses and degradation erance towards monuments in the past. More of scientific standards that already began in worrying about the situation of monuments socialist times. built during the socialist era is the silent neglect, abandonment and lack of care for those A further dominant characteristic within the creations, some of which were significant current culture of monuments is the clear contributions to the development of monu- differentiation according to the ethnic origin mental art in Yugoslavia. The more significant of the person or event commemorated. This complex monuments of that time, designed concerns monuments dedicated to personali- by renowned authors of the ex-Yugoslav art ties and events both from Macedonian and scene, aimed at glorifying unity, multicultural- Albanian history. The reception and interpre- ism and freedom. This humanistic ideology tation of these monuments is the same: it is has since been abandoned and replaced by strictly conditioned by the ethnic origin. Even a culture of remembrance that focuses on though the current project of monumental “re- the exclusiveness of the national paradigms, vamp” of Skopje’s centre will probably include the ideology of the national. One could say a monument dedicated to other nationalities that this phenomenon is equally present in in Macedonia, there is no doubt that in the all societies formed after the disintegration of conceptual ideology behind today’s culture of Yugoslavia. monuments in Macedonia, there is no aspira- tion towards unity in our country as far as the What is specific to the culture of monuments process of remembrance is concerned. in the past few years is a local, Macedonian phenomenon of unusual division within the dominant ethnic corpus. A significant number of the newly built monuments have prompted controversy regarding their justification. Some of these monuments are dedicated to personalities who, according to any reliable local and world historiography, cannot be unambiguous- ly integrated within the national identity: such as monarchs and war generals from antiquity. This practice undoubtedly creates unneces-

17 симболичкото значење на спомениците во босна и херцеговина

Д-р Сенадин Мусабеговиќ Општата практика беше да се градат спо- 1990-тите, српските националисти, со на- ва „минијатура на Југославија“: Дури и гео- меници посветени на националните хе- мера да го деконструираат и да го обез- графскиот центар на Југославија, обележан По Втората светска војна и победничката рои – како на пример, спомениците на мом- вреднат комунистичкиот мит на борецот, со камена скулптура, беше лоциран во бли- Национално ослободителна војна над фа- чето борец Бошко Буха кој беше претста- изградија веднаш до него споменик посве- зина на Сараево. шизмот, митот за револуционерната правда вен како стои над отворена книга, со пуш- тен на српските војници-симпатизери на фа- и за вистинската волја на Комунистичката ка во едната рака и со бомба во друга- шистичките сили и убиени од партизаните. Враќање во минатото: уништување и ново партија на Југославија да го одреди праве- та. Тоталитарните режими често инсисти- Ова го потенцира гротескното единство на толкување на спомениците цот на историјата беа оправдани. Победата раат на мобилизирање на младите бидејќи балканските идеологии на 20. век чија цел Во доцните 1980-ти и 1990-ти, разбудени- исто така ги потенцираше изгледите на ма- бара нова перспектива. Така, официјалната беше да стекнат легитимитет преку крв и те етнонационалистички фантазии се фоку- лите народи, како на пример, Јужните Сло- идеологија се фокусираше на херојската жртвување. Иако навидум изгледаат тотал- сираа на „подривање на комунизмот“. При- вени, да одлучуваат за сопствената судби- смрт на малолетникот за да го воспоста- но некомпатибилни, тие имаа една заеднич- чината зошто луѓето масовно ги прифаќаа на, да создадат држава и да триумфираат ви митот на новата генерација која преку ка карактеристика: симболична претстава овие етнонационалистички фантазии беше над многу посилниот непријател. Така, побе- смртта и страдањето гради ново утре. Бом- за вечниот дух на нашите „паднати борци“ пред сè политичката празнина, вакуумот дата, помири два мита: митот на востанието бата во неговата рака и оружјето на него- преку споменици што регенерираат „поли- создаден со падот на комунизмот. Во овој и митот на револуцијата. Народноослободи- вото рамо ја претставуваат волјата на мла- тичка вистина и правда“. Тука не се допира- период, спомениците што ја отелотворуваа телната војна означи победа над напаѓачите диот борец да создаде нова иднина во која ат само различните идеологии, туку и грани- комунистичката традиција често беа униш- и затоа победата ја поткрепи способно- радикалната борба против непријателот ја ците на новосоздадени држави кои следат тувани. Уништувањето само по себе имаше ста на Јужните Словени да направат држа- симболизира реализацијата на утописка- по Југославија. Србија, Босна и Херцеговина двојно значење: имаше тенденција да го из- ва вкоренета во принципите на „братство та вистина и универзална правда за сите и Црна Гора. Следствено, политичкото тело брише комунистичкото минато за да напра- и единство“. Војната, исто така, го обеле- јужнословенски народи. Отворената книга и „братството и единството“ помеѓу народи- ви простор за нови идентитети и, во исто жа и „обидот“ да се креира ново општество над која што стои ја симболизира свесноста те и заедницата на јужнословенската држа- време, го обележа враќањето на чисто „ан- и нова класна свест. Токму од таа причина, на колективната солидарност и новата ид- ва, сето она за што се бореше и за што заги- тичка традиција“. Сепак, додека го осудуваа соц-реалистичката уметност во поранеш- нина изградена преку труд, борба и знаење. на Бошко Буха, се распадна. Иако неговата комунизмот како утопистичка конструкција, на Југославија, преку „светите места“ како Споменикот беше поставен на планина- скулптура, за среќа, уште не е симната, се- националистите се свртеа кон уште поголе- што се спомениците, сакаше да создаде мит та Јабука близу до Пријепоље во западна пак лишена е од симболичкото значење: се ма илузија: утопија што не е веќе врзана за што би ја потенцирал идејата за револуција, Србија, местото каде што беше убиен. Духот случило политичко убиство! иднината, туку за минатото. Така, митот за идејата за создавање нов човек... Споме- на местото и поклонувањето на паднатите креирање утопистичка иднина за време на ниците се користеа во обид да се надвла- борци претставуваат еден од повпечатливи- Во контекстот на Босна и Херцеговина, сим- комунизмот беше заменет со етнонациона- дее минатото за да се контролира иднината. те ритуали меѓу балканските народи, а тоа боличкото претставување на Народноосло- листичкиот мит за враќање во минатото. Иако спомениците главно го одбележуваа е култот на предокот. Тој означува статич- бодителната војна имаше големо значење споменот на паднатите борци, се користеа но безвремено минато за кое живите мора затоа што нејзините главни борби и офан- Токму поради симболичкото значење на и за артикулирање на оптимистичкиот дух и да им се оддолжат на мртвите, а паднатиот зиви се одвиваа на територијата на земјата; Босна и Херцеговина (како претстава на на колективната волја насочени кон утопи- борец симболизира нова иднина и нова уто- исто така, во 1943 година, беше форми- „минијатурна Југославија“), последици- стичкото бескласно општество. Духот на по- пистичка реалност што треба да ја изградат рана нова Југославија на второто заседа- те од распадот на општествениот систем и чинатите требаше да ги инспирира оние што преживеаните. ние на Антифашистичкиот совет на народ- југословенската идеја за „братство и един- ја преживеале војната, но и новите повоени ното ослободување на Југославија (АВНОЈ) ство“ таму беа потрагични. Една од при- генерации да продолжат со револуционер- Близу споменикот на Бошко Буха стои друг во северниот босански град Јајце. Мулти- чините зошто војната помеѓу „братски- ните постигнувања во мирни услови. што е во спомен на војниците кои падна- етничкиот живот само во Босна и Херце- те“ нации беше толку натопена со крв е ле во текот на Првата светска војна. Во говина се чинеше дека рефлектира некак- што заедницата почна да се распаѓа одна-

18 тре, а идеологијата во која веруваа луѓето – засолниште во митското минато на светите подобрување. Затоа веќе не се градат спо- автономијата на државата. Затоа, средно- социјализмот со човечки лик - беше отфрле- кралеви и предците за кои веруваа дека би меници што би можеле да создадат нова по- вековниот крал не претставува ниту елити- на. Ова внатрешно распаѓање ги поттикна ја штителе и обновиле сопствената „нацио- литичка свест. Сепак, сè уште постои по- зам што е над работничката класа, ниту от- етнонационалистичките фантазии и иденти- нална творба“. треба кај луѓето - кај оние што преживеале елотворува аристократска или божестве- тети што се засноваа на исклучувањето и на и што чувствуваат каење (во кои спаѓа и ав- на благородност. Наместо тоа, тој го освет- осудување на некогаш „братските“ народи Иако судбината на распаѓањето на Југосла торот на овие редови) – да ја искажат бли- лува потеклото на ексклузивната нацио- како непријателски и криминални. Соседни- вија со сите трагични последици стана це- скоста со оние што загинале. Редок при- нална волја, моќта на националното един- те народи почнаа да се откажуваат од сво- лосно видлива во текот на војната во Бос- мер е спомен-гробницата во Поточари, бли- ство и хармонија. Од друга страна, општа- ето сопствено минато и почнаа да наоѓаат на и Херцеговина и беше најочигледно втка- зу Сребреница, која преку едноставноста на та комерцијализација на општеството го непријатели меѓу себе. Така, „братството и ена во спомениците во земјата, не сите спо- нејзиниот мазен камен и имињата на почи- обезвреднува значењето на јавното добро, единството“ меѓу братските народи се пре- меници беа изрази што ја претставува- натите напишани на неа, одразува некој вид водејќи кон арбитрарно поставување на ев- твори во братоубиство. Во оваа заплеткана ат „политичката власт“ во воени времиња. однос на живите кон мртвите. Не го потен- тини симболи и вештачки меморијални ин- мрежа на транзициски процеси во текот на Напротив, тие, исто така, ја симболизираа цира оплакувањето на геноцидот во Сре- скрипции. Пример е скулптурата „мултиет- 1990-тите, спомениците и граѓаните на Бос- повеќеслојната традиција на различните бреница, туку изразува неиздржлива бол- нички човек“, донација од Италија, што беше на и Херцеговина се чинеше дека делат за- култури што не се формираа една наспроти ка што со својата неизмерност ја надмину- поставена во паркот „Свјетлост“ во цента- едничка судбина: спомениците беа демо- друга, туку суптилно се испреплетуваа и беа ва рационалната имагинација и разбирање. рот на Сараево. Во својата безличност и ба- лирани и, во исто време, граѓаните убива- во интеракција – нешто што било обележје На овој начин, споменикот развејува каква налност, скулптурата се чини дека ја негира ни и затворани во концентрациони логори. на животот во Босна и Херцеговина со ве- било нарцистичка свесност за колективната самата идеја за мултиетничност. Демолирањето на спомениците го обележа кови. Познатиот Стар мост во Мостар, што виктимизација, од видот што, за жал, е мно- падот на старата политичка заедница доде- беше уништен во текот на борбите во 1993 гу често дел од ритуализираниот и попули- Денес, за да се создаде нова политичка за- ка појавата на новите споменици укажуваше година, не го претставуваше само иденти- стички дискурс на политичката и религиоз- едница или ново единство на Босна и Хер- на создавањето нова политичка имагинација тетот на еден народ, туку отвори место за ната елита во Босна и Херцеговина. цеговина, треба да се разгледаат сите линии и нов идентитет. Така, транзицијата од секојдневни средби на повеќеслојни, испре- на разделба и симболичката моќ што нè има социјализам во етнонационализам се одра- плетени идентитети од најразлични народи. Тековната општествено-политичка клима е поделено и која ја изразуваат скулптурите и зи и низ симболичката моќ на спомениците обележана со Дејтонскиот мировен дого- спомениците. Потоа, можеби конечно ќе мо- и беше репродуциран во нив. Во ветришта- Сеќавањето во вор од 1995 година што ја заврши, или уште жеме да го испуштиме катарзичниот крик та на војната што ја зафатија Босна и Херце- Босна и Херцеговина денес поточно, ја замрзна војната и претставу- на „ослободување од крвавото минато“ и со говина во 1990-тите, не само што беа униш- Конечно, се јавува прашањето како трау- ва пресек на контрадикторни процеси што тоа истовремено да го прифатиме чувството тени комунистичките споменици во име на мата искусена од страна на жртвите во те- се одразени во новоизградените споме- на ново мултиетничко единство. етнонационалната политика, туку секое кул- кот на војните во Босна и Херцеговина може ници. Од една страна, националните аспи- турно наследство што сега претставува- да се изрази преку споменици? На кој на- рации постојат во однос на одвојувањето ше непријателско тело во „нашата нација“ чин може еден споменик да го одбележи на териториите и нивното припојување беше отстрането: како на пример, скулпту- споменот на невините што загинале во ми- кон соседните земји, имено кон Хрватска рата на Иво Андриќ во Вишеград, Стариот натото без да негува впечаток дека кривич- и кон Србија. Така, во југозападниот бо- мост и Православната катедрала во Мостар, ните дела се единствените парадигми што сански град Томиславград стои споменик Алаџа џамијата во Фоча, Ферхадија во Бања се вградени во колективната меморија? Де- на средновековниот хрватски крал Томис- Лука, црквата Јован Крстител близу Јајце... нес не постои некоја голема идеологија што лав. Споменикот отелотворува митско ми- Сторителите на овие чинови бегаа сами од би можела да им даде значење на жртви- нато чија цел е да ја оправда национална су- себе, од нивното сопствено минато, бараа те како дел од визијата за иден прогрес и вереност над одредена територија, како и

19 symbolic significance of monuments in bosnia and herzegovina

Dr Senadin Musabegović The common practice was to build monu- Serbian nationalists, with the intention of reflect a ‘miniaturised Yugoslavia’: even the ments dedicated to national heroes –such deconstructing and devaluating the commu- geographic centre of Yugoslavia, marked by a Following the Second World War and the vic- as a monument to the boy-fighter Boško nist myth of the fighter, built right next to it a stone sculpture, was located near Sarajevo. torious National Liberation War over fascism, Buha who was portrayed standing over an monument dedicated to Serbian soldiers who the myth of both revolutionary justice and the open book, holding a gun in one hand, and a were sympathetic to fascist forces and killed Return to the past: Destruction and true will of the Communist Party of Yugoslavia bomb in the other. Totalitarian regimes often by Partisans. This highlights a grotesque union Reinterpretation of Monuments to determine the course of history have been insist on youth mobilisation as it stands for a of Balkan ideologies of the 20th century that In the late 1980s and 1990s, rising ethno-na- legitimized. The victory also underlined the new perspective. The official ideology, thus, aimed to attain legitimacy through blood and tionalistic fantasies have focused on ‘under- prospects of small nations, such as South particularly focused on the heroic death of a sacrifice. Despite seeming grossly incompat- mining communism’. The reason why people Slavs, to decide their own future, to create a minor in order to establish the myth of a new ible, they held one common trait: a symbolic massively adopted these ethno-nationalistic state and to be triumphant over a much stron- generation that through death and suffering representation of the eternal spirit of ‘our fallen fantasies was primarily the political emptiness, ger enemy. The victory, thus, reconciled two is building a new tomorrow. The bomb in his fighters’ through monuments which regener- a vacuum created by the fall of communism. myths: the myth of uprising and the myth of hand and the rifle on his shoulder embody ate ‘political truth and justice’. Here, not only In this period, monuments that embodied revolution. The National Liberation War signi- the young fighter’s will to create a new future different ideologies but also borders of newly communist tradition were often demolished. fied a conquest over invaders, and therefore in which radical fighting against the enemy created states succeeding Yugoslavia meet: This destruction in itself had a double mean- the victory substantiated the ability of South symbolises the realisation of a utopian truth Serbia, Bosnia and Herzegovina and Montene- ing: it sought to erase the communist past in Slavs to constitute a state rooted in principles and universal justice for all South Slavic gro. Consequently, the political body and the order to make room for new identities and, at of „brotherhood and unity“. The war also signi- people. The open book over which he stands ‘brotherhood and unity’ between the people the same time, it marked the return to a pure fied the ‘effort’ to create a new society and a symbolises awareness of collective solidarity and the South Slavic state community, all of ‘ancient tradition’. However, while condemn- new class consciousness. For that very rea- and a new future built through labour, combat which Boško Buha had fought and died for, ing communism as a utopian construction, son, socialist realist art in former Yugoslavia, and knowledge. The monument was set up has fallen apart. Even though his sculpture has nationalists turned towards an even greater through ‘sacral places’ such as monuments, at the Jabuka Mountain close to Prijepolje in fortunately not been torn down, it has been illusion: a utopia that is no longer bound to sought to create the myth that would underline western Serbia, the place where he was killed. stripped of its symbolic meaning: a political the future but to the past. Thus the myth of the idea of revolution, the idea of creating a The spirit of the place and the worship of fallen assassination took place! creating a utopian future during communism new man... The monuments were used in an fighters represent one of the most distinct has been replaced with the ethno-nationalistic effort to master the past in order to control rituals among Balkan nations: the cult of the In the context of Bosnia and Herzegovina, the myth of returning to the past. the future. Even though monuments mostly ancestor. It denotes a static timeless past for symbolical presentation of the National Libera- commemorated fallen soldiers, they were which the living must repay the dead, whereas tion War had a great significance because its Precisely because of the symbolic significance also used to articulate a spirit of optimism the fallen fighter symbolises a new future and main battles and offensives were fought on of Bosnia and Herzegovina (as representation and collective will directed towards a utopian a new utopian reality which the survivors need the country’s territory; also, in 1943, the new of a ‘miniature Yugoslavia’), the consequences classless society. The spirit of the deceased to build. Yugoslavia was established in in the second following the collapse of the social system and ought to inspire both those who have survived session of the Anti-Fascist Council of People’s the Yugoslav idea of ‘brotherhood and unity’ the war and new post-war generations to Close to the monument of Boško Buha stands Liberation of Yugoslavia (AVNOJ) in the north- were more tragic there. One of the reasons further pursue revolutionary accomplishments another one commemorating soldiers who ern Bosnian town of Jajce. The multiethnic life why the war between the ‘fraternal’ nations in peace. fell during the First World War I. In the 1990s, in Bosnia and Herzegovina alone seemed to was so blood-soaked is that the community

20 began to fall apart internally, and the ideology Foca, Ferhadija in Banjaluka, John the Baptist impression that crimes are the only para- namely Croatia and Serbia. Thus, in the south- which people believed in – socialism with a Church near Jajce... The perpetrators of these digms to be embedded within the collective western Bosnian town of Tomislavgrad, stands human face – was abandoned. This inner de- acts were running away from themselves, from memory? Today, no great ideology exists that a monument showing the medieval Croatian cay gave rise to ethno-nationalistic fantasies their own past, seeking refuge in a mythical could give meaning to the victims as part of King Tomislav. The monument embodies a and identities that were based on exclusion past of holy kings and ancestors, who they a vision of future progress and improvement. mythical past aimed at legitimising national and the denunciation of once ‘fraternal’ na- believed would protect and renew their own Hence monuments that could form a new sovereignty over a certain territory as well as tions as hostile, criminal ones. Neighbouring ‘national fabric’. political consciousness are not built anymore. state autonomy. Therefore the medieval king nations started to disown their own past and However, a need of the people - of those who represents neither elitism that rises above the began finding an enemy within themselves. Even though the fate of Yugoslavia’s disinte- survived and feel remorse (among them the working class, nor does he embody any aristo- Thus ‘brotherhood and unity’ between frater- gration with all its tragic consequences, be- author of these lines) – still exists to express cratic or divine nobility. Instead he illuminates nal national turned into fratricide: the murder came fully visible during the war in Bosnia and closeness to those who have perished. A rare the origin of exclusive national will, the power of the brother. Herzegovina and was perhaps most notably example is the memorial cemetery in Potočari, of national unity and harmony. On the other woven into monuments in the country, not all close to Srebrenica. Through the simplic- hand, the general commercialization of society In this inextricable web of transition processes of the monuments were expressions to con- ity of its smooth stone and the names of the stultifies the meaning of public good, leading during the 1990s, monuments and citizens in stitute ‘political authority’ in times of war. On deceased written onto it, reflects some sort of to the arbitrary placement of cheap symbols Bosnia and Herzegovina seemed to share a the contrary, they also symbolise a manifold relation of the living towards the dead. It does and superficial memorial inscriptions. An common fate: monuments were demolished tradition of diverse cultures that did not form not emphasize the lament over the Srebrenica example is the sculpture ‘Multi-ethnic Man’, and, at the same time, citizens were killed in opposition to each other, but through subtle genocide but rather expresses an overwhelm- a donation from Italy that was placed in the and imprisoned in concentration camps. The intertwining and constant interaction which ing pain that in its ineffability exceeds rational Svjetlost Park in central Sarajevo. In its imper- demolition of monuments signified the col- had characterised the way of life in Bosnia and imagination and understanding. In this way, sonality and banality, the sculpture seems to lapse of the old political community while the Herzegovina for centuries. The famous ‘Old the monument eludes any narcissistic aware- deny the very idea of multi-ethnicity. emergence of new monuments pointed to the Bridge’ in Mostar, which was destroyed during ness of collective victimisation, the kind of creation of a new political imagination and a fighting in 1993, did not simply represent the which, unfortunately, is all too often part of the Today, in order to create a new political com- new identity. Thus the transition from social- identity of one nation, but it rather opened a ritualized and populist discourse of the politi- munity, or a new unity of Bosnia and Herze- ism to ethno-nationalism was reflected in the place for everyday encounters of manifold, cal and religious elite in Bosnia and Herze- govina, it is necessary to consider all lines of symbolic power of monuments and it was also intertwining identities from diverse nations. govina. separation and the symbolical power that has reproduced in them. In the winds of war that divided us and which is expressed by sculp- swept over Bosnia and Herzegovina in the Remembrance in Bosnia and Herzegovina The current socio-political climate is marked tures and monuments. Then, finally, we may 1990s, not only were communist monuments today by the Dayton Peace Agreement of 1995 that be able to let out the cathartic cry of ‘liberation destroyed in the name of ethno-national poli- Ultimately, the question arises as to how ended – or better: froze – the war and repre- from the bloody past’ and thereby at the same cies. but also any cultural heritage that now trauma experienced by the victims during sents an intersection of contradictory pro- time embody the sense for new multi-ethnic represented an enemy body in ‘our nation’ the wars in Bosnia and Herzegovina can be cesses that are reflected by newly built monu- unity. was removed: such as the Ivo Andrić sculp- expressed through monuments? In which way ments. On the one hand, national aspirations ture in Višegrad, the Old Bridge and Ortho- can a sculpture commemorate the innocents exist regarding the separation of territories and dox cathedral in Mostar, Aladza Mosque in that perished in the past without fostering the their annexation to neighbouring countries,

21 оспорени истории и монументални минати времиња: хрватската култура на сеќавањето

Д-р Вјеран Павлаковиќ ја изгуби својата оригинална функција. Не- стичките окупатори и домашните колабора- ци или претстави на страдањето на жртви- кои споменици добија нови значења, други ционисти. Режимот на усташките колабора- те на фашистичкиот терор. Многу партиза- Јавните споменици се можеби највидливите беа уништени или оштетени, а во многу слу- ционисти во текот на Втората светска војна ни беа претставени во борба или како го но- примери на културата на сеќавањето на една чаи беа изградени нови споменици за да ги во Хрватска почна геноцидна кампања про- сат оружјето, додека друг чест мотив ги земја и затоа се често во центарот на кон- отсликаат независните земји што биле дел тив Србите, Евреите, Ромите, и ги прогону- претставуваше партизаните како носат ра- троверзиите што се јавуваат во периоди- од поранешна Југославија. Модерната, де- ваше Хрватите што ѝ се спротивставија на нети другари. Жените најчесто беа прет- те на политичка транзиција. Социјалистичка нешна Хрватска која е родена од трауматич- диктатурата на усташите. Усташите ја осно- ставувани како ужалени мајки или како ци- Југославија изгради илјадници споменици, ниот дваесетти век што се карактеризира со ваа Независната држава Хрватска - НДХ вилни жртви, иако повремено можеа да се статуи и спомен-плочи за да ја одбележи по- подемот и падот на многу царства, држави (Nezavisna Država Hrvatska), која беше не- видат и претстави во кои држеа пушка во бедата на партизаните во Втората светска и идеологии, може да послужи како интере- зависна само според името затоа што рака, како на пример, на централниот спо- војна и, уште поконкретно, за да го оправ- сен пример за проучување на тоа како исто- беше поделена и окупирана од Германија и меник во Сисак. Иако во крајна линија кому- да повоениот режим. Покрај другите ви- риската нарација била дефинирана (и реде- Италија, а признаена само од режимите што нистичката партија ја регулираше содржи- дови на сеќавање што не се нужно физич- финирана) преку јавните споменици, особено беа на страната на Оската. Тие што беа уби- ната на спомениците, локалните и регио- ки (национални празници, национални сим- оние поврзани со Втората светска војна. ени на „погрешната страна“ или оние што налните иницијативи и стилови значеа дека боли, институции, итн.) спомениците игра- беа ликвидирани во повоените комунистич- сеќавањето на војната не беше само процес ат значајна улога во славењето на побе- Спомениците, како и сите меморијални лока- ки масакри беа избришани од културата на што се одвиваше одгоре надолу, туку беше дите на една нација и во одбележувањето ции, не ги означуваат само историските на- сеќавањето во новата југословенска држа- определуван во согласност со интересите на споменот на починатите. Но токму за- стани што националните елити сакаат да би- ва. Ова ги вклучуваше колаборационисти- на различни групи. Во Истра на споменици- тоа што тие се физички објекти, сеедно дат запомнети, туку и настаните кои преку те во другите делови на Југославија, како те имаше и хрватски и италијански тексто- дали се работи за камена плакета на која исклучување или цензорство, треба да би- на пример, српските и црногорските четни- ви и го истакнуваа фактот дека овој регион ѝ е опишан историски настан или за масив- дат заборавени. Транзициските влади че- ци и словенечките белогардејци. Пробле- бил вратен на хрватската татковина откако на победничка арка, спомениците прет- сто треба да се справуваат со споменични- мот во Хрватска, како и во некои други пора- била под фашистичко владеење од крајот на ставуваат официјално толкување на ре- те наследства на нивните претходници, а тоа нешни комунистички земји, како на пример, Првата светска војна. Во Далмација, отпорот жимот на минатото, а и ја предизвикува- е особено застрашувачка задача за земјите Литванија, Латвија, Естонија и Словачка, против венециското владеење бил претста- ат способноста на новата власт да го над- што изникнуваат од диктатури или од дру- беше што во 1990-тите на колаборациони- вен како дел на некои спомен-обележја, како мине проблематичното историско наслед- ги репресивни политички системи. Поната- стите им беше припишана нова улога на па- на пример, овие на островот Корчула. Во де- ство. Оттаму, градењето, уништувањето, му, овие влади се соочени со прашањето триоти и на антикомунисти, додека нивната лови на континентална Хрватска со претеж- реставрирањето или цензурирањето на спо- дали меморијалните простори ќе служат улога во холокаустот и други ѕверства беше но хрватско население, текстовите на стату- мениците на една земја им овозможува на како алатка за помирување или како тра- отфрлена како комунистичка фабрикација. ите и на спомен-плочите се однесуваа на по- интелектуалците и на истражувачите да ана- ги на вина што ги забрзуваат неразрешени- добрата иднина што ја понудила комунистич- лизираат како политичките елити се тру- те конфликти. Така, спомениците во Хрватска имаа иде- ката револуција. За хрватските Срби, ан- дат да го пренесат својот идеолошки свето- олошки и етнички компоненти што вари- тифашистичкиот отпор стана составен дел глед и да ги анализираат механизмите што Културното сеќавање на Хрватска на раат од регион до регион, додека на многу од нивниот идентитет, а спомениците во оп- ги користат за преобликување на минато- социјалистичкиот период се состоеше од други семејства и жртви на комунистичката штините со српско мнозинство функциони- то за да му дадат современа политичка ле- споменици кои не само што го нагласува- репресија не им беше дозволено јавно да се раа како потсетници на усташкиот терор. На гитимност. Распаѓањето на комунизмот и ат револуционерниот аспект на партизан- сеќаваат на нивните починати. Во 1950-тите овие спомен-обележја често беше користено на југословенската држава значеше дека ското движење, туку и еднаквоста на Србите и во 1960-тите, спомен-обележјата често кириличното писмо, што во 1990-тите хрват- топографијата на партизанските споменици и Хрватите во нивната борба против фаши- беа херојски претстави на партизански бор- ските националисти го доживуваа како туѓ

22 елемент во посакуваниот проект за изградба од разни оружја, целосно уништување од беше претворена во хрватски културен цен- сеќавање што промовира помирување. Се- на државата. паравоените или хрватските војници, како тар. Многу други споменици, иако без очи- пак, црвено-црната поделеност на Хрватска и подигање нови споменици со контра- гледни комунистички симболи, сепак беа и духовите од Втората светска војна продол- До 1960-тите се појавија нови трендови во нарации што го ослободуваа усташкиот ре- уништени или тешко оштетени. Вистински- жуваат да влијаат врз домашната и надво- изградбата на споменици поврзани со Вто- жим од фашистичките карактеристики. На- от обем на оваа култура на амнезија пока- решната политика. Повторната изградба на рата светска војна: апстрактни изведби кои падите од страна на Југословенската народ- жува дека хрватската држава во 1990-тите уништениот партизански споменик во градот веќе не ја пренесуваа дословно идеолош- на армија, што сè уште ги користеше комуни- го толерираше нападот на партизански- Срб, место на масовно востание во 1941 го- ката порака, туку беа естетски софисти- стичките симболи во 1991 година, ги прово- те споменици, особено кога се има пред- дина, претставуваше промена на национално цирани уметнички дела што го надминуваа цираше тие што се бореа за хрватска неза- вид дека ниеден поединец не беше гонет за ниво на партизаните и на српско-хрватските строгиот догматизам на ранокомунистич- висност да ја празнат својата лутина врз спо- оштетување на културното наследство на односи, но десничарските групи организи- ката диктатура. Колосалните форми на Ду- мениците на кои имаше комунистички прет- земјата. Опустошувањето на споменици- раа контра-комеморација што покажува дека шан Џамоња (како на пример, споменикот во стави. Здружението на антифашистички ве- те беше особено интензивно во регионите оспорените нарации во минатото сè уште се Подгариќ) и мистичниот симболизам на Бог- терани на Хрватска процени дека над три што беа најзафатени од војната, како на при- појавуваат на некои локации на сеќавање. дан Богдановиќ (цветот во Јасеновац) најави илјади партизански споменици биле оште- мер, Далмација, Лика, Бановина, Кордун и Друг историски чекор беше направен во ново доба за спомениците кои сега прет- тени или уништени во 1990-тите, а во некои Славонија. Всушност, цела нова култура на октомври 2010 година, кога Јосиповиќ при- ставуваа оригинални и автохтони уметнич- случаи, нападите продолжиле и во следна- сеќавања поврзани со Татковинската војна суствуваше на откривањето на спомени- ки дела со голем формат. Експериментал- та декада: споменикот на народните херои ги замени лузните во пејзажот со спомени- кот на девет постари српски цивили убие- ните инспирации од споменичното творешт- на главните гробишта во Загреб беше оште- ци што ја одразуваа естетиката и нарациите ни во селото Вариводе по акцијата „Бура“ во не беа искористени при проектирањето тен во 2001 година, споменикот на Тито во поврзани со изградбата на хрватската наци- (1995 година), и кога за првпат беше изгра- на станбени објекти и тие, во најголем број неговиот роден град Кумровец беше униш- онална држава. Опасноста е во тоа што по- ден официјален споменик на српските жртви случаи, останаа монолитни, сиви и нехума- тен во 2004 година, а споменикот на српски- вторно „погрешната страна“, во овој случај во Татковинската војна. Ова беше јасен знак ни станбени комплекси што сè уште слу- те жртви во селото Пркос беше тешко оште- заедницата на хрватските Срби (конкрет- дека Јосиповиќ ќе продолжи да го исполну- жат како предупредувања за пропустите на тен есента 2010 година. но, цивилните жртви на војната), е исклуче- ва своето ветување за почитување на жртви- социјалистичката утопија што ја ветуваше на од политиката на културното сеќавање на те од сите страни, не само од Втората свет- режимот. Насилничкиот напад на партизанските спо- државата; со други зборови, се повторуваат ска војна, туку и од поновите конфликти, во меници во 1990-тите не претставуваше само грешките на претходниот режим. обид да се деполитизираат тие трауматски Избувнувањето на насилството во деведе- превреднување на минатото, тоа беше си- сеќавања. Сепак, лузните што останаа по сеттите, падот на комунистичкиот монопол стематски напад на антифашистичките вред- По смртта на Туѓман, 1999 година, политич- војните во 1990-тите значи дека треба да по- над историските нарации, како и појавата на ности на кои се темелеше модерна Евро- ката клима се смени до таа мера што веќе не мине уште време пред историјата на Втора- нови или на претходно потиснати форми на па по 1945 година. Понатаму, очигледно се толерираше отворената употреба на фа- та светска војна да престане да биде боиш- колективно сеќавање, значеше дека хрват- беше дека претставува обид на радикални- шистички симболи и што можеа да бидат ре- те на современата политика во поранешна ската крвава војна за независност беше те националисти да го избришат сеќавањето ставрирани уништените споменици. Прет- Југославија. придружена со напад на физичките симбо- на малцинството хрватски Срби. На при- седателите Стјепан Месиќ (2000 - 2010) и ли на претходниот режим, имено споменич- мер, имињата на жртвите на усташкиот ма- Иво Јосиповиќ (2010 – досега) беа клучни во ното наследство. „Цензурирањето“ на пар- сакр во Глина, вклучувајќи ги и цивилите што менувањето на ставот на државата кон ан- тизанските споменици подразбираше не беа запалени живи во црква, беа отстране- тифашистичкото наследство, вклучувајќи само нивно отстранување од страна на но- ти од локацијата на споменикот што ја од- го и повторното подигнување на уништени- вите власти, туку и вандализам, оштетување бележуваше трагедијата, а спомен-куќата те споменици и негувањето на култура на

23 contested histories and monumental pasts: croatia’s culture of remembrance

Dr Vjeran Pavlaković cases new monuments were built to reflect the and Roma, and persecuted Croats who op- grieving mothers or civilian victims, although independent countries that used to be part of posed the Ustaša dictatorship. The Ustaše occasionally they could be seen carrying a Public monuments are perhaps the most the former Yugoslavia. Modern-day Croatia, established the Independent State of Croatia gun in their hand, as on the central monu- readily visible examples of a country’s culture emerging from a traumatic twentieth century (NDH – Nezavisna Država Hrvatska), which ment in Sisak. Although the Communist Party of remembrance, and are therefore also often characterized by the rise and fall of multiple was independent in name only, since it was ultimately regulated the content of the monu- at the center of controversies during periods empires, states, and ideologies, provides an divided and occupied by both Germany and ments, local and regional initiatives and styles of political transitions. Socialist Yugosla- illuminating case study in how its historical Italy and was recognized only by pro-Axis meant that remembrance of the war was not via built thousands of monuments, statues, narrative has been defined (and redefined) regimes. Those killed in fighting on the “wrong just a top down process, but was negotiated and memorial plaques to commemorate the through public monuments, especially those side” or those who were liquidated in post-war with various group interests. In Istria, the Partisan victory in the Second World War and, related to the Second World War. communist massacres were erased from the monuments featured both Croatian and Italian more specifically, to provide legitimacy for the culture of remembrance in the new Yugoslav texts, and emphasized the fact that this region postwar regime. Along with other types of re- Monuments, like all memorial sites, indicate state. This included collaborators in other was “returned” to the Croatian homeland after membrance which are not necessarily physical not only the historical events national elites parts of Yugoslavia, such as Serb and Monte- being under fascist Italian rule since the end (public holidays, national symbols, institutions, want remembered, but also those events negrin Četniks and Slovenian White Guards. of the First World War. In Dalmatia, imagery of etc.), monuments play an important role in which, through exclusion or censorship, ought The problem in Croatia, as in some other resistance to Venetian rule was incorporated celebrating a nation’s victories and com- to be forgotten. Transitional governments of- former communist countries such as Lithuania, into some memorials, such as the ones on memorating its dead. But precisely because ten have to deal with the monumental legacies Latvia, Estonia, and Slovakia, was that in the the island of Korčula. In parts of continen- they are physical objects, whether a stone of their predecessors, an especially daunting 1990s the collaborators were recast as patri- tal Croatia with mostly Croat populations, plaque describing a historic event or a mas- task for countries emerging from dictatorships ots and anticommunists, while their role in the the texts on statues and plaques referred to sive victory arch, monuments both represent or other repressive political systems. More- Holocaust and other atrocities was dismissed the better future offered by the communist a regime’s official interpretation of the past as over, these governments are faced with the as a communist fabrication. revolution. For Croatian Serbs, the antifascist well as challenge a new administration’s ability question of whether or not memorial spaces resistance became an integral part of their to overcome a problematic historical legacy. will serve as tools for reconciliation or as fault The monuments in Croatia, thus, had both identity, and monuments in municipalities with Thus the construction, destruction, restora- lines that perpetuate unresolved conflicts. ideological and ethnic components which a Serb majority functioned as reminders of the tion, or censorship of a country’s monuments varied from region to region, while many other Ustaša terror. These memorials often used allows scholars to analyze how political elites Croatia’s cultural memory during the social- families and victims of communist repression Cyrillic script, which in the 1990s was seen by seek to transmit their ideological worldview ist period consisted of monuments which not were not allowed to publicly remember their Croatian nationalists as a foreign element in and the mechanisms they use in molding the only emphasized the revolutionary aspect dead. In the 1950s and 1960s, the memorials the desired state-building project. past for contemporary political legitimacy. The of the Partisan movement, but the equality often featured heroic depictions of Partisan dissolution of communism and the Yugo- of Serbs and Croats in fighting against the fighters or the suffering of victims of fascist By the 1960s new trends appeared in the con- slav state meant the topography of Partisan fascist occupiers and domestic collaborators. terror. Many Partisans were shown in battle or struction of monuments related to the Second monuments lost their original function. Some The Ustaša collaborationist regime during the carrying their weapons, while another common World War: abstract designs that no longer monuments obtained new meanings, others Second World War in Croatia embarked on motif depicted Partisans carrying wounded bluntly delivered an ideological message, but were destroyed or damaged, and in many a genocidal campaign against Serbs, Jews, comrades. Women were generally shown as were aesthetically sophisticated works of art

24 transcending the rigid dogmatism of the early dence to vent their anger at the monuments that no individuals were ever prosecuted for shift at the national level towards the Parti- communist dictatorship. Dušan Džamonja’s which also featured communist imagery. The the damage to the country’s cultural heritage. sans and Serb-Croat relations, but right-wing colossal shapes (such as the monument in Association of Antifascist Veterans of Croatia The devastation of the monuments was par- groups organized a counter-commemoration Podgarić) and Bogdan Bogdanović’s mysti- estimated that over three thousand Partisan ticularly extensive in regions mostly affected that indicate that contested narratives over the cal symbolism (exemplified in the Jasenovac memorials were damaged or destroyed in the by the war, such as Dalmatia, Lika, Banovina, past still play out at certain sites of memory. Flower) heralded a new era of monuments 1990s, and in some cases the attacks contin- Kordun, and Slavonia. Moreover, an entirely Another historic step was taken in October which represented unique and autochthonous ued into the following decade: the monument new culture of memory related to the Home- 2010, when Josipović attended the unveiling artistic production on a large scale. The ex- to the People’s Heroes in Zagreb’s main cem- land War transformed the scarred landscape of a monument to nine elderly Serb civilians perimental inspirations in monument produc- etery was damaged in 2001, Tito’s monument with monuments that reflected the aesthetics killed in the village of Varivode in the aftermath tion never quite transferred to the design of in his hometown of Kumrovec was destroyed and state-building narratives of the Croatian of Operation Storm (1995), the first time an housing units, which for the most part resulted in 2004, and a monument to Serb victims in nation-state. The danger is that once again official monument was built for Serb victims of in monolithic, grey, and dehumanizing apart- the village of Prkos was heavily damaged in the “wrong side”, in this case the Croatian the Homeland War. This was a clear sign that ment complexes that still serve as warnings to the fall of 2010. Serb community (specifically civilian victims of he would continue to pursue his promise to the flaws of the socialist utopia promised by the war), is being excluded from the cultural honor the victims from all sides, not only from the regime. The violent attack on the Partisan monuments memory politics of the state; in other words, the Second World War but from more recent in the 1990s was more than just a reevalua- the mistakes of the previous regime are being conflicts, in an effort to depoliticize those The outbreak of violence in the 1990s, the tion of the past, but a systematic assault on repeated. traumatic memories. However, the lingering collapse of the communist monopoly on his- the antifascist values that modern Europe was scars of the wars in the 1990s means that still torical narratives, and the emergence of new based upon after 1945. Furthermore, it was After Tuđman’s death in 1999, the political more time needs to pass before the history of or previously suppressed forms of collective evidently an effort by radical nationalists to climate changed enough that the open use of the Second World War ceases to be a battle- remembrance meant that Croatia’s bloody war erase the memory of Croatia’s Serb minor- fascist symbols was no longer tolerated and ground for contemporary politics in the former for independence was accompanied by an ity. For example, the names of the victims that the destroyed monuments could slowly Yugoslavia. attack on the physical symbols of the former of an Ustaša massacre in Glina, including be restored. Presidents Stjepan Mesić (2000- regime, namely the monument heritage. The civilians who were burned alive in a church, 2010) and Ivo Josipović (2010-present) were “censorship” of Partisan monuments included were removed from the site of the monu- instrumental in changing the state’s attitude not only their removal by the new authorities, ment commemorating the tragedy, while the towards the antifascist legacy, including the but vandalism, damage from various weap- memorial house was transformed into a rebuilding of destroyed monuments and fos- ons, complete destruction by paramilitaries Croatian cultural center. Many other monu- tering a culture of remembrance that promotes or Croatian soldiers, and the erection of new ments without overt communist symbols were reconciliation. Yet Croatia’s red-black divide monuments with counter narratives absolving nevertheless destroyed or heavily damaged. and the ghosts of the Second World War the Ustaša regime of its fascist characteristics. The sheer scale of this culture of amnesia continue to affect both domestic and for- The attacks by the Yugoslav People’s Army, indicates that the Croatian state in the 1990s eign politics. The rebuilding of the destroyed which still used communist symbols in 1991, tolerated the attack on Partisan monuments, Partisan monument in the town of Srb, site provoked those fighting for Croatian indepen- especially when it is taken into consideration of a massive uprising in 1941, represented a

25 војна на симболи: сеќавањето во косово

Шкељзен Малиќи и религиозното наследство на најдревните не била само српска битка против Османли- За вторите, свето место е споменикот на времиња, но и на најскорешните. ите, туку дека била соочување на здружени Призренската лига, музејски комплекс во По период од неколку децении во соција христијански сили од Балканот во кое уче- градот Призрен. Во 1878 година таму се од- листичка Југославија, кога спомен- Местата кои Србите сакаат да ги одбеле- ствувале и албанските принцови. ржал историски конгрес на албанските вода- обележјата на Косово имаа тенденција жат како свети се средновековните мана- чи за време на кој била напишана и објавена да ја претставуваат заедничката култура, стири, посебно Пеќската Патријаршија, што Србите ги сметаат средновековните цркви посакуваната програма за создавањето на распаѓањето на Југославија во 1990-тите е историското седиште на Српската право- и манастирите во Косово за вид на истори- Албанската независна држава. исто така го преобрази симболичкиот ред славна црква, каде што свечено се ракопо- ска сопственост што го гарантира српски- на „заедничкото социјалистичко сеќавање ложува српскиот партријарх. Косовските от суверенитет врз Косово. Албанските ра- Како што е наведено погоре, поделбите и од минатите векови“. Сеќавањето на Косо- Срби (и тие во Србија), пак, ѝ даваат посеб- кописи и историографија ѝ се спротивста- конфликтите околу Косово во последните во радикално се распадна исто како и поли- но значење на Кулата Газиместан, споме- вуваат на оваа идеја со тоа што се сомне- два века не оставија простор за создавање тичките и територијалните аспирации на две- ник изграден 1952 година што ја одбележува ваат дека овие цркви и манастири се само на сеќавање и споменици што би симболи- те главни етнички заедници на Косово, Ал- Косовската битка од 1389 година. Оваа бит- српски. Најстариот дел од ова српско на- зирале заеднички живот или некаква дру- банците сочинуваат околу 88% од населени- ка навистина била фатална за средновеков- следство досега до Византиското царство га особеност на Косово што би ја поддржа- ето, а Србите сочинуваат помалку од 10%. ното српско кралство затоа што претставу- и укажува на окупацијата и на владеењето ле сите заедници што живеат таму. Затоа од Сеќавањето отелотворено во албанските ва настан после кој Србија беше окупирана на Косово од страна на Србите вo 13. и 14. тој период нема никакви спомен-обележја спомен-обележја веќе нема никаква допир- од страна на Отоманското царство. Модер- век кога Албанците како домородно насе- посветени на сеќавањето и на взаемното на точка со српското сеќавање и спомен- ната традиција да се одбележува оваа битка ление исто така биле Христијани. Затоа се почитување на сите Косовари. обележја. на Видовден, што се слави на 28. јуни, доби верува дека тие споделуваат барем дел од ново значење: враќање или историска од- историјата и од традицијата. Сепак, од една Само во еден кус период после Втора- Србите го отфрлаат тоа што го слават и го мазда затоа што Србите што се собираат кај страна стои исламизацијата на мнозинство- та светска војна, од 1945 година до доцни- одбележуваат Албанците, а Албанците го Кулата Газиместан велат дека на овој ден се то албанско население за време на Ото- те 80-ти, се создадоа услови за изградба на одбиваат она што го одбележуваат и сла- сеќаваат на волјата на храбрите и на Видов- манската окупација, како и долгогодишно- споменици чија цел беше „заедничкото“ и ват Србите. Можеме да го замениме збо- денскиот завет според кој: „Косово било, е то користење на ова наследство од страна почитувањето на сите. Во комунистичките рот „одбиваат“ со зборот „мразат“. Иако не и ќе остане засекогаш српско“. Повторното на православната црква, што дава впечаток времиња под водството на Јосип Броз Тито би згрешиле, сепак, такви генерализации не губење на Косово 1999 година, кога интер- дека ова христијанско наследство е српско. се тврдеше дека сите народи и национално- се пожелни при опишување на општестве- венираше НАТО за да помогне да се заврши сти кои живеат во Југославија се еднакви. ните појави, иако сепак се чини некако по- косовско (албанско)-српскиот конфликт, го Покрај тоа што ги оспоруваат српските исто- Во тоа време на Косово се подигнаа многу малку погрешно ако чинот го опишеме како оживеа митот за Видовденскиот завет за по- риски тврдења, идеолозите на Косово не ин- споменици што потсетуваа на славните мо- „одбивање“. Ова остава малку простор за вторната загуба што еден ден ќе се претво- систираат на заедничко наследство на оваа менти на револуцијата и на комунизмот или почитување на сеќавањето и на хероите на ри во победа. византиска потпочва, туку го нагласуваат по- што им оддаваа почит на мачениците од ан- другата страна, но дефинитивно доаѓаме до себниот идентитет отелотворен во симбо- тифашистичката војна. заклучок дека не постои херој или сеќавање Од друга страна, за Албанците е бесмис- лите од старите времиња пред Србите (или што симболизира некоја заедничка вред- лено славењето на изгубената битка и на уште поопшто: Словените) да дојдат на Бал- Најзначајни споменици беа оние што ги од- ност. Понатаму, постојните спомен-обележја Видовден. Сметаат дека тоа е српски на- канот. Во овие симболи спаѓаат тие на ста- бележуваа битките на партизанските брига- на Косово, како старите, така и новите, слу- ционалистички измислен мит кој се теме- рите Дарданци, како и тие на албанскиот от- ди на Косово, како на пример, споменикот на жат како оправдување за продолжување ли на извртување и на присвојување на пор против Отоманските освојувачи (изгра- партизаните-рудари во Митровица. Во дру- на војната на симболи помеѓу двете заед- историјата. Во согласност со историски- дени врз основа на култот на национални- га категорија на сеќавање и одбележување ници. Главното бојно поле во оваа подел- те докази за Битката на Косово, албанските от херој Ѓерѓ Кастриот Скендербег) и тие од спаѓаа спомениците што оддаваа почит на ба на сеќавањето влијае врз историското историчари, а и не само тие, тврдат дека таа времето на албанското национално будење. познати херои и маченици од антифашистич-

26 ката војна, како на пример, споменикот на војната во 1998 - 1999 година. По проме- во што нè потсетуваат на последната војна рие Степановиќ Шчербина во Митровица. Боро Вукмировиќ и Рамиз Садику во При- ните што настанаа на Косово кон крајот и нејзините маченици. Покрај спомениците Пред војната беше поставен во јужниот дел штина. Всушност, секоја општина во Косово на 1980-тите и 1990-тите, спомениците од на хероите на илегалниот отпор и војната на на градот, што сега им припаѓа на Албанци- имаше свои камени плочи, статуи, гробници социјалистичките времиња беа уништени или КЛА, Адем Јашари (Преказ), Зенун Пајазити те. Го отстранија 2001 година, а Србите по- на маченици, како и спомен-паркови. На тие оставени без почитување и институционална (Приштина), Агим Рамадани (Гњилане) и Фех- тоа го вратија 2007 година во северниот дел места се организираа годишни собири што грижа. Се чинеше како да исчезнале прекуноќ ми Агани (Приштина), изградени се и споме- на градот што сега им припаѓа на Србите. ги одбележуваа хероизмот, жртвувањето на идеологијата и ветувањето на Тито за брат- ници на историски херои. Некои примери се Значи, додека Албанците му оддаваат почит мачениците и победата на револуцијата. ство и единство. (Тито обично повторуваше споменикот на Скендербег пред зградата на на Западот, Србите во Косово покажуваат во секој негов говор „Единството и братство- Владата и на Собранието на Косово, како и почитување кон Русија, како сè уште да жи- Во Косово, најраспространет беше култот на то на југословенските народи треба да се чува споменици на познати личности, како на при- вееме во време на студената војна. Црногорецот Боро Вукмировиќ и на Алба- како зеницата на окото“; по него, Југославија мер, Мајка Тереза (Приштина), Бил Клинтон нецот Рамиз Садику, двајца пријатели и во- се распадна по низата братоубиствени војни!). (Приштина), и споменикот за благодарност Можеби е потребно повеќе време пред да се дачи на комунистичкото движење од Пеќ, Прекуноќ исчезнаа и почитувањето на споме- до интервентните сили (споменикот на НАТО појави потреба од заеднички споменици во кои беа егзекутирани заедно во Ландови- ниците на револуцијата и на братството и на во Призрен). Косово. ца близу Призрен, на 14. април 1943 годи- единството. на. Оваа историја на мачеништво се преда- Карактеристичен за повеќето вакви нови ваше во училиштата на Косово и се спом- Некои споменици беа уништени, особе- споменици е недостигот на квалитет во нуваше во јавниот дискурс во секоја мож- но статуите на јавните места, но и некои од смисла на местото каде што се поставени и на прилика како пример на интернационали- големите спомен-комплекси како тие во нивната уметничка вредност. Споменикот со зам, братство и единство. Многу училишта, Црнољево и во Ландовица. Гробниците на кој му се оддава почит на Бил Клинтон е при- институции и улици беа именувани како Боро мачениците во Приштина се затворени, сега мер за споменик со лош квалитет кој беше и Рамиз, како на пример, големиот култу- таму се погребани некои маченици од по- јавно критикуван. Уметниците не беа консул- рен и трговски комплекс што беше изграден следната војна во Косово. Во еден дел, во тирани за мислење во врска со изградбата во 1970-тите во центарот на Приштина. Се- 2006 година беше погребан првоизбраниот на овој споменик. Други статуи и споменици пак, можеби ова беше последниот потфат на претседател на Косово, д-р Ибрахим Руго- изградени низ цело Косово исто така прет- Косово што ја симболизираше официјалната ва (во тоа време под протекторат на ОН, не ставуваат интересен соц-реалистички умет- комунистичка политика на поранешната како независна држава). Некои од спомени- нички стил што не постоеше претходно на југословенска федерација во однос на ед- ците од Народноослободителната војна беа Косово. По 1999 година, овие стилови поч- наквоста на народите и на националностите. неуспешно минирани како тој во центарот на наа да се увезуваат од Албанија каде што се Приштина или тој во Пеќ, или пак било поба- користеа како задолжителен стил во време- Покрај ова единство, некои политики кон Ко- рано да се отстранат, но преживеале главно то на комунизмот, а скулпторите од тоа вре- сово беа контрадикторни: во 1950-тите и благодарение на меѓународни интервенции. ме сега работат во Косово. во 1960-тите имаше елементи на прогон и Знаејќи дека ситуацијата на овие споменици постојана бруталност од страна на полицијата, е неповолна поради недостиг од почит и гри- Од друга страна, спомениците на косов- но во исто време, во доцните 1960-ти и 1970- жа, само прашање на време е кога ќе бидат ските Срби што беа поставени за време на ти, ова единство овозможи Косово и Албан- отстранети. владеењето на Милошевиќ, по војната беа ците да уживаат во поголема автономија. Се- отстранети од местата каде што домини- пак, по смртта на Тито се вратија методи- По 1999 година, на местата на старите ко- раат Албанците, додека уште се присут- те на полициска бруталност и дојде дури и мунистички споменици, беа изградени не- ни во српските енклави. Интересен при- до укинување на автономијата, како и до колку стотици споменици и статуи во Косо- мер е споменикот на рускиот конзул Григо-

27 the war of symbols: remembrance in kosovo

Shkëlzen Maliqi religious heritage of the most ancient times, to historical evidence of the Battle of Kosovo, the Albanians’ resistance against the Otto- yet the most recent times as well. Albanian historians, and not only they, claim man invaders (built on the cult of the national After a period of several decades in socialist that it wasn’t just a Serbian battle against hero Gjergj Kastriot Skanderbeg) and those Yugoslavia, when memorials in Kosovo tended What Serbs want to commemorate as holy Ottomans, but that it was a confrontation of from the time of the awakening of the Albanian to represent common culture, the dissolution places are the medieval monasteries, most joined Christian forces from the Balkans in modern national revival. For the latter one, a of Yugoslavia in the 1990s also overthrew the notably the Patriarchate of Peja/Peč, which which Albanian Princes participated as well. holy place is the monument of the League of pretended symbolic order of the ‘common is the historical seat of the Serbian Ortho- Prizren, a museum compound in the town of socialist remembrance of the past centuries’. dox Church where the Serbian Patriarch is Serbs consider the medieval churches and Prizren. There in 1878, the historical congress Remembrance in Kosovo radically broke up solemnly ordained. Meanwhile, Kosovo Serbs monasteries in Kosovo as a type of historical of Albanian leaders took place during which just like the political and territorial aspirations (and those in Serbia) give special importance possession that guarantees Serbia’s sover- the desired program for the making of the of the two main ethnic communities in Kosovo, to the Gazimestan Tower, a monument built eignty over Kosovo. Albanian writings and Albanian independent state was written and the Albanians that compose around 88% of in 1952 commemorating the Battle of Kosovo historiography opposes this idea by doubting issued. the population, and the Serbs that make up in 1389. This battle was indeed fatal for the that these churches and monasteries are only less than 10%. The remembrance embodied medieval Serbian kingdom because it marked Serbian in their affiliation. The oldest part of As stated above, divisions and conflicts over by the Albanian memorials does not match the event after which Serbia was occupied by this orthodox heritage reaches back to the Kosovo in the last two centuries have left no any more at any point the Serbian remem- the Ottoman Empire. The modern tradition of Byzantine Empire and points to the occupation space for creating remembrance and monu- brance and memorials. commemorating this battle on St. Vitus Day and rule of Kosovo by Serbs in the 13th and ments that would symbolise a common life, (Serbian: Vidovdan) which is celebrated on the 14th century when Albanians as an indigenous or any particularity of Kosovo that would What Albanians celebrate and commemo- 28th of June has taken on a different mean- population were also Christian. Therefore it is be supported by all the communities liv- rate is rejected by Serbs, and what Serbs ing: the one of return or historical revenge believed that they share at least part of this ing there. Therefore there are no memorials commemorate and celebrate is rejected by because Serbs that gather at the Gazimestan history and tradition. However, on the other from this particular time that are dedicated to Albanians. We could replace the word ‘reject’ Tower say that on this day they commemorate side stands the Islamisation of the majority of the remembrance and mutual respect of all and say ‘hatred’ instead. We wouldn’t be both the will of the brave ones and ‘St. Vitus’ the Albanian population during the Ottoman Kosovars. wrong, but such generalisations are usually Oath’ (Serbian: ‘Vidovdanski Zavet’) which occupation, as well as the long time use of not preferred in describing social phenomena - says: “Kosovo has been, is and will remain this heritage by the Serbian Orthodox Church, Only for a short period of time after the Sec- however, it seems less wrong if it is described Serbian forever.” The loss of Kosovo again which has made this Christian heritage be ond World War, from 1945 until the late 80s, as rejection. This leaves space for a bit of in 1999, when NATO intervened to help end perceived as Serbian. conditions were created for the construction respect for the remembrance and the heroes the Kosovo(-Albanian) - Serbian conflict, has of monuments that aimed at ‘commonality’ of the other side, but we definitely come to revived the myth of ‘St. Vitus’ Oath’ of the re- Despite arguing against Serbian historical and respect by everyone. The Communist the conclusion that no hero or remembrance newed loss that one day will turn into victory. claims, Kosovo’s ideologues do not insist on times under Josip Broz Tito claimed to have exists that symbolises any common value. the common heritage of this Byzantine cultural provided equality for all the nations and Furthermore, existing memorials in Kosovo, For Albanians, on the other hand, the celebra- subsoil but emphasise the special identity em- nationalities living in Yugoslavia. At this time, both new and old ones, serve as a pretext to tion of the lost battle and St. Vitus Day is bodied by symbols from ancient times before many monuments were built in Kosovo that continue the war of symbols between the two meaningless. They consider it to be a Serbian Serbs (or more generally: Slavs) came to the recalled glorious moments of the revolution communities. The main battlefield in this divi- nationalistic constructed myth based on dis- Balkans. These symbols include the ones of and Communism, or those that paid tribute to sion of remembrance affects the historical and tortion and appropriation of history. According the ancient Dardanians, as well as those of the martyrs of the anti-fascist war.

28 The most important monuments were those In spite of this unity, some politics towards Rugova, was buried in 2006 (at that time under The artistic community was not asked for an which commemorate the battles of partisan Kosovo was contradictory: In the 1950s and the UN Protectorate and not an independent idea regarding the building of this monument. brigades in Kosovo, such as the monument 1960s there were elements of persecution and state.) Some other memorials of National Also other statues and monuments built all of partisan miners in Mitrovica. To another continued brutality by the police, but at the Liberation War such as the one in the centre of over Kosovo represent an interesting socialist category of remembrance and commemora- same time, in the late 1960s and the 1970s, Pristina or the one in Peja/Peč have been un- realism art style, which in Kosovo did not exist tions belonged monuments honouring promi- this unity made it possible for Kosovo and Al- successfully mined or their removal has been before. After 1999, these styles started to be nent heroes and martyrs of the anti-fascist banians to enjoy a wider autonomy. However, requested, but they survived mainly thanks imported from Albania, where they used to be war such as the Boro Vukmirović and Ramiz after Tito’s death there was a return to the to international intervention. Knowing that the an obligatory style during the time of Com- Sadiku monument in Pristina. As a matter methods of police brutality, and even to the situation for these monuments is dismal, there munism, and sculptors from that time now are of fact, every municipality of Kosovo had its abrogation of autonomy as well as eventually is lack of respect and care, and it’s only a mat- working in Kosovo. own lapidaries, statues, cemeteries of martyrs the war of 1998-1999. ter of time until they will be removed. and memorial parks. In such places, annual On the other hand, monuments of Kosovo gatherings were organised to commemorate Following the changes that took place in After 1999, in the places of the old Communist Serbs that were established in the time the heroism, sacrifice of the martyrs and the Kosovo by the end of the 1980s and 1990s, monuments, some hundreds of monuments of Milosevic’s ruling were removed after victory of the revolution. the monuments of socialist times were and statues were built in Kosovo that remind the war in those places where Albanians destroyed or left without respect and institu- us of the last war and its martyrs. Besides dominate, whereas they still exist within the In Kosovo, most widespread was the cult of tional care. It seemed as if Titos’ ideology and the monuments of the heroes of the illegal Serbian enclaves. An interesting example is the Montenegrin Boro Vukmirović and the Al- promise for brotherhood and unity practi- resistance and the KLA war, Adem Jashari the monument to the Russian consul Grigorije banian Ramiz Sadiku, two friends and leaders cally vanished overnight. (Tito used to repeat (Prekaz), Zenun Pajaziti (Pristina), Agim Stepanović Ščerbina in Mitrovica. Before the of the communist movement from Peja/Peč, himself in every speech he made by saying Ramadani (Gjilan) and Fehmi Agani (Pristina), war it used to stand in the southern part of the who were executed together in Landovica near “The unity and brotherhood of the Yugoslavian monuments of historical heroes have been city, which now belongs to Albanians. They Prizren, on the 14th of April, 1943. This history nations must be preserved as the pupils of built as well. Some examples of these are removed it in 2001 and Serbs then reinstated of martyrdom was taught in schools through- the eyes”; meanwhile, after him Yugoslavia the Skanderbeg Monument in front of the the monument in 2007 in the northern side of out Kosovo and mentioned in the public would fall apart in a series of fratricidal wars!). Government and Kosovo Assembly Building, the city, which belongs to Serbs. So, while discourse whenever possible as an example of And also the respect for the monuments of as well as monuments to well known person- Albanians do homage to the West, Serbs of internationalisation, brotherhood and unifica- the revolution and for brotherhood and unity alities such as Mother Teresa (Pristina), Bill Kosovo show respect to Russia, as if still living tion. Many schools, institutions and streets would disappear overnight as well. Clinton (Pristina), and the monument thanking in the time of the Cold War. were named after Boro and Ramiz– such as a the intervening powers (NATO monument in big sports, culture and trade complex that was A number of these monuments were de- Prizren). Perhaps more time is necessary before the built in the 1970s in the centre of Pristina. Yet stroyed, especially statues in public places, need for common monuments is shown in perhaps this was the last enterprise in Kosovo but also big memorial complexes such as the Characteristic of the majority of these new Kosovo. that symbolised the official Communist politics ones of Caraleva and Landovica. The cemeter- monuments is a lack of quality regarding of the former Yugoslav Federation regarding ies of martyrs in Pristina are out of function, both the area where they are placed and their the equality of nations and nationalities. some martyrs from the last war in Kosovo artistic value. The monument honouring Bill are buried there now. In one part of it, the Clinton is an example of a qualitatively bad first elected President of Kosovo, Dr. Ibrahim monument which has been criticised publicly.

29 меморијалната уметност во србија од балканските војни до денес

Мирјана Пеитлер-Селаков Одбележување на споменот курси – фокусирањето на воените жртви и вана 1947 година. Уште од почетокот беше на паднатите војници величањето на цивилните жртви, беше, исто општествено-политичка организација, соз- Од историска и од политичка перспекти- Симболот на цивилот-војник и неговата под- така, адекватно претставено во формите на дадена од главниот креатор, агитатор и чу- ва, секоја новоназначена власт го дефи- готвеност да се жртвува за татковината не спомениците во јавните простори: војникот вар на официјалната култура на сеќавање нира својот однос кон минатото; со тоа е само величење на сеќавањето на војната, во униформа или спомениците на жртвите на на југословенското комунистичко движење ги реконструира историјата и минати- туку на крајот на 19. век се појавува и како фашизмот. Овие објекти често беа користе- во врска со војната. Претседателот Тито те настани на начин што најмногу одгова- обединувачки елемент на заедницата и така ни како симболи во процесот на општестве- го изрази тоа на основачкиот конгрес на ра на нејзината идеологија, што го вклучу- станува парадигма на национализираните на интеграција на модерната југословенска партијата: „Вие не сте членови на обична ва и „реконструирањето“ на јавниот про- општества. држава. организација... Вашата задача е да бидете во стор. Во процесот на создавање на иден- Во Србија постојат многу споменици поди- првите редови секаде и да продолжите да ја титетот на југословенската заедница, дали гнати во спомен на паднатите војници од Сместувањето во просторот на нова- негувате нашата традиција секаде, да ги за- како кралство на Срби, Хрвати и Словен- Балканските војни и од двете светски војни. та идеологија течеше паралелно со чувате големите достигнувања на народно- ци или како нова социјалистичка заедница, Особено во повоеното југословенско опште- уништувањето на симболите што функцио- ослободителната борба“. еден од клучните обиди беа, несомнено, раз- ство после 1945 година, подигањето споме- нирале во минатото. Мораа да исчезнат сите ните облици на одбележување на Балкан- ници на војниците беше најчестата форма на споменици што сведочеа за историски на- Исто како и другите „активисти на сеќава ските војни, Првата и Втората светска војна споменик. Симболот на паднатиот војник ја стани коишто новата социјалистичка заед- њето“ во Европа, во децениите после Вто- и величањето на паднатите војници и цивил- изразуваше слободата и моќта на ослободи- ница сакаше или да ги избрише или да ги за- рата светска војна, југословенските активи- ни жртви. телната армија. борави или да ги стави во нов контекст. Се- сти применуваа разни методи за зачувување Покрај анализите на спомениците и Основањето на Федеративна Народна Ре- пак, разидувањето меѓу политиката на Тито и создавање на сеќавања на војната. Покрај спомен-обележјата, значајно е и нивното публика Југославија 1943 година на втори- и таа на Сталин во 1948 година значеше де- отворањето музеи, пишувањето хроники перципирање во општеството во тоа вре- от состанок на АВНОЈ (Антифашистичко- финитивно одвојување на југословенскиот итн., нивната најзначајна задача беше да се ме, т.е. потенцирањето на нивната „повр- то Собрание на Народното Ослободување од советскиот комунистички пат. Наспроти подигнат спомениците и да се уредуваат гро- заност“ со населението. Ова најчесто беше на Југославија) во Јајце значеше основање претставата на војникот на Црвената Армија бовите на нивните паднати другари и на дру- остварувано преку настани што се одржу- на нова Југославија водена од Комунистич- се појави симболот на југословенскиот пар- гите жртви на фашизмот. ваа околу овие објекти – единствени места ката Партија и новиот општествен поредок тизан што силно ја промовираше идејата Нивната исклучителна активност на полето на сеќавање што го толкуваа колективното – социјализмот. на партизанската ослободителна борба и на (ре)креирање на сеќавањата јасно ја по- сеќавање и ја создаваа државната историја. нејзината вкоренетост во нацијата. Ова не кажува посветеноста на борците и на држа- Спомен-обележјата и спомен-парковите беа Вградување на државната идеологија само што ја деградираше улогата на Сове- вата кои тежнееле нивната сегашност да организирани како места за сеќавање и на Процесот на освојување на јавниот про- тите до подредена позиција, туку исто така биде во хармонија со оваа конкретна верзија воените трагедии и на хероизмот на бор- стор, т.е. вградувањето идеологија во него создаде и мит за социјалистичкиот пат на на минатото. ците. Нивна цел беше да се реконструира- со креирање нови идеолошки симболи, има- нова Југославија за која се бореле несебич- Но проблемот за кој речиси никогаш не се ат сеќавањата, но и да се вградат во сегаш- ше за цел зајакнување на колективната за- но сите нејзини народи. говореше беше прашањето како граѓаните носта. едница и креирање претстава за оригинал- на Југославија реагираа на илјадниците Сеќавањата секогаш претставуваат процеси но општество. Чувари на сеќавањето денес споменици кои ја одбележуваат народно- на реконструкција. Затоа, тие се нераздвојни Во тоа време во јавните сфери особе- Чувар на сеќавањето на народноослобо- ослободителната војна? Дали навистина од општествениот контекст во којшто се но беа присутни објектите што ги чуваа дителната војна несомнено беше Здруже- ја прифатија и усвоија „новата традиција“ одвиваат. Нашето сеќавање секогаш зависи сеќавањата на жртвите во Втората свет- нието на борците на народноослободител- што ги славеше паднатите борци и жртви- од контекстот во кој живееме. ска војна. Поттикнувањето на два јавни дис- ната војна (СУБНОР), организација осно- те на фашистичкиот терор и дали тие

30 „материјални потсетници“ го поттикну- едуцира. Дали може да го прави тоа сега, во ваат, уништуваат, преименуваат или бришат. kulture grada Beograda, Beograd, 2008. ваа градењето на социјализмот? Со дру- состојбата во која се наоѓа?“. Политичкиот поредок се заснова на интере- ги зборови, дали обичните луѓе, граѓаните си и идеи врз кои може многу успешно да се Grupa autora, Kultura sjećanja: 1945, Disput, на СФРЈ, исто така беа „потрошувачи на Ова и други слични прашања за целта на влијае на симболичко ниво. Така, секоја по- Zagreb, 2009. сеќавања“? спомениците би можеле да се постават за литичка партија создава своја сопствена по- Србија денес, каде што од една страна се литика на историјата. Но не е семоќна, како Halbwachs, Maurice : Les Cadres sociaux de la Церемониите за инаугурација на нови- уништуваат и се распаѓаат спомениците од што не се ни нејзините симболи. mémoire, Paris, 1952. те споменици обично беа помпезни наста- Втората светска војна, а од друга страна, би- За тоа на што ќе се сеќаваат општества- ни со стотици, дури и илјадници учесници зарните меморијални фигури на „омилени- та, за сеќавањата што вреди да се чува- Nora, Pierre: Between Memory and History, и посетители. Подоцна се организираа по- те херои“ сред села и градови стануваат кул- ат не може да одлучува само политиката за- trans. Marc Roudebush, Representations 26, сети од страна на претпријатија, училиш- турни симболи на овој регион. тоа што тие сеќавања се закопани длабо- Paris, 1989. та и разни здруженија што секогаш вклучу- Нова споменичка хистерија, која некои до- ко во моќта на личните приказни. Затоа, ваа и посети на спомен-паркови и гробиш- волно храбри историчари на уметноста ја чувањето на сеќавањата е надвор од кон- Pejić, Bojana: „Postkommunistische Körperpo- та. Се полагаа венци и цвеќиња на годишни- нарекуваат „вид на постмодернизам“, се тролата на која било власт. Процесот на усно litik. Die Politik der Repräsentation im öffentli- ните. Официјалните програми за зачувување појави во Србија 2007 година кога беше по- пренесување на легендите во семејствата, chen Raum,“ in: Die Kunst des Öffentlichen на спомениците се чуваа повеќе или по- дигнат споменик на Роки Балбоа, а по- меѓу пријателите и во заедницата е тој (Hrg. Marius Babias und Achim Könneke). малку, недопрени, но по педесеттите годи- доцна и на Боб Марли и Џони Деп. Во овој чијашто моќ треба да ја земе предвид секоја Amsterdam, Dresden: Verlag der Kunst 1998., ни интересот на граѓаните за тие места веќе случај извесно е дека зборуваме за вид на политика на историјата. Токму како што тоа pg. 38-54. се намали. Некои места беа запоставени, „анти-споменици“. Тие укажуваат на кри- го прават новите уметнички практики во спо- опкружувањата на спомениците беа запуш- за во колективниот државен идентитет што, меничниот дискурс. Popović, Biljana et al: Susret sa jakim emocija- тени и спомениците полека пропаѓаа.. Не- исто така, произлегува од недостигот од по- ma, Vodič za primenu programa Istraživanje hu- кои од нив беа дури и осквернавени. Населе- зитивни херои од периодот на насилните manitarnog prava u postkonfliktnom kontekstu, нието почна да забележува трева и коров на конфликти што следеа по распаѓањето на Литература: MKCK, Beograd, 2006. гробовите, свињи бараа храна околу споме- Југославија. Покрај „увезениот“ лик на Срѓан Assmann, Aleida: Erinnerungsräume. Formen ниците итн., и тие почнаа да пишуваат писма Алексиќ, нема личности или херои од таа und Wandlungen des kulturellen Gedächtni- Sturm, Hermann: Denkmal & Nachbild. Zur за тоа во дневните весници и до властите. војна со кои обичен човек би можел и би са- sses, C.H.Beck, München, 1999. Kultur des Erinnerns, Klartext Essen, 2009. кал да се идентификува. Во исто време, ли- Таквото однесување покажува дека имало ковите на холивудските филмски херои и Bergholz, Max: Among patriots, cabbage, pigs неусогласеност помеѓу активностите на СУБ- музичари имаат терапевтски ефект. Тие во and barbarians: Monuments and graves of the НОР и фактичките сеќавања или начинот на себе ја носат моќта на детските соништа за national liberation war 1947 – 1965, Yearbook кој делови од населението ги прифаќаа тие борецот за правична цел и за подобар жи- for social history 1-3, 2007, pg. 61-82. активности. Очигледно е и дека активисти- вот. те и системот не биле во можност да го ко- Časopis: Godišnjak za društvenu istoriju, Udru- ристат градењето споменици за создавање Денес, после војните на територијата на по- ženje za društvenu istoriju, Beograd, 1-3, 2007. на уникатен и стабилен систем на вредно- ранешна Југославија и по основањето нови сти. Еден од активистите напиша 1960 годи- држави, односот кон најновата историја е Fulgosi, A. et al: Mesta stradanja žrtava fašistič- на: „Споменикот треба да потсетува на го- повеќе од проблематичен. Многу споменици kog terora na području grada Beograda, Elabo- лемите денови на скорешното минато и да подигнати на јавните простори се преместу- rat grupe autora, Zavod za zaštitu spomenika

31 memorial art in serbia from the balkan wars until today

Mirjana Peitler-Selakov Commemoration of Fallen Soldiers The nurture of two public discourses – focus- social-political organisation created to be the The symbol of the citizen-soldier and his readi- ing on military victims and glorifying civilian main creator, agitator and keeper of the official From a historical and political perspective, ev- ness to sacrifice himself for the homeland is victims – was also adequately represented by culture of remembrance of the Yugoslav Com- ery newly appointed authority defines its own not only the glorification of the memory of war monument forms in public spaces: the soldier munist movement regarding the war. President relation towards the past; it is reconstructing but it appears at the end of the 19th century in uniform or monuments for the victims of Tito expressed that on the founding congress thus the history and the past events in a way as a strengthening element of the community fascism. These objects have frequently been of the party: “You are not members of an that suits its interests and its ideology, which and becomes thus a paradigm of nationalised used as symbols in the process of the social ordinary organisation… Your task is to be in includes also the “reconstruction” of public societies. integration of the modern Yugoslav state. the front lines everywhere and to continue space. In the process of creating the identity In Serbia, a large number of monuments ex- The spatialisation of the new ideology pro- nurturing our tradition everywhere, to preserve of a Yugoslav community, be it the Kingdom ist which were made in commemoration of ceeded parallel to the destruction of symbols the great accomplishments of the National of the Serbs, Croats and Slovenes or the new fallen soldiers from the Balkan wars and from which had functioned in the past. All those Liberation Battle.” socialist community, one of the key efforts both world wars. Especially in the post-war monuments had to vanish which testified to was, without doubt, the different forms of Yugoslav society after 1945, the creation of historical events that the new socialist com- Just like other ‘memory activists’ in Europe in commemorating the Balkan wars, the First and monuments for soldiers was the most frequent munity wanted either to erase and forget or the decades after the Second World War, the Second World War and the glorification of the monument form. The symbol of the fallen to put in a new context. However, the division activists in Yugoslavia used different methods fallen soldiers and civilian victims. soldier expressed victory and the power of the between Tito’s and Stalin’s politics in 1948 of keeping and creating memories of war. Besides the analyses of the monuments and liberation army. also meant the definitive separation of the Besides creating museums, writing chronicles memorials, their perception in the society of The foundation of the Federal People’s Yugoslav and Soviet communist path. As the etc. their most significant task was in rais- the time is also significant i.e. the highlight- Republic of Yugoslavia in 1943 at the second counterpart to the image of the Red Army ing monuments and arranging graves of their ing of their ‘connection’ to the population. meeting of AVNOJ (Anti-Fascist Council of soldier, the symbol of the Yugoslav partisan fallen comrades and other victims of fascism. This was mostly realised through events the People’s Liberation of Yugoslavia) in Jajce appeared which strongly promoted the idea of Their extraordinary activity in the field of (re-) held around these objects – unique places meant the foundation of a new Yugoslavia the partisan liberation battle and its rooted- creating memories clearly shows the diligence of memory which were constructing collec- led by the Communist Party and a new social ness in the nation. This not only degraded the of both the fighters and the state who were tive memory and creating the state history. order – socialism. role of the Soviets to a subordinate position striving for their present to be in harmony with Memorials and memorial parks are organised but it also created a myth about the socialist this specific version of the past. as places for the commemoration of both war Embedding State Ideology path of the new Yugoslavia for which all its But the problem that was hardly ever dis- tragedies and the heroism of the combatants. The process of conquering public space, i.e. peoples have fought selflessly. cussed was the issue of how the citizens of Their purpose was to reconstruct memories embedding ideology in it by creating new Yugoslavia reacted to the thousands of monu- and also to embed them into the present. ideological symbols, aimed at strengthening Guardians of Memory Today ments commemorating the national liberation Memories always represent processes of the collective community and to create the The guardian of the memory of the national war? Did they really accept and adopt ‘the reconstruction. Therefore they are inseparable image of a unique society. liberation war has without a doubt been the new tradition’ which celebrated the fallen from the social context in which they take At that time, especially objects which pre- Association of Fighters of the National Libera- soldiers and victims of the fascist terror and place. We always remember depending on the served the memories of victims of the Second tion War (SUBNOR), an organisation that was did these ‘material reminders’ encourage the context we live in. World War were present in public spaces. founded in 1947. It was from the beginning a building of socialism? In other words, were the

32 ordinary people, the citizens of SFRJ, also the This and other similar questions about the pur- order is based on interests and emotions both grada, Elaborat grupe autora, Zavod za zaštitu ‘consumers of memories’? pose of the monuments could also be asked in of which can be very successfully influenced spomenika kulture grada Beograda, Beograd, Serbia today, where on the one side monu- on a symbolic level. Every political party is 2008. The inauguration ceremonies for new monuments of the Second World War are being de- thus forming its own policy of history. But it is ment were usually pompous events with stroyed and deteriorate, and on the other side not almighty and neither are its symbols. Grupa autora, Kultura sjećanja: 1945, Disput, hundreds, even thousands of participants and bizarre memorial figures of ‘favourite heroes’ What societies remember, those memories Zagreb, 2009. visitors. Later there were visits of companies, in the centre of villages and cities are becom- that are worth keeping, cannot be decided on schools and different associations to memorial ing the cultural symbols of this region. exclusively by politics because those memo- Halbwachs, Maurice : Les Cadres sociaux de parks and graveyards. Wreaths and flowers A new monument hysteria, which some art ries are buried deep inside the power of per- la mémoire, Paris, 1952. were laid down on anniversaries. The official historians are brave enough to call a “kind of sonal stories. Keeping memories is therefore programs of the preservation of monuments postmodernism”, has appeared in Serbia since beyond the control of any authorities. It is the Nora, Pierre: Between Memory and History, were kept intact more or less, but the inter- 2007 when a monument was raised for Rocky process of conveying oral legends of families, trans. Marc Roudebush, Representations 26, est of the citizens for those places already Balboa and later for Bob Marley and Johnny friends and the community, whose power has Paris, 1989. declined after the 1950s. Some places were Depp. Here we are most certainly talking to be taken into consideration by every his- neglected, the surroundings of the monuments about a sort of ‘anti-monuments’. They point tory politics. Just like new art practices in the Pejić, Bojana: „Postkommunistische Kör- were untidy and the monuments slowly dilapi- to a crisis of the collective state identity which monument discourse do. perpolitik. Die Politik der Repräsentation im dated. Some of them were even desecrated. also derives from a lack of positive heroes öffentlichen Raum,“ in: Die Kunst des Öffentli- The population started noticing grass and stemming from the violent conflicts that fol- chen (Hrg. Marius Babias und Achim Kön- weed on graves, pigs looking for food around lowed the break-up of Yugoslavia. Apart from Literature: neke). Amsterdam, Dresden: Verlag der Kunst monuments etc. and they started writing let- the “imported” character of Srdjan Aleksić, Assmann, Aleida: Erinnerungsräume. Formen 1998., pg. 38-54. ters about that to the daily news or authorities. there are no personalities or heroes of that und Wandlungen des kulturellen Gedächtniss- war which an ordinary person could or want to es, C.H.Beck, München, 1999. Popović, Biljana et al: Susret sa jakim emoci- Such behaviour shows that there was discrep- identify with. At the same time, the characters jama, Vodič za primenu programa Istraživanje ancy between the activities by SUBNOR and of Hollywood film heroes and musicians have Bergholz, Max: Among patriots, cabbage, pigs humanitarnog prava u postkonfliktnom kontek- the memories and the level of acceptance of a therapeutic effect. They carry within them and barbarians: Monuments and graves of the stu, MKCK, Beograd, 2006. those activities in some parts of the popula- the power of childhood dreams of a fighter for national liberation war 1947 – 1965, Yearbook tion. It also shows that the activists and the a good cause and a better world. for social history 1-3, 2007, pg. 61-82. Sturm, Hermann: Denkmal & Nachbild. Zur system were not able to use the construction Kultur des Erinnerns, Klartext Essen, 2009. of monuments for creating a unique and stable Today, after the wars on the territory of former Časopis: Godišnjak za društvenu istoriju, system of values. One of the activists wrote Yugoslavia and after the foundation of new Udruženje za društvenu istoriju, Beograd, 1-3, in 1960: “The monument was supposed to countries, the relationship towards the most 2007. commemorate the great days of the recent recent history is more than problematic. Many past and to educate. Can it do that now, in the monuments in public spaces are being moved, Fulgosi, A. et al: Mesta stradanja žrtava condition that it is in?” destroyed, renamed or erased. The political fašističkog terora na području grada Beo-

33 променливиот лик на сеќавањето фотографии

Коментарите за спомениците ги подготвија автори од разни научни области. Иако беа внимателно напишани, текстовите сепак го претставуваат личното гледиште на авторите кое не нужно го одразува гледиштето на форумЗДФ или на неговите соработници. Целта на изложбата е и да овозможи и поттикне размена на различни гледишта, мислења и перспективи.

Босна и Херцеговина Д-р Сенадин Мусабеговиќ (и Андреа Баотиќ)

Хрватска Д-р Вјеран Павлаковиќ

Косово Шчељзен Малиќи

Македонија Валентино Димитровски

Србија Мирјана Пеитлер-Селаков

34 the changing face of remembrance photographs

The comments for the monuments were written by authors from different academic fields. Even though carefully drafted, the texts represent their authors’ points of view which do not necessarily reflect the opinion of forumZFD or its cooperation partners. However, the aim of the exhibition is also to allow and promote an exchange of different views, opinions and perspectives.

Bosnia and Herzegovina Dr Senadin Musabegović (with Andrea Baotić)

Croatia Dr Vjeran Pavlaković

Kosovo Shkëlzen Maliqi

Macedonia Valentino Dimitrovski

Serbia Mirjana Peitler-Selakov

35 Споменикот во Заечар, во источна Србија, The monument in Zaječar, in eastern Serbia, е подигнат во чест на војниците од реги- commemorates soldiers from the region who онот што ги дале своите животи во Прва- gave their lives in the First Balkan War (1912- та балканска војна (1912-1913) и во Прва- 1913) and the First World War (1914-1918). та светска војна (1914-1918). Откриен е во It was unveiled in the city centre on the 100th центарот на градот на стогодишнината од anniversary of the liberation from Ottoman ослободувањето од отоманското владеење. occupation. As a response to the first and Како одговор на Првото и Второто српско second Serbian uprising against Ottoman rule востание против отоманското владеење (1804-1815), Serbia was granted the status of (1804-1815), на Србија ѝ беше доделен статус autonomous principality in 1828. This marked на автономно кнежевство 1828 година. Ова an important step towards Serbia’s full inde- означи важен чекор кон целосната независ- pendence which was internationally recogni- ност на Србија која беше меѓународно при- zed during the Congress of Berlin in 1878. знаена за време на Конгресот во Берлин во 1878 година. Interestingly, the inscription on the monument is not very precise in the formulation of Интересно е тоа што од написот на спо- its dedication. While it mentions the wars for меникот не може да се сфати точно кому liberation and unity, the inscription does not му е посветен. Се спомнуваат војните за ослободување и за обединување, но во напи- say which unity it refers to: the unity of Serbs, сот не е наведено за кое обединување стану- Croats and Slovenians in the Kingdom of Yu- ва збор: обединувањето на Србите, Хрватите goslavia (formed in 1918) or the liberation and и на Словенците во Кралството Југославија unity of Serbs alone? After the Second World (основано 1918 година) или ослободувањето War, in the newly formed socialist Yugosla- и обединувањето само на Србите? По Вто- via, the monument lost its significance, but it рата светска војна, во новоформираната remained a place to lay wreaths and was still социјалистичка Југославија, споменикот го visited by organizations of veterans. 1928 изгуби значењето, но остана место на кое се Споменик на паднатите војници од регионот Тимок положуваа венци и кое сè уште го посетуваа Following the disintegration of Yugoslavia, the во војните за ослободување и обединување ветеранските организации. monument once again gained significance: In Локација: Заечар, Србија the 1990s, celebrations were being held at the Скулптор: Франо Менгело Динчиќ По распаѓањето на Југославија, спомени- place in commemoration of the events from Monument to the Fallen Soldiers from the region кот повторно доби на значење: во 1990- the 19th century. The intention was to strengt- of Timok in the Wars for Liberation and Unity тите се одржуваа прослави на местото на hen the Serbian national identity by nurturing Location: Zaječar, Serbia одбележување на настаните од 19. век. Цел- the myth of the heroism of the Serbian people Sculptor: Frano Mengelo Dinčić та беше да се зајакне српскиот национален in their fight for national independence. идентитет со негување на митот за хероиз- мот на српскиот народ во борбата за нацио- The monument was renovated in November нална независност. 2008. Every year on May 9th, wreaths are laid at the monument, but no special commemora- Споменикот беше обновен во ноември 2008 tions are taking place any more. година. Секоја година на 9 мај на споменикот се полагаат венци, но веќе не се организира- ат посебни комеморации.

36 Подигањето на статуата во чест на Гргур The building of this statue in honor of Grgur Нински, бискупот од Нин (900-929), пре- Ninski, Bishop of Nin (900-929), provoked дизвика некои од најжестоките дебати во some of the most heated debates in Split Сплит во меѓувоениот период. Во хрватска- during the Interwar period. Croatian historiog- та историографија, Гргур Нински бил тра- raphy traditionally portrayed Grgur Ninski as диционално прикажуван како бранител на a defender of Croatian identity because of his хрватскиот идентитет поради неговите усил- efforts to use the Glagolithic script and Old би да користи глаголица и старословенски Slavic language in religious services instead јазик во црковните служби наместо латин- of Latin, leading to a clash with Rome that ски, што предизвикало судир со Рим во кој, Grgur eventually lost. Thus, he symbolised на крај, Гргур изгубил. Така, тој го симболи- Croatian resistance to Italian domination, and зира хрватскиот отпор против италијанската in the 1920s, was even used as a symbol of доминација, а во 1920-тите дури и се кори- Yugoslavism. In 1929, the eight meter high стел како симбол на југословенството. 1929 statue was erected on the Peristyle in the година, статуата висока осум метри беше centre of Diocletian’s palace in Split, despite подигната на перистилот во центарот на protests from art historians (who thought the Диоклецијановата палата во Сплит и покрај monument ruined the architectural space) and протестите на историчарите на уметноста Dalmatia’s Italian community (who saw it as a (според кои споменикот ја уништува архи- direct threat to the Italian legacy in the city). тектурата на просторот) и на италијанската заедница во Далмација (според која прет- The content of the political speeches given ставувал директна закана за италијанското during the unveiling ceremony clearly indicate наследство во градот). that the monument demarcated Croatian territory and represented a victory over Italian Содржината на одржаните политички гово- pretensions in the Eastern Adriatic. During ри за време на церемонијата на откривање the Italian occupation of Split in the Second јасно покажа дека споменикот ја означу- World War, the authorities removed the monu- ва хрватската територија и претставува по- ment and had it cut into pieces, which were беда над италијанските претензии во ис- preserved in a storage facility. In the 1950s, точен Јадран. За време на италијанската the communist authorities restored the monu- 1929 окупација на Сплит во Втората светска Споменик на ment, but placed it outside of the walls of војна, властите го отстранија спомени- Diocletian’s palace. Today the statue has been Гргур Нински кот и го исекоа на парчиња кои беа зачува- Локација: Сплит, stripped of political controversy, but retains ни во некој магацин. 1950 година, комуни- Хрватска an aura of mysteriousness: locals rub Grgur стичките власти го реставрираа спомени- Скулптор: Иван Ninski’s big toe for good luck. кот, но го поставија надвор од ѕидините на Мештровиќ Диоклецијановата палата. Денес веќе нема Monument to политички контроверзии околу статуата, но Grgur Ninski таа сепак поседува аура на мистериозност: Location: локалното население го трие за среќа пале- Split, Croatia цот на Гргур Нински. Sculptor: Ivan Meštrović

37 Статуата е еден од првите споменици посветени The statue is one of the first monuments dedicated на Петар II Петровиќ Његош (1813-1851), српски to Petar II Petrović-Njegoš (1813-1851), Serbian православен принц-бискуп и владетел на Црна Othodox prince-bishop and ruler of Montenegro Гора како и познат поет, најпознат по епот „Гор- as well as a well-known poet, most famous for the ски венец“. Споменикот го финансираше српски- epic ‘The Mountain Wreath’ (Gorski vijenac). The от писател и дипломат Јован Дучиќ, како на- statue was funded by Serbian writer and diplomat следство за неговиот роден град Требиње во Jovan Dučić as a legacy to his home town Trebinje југоисточна Херцеговина. in south-eastern Herzegovina.

Дучиќ првобитно замислувал статуата на Његош Dučić originally envisioned the statue of Njegoš to да биде една од многуте во алеја наредена со be one of numerous statues on an alley lined with српски поети и уметници. Бидејќи идејата не била Serbian poets and artists. Since the idea was not реализирана, Дучиќ ја донирал статуата како realised, Dučić donated the statue to be part of дел од градскиот парк во спомен на делото на a city park in commemoration of the significance Његош и неговото значење за југословенската Njegoš’s work had for Yugoslav ideology. On the идеологија. По повод откривањето на спомени- occasion of the monument’s inauguration, king кот, кралот Александар I Караѓорѓевиќ, владетел Aleksandar I Karađorđević, ruler of the Kingdom of на Кралството Југославија, напишал: „Требиње е Yugoslavia, wrote: “Trebinje gave birth to heroes, родно место на херои, научници и на поети, три- scientists and poets, three purest types of man. те најчисти видови на луѓе. Овој историски град This historical town has always been a small but отсекогаш бил мал, но горд предводник на тат- proud vanguard of the homeland and a valuable ковината и вреден чувар на вербата во нашиот guardian of faith in our ideal and our mission.” идеал и во нашата мисија“. The monument, albeit focusing the cultural Споменикот, иако се фокусира на културното significance of Njegoš’s literary work, was soon значење на литературното дело на Његош, наб- perceived as being exclusively ‘pro-Serbian’. During ргу бил протолкуван како ексклузивно „просрп- the Second World War, when Trebinje was part ски“. Во текот на Втората светска војна Требиње of the ‘Independent State of Croatia’ which was 1934 било дел од Независната Држава Хрватска, hostile towards the Serbian population, the statue Споменик на Петар II Петровиќ-Његош која била непријателски настроена кон српско- of Njegoš, considered a ‘guardian of tradition and Локација: Требиње, Босна и Херцеговина то население, а статуата на Његош се смета- the Serbian spirit’, was taken off its pedestal and Скулптор: Тома Росандиќ ла за „чувар на традицијата и на српскиот дух“ и hung on a tree. Allegedly, the head of the Trebinje бил тргната од нејзиниот пиедестал и обесена на municipality, Muho Resulbegović, had it hidden in Monument to Petar II Petrović-Njegoš дрво. Наводно, челникот на општина Требиње, the basement of a fire station. Location: Trebinje, Bosnia-Herzegovina Мухо Ресулбеговиќ, ја скрил во подрумот на про- Sculptor: Toma Rosandić тивпожарната станица. After the war, the statue was reinstated at its original place. It used to stand among busts dedicated По ослободувањето, статуата била вратена на to heroes of the National Liberation War that were нејзиното оригинално место. Стоела помеѓу би- built in the park after the war. Many of these busts стите на хероите на Народноослободителна- were removed or damaged during the 1990s. та Војна кои биле поставени во паркот после Recently, the restoration of some of these busts војната. Многу од овие бисти биле отстранети has begun, but only regarding those dedicated to или оштетени во текот на деведесеттите годи- heroes believed to be of Serbian nationality. ни. Неодамна започна реставрирањето на некои од овие бисти, но само на оние посветени на хе- роите за кои се верува дека се од српска наци- оналност.

38 Споменикот е посветен на Ѓорѓе Петровиќ The monument is dedicated to Djordje (1762-1817), познат кај Османлиите како Petrović (1762-1817), known by the Ottomans Караѓорѓе (на турски: „црн Ѓорѓе“), кој бил as Karadjordje (Turkish: ‘Black Djordje’), who водач на Првото српско востание (1804- was the leader of the First Serbian Upris- 1813) против отоманското владеење и за- ing (1804-1813) against Ottoman rule and четник на династијата Караѓорѓевиќ. Спо- representative of the Karadjordjević dynasty. меникот е доминантен во центарот на Топо- The monument dominates the city centre of ла, мал град во централна Србија што го из- Topola, a small town in central Serbia which градил Караѓорѓе од 1811 до 1813 година, Karadjordje built from 1811 until 1813 and познат и како „Градот на Караѓорѓе“. Прет- which known as the ‘City of Karadjordje’. He ставен е во поза на победник, одморајќи ја is portrayed in the pose of a winner resting his десната рака на сабја и држејќи ја уставот- right hand on a sabre and holding a consti- ворната повелба во левата рака. Сабјата tutional charter in his left hand. The sabre потсетува на онаа што ја примил од рускиот resembles the one he received from the Rus- цар Александар I на почетокот на востание- sian Tsar Alexander I at the beginning of the то како „бранител на православната вера и uprising as the “defender of the Orthodox faith на татковината“. Повелбата ги претставува and fatherland.” The charter represents the уставотворните реформи што Караѓорѓе ги constitutional reforms Karadjordje introduced презел во Србија на почетокот на 19. век. in Serbia during the early 19th century.

Во социјалистичка Југославија престанало In socialist Yugoslavia, commemorations for одбележувањето на историската улога на Karadjordje and his historical role came to a Караѓорѓе. По распаѓањето на Југославија, halt. Ever since the disintegration of Yugosla- со државни и воени почести пред спомени- via, state and military tributes in front of the кот во Топола се обележува Националниот monument in Topola mark the National Day of празник на Србија секоја година на 15. фев- Serbia every year on February 15th, the day руари, денот кога почнало Првото српско when the First Serbian Uprising began in 1804 востание 1804 година и кога првиот српски and when the first Serbian constitution (of the устав (на кнежевството Србија) стапил во Principality of Serbia) came into effect in 1835. сила 1935 година. Така, историскиот ка- Thus the historical character of the ‘Serbian рактер на српскиот кнез Караѓорѓе придо- Duke’ Karadjordje contributes to the strength- несува кон зајакнувањето на колективниот ening of a collective Serbian identity. 1938 српски идентитет. Споменик на Ѓорѓе „Караѓорѓе“ Петровиќ Локација: Топола, Србија Скулптор: Петар Палавичини Monument to Djordje ‘Karadjordje’ Petrović Location: Topola, Serbia Sculptor: Petar Palavičini

39 1948 Споменик на Тито Локација: Кумровец, Хрватска Скулптор: Антун Аугустинчиќ Monument to Tito Location: Kumrovec, Croatia Sculptor: Antun Augustinčić

40 Споменикот на Тито во селото Кумровец, The monument of Tito in the village of Kumrovec, родното место на југословенскиот водач, е the Yugoslav leader’s birthplace, is one of the една од најисконските статуи што му се по- most iconic statues dedicated to him and shows светени нему и го претставува во најдобриот him in the prime of his life as the commander of период од неговиот живот, како командант the Partisan resistance movement, which functi- на партизанското движење на отпорот, што oned as a powerful component of Tito’s cult of функционирало како моќна компонента на personality that flourished after 1945. Copies of култот на личноста на Тито кој процветал по the monument can also be found in other former 1945 година. Копии од споменикот може да Yugoslav republics. Kumrovec functioned as an се најдат и во други републики на поранеш- important site of remembrance during socialist на Југославија. Кумровец функционирал како Yugoslavia. In 1981, the League of Communists важно место за сеќавање во социјалистичка of Croatia opened a political school in the village Југославија. 1981 година, Сојузот на комуни- to train its cadres. сти на Хрватска отвори политичко училиште во селото во кое ги обучуваше своите кадри. After 1990, Kumrovec lost its political character, and primarily functions as an ethnographic По 1990 година, Кумровец го изгуби поли- village museum depicting life in the nineteenth тичкиот карактер и главно функционира како century. However, in the last decade it has once етнографски селски музеј во кој е претста- again flourished as a gathering spot for so- вен животот во деветнаесеттиот век. Се- called Tito-nostalgics, especially on the closest пак, во последната деценија повторно про- weekend to 25 May, once an official holiday for цвета како собирно места за таканаречени- Tito’s birthday. те титоносталгичари, особено за викендот најблиску до 25. мај, датумот на некогашни- In December 2004, unknown persons detona- от официјален празник по повод роденденот ted an explosive device next to the monument, на Тито. destroying it completely. Many suspected that the action was ‘retribution’ for the government’s Во декември 2004 година, непознати лица де- decision to remove two Ustaša monuments ear- тонирале експлозивна направа до спомени- lier in the year under pressure from the European кот и целосно го уништиле. Многумина сме- Union. The monument was quickly restored таат дека чинот е „враќање“ за одлуката на and remains a central gathering spot, buried in владата да ги отстрани двата усташки спо- wreaths and flowers, during the May commemo- меници донесена претходно истата година ration. и под притисок на Европската унија. Споме- никот брзо бил реставриран и останува цен- трална збирна точка, покриена со венци и со цвеќиња за време на мајските празници.

41 Кулата Газиместан („херојско место“), висока The 25 metre tall Gazimestan (‘Place of Heroes’) 25 метри, била подигната 1953 година, проек- Tower was built in 1953 by the Serbian archi- тирана од страна на српскиот архитект Алек- tect Aleksandar Deroko and commemorates сандар Дероко и ја одбележува Косовската the ‘Battle of Kosovo’ in 1389. It stands near битка од 1389 година. Се наоѓа близу Пришти- Pristina in the area where the battle presumably на во областа каде што наводно се одвивала took place. On the inside, the tower is deco- битката. Од внатрешната страна кулата е укра- rated with the words of epic songs dedicated сена со зборовите на епските песни посве- to the battle fought between Ottoman forces тени на битката што се водела меѓу отоман- led by Sultan Murat I and Christian forces from ските сили предводени од султанот Мурат I и throughout the Balkans commanded by Serbian христијанските сили од целиот Балкан предво- prince Lazar Hrebeljanović. By the end of the дени од српскиот кнез Лазар Хребељановиќ. battle, the leaders of both sides were killed. До крајот на битката биле убиени водачите и It is considered the key event after which the на двете страни. Се смета за главен настан по Balkans were occupied by the Ottoman Empire кој Балканот потпаднал под Отоманска власт for almost 500 years. која останала речиси 500 години. In recent years, Gazimestan has become a cult Последниве години Газименстан стана кул- place for many Serbs, especially after June тно место за многу Срби, особено по јуни 1989 1989, when the 600th anniversary of medieval година кога се славеше 600-годишнината од battle was celebrated. Slobodan Milošević, at средновековната битка. Слободан Милошевиќ, the time president of the Socialist Republic of во тоа време претседател на Социјалистичка Serbia as part of the Yugoslav federation, or- Република Србија како дел од југословенската ganised a big ceremony which was attended by федерација, организирал голема свеченост hundred thousands of Serbs. In a major speech, на која присуствувале 100 000 Срби. Во него- Milošević reinforced Serbia’s historic claim over виот голем говор, Милошевиќ го зацврстил Kosovo. 1953 убедувањето дека Косово е дел од српската историја. After NATO’s intervention in Kosovo 1999, the Спомен-обележје на Косовската битка од 1389 година Gazimestan Tower was under protection of Локација: Газиместан, Косово По интервенцијата на НАТО на Косово, 1999 KFOR troops, and since Kosovo’s declaration Скулптор: Александар Дероко година, кулата Газиместан била под зашти- of independence in 2008, it has been watched Memorial to the ‘Battle of Kosovo’ in 1389 та на трупите на КФОР, а по објавувањето over by the Kosovo Police. Serbs still gather Location: Gazimestan, Kosovo на независноста на Косово, 2008 година, до- there for St Vitus Day (Serbian: Vidovdan), but Sculptor: Aleksandar Deroko шла под заштита на косовската полиција. usually they are small groups supervised by the Србите сè уште се собираат таму на Видов- police. Many Kosovo-Albanians criticise that ден, но најчесто во мали групи и под надзор на the monument commemorates only Serbian полицијата. Многу косовски Албанци пригова- heroes of this battle – such as Miloš Obilić, the раат дека споменикот ги слави само српски- knight who according to the legend killed Sultan те херои од оваа битка, како на пример Милош Murat and who is considered a national hero by Обилиќ, витезот кој според легендата го убил Serbs. However, the army led by prince Lazar султан Мурат и кого Србите го сметаат за на- was comprised of fighters from throughout the ционален херој. Сепак, војската предводена од Balkans, also including Albanian princes. кнезот Лазар ја сочинувале борци од целиот Балкан, вклучувајќи и албански принцови.

42 Овој споменик е посветен на Црногорецот This monument is dedicated to the Montenegrin Боро Вукмировиќ (1912-1943) и на Албанецот Boro Vukmirović (1912-1943) and the Albanian Рамиз Садику (1915-1943), двајца пријатели Ramiz Sadiku (1915-1943), two friends and и најпочитувани херои на антифашистичко- most respected heroes of the antifascist Natio- то народноослободително движење во по- nal Liberation Movement in former Yugoslavia. ранешна Југославија. Лоциран е во градски- It is located in the town park of Pristina, where it от парк во Приштина каде што бил поставен was installed in 1961. 1961 година. Boro and Ramiz were killed by Italian soldiers Боро и Рамиз биле убиени од италијански in April 1943 after they were captured while војници во април 1943 година, откако биле travelling from Gjakova to Prizren. One of the заробени додека патувале од Ѓаково во При- legends surrounding their death states that the зрен. Една од легендите околу нивната смрт Italian soldiers and Albanian brigades that cap- вели дека италијанските војници и албан- tured the two offered Ramiz Sadiku to escape ските бригади што ги заробиле му понудиле and save himself, but he refused to part with his на Рамиз Садику да избега и да се спаси, но comrade-in-arms and friend Boro. This martyr’s тој одбил да се раздели од неговиот собо- death of an Albanian next to a Slav (Boro рец и пријател. Маченичката смрт на Алба- Vukmirović was the son of a Montenegrin man нец до Словен (Боро Вукмировиќ бил син на from Peja/Peč) became a symbol of ‘brotherho- Црногорец од Пеќ) станала симбол на „брат- od and unity’ of the Albanian and Serb-Monte- ството и единството“ на албанското и на negrin population. српско-црногорското население. In 1999, during a wave of removals and destruc- 1999 година, во бранот на отстранувања и tions of monuments from communist times and уништувања на спомениците од комунистич- the Milosević era, the bust of Boro was taken 1961 кото време и од ерата на Милошевиќ, била down. Thus Ramiz has been left alone and симната и бистата на Боро. Така, Рамиз е ‘saved’ in a way which completely contradicts Споменик на Боро Вукмировиќ и на Рамиз Садику оставен сам и „спасен“ на начин кој е сосем the original narrative of comradeship beyond Локација: Приштина, Косово спротивен на оригиналната приказна за со- ethnical borders. The political message behind Скулптор: непознат борништво кое ги надминува етничките гра- the destruction of this monument is backed by Monument to Boro Vukmirović and Ramiz Sadiku ници. Политичката порака зад уништувањето the fact that until today no official authority has Location: Pristina, Kosovo на споменикот е поткрепена со фактот што ordered the repair of the monument and that Sculptor: Unknown до денес ниедна официјална власт нема на- some schools in Kosovo which had initially been редено да се поправи споменикот, а и некои named after these two ‘heroes’, kept the name училишта во Косово кои биле првично наре- of Ramiz but removed the name of Boro. чени по овие двајца херои, го задржале име- то Рамиз, но го тргнале името Боро.

43 1961 „Скршено крило“ – паркот „Шумарице“ Локација: Крагујевац, Србија Скулптор: Миодраг Живковиќ ‘Interrupted Flight’ – Park Šumarice Location: Kragujevac, Serbia Sculptor: Miodrag Živković

44 Споменикот е дел од спомен-паркот „Крагује The monument is part of the memorial park ‘Oc- вачки октомври“, во спомен на околу 7 000 tober of Kragujevac’ which commemorates the граѓани на Крагујевац кои биле стрелани од around 7000 citizens of Kragujevac who were страна на германскиот Вермахт во областа executed by the German Wehrmacht in the area Шумарице, близу Крагујевац во централна of Šumarice, near Kragujevac in central Serbia, Србија, во октомври 1941 година. in October 1941.

Споменикот „Скршено крило“ е конкретно по- The monument ‘Interrupted Flight’ is specifi- светен на повеќе од 300 ученици и учители кои cally dedicated to the more than 300 pupils and биле меѓу жртвите. Луѓето го нарекуваа „од- teachers who were among the victims. People деление V3“, по едно од многуте одделенија used to call it ‘Class V3’ in reference to one of од средното училиште во Шумарице што биле the many classes from the secondary school in стрелани. За авторот на споменикот, Миодраг Šumarice that were executed. For the sculptor Живковиќ, тој претставува „скршен камен што of the monument, Miodrag Živković, it repre- се обидува да лета како птица. Летот му е пре- sents a “broken stone which is trying to fly as a кинат и останал овде засекогаш, во Шумарице“. bird. Its flight has been cut off and it stayed here forever, in Šumarice.“ Иако 1952 година веќе започнала дебата за из- градба на спомен-паркот, таа се реализирала Although a debate regarding the construction of дури десет години подоцна. Ова одложување the memorial park had already started in 1952, it може да се објасни со фактот што тоа прет- was not realised until ten years later. This delay ставува споменик на цивилните жртви, а не на can be explained by the fact that it is a com- паднатите партизани или на членовите на на- memoration of civilian victims and not of fallen родноослободителното движење. Имено, по- partisans or members of the national libera- следните две страни имаа официјален приори- tion movement both of whom were officially тет во процесот на подигање споменици повр- prioritised in the process of creating memorials зани со Втората светска војна. related to the Second World War. Спомен-паркот во Шумарице има еднаков број на редовни посетители колку што имал и The memorial park in Šumarice has as many во социјалистичка Југославија. Споменот на regular visitors today as it had in socialist Yugo- slavia. A commemoration of the victims takes жртвите се одбележува секоја година на 21. st октомври, официјалниот ден на „Сеќавање place yearly on October 21 , the official ‘Day in на националните жртви на Втората светска Remembrance of National Second World War војна“. Сеќавањето на жртвите во Крагујевац е Victims’. The memory of the victims in Kragu- исто така зачувано во познатата поема „Крва- jevac is also preserved in the famouse poem ва бајка“, напишана 1941 година од српската ‘Bloody Fairytale’ written in 1941 by the Serbian поетеса Десанка Максимовиќ. Денес некои од poetess Desanka Maksimović. Today, some of спомениците се оштетени и осквернавени со the monuments have been damaged and des- графити. 2011 година, бил украден дел од фа- ecrated by graffiti. In 2011, a part of the torch келот од споменикот „Вечен пламен на слобо- from the monument ‘Eternal Flame of Freedom’ дата“. Спомен-паркот не може да се реставри- monument was stolen. A lack of financial funds ра поради недостиг на финансиски средства. hinders restoration of the Memorial Park.

45 Споменикот посветен на паднатите борци во The monument dedicated to fallen heroes of народноослободителното движење беше по- the National Liberation Movement was built дигнат 1961 година во главниот град на Ко- in the capital of Kosovo, Pristina, in 1961 by сово, Приштина. Негов автор е скулпторот sculptor Miodrag Živković. It is located in one of Миодраг Живковиќ. Лоциран е на една од the city’s major avenues, between the Kosovo главните сообраќајници, помеѓу зградата на Parliament building and the Pristina Municipality Собранието на Косово и зградата на Собра- Parliament building. The monument consists нието на општина Приштина. Споменикот се of two parts: a 22 metre tall obelisk with three состои од два дела: 22 метри висок обелиск poles that open like a bouquet (not visible in the со три крака што се отвораат како букет (не photograph) and a sculpture portraying eight се гледа на фотографијата) и скулптура што partisan figures placed ten metres in front of покажува осум партизански фигури поста- the obelisk. They stand on a wide squared plate вени десет метри пред обелискот. Стојат на that once included a fountain. широка квадратна плоча што порано била дел од фонтана. In everyday language this monument was and still is called ‘Memorial of Brotherhood Во секојдневниот јазик, овој споменик беше and Unity’. It intends to symbolise brotherho- и сè уште се нарекува „Споменик на брат- od and unity between Albanians, Serbs and ството и на единството“. Треба да ги сим- other nationalities. In 1999, after NATO forces болизира братството и единството меѓу Ал- intervened in Kosovo, an attempt to damage the банците, Србите и другите националности. monument with dynamite failed. Later, students 1999 година, по интервенцијата на НАТО си- repainted the partisan figures with the motives лите во Косово, не успеа обидот да се оште- of flags of western countries supportive of the ти споменикот со динамит. Подоцна студен- independence of Kosovo. Today the monument тите ги покрија партизанските фигури со мо- is considerably dilapidated and not taken care 1961 тиви од знамињата на западните земји кои ја of. The municipality of Pristina has planned to Споменик на паднатите борци во народноослободителната борба подржуваат независноста на Косово. Денес remove it in the near future in order to build an Локација: Приштина, Косово споменикот е поприлично пропаднат и за- underground garage in its place. Скулптор: Миодраг Живковиќ пуштен. Општината Приштина планира да го Monument to Heroes of the National Liberation Movement отстрани во скора иднина за да изгради под- Location: Pristina, Kosovo земна гаража на тоа место. Sculptor: Miodrag Živković

46 Сисак има посебно место во културната Sisak holds a special place in the cultural меморија на антифашистичкото движење memory of the antifascist resistance move- на отпорот зашто таму беше формирана ment because it was the location where the првата партизанска единица во Хрватска first Partisan unit in Croatia was formed on на 22. јуни 1941 година. Иако многу други 22 June 1941. Although many other memori- споменици низ Сисак претставуваат важ- als throughout Sisak denote important sites ни места на сеќавање - како што се главни- of remembrance – the base camp of the first от штаб на првата партизанска единица во Partisan unit in Brezovica Forest, the centrally шумата Брезовица, централно лоцираниот located Square of the People’s Uprising, and Плоштад на народното востание и местото the place where an infamous camp for chil- каде што некогаш се наоѓал озлогласениот dren had once stood – the massive sculpture логор за деца - огромната скулптура на Ан- by Antun Augustinčić dominates the central тун Аугустинчиќ е доминантна на централ- town cemetery. ните градски гробишта. This monument to the victims of war consists Споменикот за жртвите на војната се со- of two parts: a large, triangular ‘flag‘ cov- стои од два дела: големо триаголно „зна- ered in marble tiles thrusting into the air like ме“ покриено со мермерни плочи кои го се- the prow of a ship, and a smaller sculpture чат воздухот како бродски клун и пома- depicting two Partisans carrying a wounded ла скулптура која прикажува два парти- comrade. The latter sculpture was criticised by зани што носат ранет соборец. Послед- some communist officials because of its simi- ната скулптура беше критикувана од не- larity to the religious Pieta imagery common in кои комунистички претставници поради Augustinčić’s native Zagorje region. An ossu- сличноста со религиозната претстава на ary containing the remains of several People’s Оплакувањето, препознатлива во родни- Heroes and other revolutionaries is located on 1965 от крај на Аугустинчиќ, Загорје. Костурни- the steps below the flag monument. Споменик на паднатите партизани и на жртвите на фашизмот ца со останките на неколку народни херои Локација: Сисак, Хрватска и други револуционери се наоѓа на скалите The monument lost its important commemora- Скулптор: Антун Аугустинчиќ под споменикот-знаме. tive function with the collapse of communism Monument to Fallen Partisans and Victims of Fascist Terror and Yugoslavia in 1991, but the construction Location: Sisak, Croatia Споменикот ја изгубил својата важна ко- of a monument to the Homeland War imme- Sculptor: Antun Augustinčić меморативна функција со распаѓањето на diately next to Augustinčić’s sculpture means комунизмот и на Југославија 1991 годи- that it is still visited by local antifascist delega- на, но изградбата на споменик на татко- tions and veterans’ groups during memorial винската војна веднаш до скулптурата на days. It is currently in bad shape due to crum- Аугустинчиќ значи дека во одредени дено- bling stairs, graffiti, and fallen marble tiles. ви сè уште ја посетуваат локални антифа- шистички делегации и групи ветерани. Мо- ментално се наоѓа во лоша состојба - ска- лите се ронат, ишарен е со графити, а пад- нати се и некои од мермерните плочи.

47 1966 „Камениот цвет“ Локација: Јасеновац, Хрватска Скулптор: Богдан Богдановиќ Jasenovac ‘Stone’ Flower Location: Jasenovac, Croatia Sculptor: Bogdan Bogdanović

48 Јасеновачкиот спомен-комплекс остану- Туѓман, за бројот на жртвите биле значител- The Jasenovac memorial complex remains while Serb historians increased the numbers ва еден од најконтроверзните места на но пониски, бидејќи тој верувал дека бројот one of the most controversial sites of remem- as proof of the genocidal nature of Croats. сеќавање поврзани со Втората светска го користеле за да му наметнат колективна brance related to the Second World War in Jasenovac and its monument, thus, became војна во Хрватска. Подигнат е на местото на вина на хрватскиот народ, а српските исто- Croatia. It stands at the location of a concen- key symbols in justifying the Serb rebellion концентрационен логор основан од фаши- ричари го зголемувале бројот за да ја до- tration camp, established by the fascist Ustaša against an allegedly reawakened Ustaša state стичкиот усташки режим. Иако Јасеновац кажат геноцидната природа на Хрватите. regime. Although Jasenovac was a Holocaust in the 1990s. Serbs occupied Jasenovac бил место на Холокаустот каде што биле Така, Јасеновац и неговите споменици ста- site where thousands of Jews and Roma were during the Homeland War (1991 – 1995) and убиени илјадници Евреи и Роми, повеќето наа клучни симболи во оправдувањето на killed, the majority of the victims were Serbs organised commemorations whose message жртви биле Срби кои биле прогонувани од српскиот отпор против наводно повторно persecuted by the Ustaše. The monument was that Serbs and Croats could never again Усташите. Споменикот нема религиозен и разбудената усташка држава во 1990-тите. lacks religious or national symbolism and live together in the same state. национален симболизам и претставува по- Србите го окупирале Јасеновац во текот на represents rebirth and life. While it is often вторно раѓање и живот. Иако често се наре- татковинската војна (1991 – 1995) и органи- mistakenly called the ‘Stone Flower’, the mo- After Operation Flash (1995), the Croatian кува „камен цвет“, споменикот е, всушност, зирале комеморации чија порака била дека nument is actually constructed from concrete. government restored control over Jasenovac. направен од бетон. Дополнет е со музеј и Србите и Хрватите никогаш повеќе нема да It is complemented by a museum and several The Flower Monument was renovated in 2003, неколку други споменици кои се наоѓаат во живеат во една држава. other monuments in the surrounding area and a new permanent exhibition in the muse- неговото опкружување и го означуваат ме- that designated other camps or killing sites. um opened in 2006. Since 2000, the Croatian стото на други логори или локации каде што По операцијата „Молња“ (1995 година), Since the Ustaše destroyed the original camp, government restored the importance of the биле вршени убиства. Откако усташите го хрватската влада повторно воспоставила the Jasenovac monument is the dominating commemoration in order to draw attention to уништиле оригиналниот логор, споменикот контрола над Јасеновац. Цветниот споменик structure at the site and the focus point of all the dangers of fascism, extreme nationalism, во Јасеновац е доминантна структура на таа бил реновиран 2003 година, а 2006 година commemorative activities. and the Ustaša rehabilitation that had taken локација и главно место на сите комемора- во музејот била отворена нова постојана из- place in the 1990s. Therefore, Jasenovac also тивни активности. ложба. Уште 2000 година хрватската вла- In Yugoslavia, hundreds of thousands of symbolises an inner-Croatian conflict of con- да го вратила значењето на овој споме- school children visited the museum and its tradicting policies of remembrance. Во Југославија стотици илјади школски ник за да предупреди на опасностите од graphic depictions of Ustaša crimes, while the деца го посетуваа споменикот и негови- фашизмот, екстремниот национализам и commemorations served to reinforce the offi- от графички приказ на усташките злостор- рехабилитирањето на усташкото движење cial number of 700,000 victims. In the 1980s, ства. Одбележувањето на тие настани тре- од 1990-тите. Така, Јасеновац го симболизи- Croat historians, notably Franjo Tuđman, баше да го потврди официјалниот број од ра и внатре-хрватскиот конфликт на контра- offered much lower estimates in the numbers 700 000 жртви. Во 1980-тите, процените на дикторните политики на сеќавање. of victims, which he believed was used to хрватските историчари, односно на Фрањо place collective guilt on the Croatian people,

49 1971 Ликовите на народните херои Даринка Радовиќ, Софија Ристиќ, Милан Благојевиќ - Шпанац и Милан Илиќ - Чича Локација: Топола, Србија Скулптор: непознат Heads of National Heroes Darinka Radović, Sofija Ristić, Milan 1971 Blagojević Španac and Milan Ilić Čiča Споменик на основањето на космајските бригади Location: Topola, Serbia Локација: Космај, Србија Sculptor: Unknown Скулптор: Војин Сојиќ Monument to the Founding of the Kosmaj Brigades Location: Kosmaj, Serbia Sculptor: Vojin Stojić

50 30 метри високиот споменик е посветен на The 30 metre tall monument is dedicated Споменикот посветен на четворицата на- The monument dedicated to four national паднатите борци на космајските партизан- to the fallen soldiers of the Kosmaj parti- родни херои од Втората светска војна е heroes of the Second World War is located in ски бригади и бил откриен на 30 годишнина- san brigades and was unveiled on the 30th лоциран во градот Топола во централна the central Serbian town Topola. Milan Ilić Čiča та од основањето на познатиот партизански anniversary of the founding of the famous Србија. Милан Илиќ - Чича (1886-1942) уче- (1886-1942) participated in both the Balkan одред на врвот на ридот Космај во централ- partisan detachment on the top of Kosmaj hill, ствувал во Балканските војни и во Прва- wars and the First World War. He was part of на Србија, во близината на Белград. Парти- in central Serbia near Belgrade. The partisan та светска војна, а се приклучил и на парти- the partisan brigades of Šumadija. In 1944, he занскиот одред бил формиран во јули 1941 detachment was formed in July 1941 and ear- занските бригади на Шумадија. 1944 година was among the first soldiers to be declared a година и станал славен поради учеството ned fame for its participation in the breakthro- тој бил меѓу првите војници што биле про- national hero. Darinka Radović (1896-1943) во пробивот на Сремскиот фронт, одбран- ugh of the ‘Syrmian Front’ (Serbian: Sremski гласени за народни херои. Даринка Радовиќ and Sofija Ristić (1900-1944) were offering бената линија што ја држеле германските и Front), a defence line held by German and (1896-1943) и Софија Ристиќ (1900-1944) ги refuge to partisans in their homes and caring хрватски сили близу Белград, во април 1945 Croatian forces near Belgrade, in April 1945 засолнувале партизаните во нивните домо- for both wounded soldiers and leaders of the година, со што се означил крајот на Втората which marked the end of the Second World ви и се грижеле за ранетите војници и за во- Serbian resistance. Milan Blagojević Španac светска војна во Србија. War in Serbia. дачите на српското движење на отпорот. (1905-1941) participated in the preparations of Милан Благојевиќ – Шпанац (1905-1941) уче- the uprising and in July 1941 became the first Споменикот порано бил не само место за The monument used to be not only a place ствувал во подготовките на востанието и во commander of the Šumadija partisan brigades одбележување на историските настани, туку for holding commemorations but also was a јули 1941 година станал првиот командант who crushed the occupational rule of the area. бил и популарна излетничка дестинација. popular picnic destination. Today only few на шумадиските партизански бригади кои All three of them were killed by Chetniks in the Денес има малку посетители и споменикот и visitors come and both the monument and its ја собориле окупационата власт во областа. mid-1940s and declared national heroes of опкружувањето се запоставени. surrounding have been neglected. Сите биле убиени од страна на четниците во Yugoslavia after the war. средината на 1940-тите и биле прогласени за југословенски народни херои по војната. The monument in Topola is especially significant for its remembrance of female national he- Споменикот во Топола е особено значаен roes. In the National Liberation Army more than поради сеќавањето на жените народни хе- 100.000 women were fighting, around 25.000 рои. Во Народноослободителната војска се of whom died, and 91 women were declared бореле повеќе од 100 000 жени, околу 25 national heroes. Today, the monument serves 000 од нив загинале, а 91 биле прогласени only as an object of scientific research regar- за народни херои. Денес споменикот служи ding the role of women in the national liberation само како објект за научно истражување на battle and has otherwise been forgotten. улогата на жените во Народноослободител- ната војна, инаку, е заборавен.

51 Споменикот е централната содржина од спо The monument is the central part of a memori- мен-паркот посветен на жртвите на фашизмот и al park dedicated to the victims of fascism and на паднатите борци во Народноослободителна- the fallen soldiers of the National Liberation War та војна (1941-1945) од Сански Мост, во северо- (1941-1945) from Sanski Most, in the Northwest of западна Босна и Херцеговина. Bosnia and Herzegovina. На локацијата на споменикот, ридот Шушњар, At the monument’s location, the hill Šušnjar, near близу Сански Мост, фашистите погубиле два- Sanski Most, fascists executed twenty-seven есет и седум босански Срби во мај 1941 годи- Bosnian Serbs in May 1941 as a warning to those на како предупредување за оние што претходно who had previously organised a rebellion. The vic- организирале побуна. Жртвите биле погреба- tims were buried at the foot of Šušnjar which would ни во подножјето на Шушњар, место кое подоц- later become a mass grave of several thousand на ќе стане масовна гробница на неколку илјади Serbs who were executed in August 1941. Due to Срби кои биле погубени во август 1941 година. the fact that around Sanski Most also numerous Поради фактот што во војната загинале многу Jews were killed and many soldiers from the area Евреи, како и многу војници од регионот, паркот died in the war, the park was dedicated to all бил посветен на сите жртви, независно од нив- victims, regardless of their religious or ethnic affilia- ната религиозна и етничка припадност. Спомен- плакетите со нивните имиња им даваат поеди- tion. Memorial plaques featuring their names award нечно и подеднакво значење на сите жртви. each victim individual but equal significance. Во текот на војната од 1990-тите спомен-паркот During the war of the 1990s, the memorial park бил вандализиран. Кога властите на Република was subjected to vandalism. When authorities of Српска ја презеле контролата над Сански Мост, the Republika Srpska took control over Sanski во подножјето на Шушњар бил подигнат крст, Most, a cross was erected at the foot of Šušnjar нагласувајќи ја православната вероисповед на emphasising the Orthodox faith of the victims жртвите од 1941 година. Спомен-плакетите со from 1941. Memorial plaques with the names of имињата на бошњачките и хрватските војници fallen Bošniak and Croat soldiers were removed. биле отстранети. Фокусирањето на злостор- This new focus exclusively on crimes committed ствата исклучиво против српската популација against the Serbian population strengthened the ја зајакнале националистичката реторика како nationalist rhetoric and commemorative practices 1972 и честото потсетување на минатото што се that occurred with the disintegration of Yugoslavia. Споменик на жртвите на фашизмот и на борците во појавиле по распаѓањето на Југославија. Целта The denial of all those victims who were not of Народноослободителната војна од градот Сански Мост и околината на негирањето на несрпските жртви (со исклу- Serbian nationality (except for Jews) intended to Локација: Шушњар (Сански Мост), Босна и Херцеговина чок на Евреите) била да се одвојат од Хрватите separate from Croats and Bošniaks as well as from и Бошњаците, како и од заедничкото минато. Скулптор: Петар Крстиќ a common past. Денес, спомен-паркот е под закрила на Today the memorial park is under the auspices Monument to the Victims of Fascist Terror and the Fighters of the Федерацијата Босна и Херцеговина, а од 2003 of the Federation of Bosnia and Herzegovina and National Liberation War from the city Sanski Most and its surroundings година е под заштита на Комисијата за зашти- since 2003 under protection of the Commission Location: Šušnjar (Sanski Most), Bosnia-Herzegovina та на националните споменици на Босна и Хер- to Preserve National Monuments of Bosnia and Sculptor: Petar Krstić цеговина. Сепак, ова не го спречи понатамош- Herzegovina. This, however, did not prevent further ното оштетување, сега насочено против спо- damage, now directed against the commemoration менот на српските жртви: како што покажу- of Serbian victims: as the photograph shows, the ва фотографијата, зборот „Срби“ е изгребан на word ‘Serbs’ was scratched out on one of the me- една од спомен-плочите. Фактот што спомени- morial plaques. Thus the monument’s vandalised кот е вандализиран и запуштен укажува на не- and neglected state is an indicator of unresolved решените историски прашања за заедничкото historical questions of the common antifascist past антифашистичко минато во постдејтонска Бос- in post-Dayton Bosnia and Herzegovina. на и Херцеговина.

52 Споменикот, дизајниран од Богдан The monument, designed by Bogdan Богдановиќ, е посветен на локалните ал- Bogdanović, is dedicated to local Albanian бански и српски рудари што му се приклу- and Serbian miners who joined the National чиле на Народноослободителното движење Liberation Movement during the Second World во текот на Втората светска војна, а бил от- War and was inaugurated in 1973. Located криен 1973 година. Лоциран на ридот над on a hill overlooking the town Zveçan/Zvečan градот Звечан близу Митровица во север- near Mitrovica in Northern Kosovo, the monu- но Косово, споменикот доминира над гра- ment dominates the city that is considered the дот што се смета за центар на работничко- centre of the working class movement and of то движење и на комунистичката идеологија communist ideology in Kosovo. во Косово. The monument is held by two conic poles Споменикот го држат два конични крака symbolising the wagons that haul minerals кои ги симболизираат вагоните што ја из- from the mine to the foundry. Based on its влекуваат рудата од рудникот до ливница- relevance in Yugoslavia, this was the most та. Според својата важност, во Југославија valuable monument of the communist regime ова бил еден од највредните споменици на in Kosovo, followed by the monument in комунистичкиот режим на Косово, а по него Landovica that was built in memory of the two бил споменикот во Ландовица, подигнат во heroes, Boro Vukmirović and Ramiz Sadiku сеќавање на двата хероја, Боро Вукмировиќ who were shot together. и Рамиз Садику, кои биле стрелани заедно. Today the monument is in the northern part Денес споменикот е во северниот дел на по- of the divided city of Mitrovica, the part that делениот град Митровица, во делот што е is controlled by Serb authorities. Nowadays, под контрола на српските власти. Во денеш- in times of ethnic division and conflict, the 1973 но време, време на етнички поделби и кон- monument does not have any value for either фликти, споменикот нема никаква вредност community, neither Serbs nor Albanians. Споменик на хероите-рудари од Народноослободителното движење за ниту една од заедниците, ни за Србите, Локација: Митровица, Косово ни за Албанците. Скулптор: Богдан Богдановиќ Monument to the ‘Mining Heroes’ of the National Liberation Movement Location: Mitrovica, Kosovo Sculptor: Bogdan Bogdanović

53 1973 Споменик на Битката на Сутјеска од 1943 година Локација: Тјентиште, Босна и Херцеговина Скулптор: Миодраг Живковиќ Monument to the ‘Battle of the Sutjeska’ in 1943 Location: Tjentište, Bosnia-Herzegovina Sculptor: Miodrag Živković

54 Споменикот ја одбележува Битката на The monument commemorates the ‘Battle of Сутјеска, една од најжестоките битки на the Sutjeska’ which was one of the toughest партизанските сили против германско-ита combats of partisan forces against German- лијанските трупи. Битката, позната и како Italian troops. The battle, also called the ‘Fifth Петта непријателска офанзива се одвивала Enemy Offensive’, took place from May 15th од 15 мај до 15 јуни на територијата на Црна to June 15th 1943 in the area of Montenegro, Гора, источна Херцеговина и источна Босна. east Herzegovina, and east Bosnia. The final Последните и најкрвавите борби биле крај and bloodiest combats were fought along the реката Сутјеска и околните планини. Sutjeska River and the surrounding mountains.

Целта на споменикот, сличен на другите The monument, similar to others built after градени по Втората светска војна, била да the Second World War, intended to remind of биде потсетник на борбата против фашиз- sacrifices made in the fight against fascism мот и да се создадат нов општествен поре- with the aim of creating a new social order док и класна свест. Во Битката на Сутјеска and class consciousness. In the ‘Battle of the опколените единици на Народноослободи- Sutjeska’, the surrounded units of the National телната војска на Југославија успеале да Liberation Army of Yugoslavia succeeded in ги пробијат линиите на бројно надмоќниот breaching the lines of a numerically superior непријател, но притоа претрпеле големи за- enemy, albeit suffering heavy losses of thou- губи - илјадници мртви или ранети. Спо- sands dead or wounded. The commemoration менот на овој настан го поттикнуваше ми- of this event fostered the myth of both the тот за силата на југословенските наро- strength of the Yugoslav peoples and their ди и за нивната подготвеност за политич- readiness for political self-determination. This ко самоопределување. Токму тоа била цел- was the purpose for opening the national park та на отворањето на националниот парк на on the Sutjeska as a memorial complex at the Сутјеска како спомен-комплекс во кој цен- centre of which stands the monument by Mio- трално место има споменикот на Миодраг drag Živković. It is made of two symmetrical Живковиќ. Направен е од две симетрич- and abstract shapes that represent the banks ни апстрактни форми што ги претставуваат of the Sutjeska River. The broken form of the бреговите на реката Сутјеска. Прекршената monument suggests the successful ‘breach’ of форма на споменикот алудира на успешниот the partisans and their victory. пробив на партизаните и на нивната победа. During the war of 1992-1995, many monu- Во текот на војната од 1992 - 1995 многу ments in the memorial park were destroyed споменици во спомен-паркот биле уништени by the army of Republika Srpska. Only the од страна на Република Српска. Само цен- central monument remained whole, allegedly тралниот споменик е останат цел, наводно because of a shortage of explosives. Today, затоа што снемало експлозив. Денес нацио- the Sutjeska national park is one of the few налниот парк Сутјеска е еден од ретките ме- places where monuments commemorating ста каде што со јавни средства се реновира- the National Liberation War are actually being ат спомениците што го негуваат споменот на renovated through official funding. Народноослободителната војна.

55 Споменикот го одбележува народното вос- The monument commemorates the popular тание против Отоманската Империја, ис- uprising against the Ottoman Empire staged by планирано од националното движење the national movement ‘Internal Macedonian Внатрешномакедонска револуционерна Revolutionary Organisation’ (IMRO) on St. Elias организација“ (ВМРО) на Илинден, 2 август, - or Ilinden - Day, August 2, 1903. It was built in 1903 година. Подигнат е во македонскиот the southern Macedonian city Krushevo which град Крушево што бил центарот на револтот. was at the centre of the revolt.

Илинденското востание довело до The ‘Ilinden Uprising’ led to the proclamation прогласувањето на Крушевската републи- of the ‘Krushevo Republic’ on August 3, 1903. ка на 3. август, 1903 година. Иако била сру- Though crushed by the Ottomans after ten шена од отоманската војска по само де- days, it is officially considered one of the most сет дена постоење, официјално се сме- significant precursors towards Macedonian та за еден од најзначајните предвесници на national statehood. In remembrance of these македонската национална државност. Во events, the Macedonian ‘Day of the Republic’ is сеќавање на овие настани, македонскиот celebrated yearly on August 2. Ден на републиката се слави секоја година на 2 август. The construction of the ‘Makedonium’ coinci- ded with the ratification of a new constitution Изградбата на „Македониумот“ се покло- for Yugoslavia in 1974 which awarded greater пи со ратификацијата на новиот устав на autonomy to each of the six Yugoslav repu- Југославија 1974 година, што им даде пого- blics. The constitution was the response to a лема автономија на сите шест југословенски growing self-confidence of the republics towar- републики. Уставот беше реакција на рас- ds the Yugoslav central state. In line with the течката самодоверба на републиките во од- changing socio-political climate, the ‘Makedo- 1974 нос на југословенската централна држа- nium’ accentuates both the national character ва. Во согласност со променетата социопо- of Macedonia and its position within a common „Македониум“ литичка клима, „Македониумот“ го нагла- Yugoslav society. This is reflected by artistic Локација: Крушево, Македонија сува националниот карактер на Македонија and symbolic references built into the monu- Скулптор: Јордан Грабулоски и Искра Грабулоска (архитектура), и нејзината положба во заедничкото ment which relate to a continuous process of Борко Лазески (витражи) и Петар Мазев (керамопластика) југословенско општество. Тоа е одразено и Macedonian nation-building: from the ‘Ilinden ‘Makedonium’ во уметничките и симболичките содржини Uprising’ to the ‘National Liberation War’ during Location: Krushevo, Macedonia вградени во споменикот што се однесува- the Second World War towards the formation Sculptors: Jordan Grabuloski and Iskra Grabuloska (architecture), Borko ат на континуираниот процес на изградба на of a Macedonian republic within Yugoslavia. Lazeski (stained glass) and Peter Mazev (vaulted plastic) македонската националност: од Илинден- ското востание до Народноослободителна- та борба во текот на Втората светска војна, па до формирањето на македонска репу- блика во рамките на Југославија.

56 Споменикот на слободата близу Беране The ‘Freedom Monument’ close to Berane, in во североисточна Црна Гора го одбележу- the Northeast of Montenegro, commemorates ва учеството на луѓето од регионот во осло- the participation of the people from the region бодителните војни во текот на 19. и 20. век. in the liberation wars during the 19th and 20th Историјата на овие војни е испишана на че- century. The history of these wars is inscribed тириесет камени блокови што стојат во бли- on forty stone blocks standing in the vicinity of зината на споменикот. Регионот Беране е the monument. The region of Berane is known познат по востанијата против Османлии- for riots against the Ottomans in the 19th cen- те во 19. век. Во текот на Првата балканска tury. During the first Balkan War (1912-1913), војна (1912-1913), Беране било ослободе- Berane was liberated from the Ottoman reign но од отоманското владеење и регионот бил and the region was annexed by the Kingdom приклучен кон Кралството на Црна Гора. of Montenegro.

Во годините што следеле, политички- In the following years, the political develop- те случувања во Европа исто така имале ments in Europe also had repercussions for влијание врз Беране: по капитулацијата на Berane: after Montenegro’s capitulation to Црна Гора пред Австро-Унгарија во Првата Austria-Hungary in the First World War, a large светска војна, голем број жители биле уап- number of inhabitants were taken prisoner; in сени; 1935 година била основана локална 1935, a local cell of the communist party was ќелија на Комунистичката партија; во април founded; in April 1941 the area was occupied 1941 година областа била окупирана од гер- by German and Italian forces; as a response, мански и италијански сили; како одговор на both Chetnik and Partisan brigades were тоа, истата година биле формирани и чет- formed in the same year. All this eventually led нички и партизански бригади. Тоа довело to a war between Partisans and Chetniks dur- до судир меѓу партизаните и четниците во ing which incomparably more lives were lost 1977 кој биле изгубени неспоредливо повеќе жи- than in the fight against the foreign occupa- воти отколку во борбата против странска- tion. On July 21st 1949, Berane was renamed Споменик на слободата та окупација. На 21. јули 1949 година Бера- Ivangrad after Ivan Milutinovic, commander of Локација: Беране, Црна Гора не било преименувано во Иванград по Иван the Montenegrin arm of the National Liberation Скулптор: Богдан Богдановиќ Милутиновиќ, командантот на црногорскиот Army during the Second World War, but it was Freedom Monument огранок на Народноослободителната војска given back its original name in 1992. Location: Berane, Montenegro во Втората светска војна, но оригиналното Sculptor: Bogdan Bogdanović име му е вратено 1992 година. The monument’s architectural concept is simple and integrated into the natural environ- Архитектурата на споменикот е едностав- ment. Its visual language goes beyond the на и вклопена е во природниот амбиент. Ви- usual socialist aesthetic code: it tries to tran- зуелниот јазик на споменикот го надминува scend different ethnic and religious cultures вообичаениот социјалистички естетски код: as well as political ideologies of the region се обидува да ги премости различните ет- and incorporates them into a timeless archaic нички и верски култури, како и политичките imagery. идеологии во регионот и ги отелотворува во безвременскo архаичнo ликовно решение.

57 1978 Споменикот на Макљен Локација: Макљен, Босна и Херцеговина Скулптор: Бошко Куќански Makljen Monument Location: Makljen, Bosnia-Herzegovina Sculptor: Boško Kućanski

58 Споменикот Макљен се наоѓа во спомен- The Makljen monument stands in a memorial паркот што ја одбележува Битката на Не- park which commemorates the ‘Battle of the ретва (позната и како Четврта непријателска Neretva’ (also known as the ‘Fourth Enemy офанзива или Битка за ранетите), една од Offensive’ or the ‘Battle of the Wounded’), најзначајните битки на Народноослободи- one of the most significant combats of the телната војска во Втората светска војна. National Liberation Army in the Second World Во текот на воените дејства што траеле од War. During the military actions that lasted јануари до април 1943 година, партизани- from January until April 1943, the partisans те успееале да ги спречат силите на Оска- succeeded both in preventing the Axis forces та да го уништат Главниот штаб на Народно- from destroying the central command of the ослободителната војска и да заштитат околу national liberation movement and in protecting 4 000 ранети во главната партизанска бол- around 4.000 wounded in the main partisan ница. hospital.

Споменикот Макљен е подигнат во чест на The Makljen monument was built to com- триумфот на антифашистичките сили над memorate the triumph of the antifascist forces далеку понадмоќниот непријател, како и over a far more powerful enemy as well as the во слава на победата на хуманоста. Затоа victory of humanitarianism. Therefore sculptor скулпторот Бошко Куќански го конципирал Boško Kućanski conceptualised the memo- споменикот во „жива цветна форма“ што ги rial in a ‘vital floral form’ that picks up on the „имитира“ формите на околните карпести forms of the surrounding rocky hills. As the ридови. За локација на овој споменик е из- location for this monument the highest point брана највисоката точка на ридот Макљен и of the Makljen hill was selected, from where од таму има чист поглед кон пределите каде a clear view extends towards the territories што се одвивал дел од партизанските опе- where part of the partisan offensives during рации во битката на Неретва. the ‘Battle of the Neretva’ took place.

Самиот споменик, особено по војните во де- The monument as such, particularly after ведесеттите години, беше интерпретиран the wars of the 1990s, was interpreted as a како симбол на комунистичкиот режим и на symbol of the communist regime and social- социјалистичкото минато со коe национал- ist past which nationalist movements wished ните движења сакаа да раскрстат. 2000 го- to break with. In 2000, the Makljen memorial дина спомен-паркот Макљен, лоциран во park, located in the Federation of Bosnia and Федерацијата Босна и Херцеговина, беше Herzegovina, was almost entirely destroyed речиси уништен, според официјалните изво- – according to official sources ‘under unclear ри „под неразјаснети околности“. Од споме- circumstances’. Of the monument, only the 1978 никот беше зачувана само внатрешноста на inner core of reinforced concrete beams was Споменикот на Макљен гредите од армиран бетон. Од 2010 година ‘preserved’. Since 2010, it has been under of- Локација: Макљен, Босна и Херцеговина се наоѓа под официјална заштита заедно со ficial protection along with its natural setting. Скулптор: Бошко Куќански неговото природно опкружување. Makljen Monument Location: Makljen, Bosnia-Herzegovina Sculptor: Boško Kućanski

59 Споменикот на Петрова Гора е едно од нај The monument on Petrova Gora Mountain познатите достигнувања во споменичната ар- represents one of the most celebrated achi- хитектура во социјалистичка Југославија. Пе- evements in socialist Yugoslav monumental трова Гора е важно место за југословенското architecture. Petrova Gora was an important партизанско движење бидејќи таму бил шта- part of the Partisan movement since it served as бот на Хрватската комунистичка партија за the Croatian Communist Party’s headquarters време на првите години на Втората светска during the first years of the Second World War војна, а таму била сместена и централната and was the location of the central Partisan field партизанска полска болница. Дополнително, hospital. In addition, it symbolised the trage- тој ја симболизира трагедијата на хрватските dy of Croatian Serbs who were killed in large Срби кои биле масовно убивани од усташкиот numbers by the Ustaša regime in surrounding режим во околните села. villages.

Комунистичките власти го поставиле камен The communist authorities laid the foundation темелникот на споменикот на Петрова Гора stone of the Petrova Gora monument in 1946, 1946 година, но поради заостанатоста на ре- but due to the impoverishment of the region, гионот, градбата завршила дури 1981 годи- construction was not completed until 1981. на. Споменикот стекнал лоша репутација во The monument achieved notoriety in March март 1990 година поради собирот организи- 1990 because of a commemoration organi- ран од локалните комунисти кои предупред- sed by local communists who warned of an увале на наводно оживување на усташко- alleged Ustaša resurgence in the form of Franjo то движење во ликот на Фрањо Туѓман и не- Tuđman and his Croatian Democratic Party. The говата Хрватска демократска партија. Меди- media reported on the presence of Chetnik and умите известија за присуството на четнички other Serbian nationalist imagery, and many и други српски националистички симболи, а perceived it as an attempt by Belgrade to ma- многумина го сфатија и како обид на Белград nipulate the fears of Croatian Serbs on the eve да манипулира со стравовите на хрватските of Croatia’s first multiparty elections since the Срби пред првите повеќепартиски избори во Second World War. Хрватска по Втората светска војна. Since the Homeland War (1991 – 1995), the Уште во Татковинската војна (1991 – 1995), це- entire memorial complex has been devastated лиот спомен-комплекс бил опустошен, а ска- and the valuable metal panels that form the пите метални панели што ја формираат над- monument’s outer skin have been systema- ворешноста на споменикот биле систематски tically stolen. Currently, the Serbian National крадени. Српскиот национален совет органи- Council organises several work actions per year зира неколку работни акции годишно за да ја to clean up the site, and there are a number of исчисти локацијата, а има и неколку предло- proposals to renovate the monument and use 1981 зи да се реновира споменикот и да се кори- it as a museum or artistic space. Unfortuna- Споменикот на Петрова Гора сти како музеј или како уметнички простор. tely, the high cost of the material used in the Локација: Петровац (Петрова Гора), Хрватска За жал, бидејќи материјалот користен во monument and its isolated location means that Скулптор: Војин Бакиќ споменикот е скап, а и поради изолираната it is unlikely for the monument to be restored in Petrova Gora Monument локација, споменикот веројатно нема да биде the near future. Location: Petrovac (Petrova Gora Mountain), Croatia реставриран во блиска иднина. Sculptor: Vojin Bakić

60 Идејата да се изгради споменик на борците The idea of building a memorial to the fight- паднати во Балканските војни се родила во ers fallen in the Balkan Wars was first born in Кралево набргу по Втората балканска војна, Kraljevo shortly after the Second Balkan War поточно 1923 година. Реализацијата на споме- in 1913. The realisation of the monument, никот сепак завршила дваесет години подоц- however, was only finished twenty years later, на, делумно и поради Првата светска војна. partly due to the First World War. Based on Врз основа на референдумот спроведен меѓу a referendum among the townspeople, the жителите на градот, 1932 година спомени- monument was 1932 finally placed in the city кот конечно бил поставен во центарот на гра- centre (for unknown reasons, the memorial дот (од непознати причини, на меморијалната plaque it reads 1934). Another two decades плоча пишува 1934 година). Две децении по- on, in November 1959, the monument was доцна, во ноември 1958 година, споменикот removed by a decision of the socialist people’s бил отстранет по одлука на Социјалистичката committee of Kraljevo Municipality because the народна комисија на општина Кралево затоа central square was to be turned into a military што централниот плоштад требало да се пре- cemetery. Following numerous requests by твори во воена гробница. По многуте барања citizens of Kraljevo, the monument was officially поднесени од жителите на Кралево, спомени- restored at its old place in October 1982. кот бил официјално вратен на неговото старо место во октомври 1982 година. The monument shows the figure of a Serbian soldier set on a stone pedestal. The northern Споменикот претставува фигура на српски side of the pedestal features a relief of Serbia’s војник поставен на камен пиедестал. На се- national emblem. All four sides of the pedestal верната страна на пиедесталот е прика- include rectangular niches intended for marble жан релјеф на српскиот национален грб. На plaques with names of local fighters lost their сите четири страни на пиедесталот има ква- lives between 1912 and 1918. Because the list дратни ниши наменети за мермерни плаке- of names was destroyed during the Second 1982 ти со имињата на локалните борци што заги- World War, bronze plaques were installed Споменик на српските борци паднати за слободата нале меѓу 1912 и 1918 година. Бидејќи списо- featuring the names of battles in which Serbian на татковината 1912 - 1918 од соборците и од кот на имиња бил уништен за време на Вто- soldiers perished in the Balkan Wars as well as благодарната нација рата светска војна, биле поставени бронзени the First World War. Локација: Кралево, Србија плочи со називите на битките во кои загина- Скулптор: Живојин Лукиќ ле српски војници во Балканските војни, и во As one of the town’s central features, the mon- Monument to Serbian Fighters fallen for the Freedom of Првата светска војна. ument used to be a gathering place for youths the Fatherland 1912-1918 from War Comrades and when the town promenade was leading next to a Grateful Nation Како една од централните карактеристи- it. Today, it has become a popular tribune for Location: Kraljevo, Serbia ки на градот, споменикот порано бил соби- political events and for laying wreaths in com- Sculptor: Živojin Lukić ралиште на младите, во времето кога кор- memoration of the breach of the ‘Macedonian зото поминувало покрај него. Денес тој е по- (also Salonika) Front’ in 1918 which resulted in пуларна трибина за политички настани и ме- the liberation of Serbia. сто за полагање венци при одбележувањето на пробивот на Македонскиот, т.е. Солунски- от фронт 1918 година, што резултирало со ослободувањето на Србија.

61 Споменикот е посветен на Десанка Макси The monument is dedicated to Desanka Maksi- мовиќ (1898-1993), една од најголемите српски mović (1898-1993), one of the greatest Serbian поетеси. Бил подигнат 1990 година, уште до- poetesses. It was erected during her lifetime in дека била жива, во нејзиниот роден град Ва- her hometown of Valjevo in 1990. Maksimović лево. Максимовиќ се побунила против изград- protested against the construction of the monu- бата на споменикот, но локалните жители на ment, but locals from Valjevo persuaded her that Валево ја убедиле дека претставува „само“ it was just a monument for poetry with her face споменик на поезијата со нејзиниот лик. На on it. The engraving on the monument reads споменикот е соодветно врежано: „Посвета на accordingly: “To poetry from a poetic nation”. поезијата од еден поетски народ“. Desanka Maksimović worked as a school Десанка Максимовиќ работела како учителка teacher of Serbian literature and was member of по српска литература и била член на Српска- the Serbian Academy of Sciences and Arts. She та академија на науките и на уметностите. is most famous as a poet, storyteller, novelist, Таа е најпозната како поет, раскажувач, ро- children’s writer, and occasional translator. Her мансиер, детски писател и повремено, пре- poems represent a call for people to be good, ведувач. Нејзините песни се повик за луѓето noble, proud, and steady; to respect people of да бидат добри, благородни, горди и цврсти; different beliefs and principles, opinions, colours да ги почитуваат луѓето кои имаат различни and religions; and to be strict towards their own уверувања, принципи, мислења, боја на ко- flaws as well as those of others. One of her best- жата и кои припаѓаат на други религии и да known poems is ‘A Bloody Fairy Tale’ (Serbian: бидат строги кон сопствените недостатоци, Krvava Bajka) which she wrote after hearing of како и кон недостатоците на другите. Една од the execution of students in Kragujevac on Oc- нејзините најпознати песни е песната „Крва- tober 21st 1941. The poem was published after ва бајка“ која ја напишала откако слушна- the end of the Second World War and became ла за стрелањето на учениците во Крагујевац an obligatory part of every elementary school 1990 на 21. октомври 1941 година. Песната била curriculum in Yugoslavia. It also inspired a movie Споменик на Десанка Максимовиќ објавена по завршувањето на Втората свет- with the same title made in 1969. Локација: Валево, Србија ска војна и станала задолжителен дел од на- Скулптор: Александар Зарин ставната програма за основните училишта во Still today, Desanka Maksimović’s poetry is Monument to Desanka Maksimović Југославија. Инспирирала и филм со истиот included in the curricula of Serbian elementary Location: Valjevo, Serbia наслов, снимен 1969 година. schools. Poetry lessons, dedicated to her poetry, Sculptor: Aleksandar Zarin are organized on the central ‘Poetry Square’ in Поезијата на Десанка Максимовиќ сè уште Valjevo every year on May 16th. That day, the е дел од наставната програма во српски- best lyrists are given an award named after her те основни училишта. Часови по поезија по- and flowers are laid at her monument in the town светени на нејзината поезија се организира- centre. ат на централниот „Плоштад на поезијата“ во Валево секоја година на 16. мај. Тој ден, на најдобрите лиричари им се доделува награ- да што го носи нејзиното име, а на нејзиниот споменик во центарот на градот се полага цвеќе.

62 2 метри високиот споменик „Против The 2m-tall monument ‘Against Evil’ is carved злото“ е направен од едно парче out of a single marble block. Its style is remi- мермер. Стилот потсетува на древната niscent of ancient South-American Mayan art, јужноамериканска уметност на Маите, but its theme is Christian. It features religious но темата е христијанска. Претставе- symbols from the Apocalypse that speak of ни се религиски симболи од апокалипса- just punishment for one’s misdeeds or of та за праведно казнување на злоделата и reward for one’s good deeds. It is the work of за наградување на добрите дела. Споме- the Mexican sculptor Romo Miguel and was никот е дело на мексиканскиот скулптор donated by Mexico in 1989 to the memo- Ромо Мигел, а Мексико го донирал 1989 rial park Šumarice, close to Kragujevac, as a година за спомен-паркот Шумарице, близу token of friendship and cooperation. In 1991 it Крагујевац, како знак на пријателството и was finally erected. соработката. Бил подигнат 1991 година. The memorial park commemorates the execu- Спомен-паркот го одбележува стрелањето tion of several thousand residents of Kragu- на неколку илјади жители на Крагујевац jevac by the German Wehrmacht on October од страна на германскиот Вермахт на 21st 1941. In commemoration of the victims, 21. октомври 1941 година. Во спомен на the whole Šumarice area was turned into the жртвите, 1953 година целата област Шума- memorial park ‘October in Kragujevac’ (Serbi- рице е претворена во спомен-парк наречен an: Kragujevački Oktobar) in 1953. Numerous „Крагујевачки октомври“. Помеѓу 1959 и monuments were created in the park between 1994 година во паркот биле подигнати мно- 1959 and 1994, made, with few exceptions, гу споменици чиишто автори се скулпто- mainly by sculptors and architects from almost ри и архитекти од речиси сите републики all republics of former Yugoslavia. на поранешна Југославија, но има и некол- 1991 ку исклучоци. During the rule of Slobodan Milošević and the rise of nationalism in Serbia, a Serbian Ortho- „Против злото“ За време на владеењето на Слободан dox Church was built close to the monument Локација: Крагујевац, Србија Милошевиќ и појавата на национализмот во ‘Against Evil’ emphasising both the religious Скулптор: Ромо Мигел Србија, близу споменикот „Против злото“ belonging of the victims to the Serbian Ortho- ‘Against Evil’ била изградена српска православна црква, dox Church and the concept of the Serbian Location: Kragujevac, Serbia нагласувајќи ја религиската припадност на people as victim. Sculptor: Romo Miguel жртвите (Српската православна црква) и концептот за српскиот народ како жртва.

63 1994 (првпат подигнат 1984 година / first construction in 1984) Крајпатен споменик на Иво Андриќ Локација: Вишеград, Босна и Херцеговина Скулптор: Љупко Антуновиќ ‘Roadside Monument’ to Ivo Andrić Location: Višegrad, Bosnia-Herzegovina Sculptor: Ljupko Antunović

64 Споменикот е посветен на Иво Андриќ етничко чистење на локалните муслимани The monument is dedicated to Ivo Andrić Interestingly, Andrićs unique background (1892-1975), познат југословенски писател Бошњаци, повторното поставување на спо- (1892-1975), famous Yugoslav writer and prevents him from being claimed by either one и нобеловец кој се здобил со светска слава меникот стана средство за етнонационално Nobel laureate who gained world fame with his ‘side’: He was born near Travnik in Bosnia and со неговиот роман „Мостот на Дрина“ во кој обележување на просторот. novel “The Bridge on the Drina” in which he Herzegovina to Croatian parents and spent ги опишува животот и општеството во гра- depicts life and society in the Eastern Bosnian much of his life in Belgrade. Like his novels, дот Вишеград во Источна Босна од 16. век Интересно е што необичното минато не до- city Višegrad from the 16th century until the which are appreciated beyond ethnic and до Првата светска војна. Мостот „Мехмед зволува Иво Андриќ да биде присвоен од First World War. The Mehmed Paša Sokolović state borders, he himself does not ‘belong’ to Паша Соколовиќ“, инспирацијата за книга- која било „страна“. Бил роден близу Трав- Bridge, which inspired the book, was built in one community alone but to everyone who ap- та, бил изграден 1577 година, а 2007 годи- ник во Босна и Херцеговина, родители- 1577 and named a UNESCO World Heritage preciates his work. Therefore, the monument на бил прогласен за светско наследство под те му биле Хрвати, а голем дел од животот Site in 2007. to Andrić should be devoid of any political заштита на УНЕСКО. минал во Белград. Како и неговите рома- connotations it gained over time; its real inten- ни, што се почитуваат и ги надминуваат ет- The monument was first built in Višegrad tion, according to sculptor Antunović, was to Споменикот бил подигнат во Вишеград 1984 ничките и државните граници, и тој самиот in 1984 on the initiative of several Bosnian pay homage to the artist’s imagination and година по иницијатива на неколку босанско- не ѝ „припаѓа“ на ниедна заедница, туку им Herzegovinian writers. It was inaugurated dur- literary work. херцеговски писатели. Бил откриен за вре- припаѓа на сите кои го ценат неговото дело. ing the cultural event ‘The Paths of Višegrad’ ме на културниот настан „Патеките на Више- Затоа, споменикот на Андриќ треба да биде that used to gather writers and artists from all град“ на кој се собирале писатели и уметни- лишен од сите политички конотации намет- over Yugoslavia. Sculptor Ljupko Antunović, ци од цела Југославија. Скулпторот Љупко нати со текот на времето; вистинската наме- an artist from Sarajevo, named it ‘Roadside Антуновиќ, уметник од Сараево, го нарекол ра, според скулпторот Антуновиќ, била да Monument’ and it was placed near the famous „Крајпатен споменик“ и го поставил до по- се оддаде почит на имагинацијата и на лите- bridge. знатиот мост. ратурното дело на авторот. Although its construction was initially not po- Иако првобитно изградбата на споменикот litically but culturally motivated, the ‘Roadside не била политички, туку културно мотивира- Monument’ became a victim to political exploi- на, „споменикот крајпатник“ станал жртва tation during the war in the 1990s. Destroyed на политичка експлоатација во текот на in 1991 by Bošniak forces, it was rebuilt three војната во деведесеттите. Бил уништен 1991 years later on the initiative of the political година од бошњачките сили и повторно из- administration of Republika Srpska. Sculptor граден три години подоцна по иницијатива Antunović agreed to rebuild the monument на политичката управа на Република but refused to be present at the inauguration Српска. Скулпторот Антуновиќ се согла- event in 1994 which was attended by Radovan сил повторно да го изгради споменикот, но Karadžić, first president of Republika Srpska одбил да биде присутен на инаугурацијата from 1992 to 1996 and currently tried for war 1994 година, посветена на Радован Караџиќ, crimes at the International Criminal Tribunal for првиот претседател на Република Српска the former Yugoslavia in The Hague. Taking од 1992 до 1996 година, кому моментал- this into account and the fact that during the но му се суди за воени злосторства во war in 1992-1994 Višegrad was subjected to Меѓународниот кривичен суд за поранешна one of the most comprehensive campaigns of Југославија во Хаг. Имајќи го тоа во пред- ethnic cleansing directed against its Muslim вид, како и фактот што за време на војната Bošniak population, the reinstatement of the од 1992 до 1994 година Вишеград бил из- monument became a means of ethno-national ложен на една од најжестоките кампањи за demarcation of space.

65 Споменикот на Крал Томислав, владетел на The monument of King Tomislav, ruler of the хрватското кралство во 10. век, е посветен Croatian Kingdom in the 10th century, is de- на членовите на „Бригадата на кралот То- dicated to the members of the ‘King Tomislav мислав“ кои паднале во текот на војната од Brigade’ who died during the war in 1992-1995. 1992 до 1995 година. Основана во Томис- Founded in Tomislavgrad, in the southwest of лавград, во југозападна Босна и Херцегови- Bosnia and Herzegovina, as a formation of the на, како формација на Хрватскиот совет за Croatian Council of Defence, the brigade par- одбрана, бригадата учествувала во воените ticipated in military operations for the defence операции за одбрана на градот и на долина- of the city and the surrounding Duvno valley та Дувно од српските сили. against Serbian forces.

Споменикот го засилува чувството на при- The monument strengthens a sense of belon- падност на католиците што живеат во до- ging of the Catholics living in the Duvno valley лината Дувно кон Хрватска, нивната „тат- to Croatia, their ‘homeland’. The massive bron- ковина“. Масивната бронзена фигура на ze figure of the ‘first king of Croatia’, whose „првиот крал на Хрватска“, чие тело прет- body forms a cross, reminds the observer of ставува крст, го потсетува набљудувачот на the historical importance that the area of Duvno историското значење на областа Дувно во assumed regarding the creation of a Croatian создавањето на хрватскиот идентитет. Се identity. It is believed that the Duvno valley верува дека долината Дувно е место каде is the place where in 753 the first Croatian што се одржало првото хрватско собрание assembly took place and where in 925 King 753 година и каде што бил крунисан кралот Tomislav was crowned. Although still an object Томислав. Иако е сè уште предмет на кон- of controversy among scholars, these events троверзии во академскиот свет, многуми- are by many considered to be historical facts на сметаат дека овие настани се историски irrefutably connecting the area of Duvno with факти кои недвосмислено ја поврзуваат об- Croatia, regardless of new (or shifting) political ласта Дувно со Хрватска, независно од но- borders. вите (или променливите) политички граници. On the granite fundament of the monument, a На гранитната основа на споменикот, на memorial plaque reads: “The Homeland that спомен-плакетата пишува: „Татковината grows from your love lives in us, the children of која расте од вашата љубов, живее во нас, Croatia. To the sons of Duvno who gave their 1997 децата на Хрватска. Посветено на синови- lives for Croatia, their homeland.” Placed in an Споменик на кралот те на Дувно што ги дадоа своите животи за area populated by a majority of Bosnian Croats Томислав Хрватска, нивната татковина“. Сместен во and featuring emblems and references to Croa- Локација: Томиславград, област населена главно од босански Хрва- tia, the monument strengthens the identification Босна и Херцеговина ти, со претставите на грбови и со упатувања with Croatian land and history. Скулптор: Винко Багариќ на Хрватска, споменикот го зајакнува Monument to King идентификувањето со хрватската земја и со Tomislav историјата. Location: Tomislavgrad, Bosnia-Herzegovina Sculptor: Vinko Bagarić

66 Споменикот е посветен на Агнеса Гонџа The monument is dedicated to Agnes Gonxha Бојаџиу (1910 - 1997), позната како римока- Bojaxhiu (1910-1997), known as the Roman толичката монахиња мајка Тереза. Добит- Catholic nun Mother Teresa. She was awarded ник е на Нобеловата награда за мир за 1979 the Nobel Peace Prize in 1979 for her humani- година за нејзината хуманитарна работа и tarian work and as founder of the congrega- како основач на редот “Мисионери на ми- tion ‘Missionaries of Charity’, which cares for лосрдието“, кој се грижи за болните и сиро- the sick and needy worldwide. машните во светот. The statue stands on the former site of the Споменикот се наоѓа на поранешна- Catholic church ‘Sacred Heart of Jesus’, in та локација на католичката црква „Свето- which Mother Teresa was baptized shortly то срце на Исус“ во која била крстена Мајка after her birth in 1910. In January 2009, the Тереза набргу по нејзиното раѓање 1910 го- Mother Teresa Memorial House (seen behind дина. Во јануари 2009 година Спомен куќата the statue) opened its doors. It holds a per- на Мајка Тереза ги отвори вратите (се гледа manent exhibition about her life that includes зад споменикот). Во неа има постојана из- numerous of her personal belongings. ложбена поставка за нејзиниот живот сочи- нета од многу нејзини лични предмети. Although universally respected for her devo- tion to charity and the humanitarianism she Иако насекаде е почитувана поради symbolises, Mother Teresa’s ethnic origin нејзината посветеност на милосрдието и на has been a matter of subtle local controver- хуманизмот што го симболизира, етничко- sies in the past. When representatives of the то потекло на мајка Тереза било предмет Macedonian government on several occa- на суптилни локални контроверзии во ми- sions referred to her simply as ‘Skopjankata’ натото. Кога претставниците на македон- (‘the woman from Skopje’; her birthplace), 1999 ската влада во неколку прилики ја нарекоа representatives of the Albanian community „Скопјанката“, претставниците на албан- criticised this as a deliberate disregard of her Споменик на мајка Тереза ската заедница го критикуваа ова како на- Albanian origin. They further complained about Локација: Скопје, Македонија мерно непочитување на нејзиното албан- the rather remote location of the monument. Автор: Томе Серафимовски ско потекло. Се жалеа и на оддалечено- Proposals from the Albanian civil society to Monument to Mother Teresa ста на локацијата на споменикот. Биле од- place it near the central city square, where Location: Skopje, Macedonia биени предлозите на албанската граѓанска Mother Teresa’s original house used to stand, Author: Tome Serafimovski заедница да се стави близу централниот were rejected. Mother Teresa herself once градски плоштад каде што била претход- said regarding her origin: “By blood, I am но. Мајка Тереза самата го изјавила следно- Albanian; by citizenship, an Indian; by faith, I во за своето потекло: „Мојата крв е албан- am a Catholic nun. As to my calling, I belong ска, по државјанство сум Индијка, а по вера, to the world. As to my heart, I belong entirely католичка монахиња. Според мојата работа, to the Heart of Jesus.” му припаѓам на светот. Според срцето, му припаѓам целосно на Срцето на Исус“.

67 Споменикот е подигнат во спомен на За- The statue commemorates Zahiri Pajaziti хири Пајазити (1952 - 1997), еден од акти- (1952-1997) who was one of the activists and вистите и основачите на Ослободителна- founders of the Kosovo Liberation Army (KLA). та војска на Косово (ОВК). Бил убиен во He was killed in January 1997 by the Serbian јануари 1997 година од српската полиција и police, being the first KLA commander dying in тој е првиот командант на ОВК што загинал the armed conflict with Serbia. In 2008, he was во вооружен конфликт со Србија. 2008 го- declared a hero of the Kosovo War by a decree дина бил прогласен за херој на косовската of then president Fatmir Sejdiu. During the војска со декрет на тогашниот претседател war, a KLA unit was named after him. Serbian Фатмир Сејдиу. За време на војната, една од authorities accused Pajaziti of conducting terro- единиците на ОВК го добила неговото име. rist attacks against Serbian police units. His Српските власти го обвиниле Пајазити за memorial was inaugurated on November 28th терористички напади врз српските полици- 2000 for the Flags Day. ски единици. Откривањето на неговиот спо- меник било на 28. ноември 2000 година, на After the war of 1998/9, monuments and Денот на знамињата. memorial sites flourished in Kosovo, mainly erected by families that lost relatives during the По војната од 1998 и 1999 година, на Косо- war. These monuments and memorials were во се појавија многу споменици и спомен- built to commemorate soldiers and comman- обележја, главно подигнати од семејствата ders of the Kosovo Liberation Army (KLA) as што изгубиле роднини во војната. Овие спо- well as war victims. Only few of these memo- меници и обележја се граделе во спомен rials were erected under the patronage of the на војниците и на командантите на Ослобо- Kosovo government or under the direction дителната војска на Косово (ОВК), како и of municipalities. Most of them resulted from на жртвите на војната. Само некои од овие private initiatives. The locations of the memorial 2000 спомен-обележја биле подигнати под покро- are historical venues themselves, as they often вителство на косовската влада или по ди- refer to the origin of the commemorated hero Споменик на Захир Пајазити ректива на општините. Повеќето од нив се or his place of death. Most of monuments and Локација: Приштина, Косово направени на приватна иницијатива. Лока- memorials in Kosovo, especially those built Скулптор: Мунтоз Драми циите на спомениците се самите историски after the last war, resemble socialist-realist art, Monument to Zahir Pajaziti места, бидејќи често упатуваат на потекло- but complemented with national symbols. Location: Pristina, Kosovo то на херојот или на местото каде што заги- Sculptor: Muntoz Dhrami нал. Повеќето споменици и обележја на Ко- сово, особено оние изградени по послед- ната војна, потсетуваат на соц-реалистичка уметност, но надополнета со национални симболи.

68 Споменикот е централен дел на спомен-пар The monument is the central part of the me- кот Ророви, близу Горажде во источна Босна morial park Rorovi, near Goražde in eastern и Херцеговина, подигнат во спомен на војни Bosnia-Herzegovina, which commemorates the ците што загинале во борбите околу Горажде soldiers who died in the resistance of Goražde во периодот 1992 - 1995 година. Во текот на in 1992 - 1995. During the war in the 1990s, војната во деведесеттите, Горажде неколку- Goražde was several times under siege and de- пати бил под опсада и го бранела војската на fended by the Army of Bosnia and Herzegovina. Босна и Херцеговина. Една од одбранбените One of the defence lines of the city led across линии на градот водела преку Ророви и затоа Rorovi, which is why it was chosen as the loca- е одбран за локација на спомен-паркот. tion for the memorial park.

Споменикот има форма на стилизиран гроб The monument has the form of a stylised grave со издлабени мотиви на полумесечина и marker with engraved motives of a crescent ѕвезда, златен лилјан и меч. Овие симбо- moon and star, a golden lily, and a sword. ли им оддаваат посебна почит на паднати- These symbols give special respect to fallen те борци од муслиманска вероисповед (ша- soldiers of Muslim faith (shaheed). Among the хид). Меѓу многуте комеморации организи- many commemorations organised in Rorovi, the рани во Ророви, „Деновите на отпорот“ се ‘Days of Resistance’ stand out both in content издвојуваат по содржината и по траењето: and duration: a tour along important lines of турнеја по важните одбранбени линии, „исто- defence, a ‘history lesson’, and the laying down риско предавање“ и полагање венци, а со цел wreaths all intend to preserve memories of the да се зачуваат сеќавањата на „жртвата даде- ‘sacrifice made for the liberation from aggres- на за ослободување од агресорот“. Бидејќи sors’. Since the ‘Day of Victory over Fascism’ Денот на победата над фашизмот, посветен dedicated to soldiers who fell in the Second на војниците што загинале во Втората свет- World War is celebrated at the same time, the ска војна, се слави во исто време, оддавањето commemorative practices in Rorovi in a way 2001 почит во Ророви на некој начин ги изедначу- equalise all victims, both partisans and sha- (можеби и порано, maybe earlier) ва сите жртви – и партизаните и шахидите кои heed, who jointly oppose the ‘fascist enemy’. Спомен-парк „Ророви“ заедно му се спротивставиле на „фашистич- Локација: Горажде, Босна и Херцеговина киот непријател“. Rorovi combines both religious and secular Скулптор: Сенад Пезо codes: By giving respect to shaheed fallen in Memorial Park Rorovi Ророви комбинира религиски и секуларни ко- defence of the city, the religious dimension is Location: Goražde, Bosnia-Herzegovina дови: Оддавајќи им признание на шахиди- focused while the interethnicity of the Army Sculptor: Senad Pezo те кои загинале бранејќи го градот, фокусот of Bosnia and Herzegovina is neglected. In е на религиската димензија при што е забо- the same way, religious symbolism is equated равен мешаниот етнички состав на војската with national identification of Bosnian Muslims на Босна и Херцеговина. На ист начин рели- (Bošniaks). Thus this monument is not so much гискиот симболизам е изедначен со нацио- an articulation of Bosnian and Herzegovinan налната идентификација на босанските мус- interethnic unity, but rather of segregation. лимани (Бошњаците). Така, овој споменик е повеќе артикулација на сегрегацијата откол- ку на меѓуетничкото единство во Босна и Хер- цеговина.

69 2003 Спомен-центар „Сребреница - Поточари“ на жртвите на геноцидот од 1995 година Локација: Сребреница, Босна и Херцеговина Архитекти: Ахмед Џувиќ и Ахмет Капиџиќ Memorial Centre Srebrenica- Potočari for the Victims of the 1995 Genocide Location: Srebrenica, Bosnia-Herzegovina Architects: Ahmed Džuvić and Ahmet Kapidžić

70 Спомен-центарот во Поточари, во Источна The memorial centre in Potočari, in Eastern Босна, е посветен на жртвите на геноцидот во Bosnia, is dedicated to the victims of the Сребреница 1995 година. Го сочинуваат спо- genocide in Srebrenica of 1995. It consists of a меник и гробница. Двата елемента се дел од monument and a cemetery, both of which are сакралната компонента на спомен-центарот. part of the sacral component of the memorial Уште од 2003 година тука се закопуваат иден- centre. Ever since 2003, the identified victims of тификуваните жртви на геноцидот. the genocide have been buried there.

Спомен-центарот бил изграден по иници The memorial centre was built on the initiative јативна на поранешниот Висок претставник of the former High Representative for Bosnia за Босна и Херцеговина, Волфганг Петрич. and Herzegovina, Wolfgang Petritsch. In 2001, 2001 година новосоздадената фондација the newly created foundation ‘Srebrenica- „Сребреница-Поточари“ почнала да го гради Potočari’ undertook the task of building and и одржува спомен-центарот. Целта е да им се maintaining the memorial centre. Its aim is to оддаде почит на преку 8 000 жртви на маса- commemorate the more than 8000 victims of крот што се случил во јули 1995 година во те- the massacre which occurred in July 1995 dur- кот на офанзивата на војската на Република ing an offensive carried out by the Army of the Српска, предводена од Ратко Младиќ, врз ен- Republika Srpska, led by Ratko Mladić, on the клавата Сребреница, иако областа била про- enclave Srebrenica even though the area had гласена за „безбедна зона“ од ОН. been declared a UN ‘safe zone’.

Архитектите го осмислиле внатрешниот, са- The architects designed the inner, sacral part of кралниот дел на центарот во облик на марга- the centre in the form of a daisy which inspired ритка што ги инспирирала поради нејзината them due to its simplicity and ‘purity’. The 8000 едноставност и „чистота“. 8 000 надгроб- grave markers in the cemetery (mezarje) are ни плочи во гробницата (мезарје) се групира- grouped like flower petals around the central ни како листови од цвет околу централната ‘musala’, an open space for prayer covered „мусала“, отворен простор за молење покри- by a four-sided roof reminiscent of traditional ен со четиристран покрив што потсетува на Bosnian architecture. On the ‘Wall of Remem- традиционалната босанска архитектура. На brance’, a semicircular granite platform revolv- „Ѕидот на сеќавањето“, на полукружна гра- ing around the musala, the names of the victims нитна платформа што кружи над мусалата се are inscribed. испишани имињата на жртвите. Free from national symbols, the memorial Бидејќи нема национални симболи, спомен- centre focuses on paying respect to the dead центарот се фокусира на оддавање почит and tries to evade any political or ideological на мртвите и се обидува да избегне секак- exploitation of the remembrance of the victims. во политичко или идеолошко искористување Its form of a flower symbolises life rather than на сеќавањето за жртвите. Формата на цвет death, and gives the monument a conciliatory повеќе го симболизира животот отколку and dignified tone. смртта и му дава на споменикот помирувачки и достоинствен тон.

71 Целта на споменикот е двојна: откриен е по The monument’s purpose is twofold: It was повод одбележувањето на 60-годишнина- inaugurated during the commemoration of the та од убивањето на повеќе од сто албан- 60th anniversary of the killing of over a hundred ски граѓани од селото Блаце во Северна Albanian citizens from the village of Blace in Македонија од страна на партизаните во но- Northern Macedonia by Partisans in November ември 1944 година. Истовремено служи и 1944. At the same time, it serves as a cemetery како гробница за албанските борци кои за- for Albanian fighters who died during the inter- гинале за време на внатрешниот конфликт nal conflict in Macedonia in 2001. во Македонија 2001 година. In the time of Yugoslavia, it was nearly impossi- Во времето на Југославија било речиси не- ble to build monuments remembering events of возможно да се градат споменици со кои national relevance for one of its people, especi- се одбележуваат настани од национал- ally for minorities such as Albanians in the Soci- на важност за еден од народите, особе- alist Republic of Macedonia. This changed after но за малцинствата, на пример, Албанците Macedonia gained its independence in 1991 во Социјалистичка Република Македонија. and following the internal conflict in 2001 which Ова се смени откако Македонија ста- ended with the signing of the Ohrid Framework на независна 1991 година и по внатреш- Agreement that paved the way for improving ниот конфликт од 2001 година што завр- interethnic relations. Due to liberalised regu- ши со потпишувањето на Охридскиот рам- lations, the monument in Blace could be built ковен договор што го поплочи патот кон by the local Albanian community and as such подобрување на меѓуетничките односи. it represents a type of private commemoration Либерализирањето на прописите овозмо- apart from the official (Macedonian) culture of жи албанската заедница да го изгради спо- remembrance. As such, it is more significant to меникот во Блаце и токму затоа тоа прет- the Albanian minority than to others. 2004 ставува вид на локално обележје, различ- но од официјалната (македонска) култура на Споменик на албанските жртви од Втората сеќавање. Затоа и е позначајно за албанско- светска војна и од конфликтот од 2001 година то малцинство отколку за другите. Локација: Блаце, Македонија Скулптор: Селам Мустафа Monument to Albanian victims of the Second World War and the 2001 conflict Location: Blace, Macedonia Sculptor: Selam Mustafa

72 Споменикот е посветен на српските војници The monument is dedicated to Serbian sol- што загинале во „Одбранбената татковин- diers who died in the ‘Defensive Homeland ска војна“ од 1992 до 1995 година, според War’ of 1992-1995, according to the official официјалниот напис на спомен-плочата. От- inscription of the memorial plaque. It was inau- криен е на 13. јули 2004 година заедно со gurated on July 13th 2004 along with several неколку други спомен-обележја на загина- other memorials to the perished inhabitants тите жители на околната област Мркоњиќ- of the area surrounding Mrkonjić-Grad in the Град во северниот дел на Република northern part of Republika Srpska. More than Српска. Повеќе од триста лица ги загуби- three hundred people lost their lives during the ле животите во текот на операцијата „Јужен ‘Southern Move’ operation when the Croatian потег“ кога Хрватскиот одбранбен совет го Defense Council took over Mrkonjić-Grad in презел Мркоњиќ-Град 1995 година. 1995.

Споменикот е лоциран на издигнатото плато The monument is located on the levelled пред Домот на културата. Има облик на крст plateau in front of the House of Culture. It has и во пресекот на краците има помал грчки the form of a cross and in the intersection of крст со четири букви “С“, додека на дното е its arms sits a smaller Greek cross with four изгравирана фигура на војник што се потпи- letters C, while in its bottom is engraved the ра на пушката. Споменикот не се разлику- figure of a soldier leaning on his gun. The ва многу од повеќето спомен-обележја из- monument does not differ much from the градени по војната токму затоа што него- majority of other memorials built after the war, вата цел е да се реконструира идентите- precisely because of its intention to recon- тот на нацијата или на етничката група пре- struct the identity of a nation or ethnic group ку препознатливи национални симболи и through recognisable national symbols and сеќавање на жртвите. remembrance of victims.

Сепак, повпечатливо за споменикот е тоа However, more striking about this monu- што тоа е дело на Миодраг Живковиќ, ис- ment is the fact that it is the work of Miodrag тиот скулптор кој 1973 година го проек- Živković, the same sculptor who in 1973 built 2004 тирал споменикот посветен на Битката на the monument commemorating the ‘Battle on Споменик на паднатите Сутјеска. Гледајќи ја креативната и политич- the Sutjeska’. By looking at the creative and борци во Одбранбената ката трансформација на овој уметник, може political transformation of this one artist, one татковинска војна да се забележи каков јаз настанал меѓу спо- can see the extent to which a gap appeared Локација: Мркоњиќ-Град, мениците од времето на Југославија и оние between monuments originated in the time of Босна и Херцеговина по нејзиното распаѓање. Yugoslavia and the ones after its disintegration. Скулптор: Миодраг Живковиќ Monument to the Fallen Soldiers of the Defensive Homeland War Location: Mrkonjić-Grad, Bosnia-Herzegovina Sculptor: Miodrag Živković

73 Споменикот е посветен на Адем Јашари The memorial is dedicated to Adem Jashari (1955 - 1998) бивш главен командант на (1955-1998), former chief commander of the Ослободителната војска на Косово. Косов- Kosovo Liberation Army. He is perceived by ските Албанци го сметаат за еден од глав- Kosovo-Albanians as one of the main heroes ните херои на косовската војна од 1998 of the Kosovo War between 1998 and 1999. It до 1999 година. Споменикот се наоѓа во stands in Prekaz, the hometown of the Jashari Преказ, северно Косово, родниот град на family, in Northern Kosovo. семејството Јашари. The Federal Republic of Yugoslavia considered Сојузна Република Југославија го смета- him a terrorist which eventually led to military ла за терорист поради што југословенската action by the Yugoslav army. In July 1997, a армија извела воена акција. Во јули 1997 го- Yugoslav court had convicted him in absentia дина, југословенски суд го осудил во от- of terrorist actions in a trial condemned by суство за терористички дејства во процес international human rights groups. In March оспорен од меѓународните групи за човеко- 1998, the Jashari house was besieged by Ser- ви права. Во март 1998 година српски поли- bian police forces that killed Adem Jashari and циски сили го опколиле домот на Јашари и 54 members of his family. The death of Jashari го убиле Адем Јашари и 54 члена на негово- and violent clashes between the Yugoslav army то семејство. Смртта на Јашари и жестоки- and KLA fighters in the villages of Drencia, те судири помеѓу Југословенската армија и Likoshan and Qirez in the same month mark the борците на Ослободителната војска на Ко- beginning of the war in Kosovo (1998-1999). сово во селата Дреница, Ликошане и Ќирез истиот месец го обележуваат почетокот на In 2004, the house of Adem Jashari’s family војната во Косово (1998 - 1999). in Prekaz was declared a national memorial complex. The central part of the complex is the 2004 2004 година домот на семејството на Адем burned house. After the war marble tombs were Јашари во Преказ беше прогласен за наци- arranged in the complex for all killed family Споменик на Адем Јашари и онален спомен-комплекс. Централниот дел members. Adem Jashari’s tomb is constantly неговото „маченичко“ семејство на комплексот е изгорената куќа. По војната guarded by Kosovo Security Forces. The Локација: Преказ, Косово во комплексот беа наредени мермерни гро- memorial in Prekaz nowadays is one of the Скулптор: Мумтаз Драми бови за сите убиени членови на семејството. most sacred places for Kosovo-Albanians. It Memorial to Adem Jashari and his Гробот на Адем Јашари е под постојан над- is visited by hundreds of thousands of people ‘martyr’ family зор на Косовските безбедносни сили. Денес yearly. Furthermore, the main Pristina airport is Location: Prekaz, Kosovo комплексот во Преказ е едно од најсветите named after Adem Jashari and in 2008 the pri- Sculptor: Mumtaz Dhrami места за косовските Албанци. Го посетува- me minister of Kosovo posthumously awarded ат стотици илјади луѓе годишно. Главниот him the title ‘Hero of Kosovo’. аеродром во Приштина е наречен по Адем Јашари, а 2008 година премиерот на Косово го прогласи за „Херој на Косово“.

74 Споменикот е посветен на хрватските војници The monument is dedicated to Croatian soldiers што загинале во Мостар во текот на војната од who died in Mostar during the war in 1992-1995 1992 до 1995 година и е поставен на „Плош- and is placed on the ‘Square of the Greats’ in front тадот на великаните“ пред Хрватската куќа на of the Croatian House of Culture ‘Herceg Stjepan културата “Херцег Стјепан Косача“, во западни- Kosača’, in the western – mostly Croatian - part of от, претежно хрватски дел од градот. the city. По неговото откривање, споменикот станал After it was uncovered, the monument became место за оддавање почит на членовите на the place for commemorations of members of the Хрватскиот одбранбен совет што загинале Croatian Defense Council who died in the defence бранејќи го Мостар во текот на нападите на of Mostar during the attacks of Yugoslav People’s Југословенската народна армија (ЈНА). Исто Army (JNA). It is also the place of laying wreaths така е и место на кое се поставуваат венци на on the anniversaries of establishing the Croatian годишнините од основањето на Хрватската ре- Republic of Herzeg-Bosnia that existed between публика Херцег-Босна што постоела од 1991 до 1991 and 1994, and was abolished by the Wash- 1994 година, а била укината со Вашингтонски- ington Agreement. от договор. Other than sending a clear political message, one Покрај тоа што испраќа јасна политичка пора- of the monument’s problems, as Mostar’s citizens ка, еден од проблемите со споменикот, спо- see it, lies in the fact that with its religious and ред жителите на Мостар, е тоа што неговата national symbolism, it excludes those defenders религиозна и национална симболика ги исклу- who were not of Croatian nationality, but who died чува бранителите кои не се од хрватска наци- equally in the defence of the town. The monu- оналност, кои исто така загинале при одбра- ment consists of a cube of black panels whose ната на градот. Споменикот се состои од коц- gaps form a cross on the front, while the sides ка од црни панели чии јазови формираат крст are decorated with scenes of the Lamentation of на предниот дел, а страните се украсени со Christ. The ‘denial’ of those victims who are not сцени од оплакувањето на Христа. Пробле- of the same national and religious affiliation as the мот со „непризнавањето“ на жртвите што не се ones who erected the monument raises an even од иста национална и верска припадност како greater problem considering that the monument 2005 оние што го подигнале споменикот станува по- was funded by the city’s taxpayers and the Fed- Споменик на хрватските војници паднати од 1992 до 1995 година голем кога ќе се земе предвид дека спомени- eration of Bosnia and Herzegovina. Локација: Мостар, Босна и Херцеговина кот е финансиран од даночните обврзници од In the context of the conflicts that broke out Скулптор: Славомир Дринковиќ градот и од Федерацијата Босна и Херцеговина. between the Bošniak and Croatian sides in Mostar Monument to Croatian Soldiers who died in 1992-1995 Во контекст на конфликтите што изби- between 1992 and 1995, the monument stands ле помеѓу Бошњаците и Хрватите во Мо- as the continuation of their further disagreements Location: Mostar, Bosnia-Herzegovina стар од 1992 до 1995 година, споменикот and separation. Its intention is not catharsis and Sculptor: Slavomir Drinković претставува продолжување на нивните идни release from pain and war suffering, but the несогласувања и разделеност. Целта не е да се establishment of a political identity based on the постигне катарза и ослободување од болката и cult of ‘our victim’. Mostar was one of the cities страдањето од војната, туку воспоставувањето most affected by the war and its citizens today still политички идентитет врз основа на култот bear division as a common fate. The boundaries, „наша жртва“. Мостар беше еден од градови- though invisible, are omnipresent; everyone shares те што беше најзасегнат во војната и неговите them and they exist in both ethno-national entities. граѓани сè уште ја живеат поделеноста како за- едничка судбина. Границите, иако невидливи, се присутни секаде; сите ги споделуваат и тие постојат и кај двата етнонационални ентитети.

75 2006 Споменик на Скендербег Локација: Скопје, Македонија Скулптор: Тома Томаи Monument to Skanderbeg Location: Skopje, Macedonia Sculptor: Thoma Thomai

76 Споменикот е посветен на Ѓерѓ Кастриоти The monument is dedicated to Gjergj Kastrioti Скендербег (1405-1468), општо познат како Skënderbeu (1405-1468), commonly known as „Скендербег“, водач на отпорот против ото- ‘Skanderbeg’, leader of the resistance against манското освојување на денешна Албанија и the Ottoman conquest of present-day Albania на Балканот во 15. век. and the Balkans in the 15th century.

Споменикот ги симболизира либерал- The monument symbolises libertarian aspira- ните аспирации на Балканот во перио- tions of the Balkans at a time of great superior- дот на огромната надмоќ на Отоманска- ity of the Ottoman Empire in its conquest of the та Империја при освојувањето на реги- region. Having dedicated the last two decades онот. Бидејќи две децении од својот жи- of his life to the fight against foreign occupa- вот посветил на борбата против странското tion, Skanderbeg’s importance and efforts are освојување, значењето и напорите на Скен- widely respected throughout the Balkans. дербег се ценети насекаде низ Балканот. After Macedonia declared its independence Откако Македонија ја објавила својата не- in 1991, the ethnic Albanian community in the зависност 1991 година, заедницата на ет- country felt the desire to create its own public ничките малцинства во земјата почувствува- places of national remembrance. But only after ла желба да создаде свои јавни простори на the signing of the Ohrid Framework Agree- национално сеќавање. По потпишувањето ment, which in 2001 ended a short but intense на Охридскиот рамковен договор што outbreak of violence between the Macedonian 2001 година прекина еден кус, но интен- state and Albanian insurgents, a basis had зивен насилен конфликт помеѓу македон- been established for improving the rights of ската држава и албанските бунтовници, се Albanians and other minorities in Macedonia, создаде основа за подобрување на права- and thus enabled the realisation of monuments та на Албанците и на другите малцинства во initiated by minorities. Македонија, тоа овозможи да се реализира- ат споменици иницирани од малцинствата. In 2006, the Skopje municipality of Cair initiated and financed the construction of the 2006 година, скопската општина Чаир ја Skanderbeg monument. Although, the monu- иницираше и ја финансираше изградбата ment is especially relevant for the Albanian на споменикот Скендербег. Иако спомени- identity in Macedonia, its inauguration was кот е посебно значаен за албанскиот иден- not only appreciated by ethnic Albanians, who титет во Македонија, откривањето не беше feel a certain pride to see ‘their’ national hero поздравено само од етничките Албанци кои at the Old Bazar in central Skopje, but also чувствуваат одредена гордост што го гле- the Macedonian political and intellectual elite даат „својот“ национален херој во Старата reacted positively and consider the monument Чаршија во центарот на Скопје, туку и маке- a contribution to Skopje’s image as a European донската политичка и интелектуална елита metropolis. реагираше позитивно и сметаше дека спо- меникот придонесува кон имиџот на Скопје како европска метропола.

77 Споменикот „Скршени крилја“ е посветен The monument ‘Broken Wings’ is dedicated на 54-те македонски војници што загинаа to 54 Macedonian soldiers who were killed борејќи се во редовите на Југословенската fighting for the Yugoslav Army during the народна армија за време на војните од 1991/92 wars in Slovenia and Croatia. The 1991 и 1992 година во Словенија и Хрват- monument was initiated by the Macedonian ска. Подигањето на споменикот беше ини- Association of the Parents of Fallen and Woun- цирано од Македонското здружение на ро- ded Soldiers of the Yugoslavian National Army. дители на паднатите и ранетите војници на It represents the only place of remembrance in Југословенската народна армија. Тој е един- Macedonia for this chapter of Western Balkan ственото место на сеќавање во Македонија history. на ова поглавје од историјата на Западен Балкан. The monument was built on a private initiative by the soldiers’ parents, and also the funding Споменикот е изграден на приватна was based on private donations. The relatively иницијатива на родителите на војниците, а late construction of the monument occurred финансирањето е исто така од приватни до- due to the time needed to collect necessary нации. Релативно доцната изградба на спо- donations and to mobilise sufficient supporters. меникот се должи на времето потребно да се соберат потребните донации и за да се The fact that this monument is a private initiati- соберат доволно поддржувачи. ve indicates that in Macedonia a political discourse on the wars in the territory of Ex-Yugosla- Фактот што овој споменик е направен на via is hardly taking place. This is partly due to приватна иницијатива покажува дека во the fact that Macedonia was rarely involved in Македонија едвај и да има некаков дискурс any of the major conflicts during the 1990s. за војните на територијата на поранешна 2006 Југославија. Ова делумно се должи на фак- тот што Македонија не била баш вклучена „Скршени крилја“ во некој од поголемите конфликти во текот Локација: Скопје, Македонија на деведесеттите години. Скулптор: Жарко Башевски ‘Broken Wing’ Location: Skopje, Macedonia Sculptor: Žarko Bašeski

78 Споменикот во Митровица, во северно Ко- The memorial statue in Mitrovica, in northern сово, е подигнат во чест на првиот ру- Kosovo, commemorates the first Russian con- ски конзул во градот, Григориј Степановиќ sul of the city, Grigorije Stepanović Ščerbina Шчербина (1868-1903). Царска Русија го (1868-1903). Tsarist Russia sent Ščerbina to пратила Шчербина во Митровица во поче- Mitrovica in early March 1903 in order to moni- токот на март 1903 година за да ги следи tor the conditions of the local Serbian popula- условите во кои живеело локалното српско tion. Albanians rejected the presence of the население. Албанците биле против прису- consul in Mitrovica because they perceived ството на конзулот во Митровица затоа што it as a threat to their aspirations of creating сметале дека претставува закана за нив- an Albanian national state. One month later, ните аспирации за создавање на албан- Ščerbina was killed by an Albanian at a time ска национална држава. Еден месец подоц- when Kosovo was still part of the Ottoman на, Шчербина бил убиен од Албанец во вре- Empire but constantly shaken by riots. ме кога Косово уште било дел од Отоман- ската Империја, но постојано потресувано The murder of the consul made him a martyr од безредија. for many Serbs. They said that Ščerbina “has died for the sacred orthodoxy and liberty of Смртта на конзулот го направила маченик the Serbian population”. In 1928, a statue was во очите на многу Срби. Велеле дека Шчер- built for Ščerbina at the train station in south- бина „умрел за светото православие и за ern Mitrovica where he was killed. After 1999, слободата на српското население“. 1928 го- the statue remained in the Albanian southern дина бил подигнат споменик за Шчербина part of Mitrovica, but in 2001 it was removed. на железничката станица во јужна Митрови- In 2007, Ščerbina’s statue was rebuilt in the ца, каде што бил убиен. По 1999 година спо- northern part of Mitrovica where a majority of меникот останал во албанскиот јужен дел Serbs live. Thus, the monument serves also на Митровица, но 2001 година бил отстра- as a symbol of the deep ethnic differences нет. 2007 година споменикот на Шчербина between Albanians and Serbs. бил повторно изграден во северниот дел на Митровица каде што живее мнозинството Срби. Така, споменикот служи и како сим- 2007 бол на длабоките етнички разлики помеѓу Споменик на рускиот Албанците и Србите. конзул Григориј Степановиќ Шчербина Локација: Митровица, Косово Скулптор: непознат Monument to Russian Consul Grigorije Stepanovič Ščerbina Location: Mitrovica, Kosovo Sculptor: Unknown

79 2007 Споменик на Роки Балбоа Локација: Житиште, Србија Скулптор: Борис Стапарац Monument to Rocky Balboa Location: Žitište, Serbia Sculptor: Boris Staparac

80 Споменикот на филмскиот лик, боксерот Роки The monument to the movie character boxer Балбоа (го глуми Силвестер Сталоне), бил от- Rocky Balboa (played by Sylvester Stallone) криен на 18 август 2007 година во Паркот на was uncovered on August 18th 2007 in the забранетата уметност во Житиште, мал град ‘Park of Forbidden Art’ in Žitište, a small town во северна Србија. in northern Serbia.

За жителите на Житиште, спомениците прет- For the residents of Žitište, the monument ставуваат обид да се смени имиџот на гра- represents an attempt to change the town дот и да се привлечат туристи. „Нашата цел image and attract tourists. “Our goal is to make е овој град да стане заштитен знак. Досе- a brand out of this town. So far Žitište has only га Житиште беше познато само по лоши ра- been known for bad things - floods, swine боти - по поплавите, по свинскиот грип, итн. fever. There are a lot of fans of Italian football Имаме многу љубители на италијански фуд- here and (US-Italian actor) Stallone and Rocky бал и (американско-италијанскиот актер) Ста- simply fit in,” said the city’s mayor, Zoran лоне и Роки едноставно се вклопуваат во ам- Babić. биентот“, вели градоначалникот на градот, Зоран Бабиќ. The monument was built on initiative of the local citizen’s association “Rocky Balboa” Споменикот е изграден на иницијатива на ло- that mainly consists of local youths who were калната граѓанска организација „Роки Бал- inspired by the construction of a monument in боа“ што главно се состои од локални млади honour of kung fu legend Bruce Lee in Mostar луѓе кои биле инспирирани од изградбата на Croatian sculptor Boris Staparac heard of споменикот во чест на кунг-фу легендата Брус the plans and offered to make the monument Ли во Мостар. Скулпторот Борис Штапарац without any compensation: “The idea to build дознал што планираат и се понудил да напра- and dedicate a monument to a movie hero is ви споменик без никаков надомест: „Идејата quite odd, and I am incredibly interested and да се изгради споменик посветен на филмски attracted by all wonders and strange things.” лик е доста чудно, а мене многу ме интереси- раат и привлекуваат сите чудесни и необич- The association explained the choice of Rocky ни нешта“. by the fact that the movie hero started off as an unsuccessful boxer and by the end became Здружението објаснува дека го избрало Роки a world champion, defeating all his opponents затоа што филмскиот лик прво бил неуспешен as well as overcoming his inner demons. This боксер, кој на крајот станал светски шампи- is what the town residents wanted to achieve in он, поразувајќи ги сите свои противници, како order to promote the progress of their town. In и победувајќи ги своите внатрешни демони. their opinion, this aim was reached: The unvei- Тоа сакале да го постигнат и жителите на гра- ling of the monument was covered by internati- дот за да го промовираат напредувањето на onal media and a Canadian crew even filmed it. нивниот град. Според нив, целта била постиг- However, much desired investments attracted ната: откривањето на споменикот го покрива- by this advertisement fell short of expectations. ле меѓународните медиуми, а канадска екипа дури и го снимила. Сепак, многу посакуваните инвестиции привлечени од оваа реклама не ги исполниле очекувањата.

81 Споменикот на Боб Марли (1945-1981), ле- The monument to Bob Marley (1945-1981), гендарниот јамајкански реге музичар, беше the legendary Jamaican reggae musician, was откриен 2008 година во дворот на основ- unveiled in 2008 in the yard of the elementary ното училиште во Банатски Соколац во се- school in Banatski Sokolac, in north-eastern вероисточна Србија. Како дел од четврти- Serbia. As part of the fourth music festival от музички фестивал „Рок село“, спомени- “Rock Village”, the monument was inaugurated кот беше откриен од некои од најпознатите by some the best-known rock musicians from рок музичари од територијата на поранеш- the territory of former Yugoslavia. на Југославија. The idea for the monument was developed by Идејата за споменикот потекнува од орга- the organisers of the festival, which locals also низаторите на фестивалот, кои локални- call “The Banat Woodstock”. Since its start in те жители го нарекуваат „Банатски Вуд- 2005, the festival has gathered thousands of сток“. Откако започна 2005 година, фе- music fans every year. The organisers pointed стивалот собира илјадници љубители на out that Bob Marley used music as medium to музиката секоја година. Организатори- spread love, peace and tolerance among peo- те истакнауваат дека Боб Марли ја кори- ple worldwide. Since the festival has a similar стел музиката како медиум за ширење на philosophy, the organisers decided to pay per- љубовта, мирот и толеранцијата меѓу луѓето manent tribute to this distinguished musician. во светот. Бидејќи фестивалот има слич- на филозофија, организаторите решиле да Although Banatski Sokolac with its 300 inhabi- му оддадат трајна почест на познатиот му- tants is a remote village in Vojvodina, it is now зичар. known as the site of the only monument to Bob Marley in Europe. The monument’s inscription Иако Банатски Соколац со своите 300 жите- reads: “The fighter for freedom, equality, and 2008 ли е далечно село во Војводина, сега е по- equal rights, with guitar in hand.” знато како единственото место во Европа Споменик на Боб Марли кое има споменик на Боб Марли. На споме- Локација: Банатски Соколац, Србија никот стои напис: „Борецот за слобода, ед- Скулптор: Давор Дукиќ наквост и еднакви права, со гитара во рака“. Monument to Bob Marley Location: Banatski Sokolac, Serbia Sculptor: Davor Dukić

82 Три метри високата скулптура на поранешн The three metre tall statue of former US-pres- иот претседател на САД Бил Клинтон ident Bill Clinton was built on a small avenue била изградена на мала улица во Пришти- in Pristina, along a boulevard named after him. на, покрај булевар што го носи неговото Bill Clinton himself attended the inauguration име. Самиот Бил Клинтон присуствувал на of the monument in October 2009. откривањето на споменикот во октомври 2009 година. Clinton is well respected among the Alba- nian population of Kosovo for his important Клинтон е многу почитуван помеѓу албан- contribution to end the Kosovo War in 1999, ското население на Косово поради негови- by authorizing the NATO bombings against от значаен придонес за завршувањето на Serbia. However, in Serbia these bombings косовската војна 1999 година затоа што го are perceived as an unjustified and illegal одобри бомбардирањето на НАТО на Србија. aggression with regard to the United Nations Сепак, во Србија овие бомбардирања беа Charter. It does not allow military interventions осудени како неоправдани и како нелегален in other sovereign countries with few excep- напад според Повелбата на Обединетите на- tions which, in general, need to be decided ции. Според Повелбата, не се дозволени во- upon by the United Nations Security Council. ени интервенции во други суверени држа- The NATO member states agreed to go ahead ви, со неколку исклучоци за кои главно тре- with the campaign against Serbia without ба да одлучи Советот за безбедност на Обе- formal backing from the Security Council. динетите Нации. Земјите-членки на НАТО се согласиле да ја започнат кампањата против Just like many other monuments built after the Србија без официјална поддршка од Советот war, this one too was built on a private initia- за безбедност. tive. Its construction was led by an organisation called ‘Friends of America, Friends of 2009 Како и многу споменици изградени по- Bill Clinton’ as a sign of acknowledgment to сле војната, и овој е изграден на при- Clinton and the USA. The artistic community in Споменик на Бил Клинтон ватна иницијатива. Изградбата ја водела Kosovo has pointed out their disappointment Локација: Приштина, Косово организација наречена „Пријатели на Аме- with the poor quality of the statue and for not Скулптор: Изеир Мустафа рика, пријатели на Бил Клинтон“ како знак respecting the standard procedures for install- Monument to Bill Clinton на почит на Клинтон и САД. Уметничка- ing monuments in public areas. Location: Pristina, Kosovo та заедница на Косово изрази колку е разо- Sculptor: Izeir Mustafa чарана од квалитетот на скулптурата и од непочитувањето на стандардните постапки за поставување споменици на јавен простор.

83 2009 Споменик на невините жртви на нападите на НАТО на Сојузна Република Југославија Локација: Грделичка Клисура, Србија Скулптор: непознат Monument to the ‘Innocent Victims of NATO Aggression against the Federal Republic of Yugoslavia’ Location: Grdelica Gorge, Serbia Sculptor: Unknown

84 Поставен крај железнички мост во Грделич- Standing next to the railroad bridge cross- ката Клисура во јужна Србија, споменикот ing the Grdelica Gorge in southern Serbia, потсетува на цивилните жртви на нападот the monument commemorates the civilian на НАТО на тоа место во април 1999 година. victims of a NATO attack at the site in April Споменикот бил откриен на десетгодишни- 1999. It was unveiled on the 10th anniversary ната од нападот, по иницијатива на Здруже- of the attack on the initiative of the ‘Associa- нието на борци во Народноослободителната tion of Fighters in the National Liberation War’ војна (СУБНОР), роднините на жртвите и по- (SUBNOR), relatives of the victims and political литичките власти. На споменикот стои: „Не authorities The engraving on the monument треба да се плашиме од луѓето, туку од нечо- reads: “We should not be afraid of humans, but вечкото во нив“. of the inhuman in them.”

НАТО операцијата против Југославија (фо- The NATO operation against Yugoslavia кусирана на Република Србија) започна во (focused on the Republic of Serbia) began in март 1999 година, откако меѓународните March 1999, after international negotiations преговори во Рамбује и во Париз не успеаја taking place in Rambouillet and Paris in France да ја прекинат војната во Косово започната had failed to end the war in Kosovo which една година пред тоа. Операцијата започна had started a year earlier. The operation was без поддршката на Советот за безбедност launched without backing from the UN Security на ОН, а објаснувањето за тоа беше дека Council with the explanation that Serbian secu- српските безбедносни сили се виновни за rity forces were guilty of ethnic cleansing of the етничкото чистење на Албанците во Косово. Albanians in Kosovo.

На 12. април 1999 година, вториот ден на On April 12th 1999, the second day of the православен Велигден, патнички воз на же- Orthodox Easter, a passenger train on the лезничката линија Белград - Ристовац, доде- railroad line Belgrade to Ristovac which was ка го преминувал железничкиот мост на ре- crossing the railroad bridge on the river Južna ката Јужна Морава, бил погоден од НАТО Morava was hit by a NATO airplane bombing авион што го бомбардирал мостот. Мно- the bridge. Many passengers were hurt and гу патници биле убиени и повредени во killed in the explosion but the exact number експлозијата, но сè уште не е утврден точ- of casualties has not been established so far. ниот број на жртви. Според кондуктерот, во According to the train conductor, more than возот имало повеќе од 50 патници кога се 50 passengers – among them Serbs, Roma, случил нападот. Меѓу патниците имало Срби, Albanians and Macedonians – were on board Роми, Албанци и Македонци. at the time of the attack.

Претходниот споменик на кој имало пло- A previous monument, featuring plates with чи со имињата на 50 идентификувани жртви the names of the 50 identified victims and a и релјеф на воз во пламен, бил вандали- relief of the burning train, had been subjected зиран и значително уништен, но неодамна to vandalism and considerably damaged but бил обновен. Споменикот стана важно ме- has recently been renovated. The place has сто за роднините и пријателите што се соби- become an important memorial site for rela- раат таму секоја година на годишнината од tives and friends who gather there every year нападот за да положат венци во спомен на on the anniversary of the attack to lay wreaths жртвите. in commemoration of the victims.

85 2010 Споменик на НАТО Локација: Призрен, Косово Скулптор: непознат NATO Monument Location: Prizren, Kosovo Sculptor: Unknown

86 Споменикот е посветен на Северноатлант- The monument is dedicated to the North- ската алијанса (НАТО) како признание за Atlantic Treaty Organization (NATO) as an нејзиниот „придонес за слободата, мирот и acknowledgement of its “contribution to стабилноста на Косово“. Бил откриен во јуни freedom, peace and stability of Kosovo”. It 2010 година по повод 11-годишнината од was inaugurated in June 2010 on the occasion пристигнувањето на НАТО трупите на Косо- of the 11th anniversary of the arrival of NATO во и „ослободувањето“ на Призрен во север- troops in Kosovo and the ‘liberation’ of Prizren но Косово. in southern Kosovo.

Споменикот бил направен на иницијатива на The monument was created on the initiative општината Призрен и е поставен на улица на of the municipality of Prizren is placed on an влезот на градот, близу до локалната база avenue at the entrance of the city, close to the на Силите на Косово (КФОР). Има форма на local base of the Kosovo Force (KFOR). It has симболот на НАТО и е реплика на скулптура- the form of the NATO symbol and is a replica та пред штабот на НАТО во Брисел. Пиеде- of the monument placed in front of the NATO сталот на кој стои е во облик на границите на headquarters in Brussels. The pedestal it Косово. Околу споменикот се знамињата на stands on has the shape of Kosovo’s borders. земјите-членки на НАТО. Surrounding the monument are the flags of the NATO member states. НАТО ги води КФОР, мировни сили стацио- нирани во Косово од јуни 1999 година за да NATO leads KFOR, an international peace- воспостават безбедна средина. Перцепции- keeping force which has been stationed in те за интервенцијата на НАТО многу се раз- Kosovo since June 1999 to establish a secure ликуваат: косовските Албанци главно ги до- environment. The perception of NATO’s живуваат НАТО и КФОР како главни гаран- intervention differ widely: Kosovo-Albanians ти на мирот и на безбедноста во Косово. generally perceive both NATO and KFOR as Во март 2012 година, на 13-годишнината на the main guarantor of peace and security in интервенцијата на НАТО во Косово, претсе- Kosovo. In March 2012, on the 13th anniver- дателот Атифете Јахјага ги истакна „успеш- sary of the NATO intervention in Kosovo, ните операции на НАТО во одбрана на мирот President Atifete Jahjaga pointed out NATO’s и за избегнување на хегемонија, угнетување “successful operations undertaken in defence и диктатура“. Во Србија, од друга страна, of peace and the avoidance of hegemony, интервенцијата главно се оценува како неза- oppression and dictatorship”. In Serbia, on the конски напад. По повод истата годишнина од other hand, the intervention is generally per- почнувањето на бомбардирањата на НАТО ceived as an illegal aggression. On the occa- на Србија, Борис Тадиќ, тогашниот претсе- sion of the same anniversary of the beginning дател на Србија, изјави дека денот треба да of the NATO bombings against Serbia, Boris служи како ден на „сеќавање на (Србите) Tadić, President of Serbia, declared that the убиени(те) и покажување верба дека српска- day should serve to “remember those (Serbs) та држава може повторно да се издигне. killed and to express confidence that the Војната беше кривично дело против нашата Serbian state can raise again. That war was a земја, против нашата нација, нема што друго crime against our country, against our nation, да се додаде“. there’s nothing more to add”.

87 Младиот Срѓан Алексиќ (1966 – 1993) од Young Srdjan Aleksić (1966 – 1993) from Tre- Требиње, јужна Босна и Херцеговина, беше binje, in the South of Bosnia and Herzegovina, претепан до смрт на 21. јануари 1993 годи- was beaten to death on January 21st 1993 by на од четири члена на војската на Република four members of the Army of Republika Srpska Српска откако видел како го напаѓаат негови- after he saw them attacking his friend Alen от пријател Ален Главовиќ, Бошњак од исти- Glavović, a Bošniak from the same city, and от град и се обидел да го одбрани. Главовиќ tried to defend him. Glavović survived and lives преживеал и денес живее во Шведска со today in Sweden with his wife and two children. својата сопруга и со двете деца. Секоја го- He returns to Trebinje every year to visit Srdjan’s дина се враќа во Требиње за да го посети family and his grave. семејството на Срѓан и неговиот гроб. In the city of Pančevo, close to the Serbian Во Панчево, близу главниот град на Србија, capital Belgrade, a memorial plaque for Srdjan Белград, на 8. ноември 2010 година, за вре- Aleksić was unveiled during the celebration of ме на прославата на Денот на градот Панче- the ‘Day of the City Pančevo’ on November 8th во, градоначалничката Весна Мартиновиќ ја 2010 by Mayor Vesna Martinović. The plaque открила спомен-плочата на Срѓан Алексиќ. was put up in a street renamed after Aleksić next Плочата е поставена на улица наречена по to the city administration. Its inscription reads: Алексиќ, близу до градската управа. Напи- “A hero is someone who gives his life for the сот гласи: „Херој е оној што го дава својот жи- highest meaning of life.” In memory of Srdjan вот за најголемата смисла во животот“. Во Aleksić, flowers are laid beneath the plaque сеќавање на Срѓан Алексиќ на плочата секоја every year. The initiative for both the memorial година се полагаат цвеќиња. Иницијативата plaque and renaming the street originated from за спомен-плоча и за преименување на ули- the NGO “Civil Action Pančevo”. цата ја покрена невладината граѓанска организација „Граѓанска акција Панчево“. In recent years, the story of Srdjan Aleksić has 2010 been frequently mentioned in the media and it Спомен-плоча на Срѓан Алексиќ Во последните години, приказната за Срѓан is now widely known throughout Serbia and Bo- Локација: Панчево, Србија Алексиќ е често спомнувана во медиумите и snia and Herzegovina. Serbian President Boris Скулптор: Ивана Ракиџиќ-Крумес сега е позната во Србија и во Босна и Херце- Tadić awarded Srdjan Aleksić posthumously Memorial Plaque to Srdjan Aleksić говина. Српскиот претседател Борис Тадиќ with the gold medal ‘Miloš Obilić’ for bravery and Location: Pančevo, Serbia го награди Срѓан Алексиќ посмртно со златен personal heroism on the National Day of Serbia Sculptor: Ivana Rakidžić-Krumes орден „Милош Обилиќ“ за храброст и за лич- on February 14th 2012. Serbian director Srdjan но херојство на Националниот ден на Србија, Golubović is making a film about Aleksić named на 14. февруари 2012 година. Српскиот режи- ‘Circles’ (Krugovi), which is planned to premi- сер Срѓан Голубовиќ снима филм за Алексиќ ere in 2012. Srdjan Aleksić has thus become a наречен „Кругови“ и неговата премиера се symbol of friendship between people of different планира за 2012 година. Срѓан Алексиќ ста- nationalities and religions. His behaviour can на симбол на пријателството меѓу луѓето од serve as an example of moral courage in times различни националности и религии. Неговото of violence and hatred. однесување може да служи како пример за моралната храброст во време на насилство и на омраза.

88 Анонимно наречен „Воин на коњ“, споменикот Anonymously called the ‘Warrior on Horseback’, јасно упатува на Александар III од Македонија the monument clearly refers to Alexander III of (356 - 323 п.н.е.) познат како Александар Вели- Macedonia (356 - 323 BC), known as Alexander ки, кралот на древното македонско кралство the Great, king of the ancient Macedonian king- во вториот век п.н.е. Споменикот е дел од вла- dom in the fourth century BC. The monument is диниот проект „Скопје 2014 година“, споменич- part of the government project ‘Skopje 2014’, a но украсување на главниот град на земјата. На- monumental revamping of the country’s capital. секаде низ главниот град се градат многу нови Numerous new buildings and monuments, remi- згради и споменици што потсетуваат на антич- niscent of antiquity in style and largesse, are ки по својот стил и величественост. being constructed throughout the capital. Проектот „Скопје 2014 година“ поттикна кон- The Project ‘Skopje 2014’ triggered contro- троверзни дискусии во Македонија и поширо- versial discussions in Macedonia and beyond. ко. Може да се сфати како одговор на влада- It can be understood as a response by the та на Македонија на тековните расправи со со- Macedonian government to ongoing disputes седните земји во врска со името на земјата with neighbouring countries regarding the (Грција инсистира на официјалното име „пора- country’s name (Greece insists on the official нешна југословенска република Македонија“), name ‘Former Yugoslav Republic of Macedo- непризнавањето на автономијата на Македон- nia’), the non-recognition of the autonomy of the ската православна црква (од Српската право- Macedonian orthodox church (by the Serbian славна црква), како и непризнавањето на ма- Orthodox church) as well as the non-recognition кедонскиот јазик (од Бугарите). Во ваков кон- of the Macedonian language (by Bulgarians). In текст, се чини дека „Скопје 2014“ е обид на ма- light of all this, ‘Skopje 2014’ appears as an at- кедонската Влада да негува и потенцира јасно tempt of the Macedonian government to foster одреден национален идентитет. and emphasise a distinct national identity. Мислењата за проектот со спомениците се Opinions regarding the monumental project vary различни. Некои сметаат дека претставува considerably. Some regard it as a significant важно одбележување на македонскиот иденти- commemoration of a Macedonian identity that тет што постои уште од антиката. Други го кри- has existed since antiquity. Others criticize it as тикуваат како историско величање и идеолош- historical glorification and ideological exploita- ко експлоатирање на историографијата, која ѝ tion of historiography which they attribute to the ја припишуваат на провинцијалноста на иденти- provinciality of identity discourses in Macedo- тетите дискурси во Македонија. Значењето на nia. The importance of the figure Alexander the фигурата на Александар Велики во овие теков- Great in these ongoing debates is underlined by 2011 ни дебати е потенцирана со големината на спо- the monument’s large size and its position in the „Воин на коњ“ меникот и поставеноста во центарот на „Плош- middle of ‘Macedonia Square’ in central Skopje. Локација: Скопје, тадот Македонија“ во центарот на Скопје. For minorities, this officially highlighted antique Македонија За малцинствата, овој официјално нагласен ан- Macedonian identity leaves little room for iden- Скулптор: Валентина тичкомакедонски идентитет остава малку про- tification. Therefore, “Skopje 2014” entails the Стевановска стор за идентификација. Така, „Скопје 2014 го- danger of strengthening divisions and exclusive- ‘Warrior on Horseback’ дина“ повлекува опасност од зајакнување на ness instead of symbolising national unity and Location: Skopje, поделбите и на исклучивоста, наместо да сим- fostering a national identity for all of Macedo- Macedonia болизира национално единство и да негу- nia’s citizens. Sculptor: Valentina ва национален идентитет за сите македонски Stevanovska граѓани.

89 2011 Гулаб на мирот и просперитетот за Травник и за Босна и Херцеговина Локација: Травник, Босна и Херцеговина Скулптори: Исмет Беговиќ - Ипет и Луеј Мактуф Pigeon of Peace and Prosperity for Travnik and Bosnia and Herzegovina Location: Travnik, Bosnia-Herzegovina Sculptors: Ismet Begović-Ipet and Luej Maktouf

90 Споменикот е посветен на автохтониот вид The monument is dedicated to both an auto- на краткоклунести гулаби од Травник, во chthonous breed of short-beaked pigeons of централна Босна и Херцеговина, и на мирот Travnik, in central Bosnia and Herzegovina и просперитетот на Травник и на цела Босна and to peace and prosperity of Travnik and the и Херцеговина. whole of Bosnia and Herzegovina.

Споменикот беше откриен на 9. мај 2011 го- The monument was unveiled on May 9th, 2011, дина по повод прославата на денот на побе- on the occasion of celebrating the ‘Day of Vic- дата над фашизмот. Финансиран е од чле- tory over Fascism’. It was funded by members новите на друштвото на одгледувачи на гу- of the association of pigeon breeders ‘Tulika’ лаби „Тулика“ и на Друштвото „Јосип Броз and the ‘Josip Broz Tito’ association. In 2007, - Тито“. 2007 година бил изграден сличен a similar monument had been built in Travnik споменик во Травник посветен на друг ав- dedicated to another autochthonous breed, тохтон вид, босанско-херцеговскиот пес the ‘Bosnian and Herzegovinian dog Tornjak’. „Торњак“. Ослободени од секакви истори- Disburdened of any historical, national or re- ски, национални или религиозни конотации, ligious connotations, both the pigeon and the и на гулабот и на песот им се оддава почит dog are ‘given respect’ because they ‘reside „бидејќи опстојуваат и живеат со луѓето не- and live with all people regardless of nationali- зависно од нивната националност и верска ty and religious belief’. определба“, што е доста цинично. In comparison with other monuments built Во споредба со други споменици изгра- after the war in the 1990s in Bosnia and Her- дени по војната во деведесеттите во Бос- zegovina, the ‘pigeon of peace and prosperity’ на и Херцеговина, „гулабот на мирот и про- represents a new form of commemoration that сперитетот“ претставува нова форма на escapes ethnicity and any sort of conflictu- одбележување, лишена од етничка и каков al content. As is the case with the statue of било друг вид конфликтна содржина. Како Bruce Lee in Mostar, the monument maintains и во случајот со споменикот на Брус Ли во a certain character of irony, thus reflecting in Мостар, споменикот е помалку ироничен и a way the grotesque reality in post-war Bosnia на некој начин ја отсликува гротескната ре- and Herzegovina. алност во повоена Босна и Херцеговина.

91 марко кројач

92 Роден 1968 година во Хајделберг, Германија, ница за половни работи во Белград. Иако веќе Born in 1968 in Heidelberg/Germany, Marko many memorial sites, their architecture and their Марко Кројач е самоук фотограф којшто се за- имал видено дел од тие споменици, многу мал- Krojač has been a self-educated photograp- surroundings. нимава со фотографирање уште од 1990 годи- ку знаел што тие претставуваат. Шетајќи по her since 1990. In the late nineties, he started As these monuments commemorate events and на. Во доцните деведесетти години, почнал да разни настани организирани од разни органи- to cooperate with organisations and groups persons related to the Second World War, he соработува со организации и групи што се за- зации во регионот, Марко почнал да ги посе- that deal with art as well as with young and understood them also as part of his own history нимавале со уметност, како и со млади и поста- тува спомениците кои се наоѓале по пат. Брзо older people excluded from society; a work he as a German. As chance would have it, in 2007, ри лица исклучени од општеството - работа во го фасцинирала монументалноста на многу continues to do to this day. Since 2002, he has one day after Mark visited Bogdan Bogdano- која сè уште е вклучен. Од 2002 година редов- меморијални локации, нивната архитектура и been a regular commuter between Germany and vić, famous artist and sculptor of numerous но се движи и работи на релацијата Германија нивните опкруженија. the Western Balkans, living mostly in Belgrade. monuments in the region, a drunken janitor in - Западен Балкан, каде штo најчесто престојува Бидејќи овие споменици одбележуваат наста- Nowadays he resides in Germany. Kumrovec/Croatia gave him a detailed book во Белград. Сега живее во Германија. ни и лица поврзани со Втората светска војна, that complements the map he had bought three тој ги сфатил и како дел од својата сопствена He has exhibited in Germany, Italy, Slovenia, years earlier. Има излагано во Германија, Италија, историја како Германец. По игра на случајот, Croatia, Bosnia and Herzegovina, Serbia and Словенија, Хрватска, Босна и Херцеговина, 2007 година, еден ден откако Марко го посе- Japan (Tokyo). First exhibitions focused on the Ever since, Marko has systematically documen- Србија и во Токио, Јапонија. Првите изложби тил Богдан Богдановиќ, познат уметник и скул- East-Berlin Squats (occupied houses) in the ted and photographed more than 500 monu- се фокусираат на сквотовите (преземени на- птор на многу споменици во регионот, еден 1990s. For four years he has been taking pho- ments throughout the Western Balkans. His пуштени куќи) во Источен Берлин во 1990-тите. пијан чистач во Кумровец, Хрватска му дал де- tographs of all events on the East-German ship aim is to not only explore the intention of their Четири години ги фотографира сите настани тална книга која ја надополнила мапата што ја and cultural transporter ‘MS Stubnitz’ which he creators, but also to counter official politics of на источногерманскиот брод и културен транс- купил три години пред тоа. lived on and travelled with. Covering live bands neglect regarding these sites of remembrance. портер „МС Стубниц“ („MS Stubnitz“) на кој има that played on the ship nearly every day, he His photographs are not just portraying artefacts живеено и со кој има патувано. Покривајќи Оттогаш, Марко систематски документирал specialised in ‘live on stage’ photography. of a time past. They also reflect the setting ги настаните на музичките групи што наста- и фотографирал повеќе од 500 споменици Marko initially became fascinated with the won- and often dramatic beauty of the landscape пувале на бродот речиси секој ден, станал низ Западен Балкан. Неговата цел не е само derful landscapes of the Balkans, and began for surrounding the monuments. Marko Krojač специјалист за фотографирање на „живи на- да ја истражува намерата на нивните авто- the first time to take pictures without people. In complements this documentation project with a стапи на сцена“. ри, туку и да ѝ се спротивстави на култура- 2003 he started volunteering for ‘Zdravo da ste’, steadily growing archive of historical publicati- та на занемарување во врска со тие места на a Belgrade-based group of psychologists wor- ons and artefacts of everyday life in the Western Уште при првата средба со нив, Марко се фас- сеќавање. Неговите фотографии не ги портре- king since 1991 with refugees. During that time Balkans. цинирал од прекрасните пејзажи на Балканот тираат само артефактите на некое минато вре- he began to travel and explore the ex-Yugoslav и за првпат почнал да прави фотографии на ме. Тие ја одразуваат и поставеноста, а често и countries and got to know the after-effects of His documentary photographs of contemporary кои немало луѓе. 2003 година почнал да волон- драматичната убавина на пејзажот околу спо- the 1990s wars through refugee camps. Once life in the Western Balkans show another passi- тира за „Здраво да сте“, група на психолози со мениците. Марко Кројач го надополнува овој again, the main motives of his photography on of his: One of catching in a careful, sensible седиште во Белград која уште од 1991 годи- проект на документирање со архива на исто- became everyday life situations. but also honest and raw way the moments of life на работи со бегалци. Во тоа време почнал да риски изданија и артефакти од секојдневниот and relationships between people themselves патува и да ги истражува земјите на поранеш- живот на Западен Балкан која полека, но си- Marko’s personal interest in monuments throug- as well as their urban or rural surroundings in на Југославија и се запознал со последиците гурно расте. hout the Western Balkans was sparked in 2004, both the present and the past. од војните во 1990-тите години преку кампови- after he found an old map titled The Tourist те за бегалци. Повторно главни мотиви на не- Неговите документарни фотографии од совре- Map of the Monuments of the Revolution in a говите фотографии станале секојдневните си- мениот живот на Западен Балкан покажуваат second-hand shop in Belgrade. Even though he туации. уште една негова страст: да се доловат на вни- had already seen some of these monuments, мателен, чувствителен, но и искрен и суров на- he hardly knew what they were really about. So Личниот интерес на Марко за спомениците на чин моментите од животот и односите меѓу са- while travelling to various events by different Западен Балкан се појавил 2004 година откако мите луѓе, како и меѓу нивните урбани или ру- organisations in the regions, Marko began to нашол стара мапа со наслов „Туристичка мапа рални опкружувања во сегашноста и во мина- visit monuments along the route. Quickly he на спомениците на револуцијата“ во продав- тото. became fascinated with the monumentality of

93 биографии на авторите

Андреа БАОТИЌ, родена 1983 година во Са- „Гани боби“, во Приштина/Косово. Работел и тедрата за културни студии при Универзите- што живее во Берлин уште од 1991 година. Пи- раево, Босна и Херцеговина, дипломирала како главен уредник на неколку периодични тот во Риека, Хрватска. Докторирал во об- шува за современата уметност уште од раните историја на уметноста и романистика. Уште од весници, како на пример „Арта“, месечен до- ласта историја 2005 година на Универзи- 1970-ти години. Од 1977 до 1991 година таа е 2007 година работи како асистент предавач и даток за визуелни уметности во неделникот тетот во Вашингтон и има издадено трудо- куратор при Студентскиот културен центар на истражувач на катедрата за историја на умет- „Јава“ (2001 – 2002) и „ММ“– мешано списание ви за политиката на сеќавањето, за начини- Белградскиот универзитет. Во мај 2005 годи- ност при Универзитетот во Сараево. Особе- за филозофија, литература, уметност, поли- те на одбележување на Втората светска војна на ја одбрани својата докторска теза „Комуни- но ја интересира уметноста од 19. и раниот 20. тика, итн. (1995-2011). Меѓу неговите публика- во поранешна Југославија, за влијанието на стичкото тело: политиката на претставувањето век и има издадено трудови на таа тема, како ции спаѓа и „Nyja e Kosovës“ („Косовски јазол“, Меѓународниот кривичен суд за поранешна на моќта на просторот на СФРЈ (1945-1991)” и учествувано на локални конференции кои ја Љубљана 1999 година, повторно издадено Југославија - МКСПЈ (ICTY) врз домашната по- (во подготовка за печатење) при универзитетот покриваат истата. Член е на Меѓународната во Приштина 2010 година), Косово: „Одвоен литика, како и за Југословените во Шпанска- во Олденбург, Германија. Таа беше гостин- комисија на Советот за споменици и локалите- свет“ (Приштина, Пеќ 1998 година; 3. издание та граѓанска војна. Во скорешните публика- предавач на Универзитетот Хумболт во Бер- ти (ИЦОМОС) во Босна и Херцеговина од 2011 2001 година), „Зошто не успеа мирољубивиот ции спаѓаат “Twilight of the Revolutionaries: Naši лин (2003 година) и на Институтот за култу- година, а нејзиното најново истражување се протест на Косово“ (Приштина 2011 година) и Španci and the End of Yugoslavia” во Europe-Asia ри студии при Универзитетот во Олденбург фокусира на прашања во врска со скулпту- „Shkelzen Maliqi: Shembje e Jugosllavisë, Kosova Studies (септември, 2010 година), “Croatia, the (2006/2007) година. Била куратор на следни- рите во јавните простори. Тековно е на док- dhe rrëfime të tjera: dijalog me Baton Haxhiun ICTY, and General Gotovina as a Political Symbol,” ве изложби: „По ѕидот – уметноста и култу- торски студии по историја на уметноста при (Tirana, 2011). Europe-Asia Studies, Vol. 62, No. 10 (декем- рата во покомунистичка Европа“ („After the Универзитетот во Загреб, а нејзината теза е ври, 2010 година), и “Symbols and the Culture of Wall - Art and Culture in post-Communist Europe“) „Скулптурите во Босна и Херцеговина во пери- Д-р Сенадин МУСАБЕГОВИЌ, роден во Са- Memory in Republika Srpska Krajina,” најавени при „Модерна музеет“ (Moderna Museet) во одот на австро-унгарското владеење од1878 раево, Босна и Херцеговина, е професор по за во „Нашоналитиз пејперс“ (“Nationalities Стокхолм (1999 година), исто претставена и до 1918. филозофија на Универзитетот во Сараево Papers”). во Музејот за современа уметност во Будимпе каде што предава социологија на културата и шта (2000 година) и во „Хамбургер банхоф“ Валентино ДИМИТРОВСКИ, роден 1954 го- теорија на уметноста. Во текот на војната во Мирјана ПЕИТЛЕР-СЕЛАКОВ, родена 1965 (Hamburger Bahnhof) во Берлин (2000 – 2001), дина во Скопје, Република Македонија. Рабо- Босна (1992 – 1995 година) работел како нови- година во Сомбор, Србија, е електроинже- како и во Салонот 49. октомври во Белград ти во Управата за заштита на културното на- нар и почнал да објавува поезија, есеи и при- нер (1990 година) со диплома од Универзи- (2008) и „Проверка на родот“ (Gender Check) во следство која е дел од Министерството за кул- казни. Неговата прва збирка песни, „Телес- тетот во Нови Сад и историчар на уметно- MUMOK во Виена (2009 - 2010). тура на Република Македонија. Има заврше- ни удари“, беше објавена 1995 година. Негова- ста (2006 година) со диплома од Универзите- но историја на уметноста при Универзитетот та втора книга поезија, „Созревањето на тат- тот во Грац. Додека сè уште работела како Д-р Луц ШРАДЕР, роден 1953 година во Вај во Скопје. Помеѓу 1978 и 2004 година рабо- ковината“ (1999 година), ја освои наградата на развоен инженер, почнала да се активира на мар, Германија, е истражувач на мир и на кон- тел во Институтот за заштита на споменици- Здружението на писателите на Босна и Хер- уметничката сцена како куратор и како те- фликти во Институтот за мир и демократија на те на културата на Република Македонија. Има цеговина за најдобра книга поезија објавена оретичар на уметноста (2003 - 2008 година). Отворениот универзитет во Хаген, Германија. издавано трудови од областа на историјата во Босна и Херцеговина таа година. Него- Помеѓу 2008 и 2010 година работела како ку- Неговите главни истражувачки интереси се те- на уметноста, уметничката критика и ар- вата последна книга поезија, „Рајската сфе- ратор на „Medienkunstlabor“ на изложбената ориите за мир и конфликти, постапки и ме- хитектурата. Меѓу последните публикации ра“, беше објавена 2004 година. Докторирал сала „Kunsthaus Graz“. 2010 година запишала тоди на трансформација на конфликти, како се „Провинцијализмот и деградирањето на во областа на политичката теорија 2004 годи- докторски студии по историја на уметноста на и улогата и активностите на актерите од јавниот простор“ (Provincijalizacija I degradacija на на Европскиот институт во Фиренца со не- тема: уметноста и историјата и политиката на граѓанското општество во трансформирањето javnog prostora), Здружение за визуелни умет- говата теза „Војна—реконструкција на тота- сеќавање во јавната сфера. Таа се фокусира на конфликти и во градењето на мир. Уште од ности и култура, Нови Сад (2008 година). литарното тело“. Објавувал теоретски есеи на југоисточно-европската уметност, на умет- 2005 година тесно соработува со Форум ЗФД. во меѓународни списанија и книги, а држел и носта на јавните простори и на експеримен- Главни теми за консултација и соработка се Шкељзен МАЛИЌИ, роден 1947 година во предавања како гостин-предавач на европски талната уметност и на поврзаноста со науката, аналитичката и проценувачката поддршка за Раховец, Косово. Тој е филозоф, политич- и на американски универзитети. уметноста и технологијата. проектите на ЗФД на Западен Балкан со фо- ки аналитичар, уметнички критичар, преве- кус на политиката на идентитети и на активно- дувач, издавач и новинар. Работи како ди- Д-р Вјеран ПАВЛАКОВИЌ, роден 1974 го- Д-р Бојана ПЕЈИЌ, родена 1948 година во стите околу идентитетите во постконфликтни- ректор на Центарот за хуманистички студии дина во Загреб, Хрватска, е асистент на Ка- Белград, Србија, е историчар на уметноста те општества.

94 authors’ biographies

Andrea BAOTIĆ, born 1983 in Sarajevo/Bosnia- for visual arts in weekly Java (2001-2002) and domestic politics, and Yugoslavs in the Spanish Stockholm (1999), also presented at the Muse- Herzegovina, is a graduated Historian of Art and MM - mixed magazine philosophy, literature, Civil War. Recent publications include “Twilight um of Contemporary Art in Budapest (2000) and Romance philologist. Since 2007 she has been art, politics etc. (1995-2011). His publications of the Revolutionaries: Naši Španci and the End at Hamburger Bahnhof in Berlin (2000-2001), working as a teaching and research assistant include Nyja e Kosovës (The Kosova Knot, of Yugoslavia” in Europe-Asia Studies (Sep- as well as the 49th October Salon in Belgrade in the Art History Department at the University Ljubljana, 1990; reprint Pristina 2010), Kosova: tember 2010), “Croatia, the ICTY, and General (2008) and Gender Check at MUMOK in Vienna of Sarajevo. She is particularly interested in art Separate World (Pristina/Peja, 1998; 3rd edition Gotovina as a Political Symbol,” Europe-Asia (2009-2010). from the 19th and early 20th century and she 2001), Why Kosovo peaceful resistance failed Studies, Vol. 62, No. 10 (December 2010), and has published articles and participated in local (Pristina, 2011) and Shkelzen Maliqi: Shembje e “Symbols and the Culture of Memory in Repub- Dr Lutz SCHRADER, born 1953 in Weimar/ conferences related to the topic. She has been Jugosllavisë, Kosova dhe rrëfime të tjera: dijalog lika Srpska Krajina,” forthcoming in Nationalities Germany, is peace and conflict researcher a member of the International Council on Monu- me Baton Haxhiun (Tirana, 2011). Papers. at the Institute for Peace and Democracy of ments and Sites (ICOMOS) Committee in Bosnia the Open University in Hagen, Germany. His and Herzegovina since 2011, and her recent Dr Senadin MUSABEGOVIĆ, born 1970 in Mirjana PEITLER-SELAKOV, born 1965 in main research interests are peace and conflict research also focuses on questions regarding Sarajevo/Bosnia-Herzegovina, is a professor of Sombor/Serbia, holds a degree in Electrical theories, procedures and methods of conflict sculptures in public spaces. Currently she is philosophy at the University of Sarajevo where Engineering (1990) from the University Novi transformation as well as the role and activities pursuing a Ph.D. in Art History at the University he teaches sociology of culture and art theory. Sad and in Art History (2006) from the Univer- of civil society actors in conflict transformation of Zagreb with her thesis on Sculpture in Bosnia During the Bosnian war (1992-1995), he worked sity Graz. While still working as a development and peace-building. Since 2005 he is working and Herzegovina in the period of Austro-Hunga- as a journalist and began publishing poetry, engineer, she became active in the art scene as closely with forumZFD. Main topic of consultan- ry administration 1878-1918. essays and stories. His first collection of poems a curator and art theorist (2003-2008). Be- cy and co-operation is the analytical and evalu- “Body Strikes” was published in 1995. His sec- tween 2008 and 2010 she worked as curator ative support for ZFD projects in the Western Valentino DIMITROVSKI, born 1954 in Skopje/ ond book of poetry “The Maturing of Homeland” of the ‘Medienkunstlabor’ of the exhibition hall Balkans with the focus on identity politics and Macedonia, works in the Cultural Heritage (1999) received both the Bosnian-Herzegovinian ‘Kunsthaus Graz’. In 2010 she started her Ph.D. identity work in post-conflict societies. Protection Office which is part of the Mace- Writers’ Association Award for best book and studies in art history. Topic: Art and History and donian Ministry of Culture. He holds a degree the Planjax Award for best book of poetry Politics of Remembrance in the Public Space. in Art History from the University of Skopje. published in Bosnia and Herzegovina that year. She focuses on (South-) Eastern European art, Between 1978 and 2004 he has been working His latest book of poetry “The Heavenly Sphere” art in public spaces, and experimental art at the at the Institute for the Protection of the Cultural was published in 2004. He received his Ph.D. interface between science, art and technology. Monuments of the Republic of Macedonia. He in Political Theory in 2004 from the European has published articles on the history of art, art Institute in Florence with his thesis entitled Dr Bojana PEJIĆ, born 1948 in Belgrade/ critique and architecture. Recent publications “War—Reconstruction of the Totalitarian Body”. Serbia, is an art historian living in Berlin since include “Provinciality and Degradation of Public He has published theoretical papers in interna- 1991. She has been writing on contemporary art Space” (Provincijalizacija I degradacija javnog tional magazines and books and held lectures since the early 1970s. From 1977 to 1991 she prostora), Association of Visual Arts and Culture, as a guest professor at European and American was curator at the Student Cultural Center of Novi Sad (2008) and “Aspects from the Current universities. Belgrade University. In May 2005 she defended Artist Scene”, Museum of Contemporary Art, her Ph.D. thesis “The Communist Body: Politics Skopje (2003). Dr Vjeran PAVLAKOVIĆ, born 1974 in Zagreb/ of Representation and Spatialisation of Power Croatia, is an assistant professor in the Depart- in the SFR Yugoslavia (1945-1991)” (in prepara- Shkëlzen MALIQI, born 1947 in Rahovec/ ment of Cultural Studies at the University of tion for publishing) at the University of Olden- Kosovo, is a philosopher, political analyst, art Rijeka, Croatia. He received his Ph.D. in History burg/Germany. She was guest professor at the critic, translator, publisher and journalist. He in 2005 from the University of Washington, and Humboldt University in Berlin (2003) and the works as director of the Center for Humanis- has published articles on the politics of memory, Institute for Cultural Studies at the University of tic Studies “Gani Bobi” Pristina/Kosovo. He World War Two commemorations in the former Oldenburg (2006/2007). Exhibitions she curated has also worked as editor in chief of several Yugoslavia, the impact of the International Crim- include After the Wall - Art and Culture in post- periodicals such as Arta – monthly supplement inal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY) on Communist Europe at the Moderna Museet in

95 променливиот лик на сеќавањето the changing face of remembrance

30 June - 9 July 2012, Library of the Ss. Cyril and Methodius University, Skopje 10 – 19 July 2012, Center for Balkan Cooperation LOJA, Tetovo

Organised by | Организатор Forum Ziviler Friedensdienst (forumZFD)

The Forum Ziviler Friedensdienst (Forum Civil Peace Service | forumZFD) is a German organisa- Forum Ziviler Friedensdienst (Форум Цивилен Мировен Сервис | форумЗФД) е германска tion that was established in 1996. It trains and sends peace experts to conflict regions where организација основана 1996 година, која обучува и праќа мировни експерти во конфли they work together with local partners to promote peaceful coexistence and non-violent conflict ктни региони во кои работат заедно со локалните партнери на унапредување на мирна- resolution. та коегзистенција и на ненасилното решавање на конфликти. forumZFD carries out projects of the Civil Peace Service in the Middle East, the Western Bal- форумЗФД ги спроведува проектите на цивилен мировен сервис на Блискиот Исток, на kans, the Philippines and in Germany. In the Western Balkans, the focus is on projects working Западен Балкан, на Филипините и во Германија. На Западен Балкан, фокусот на про- in the field of dealing with the past and on fostering dialogue between opposing parties. This ектите е соочување со минатото и негување на дијалог помеѓу спротиставени страни. includes school mediation projects, the support of civil society, reintegration of former combat- Ова вклучува училишни проекти за медијација, давање поддршка на граѓанското оп- ants or enhancing media capacities for a more constructive way of dealing with the past. штество, повторно интегрирање на поранешните војници или јакнење на капацитетите на медиумите да можат поконструктивно да се соочуваат со минатото.