Izrael W FAKTACH HISTORIA L 9

Spis treści

Historia 5

PAŃSTWO 67

KRAJ 93

LUDZIE 123

ZDROWIE I OPIEKA SPOŁECZNA 147

EDUKACJA 165

ISRAEL MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS NAUKA I TECHNOLOGIA 185

GOSPODARKA 203 AMBASADA IZRAELA W WARSZAWIE

KULTURA 245

Książkę można otrzymać kontaktując się z Ambasadą Izraela POŚRÓD NARODÓW ŚWIATA 327 w Warszawie lub na stronie internetowej www.israel.pl Historia

Czasy biblijne 8

Okres Drugiej Świątyni – powrót do Syjonu 14

Obca dominacja 21

Państwo Izrael 36

Proces pokojowy 50

Najważniejsze daty 57 Historia Kraj Izrael (Erec Izrael) jest dla Żydów kolebką istnienia. To miejsce związane z najważniejszymi wydarzeniami długiej historii narodu, z której dwa tysiące lat opisano w Biblii; tutaj formowała się jego kulturowa, religijna i narodowa tożsamość. Łączność z Krajem została utrzymana przez stulecia, nawet wtedy, gdy większość narodu musiała udać się na wygnanie. W ciągu wieków rozproszenia Żydzi nigdy nie przecięli i nie zapomnieli o swojej więzi z Ziemią. Dzięki założeniu Państwa Izrael w roku 1948 Żydzi odzyskali utraconą 2000 lat wcześniej możliwość samostanowienia.

Fragment ilustrowanej późnośredniowiecznej (wg tłumaczenia z Biblii Tysiąclecia): mapy plemion Izraela Na dawne dni sobie wspomnij. dzięki uprzejmości R. Ben-Haima Rozważajcie lata poprzednich pokoleń 8 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 9

Exodus z Egiptu (ok. 1300 p.n.e.) CZASY BIBLIJNE Niech cię Pan błogosławi pozostawił trwałe piętno na naro- i strzeże. Niech Pan Patriarchowie dowej pamięci Żydów i jest po dziś rozpromieni oblicze swe Początki udokumentowanej historii Żydów sięgają dzień uniwersalnym symbolem wy- nad tobą, niech cię obdarzy 4000 lat wstecz (ok. 1700 p.n.e.) i dotyczą patriar- zwolenia i wolności. Co roku, świę- swą łaską. Niech zwróci chów − Abrahama, jego syna Izaaka i wnuka Jakuba. tując Pesach, Szawuot (Zielone ku tobie oblicze swoje Dokumenty pochodzące z okresu 2000–1500 lat p.n.e. Świątki), Sukkot (święto Namiotów, i niech cię obdarzy odkryte w Mezopotamii, potwierdzają opisy wędrow- Kuczki) Żydzi wspominają tamte pokojem. nego trybu życia plemion, które odnajdu- wydarzenia. (Księga Liczb 1, 24–26) jemy w Biblii. Księga Rodzaju zdaje relację z opuszczenia przez Abrahama kraju Ur, W ciągu kolejnych dwustu lat rządzonego przez Chaldejczyków, i jego Izraelici podbili większość Ziemi Ka- wędrówki do Kanaanu, dokąd został we- naan i zajęli się uprawą roli oraz zwany, by zebrać lud wierzący w jednego rzemiosłem, krzepnąc społecznie Boga. i gospodarczo. Czasy względnego Kiedy w Ziemi Kanaan zapanował głód, spokoju przeplatały się z okresami Jakub (Izrael) i jego 12 synów wraz z ro- wojny. Gromadzono się wówczas dzinami osiedli w Egipcie, gdzie ich po- wokół przywódców zwanych sę- tomkowie zostali sprowadzeni do roli dziami, wybieranych spośród ludu niewolników i zmuszeni do pracy. ze względu na zdolności polityczne i doświadczenie w walce. Wyjście i Osiedlenie W obliczu zagrożenia ze strony Po czterystu latach zniewolenia Izra- Filistynów (żeglarskiego ludu z Azji elici zostali wyzwoleni przez Mojżesza. Mniejszej, który osiedlił się na wy- Biblia opisuje, jak Mojżesz został wybra- brzeżu Morza Śródziemnego) taka ny przez Boga, aby wyprowadzić swój plemienna organizacja wykazywała lud z Egiptu z powrotem do Ziemi Izra- nieuniknione słabości. Potrzebny ela, obiecanej jego pradziadom. Podczas był władca, który zjednoczyłby ple- Niewielki srebrny zwój czterdziestoletniej tułaczki na pustyni miona i zapewnił trwałość rządów z VII wieku p.n.e, znaleziony w Jerozolimie, zawierający Mojżesz dłuta Synaj, która pozwoliła przekuć plemiona poprzez dziedziczenie. błogosławieństwa kapłańskie Michała Anioła. w Naród, Żydzi otrzymali Torę (Pięcioksiąg) zawierają- z Księgi Liczb; prawdopodobnie Rzym, Bazylika najstarszy zachowany fragment św. Piotra cą 10 przykazań i stanowiącą podstawę ich monote- egzemplarza Biblii. w okowach. istycznej wiary. Izraelski Urząd DS. Starożytności 10 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 11

Królestwo Izraela Panowanie pierwszego króla Saula (ok. 1020 p.n.e.) komentarzy moralnych na temat życia narodu. Wiele z ich obja- stanowi pomost między luźną organizacją plemienną wień, spisanych prozą i wierszem, trafiło do kanonu biblijnego. a potężną monarchią utworzoną przez jego Trwałe, uniwersalne znaczenie przesłań proroków wynika z ich następcę, Dawida. nacisku na fundamentalne ludzkie wartości. Słowa Izajasza (Iz 1, 17) „Zaprawiajcie się w dobrem! Troszczcie się o sprawiedliwość, Królestwo Dawida (ok. 1004–965 p.n.e.) wspomagajcie uciśnionego, oddajcie słuszność sierocie, w obro- stało się ważną siłą w regionie, nie tylko dzię- nie wdowy stawajcie!” wciąż inspirują dążenia ludzkości do spra- ki pomyślnym ekspedycjom militarnym, ale wiedliwości społecznej. też umiejętności zawierania sojuszy z okolicznymi państwami. Po ostatecznym pobiciu Fili- stynów jego władza rozciągała się od Morza Czerwonego i granic Egiptu po brzeg Eufratu. mon zapewnił Izraelowi pokój i wprowadził go do Dawid zjednoczył 12 plemion Izraela, ustano- grona największych ówczesnych potęg. Rozwinął han- wił instytucję monarchii, a centrum życia na- del zagraniczny, a także wydobycie miedzi i wytop me- rodowego uczynił swoją stolicę, Jerozolimę. tali. Wybudował wiele nowych miast, inne zaś uforty- Tradycja biblijna opisuje króla jako muzyka fikował i rozbudował. Ukoronowaniem osiągnięć króla Kilkucentymetrowy owoc i poetę, przypisując mu autorstwo licznych była świątynia w Jerozolimie, która stała się ośrodkiem granatu wykonany z kości psalmów. religijnego i politycznego życia narodu. Tradycja biblij- słoniowej, ze starohebrajską inskrypcją, pochodzący na przypisuje Salomonowi autorstwo Księgi Przysłów prawdopodobnie z Pierwszej Po Dawidzie tron objął jego syn Salomon oraz Pieśni nad Pieśniami. Świątyni w Jerozolimie. Ok. VIII wiek p.n.e. (ok. 965–930 p.n.e.), który wzmocnił jeszcze Muzeum Izraela, państwo. Dzięki sojuszom z okolicznymi Okres podzielonej monarchii Jerozolima władcami i politycznym małżeństwom Salo- Końcówka panowania Salomona została naznaczo- na niezadowoleniem części ludności, zmuszonej po- nosić koszty realizacji ambitnych planów władcy. Co Prorocy: charyzmatyczni religijni mędrcy, postrzegani jako wy- więcej, faworyzowanie jego własnego plemienia różnieni darem objawienia. Nauczali w okresie monarchii, jeszcze wzmacniało antagonizmy i separatystyczne dążenia przez ok. stulecie po zniszczeniu Jerozolimy w 586 roku p.n.e. pozostałych grup. Po śmierci Salomona (930 p.n.e.) Zarówno występując w roli królewskich doradców religijnych, bunt dziesięciu północnych plemion doprowadził do moralnych i politycznych, jak i krytykując władców na gruncie podziału państwa na królestwo Izraela na północy prymatu osobistego związku każdej osoby z Bogiem, prorocy kie- i królestwo Judy na południu, na terytorium plemion rowali się zasadą sprawiedliwości i byli autorami wpływowych Benjamina i Judy. 12 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 13

W ciągu ponad dwustu lat istnienia królestwa Izraela ze stolicą w Samarii rządziło nim 19 królów. Królestwo Judy przetrwało czterysta lat, a wła- dzę w Jerozolimie sprawowało 19 kolejnych potomków króla Dawida. Ekspansja imperiów asyryjskiego i babilońskiego przyniosła kres naj- Pieczęć z Megiddo z inskrypcją Shemy, sługi Jeroboama, pierw Izraelowi, a po nim Judzie. Króle- króla Izraela stwo Izraela zostało podbite przez Izraelski Urząd DS. Starożytności Asyryjczyków w 722 roku p.n.e., a jego ludność wygnana i rozproszona. Po- nad sto lat później, w 586 roku p.n.e., król Babilonii Nabuchodonozor II zajął królestwo Judy, burząc Jerozolimę i Świątynię oraz upro- wadzając większość mieszkańców. Nad rzekami Babilonu, Pierwsze wygnanie (586–538 p.n.e.) rys. E.M. Lilien Babiloński najazd położył kres erze Pierwszej Świąty- ni, ale nie zerwał poczucia łączności Żydów z Krajem Izraela. Siedząc nad rzekami Babilonu przysięgali pa- miętać o swojej ojczyźnie: „Jeruzalem, jeśli zapomnę o tobie, niech uschnie moja prawica! Niech język mi przyschnie do podniebienia, jeśli nie będę pamiętał o tobie, jeśli nie postawię Jeruzalem ponad największą moją radość” (Ps 137, 5–6).

Zesłanie do Babilonii, które nastąpiło po zburzeniu pierwszej świątyni (586 p.n.e.) stanowi jednocześnie początek żydowskiej Diaspory. Judaizm wytworzył religijne ramy i zasady funkcjonowania poza granicami Kraju, dzięki czemu możliwe stało się przetrwanie narodu i zachowanie żywej duchowej tożsamości. 14 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 15

OKRES DRUGIEJ ŚWIĄTYNI żydowską teokracją. Kiedy ci panujący w Syrii władcy, POWRÓT DO SYJONU chcąc narzucić grecką kulturę i zwyczaje, zabronili praktykowania judaizmu i zbezcześcili Świątynię, wy- Okres perski i hellenistyczny buchło powstanie. (538–142 p.n.e.) Dekret perskiego króla Cyrusa II, pogromcy imperium Dynastia Machabeuszy (142–263 p.n.e.) babilońskiego (w 538 p.n.e.), umożliwił powrót do Zie- Dowodzeni przez kapłana Matatiasza Hasmone- mi Izrael około 50 tys. Żydów, prowadzonych przez usza, a potem jego syna Judę Machabeusza żydowscy Zorobabela, potomka rodu Dawida. Niecałe sto lat powstańcy weszli do Jerozolimy i z powrotem poświę- później do Ziemi Izraela dotarła druga fala powrotu cili świątynię (164 p.n.e.). Wydarzenia te upamiętnia- pod wodzą proroka Ezdrasza. W ciągu kolejnych czte- ne są każdego roku podczas święta Chanuki. rystu lat Żydzi cieszyli się różnymi stopniami autonomii pod panowa- Dzięki kolejnym zwycięstwom Machabeuszy w 147 niem perskim (538–333 p.n.e.), a póź- roku p.n.e. Seleucydzi przywrócili autonomię Judei, jak niej helleńskich dynastii Ptolemeuszy nazywano wówczas Ziemię Izraela. Upadek królestwa i Seleucydów (332–142 p.n.e.). Seleucydów w 129 roku p.n.e. zaowocował niepodle- głością żydowskiego państwa. Pod rządami dynastii Ma- Repatriacja pod wodzą kapłana chabeuszy, które trwały około 80 lat, królestwo odzyska- Ezdrasza, budowa Drugiej Świątyni ło granice z czasów Salomona, wzmocniły się żydowskie w miejscu ruin poprzedniej, odbudo- instytucje państwowe i rozkwitło życie religijne. wa i wzmocnienie murów obronnych Jerozolimy oraz ustanowienie Wyso- Masada: ponad 1000 żydowskich mężczyzn, kobiet i dzieci, kiego Zgromadzenia (Kneset ha-Ge- którzy uszli cało ze zburzonej Jerozolimy, zajęło i umocniło kom- dola) jako najwyższej żydowskiej wła- pleks pałacowy wybudowany przez króla Heroda na szczycie Ma- dzy religijnej i sądowniczej, dały po- sada w pobliżu Morza Martwego. Przez trzy lata bronili się czątek nowej epoce, zwanej Okresem tam przed kolejnymi szturma- Drugiej Świątyni. Juda, pozostając mi Rzymian. Kiedy napastni- Achaszwerosz-Kserkses, jeden częścią imperium perskiego, rządzo- kom udało się wreszcie wspiąć w wielkich perskich królów, przedstawiony na płaskorzeźbie na była przez najwyższego kapłana na szczyt i pokonać mury Ma- ściennej w pałacu w Persepolis i radę starszych w Jerozolimie. sady, odkryli, że obrońcy wraz W wyniku podbojów Aleksandra z rodzinami woleli samobój- Wielkiego w 332 roku p.n.e. Juda znalazła się pod rzą- czą śmierć niż niewolę. dami helleńskiej dynastii Seleucydów, ale pozostała 16 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 17

Dzieje menory

Złota Menora (pięcioramienny świecznik) była jednym z głównych przedmiotów obrzędowych w Świą- tyni Króla Salomona w starożytnej Jerozolimie. Poprzez wieki w niezliczonych miejscach i różnorodnych formach funkcjonowała jako symbol żydowskiego dziedzictwa i tradycji.

Menora na monecie machabejskiej z I wieku p.n.e. (Izraelski Urząd ds. Starożytności)

Menora na dwóch fragmentach tynku z I wieku n.e., znalezionych w żydowskiej dzielnicy w Jerozolimie (Izraelskie Towarzystwo Archeologiczne)

Motyw menory na mozaice podłogowej w synagodze z V–VI wieku n.e., Jerycho (Izraelski Urząd ds. Starożytności)

Menora stojąca w pobliżu Knesetu, autorstwa Benno Elkana (Biuro Prasowe Rządu (BPR) / F. Cohen)

Menora na Łuku Tytusa w Rzymie 18 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 19

Pod panowaniem rzymskim rze żydowskich praw i tradycji, spisanym ok. 400 roku. Na Talmud (63 p.n.e.–313 n.e.) składają się Miszna – spisane po raz pierwszy około 210 roku pra- Rzymianie, którzy zastąpili Seleucydów w roli regio- wo zwyczajowe, oraz Gemara – komentarze do Miszny. Aby za- nalnej potęgi, pozostawili w rękach machabejskiego pewnić praktyczne wskazówki co do zasad Halachy, począwszy króla Hirkana II ograniczoną władzę, podporządkowu- od I i II wieku uczeni teologowie tworzyli zwięzłe, uporządkowa- jąc go jednak rzymskiemu guberna- ne wyciągi. Wśród tych kodyfikacji za jedną z najważniejszych torowi w Damaszku. Żydzi byli do uważany jest Szulchan Aruch, napisany przez Józefa Karo w Safed nowych władz nastawieni wrogo w XVI wieku. i w kolejnych latach miały miejsce liczne bunty. Ostatnią próbę przy- wrócenia rodzimej dynastii dawnej biciel kultury grecko-rzymskiej, rozpoczął wielkie prace potęgi podjął Antygon, którego klę- budowlane: założył miasta Cezarea i Sebaste (dzisiej- ska i śmierć z rąk Rzymian w 40 ro- szy Nablus), zbudował fortece Herodion i masada. ku p.n.e. oznaczała koniec rządów Przebudował także Świątynię, tak że stała się jedną Machabeuszy. Ziemia Izraela stała się z najwspanialszych budowli swego czasu. Pomimo jedną z prowincji Imperium Rzym- wielu osiągnięć Herodowi nie udało się zdobyć zaufa- Świątynia Heroda – fragment makiety skiego. nia i poparcia swoich poddanych. Jerozolimy w okresie Drugiej Świątyni Dzięki uprzejmości W 37 roku p.n.e. Herod, zięć Hir- Herod Wielki zmarł w 4 roku p.n.e.; dziesięć lat póź- Muzeum Izraela w Jerozolimie kana II, został mianowany przez Rzy- niej Judea znalazła się pod bezpośrednią władzą Rzy- mian królem Judei. Dzięki przyznaniu mu. Rosnące niezadowolenie z powodu wzrastającej niemal pełnej autonomii w sprawach wewnętrznych rzymskiej opresji wywoływało co jakiś czas rozruchy, stał się jednym z najpotężniejszych władców we które w 66 roku n.e. przerodziły się w powstanie. Prze- wschodniej części Imperium Rzymskiego. Herod, wiel- ważające siły rzymskie pod wodzą Tytusa w końcu za- triumfowały, w 70 roku n.e. zrównując z ziemią Jero- zolimę, zaś w 73 roku n.e. zdobywając ostatni punkt Halacha to zbiór praw, które kierują żydowskim życiem na całym oporu Żydów – Masadę. świecie od czasów biblijnych. Dotyczą one obowiązków religijnych, których Żydzi muszą przestrzegać zarówno w relacjach z in- Całkowite zniszczenie Jerozolimy, wraz z Drugą nymi, jak i podczas rytuałów religijnych. Reguluje wszystkie w za- Świątynią, było dla Żydów katastrofą. Według ówczes- sadzie dziedziny ludzkiego życia: narodziny i małżeństwo, radość nego historyka Józefa Flawiusza, setki tysięcy Żydów i żałobę, rolnictwo i handel, etykę i teologię. Chociaż ma swoje straciły życie podczas oblężenia Jerozolimy i w innych korzenie w Biblii, Halacha opiera się głównie na Talmudzie – zbio- miastach, tysiące sprzedano w niewolę. 20 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 21

Ostatni, krótki okres żydowskiej nieza- OBCA DOMINACJA leżności, związany jest z powstaniem pod wodzą Szymona Bar Kochby w 132 roku Panowanie bizantyjskie n.e., podczas którego Żydzi zdobyli Jero- (313–636) zolimę i judeę. Przygniatająca przewa- Pod koniec IV wieku, po przyjęciu ga Rzymian sprawiała jednak, że wynik chrześcijaństwa przez cesarza Konstanty- tego starcia mógł być tylko jeden. Trzy na (313 rok n.e.) i utworzeniu Cesarstwa lata później, zgodnie z rzymskim zwy- Bizantyjskiego, Ziemia Izraela była w więk- czajem wojennym Wzgórze Świątynne szości krajem chrześcijańskim. W świę- Rzymska moneta wybita zostało zaorane, Judea przemianowana tych miejscach chrześcijaństwa w Jerozo- po zniszczeniu Jerozolimy Bazylika Grobu Pańskiego w 70 roku n.e., z inskrypcją na Palestynę, a Jerozolima – na Aelia Ca- limie, Betlejem i Galilei budowano ko- I. Sztulman IVDAEA CAPTA (Judea zdobyta) pitolina. ścioły, w całym kraju powstawały również Izraelski Urząd DS. Starożytności klasztory. Żydzi stracili dotychczasową Choć Świątynia została zburzona, a Je- względną autonomię, nie mogli także rozolima spalona do cna, Żydzi i judaizm zajmować stanowisk publicznych. Zaka- przetrwali konfrontację z Rzymem. San- zano im wstępu do Jerozolimy – z wyjąt- hedryn, najwyższa władza sądownicza kiem jednego dnia w roku (Tisza B’aw i legislacyjna (kontynuacja Wielkiego – dziewiąty dzień miesiąca Aw), kiedy Zgromadzenia), w 70 roku n.e. zebrał się opłakiwano zniszczenie Świątyni. ponownie w jawne, a później w Tybe- riadzie. Naród żydowski, pozbawiony Najazd Persów w 614 roku spotkał się jednoczącego wpływu państwa i Świąty- ze wsparciem ze strony Żydów, motywo- ni, podnosił się jednak stopniowo, zasila- wanych mesjanistycznymi nadziejami wy- ny od czasu do czasu powracającymi zwolenia. W podzięce za pomoc przy-

Tetradrachma wybita w trzecim uchodźcami. Życie społeczne i instytucjo- znano im kontrolę nad Jerozolimą, którą roku powstania Bar Kochby, nalne odradzało się, kapłanów zastąpili utrzymali jednak tylko trzy lata. W 629 Mozaiki z V wieku n.e. z napisem: „Szymon/Za wolność rabini, a nowymi centrami żydowskich roku wojska Bizancjum odbiły miasto, w Bazylice Rozmnożenia Chleba Jerozolimy” w Tabdze Izraelski Urząd DS. Starożytności społeczności stały się synagogi, o czym a żydowskich mieszkańców ponownie Izraelski Urząd DS. Starożytności świadczyć mogą ich ruiny między innymi wygnano. w Kafarnaum, Korozain, Bar’am czy Gamli. Elementem spajającym wszystkich Żydów była Halacha, przekazywany z pokolenia na pokolenie zbiór żydowskich praw religijnych. 22 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 23

Panowanie Arabskie (636–1099) nym, pogorszyły ich status prawny i ograniczyły swo- bodę przestrzegania rytuałów religijnych. Nowy wysoki podatek od ziemi rolnej zmusił wielu z nich do przeniesienia się z terenów wiejskich do miast, ale nie po- prawiło to znacząco ich sytuacji. Na skutek wzmagają- cej się dyskryminacji społecznej i gospodarczej wielu Żydów opuściło kraj. W końcu XI wieku żydowska spo- łeczność w Ziemi Izraela była więc nie tylko znacząco uszczuplona, ale utraciła również wiele ze swej organizacyjnej i religijnej spójności.

Kopuła Krzyżowcy (1099–1291) na Skale, meczet Na kolejne dwieście lat kraj został opanowany przez zbudowany krzyżowców, którzy w odpowiedzi na apel papieża w VII wieku na Wzgórzu Urbana II przybyli tu z Europy, by odbić Ziemię Świętą Świątynnym z rąk niewiernych. W lipcu 1099 roku, po trwającym (Haram asz-Szarif) w Jerozolimie pięć tygodni oblężeniu, rycerze pierwszej krucjaty i cią- przez Kalifa gnący za nimi motłoch wkroczyli do Jero- Abd-al-Malika. zolimy, masakrując większość niechrze- I. Sztulman ścijańskich mieszkańców. Żydzi bronili Arabskie panowanie w Ziemi Izraela rozpoczęło się swojej dzielnicy, barykadując się w syna- cztery lata po śmierci Mahometa (632 r.) i utrzymało się gogach, ale ostatecznie ginęli w płomie- przez ponad cztery stulecia. Kalifowie, rządzący naj- niach lub byli sprzedawani do niewoli. pierw z Damaszku, a potem z Bagdadu i Egiptu, przy- Przez następne kilkadziesiąt lat krzyżow- wrócili Żydom prawo osiedlania się w Jerozolimie. Spo- cy rozciągali swoje panowanie na resztę łeczność żydowska otrzymała status dhimmi – chronio- kraju – poprzez układy i pakty, głównie nych prawem nie-muzułmanów. Status ten gwaranto- jednak w drodze krwawych podbojów. Pieczęć króla Jerozolimy wał bezpieczeństwo, respektowanie prawa własności Łacińskie państwa krzyżowców pozostały jednak orga- Izraelski Urząd i wolność wyznania w zamian za opłacanie specjalnego nizmami stworzonymi przez nielicznych najeźdźców, DS. Starożytności podatku pogłównego i od nieruchomości. trzymających się ufortyfikowanych miast i zamków.

Restrykcje wprowadzone wobec nie-muzułmanów w 717 roku ograniczyły rolę Żydów w życiu publicz- 24 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 25

Kiedy krzyżowcy otworzyli szlaki podróżne z Euro- Pod panowaniem ottomańskim py, do Ziemi Świętej zaczęli przybywać pielgrzymi, (1517–1917) a wraz z nimi coraz więcej powracających do swej oj- Podbój przez Turków Osmańskich (1517 r.) przyniósł czyzny Żydów. Dokumenty z epoki wspominają na podział Ziemi Izraela na cztery dystrykty, administracyj- przykład o grupie około trzystu rabinów z Francji nie podporządkowane Damaszkowi i rządzone z Istam- i Anglii, z których część osiedliła się w Akce, część zaś bułu. U zarania ery ottomańskiej żyło tam około 1000 w Jerozolimie. żydowskich rodzin – głównie w Jerozolimie, Nablusie, Hebronie, Gazie, Safed i w wioskach w Galilei. Byli to Kiedy muzułmańska armia Saladyna pokonała krzy- zarówno potomkowie Żydów, którzy zawsze zamiesz- żowców w 1187 roku, Żydzi odzyskali część swobód, kiwali Ziemię Izraela, jak też imigranci z Północnej w tym prawo do osiedlania się w Jerozolimie. Po śmier- Afryki i Europy. ci Saladyna w 1193 roku krzyżowcy odzyskali część ziem, jednak kontrola nad nimi pozostała ograniczona Nowe, prężne rządy – za panowania Sulejmana do sieci warownych zamków. Wspaniałego (1520–1566) – przyniosły rozwój kraju i wzrost żydowskiej imigracji. Część nowo przybyłych Ostateczny cios władzy krzyżowców zadali w 1291 osiedlała się w Jerozolimie, ale większość trafiała do Sa- roku Mamelucy, wywodząca się z niewolników i jeń- fed, gdzie w połowie XVI wieku populacja Żydów wy- ców wojennych formacja wojskowa, która doszła do nosiła już około 10 tys. osób. Miasto stało się świetnie władzy w Egipcie. prosperującym ośrodkiem produkcji i handlu tkanina- mi, a także znanym centrum życia intelektualnego. Państwo Mameluków (1291–1516) W tym okresie rozkwitła też kabała (mistyka żydow- Ziemia Izraela pod panowaniem Mameluków stała ska), zaś tworzone przez uczonych z Safed komenta- się peryferyjną prowincją zarządzaną z Damaszku. rze do żydowskiego prawa, zebrane w Szulhan Aruch, Akka, Jafa i inne porty zostały zniszczone w obawie rozpowszechniły się wśród całej Diaspory. przed kolejnymi krucjatami, przez co zamarł zarówno morski, jak i lądowy handel. W późnym średniowieczu Stopniowy upadek imperium ottomańskiego oznaczał większość miast popadła w ruinę, znaczna część Jero- dla Ziemi Izraela postępującą marginalizację i zaniedba- zolimy opustoszała, a niewielka społeczność żydow- nie. Pod koniec XVIII wieku większość kraju należała do ska żyła w ubóstwie. Schyłek panowania Mameluków zarządzających z daleka właścicieli ziemskich, którzy był czasem upadku, wstrząsów politycznych i gospo- dzierżawili ziemię zubożałym rolnikom, gnębionym darczych, epidemii, plag szarańczy i druzgocących przez system podatkowy tyleż ciężki, co niejasny. Wycię- trzęsień ziemi. to wspaniałe lasy Galilei i masywu Karmel, pustynia i mo- kradła pochłaniały ziemie do niedawna rolnicze. 26 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 27

Czasy nowożytne Polityczny syjonizm pojawił się w odpowiedzi na nieustające W XIX wieku średniowieczne zacofanie stopniowo prześladowania i dyskryminację Żydów we Wschodniej Europie ustępowało przed pierwszymi oznakami postępu. Za- oraz wzrastające rozczarowanie rozwojem emancypacji na Za- chodnie potęgi rozpoczęły walkę o pozycję w regionie, chodzie. Proces ten ani nie położył bowiem kresu dyskryminacji, często poprzez działalność misyjną. Brytyjscy, francu- ani nie przyniósł integracji z tamtejszymi społeczeństwami. scy, rosyjscy i amerykańscy archeolodzy rozpoczęli ba- Te przyczyny legły u podstaw założenia Organizacji Syjonistycznej dania nad czasami biblijnymi. Wielka Brytania, Francja, (1897 r.) podczas Pierwszego Kongresu Syjonistycznego zwołane- Rosja, Austria i Stany Zjednoczone otworzyły konsulaty go przez Teodora Herzla w szwajcarskiej Bazylei. Na program ru- w Jerozolimie. Ustanowiono regularne połączenia pa- chu syjonistycznego składały się elementy ideologiczne i prak- rowcowe z Europą, zbudowano sieć pocztową i tele- tyczne wspierające powrót Żydów do Ziemi Izraela, odrodzenie graficzną oraz pierwszą drogę łączącą Jerozolimę społecznego, kulturowego, gospodarczego i politycznego życia z jafą. Otwarcie Kanału Sueskiego przyśpieszyło po- narodu, rozwój uznanej międzynarodowo i prawnie ojczyzny wrót regionu do roli skrzyżowania dróg handlowych w historycznej kolebce narodu, gdzie Żydzi byliby wolni od prze- z trzech kontynentów. śladowań i mogli kultywować swoją tożsamość. W wyniku tych przemian sytuacja zamieszkałych tu Żydów powoli się poprawiała, a ich liczba znacząco ju, zakładając nowe rolnicze osady. Hebrajski, długo wzrosła. W połowie stulecia przeludnienie w murach zarezerwowany dla liturgii i literatury, odrodził się jako Jerozolimy skłoniło Żydów do budowy pierwszego język użytkowy. Wszystko to przygotowało grunt dla osiedla poza Starym Miastem (1860 r.), które, wraz ruchu syjonistycznego. z kolejnymi siedmioma zbudowanymi w ciągu następ- nych 25 lat, stanowiło zaczątek nowego miasta. Około Dwie wielkie fale porwanych syjonistyczną ideologią 1870 roku Żydzi stanowili znaczną część populacji Je- Żydów z Europy Wschodniej przybyły do kraju pod ko- rozolimy. Skupowali też ziemię uprawną w całym kraniec XIX i na początku XX wieku. Ci pionierzy, przekonani, że odrodzenie ojczyzny musi dokonać się poprzez uprawę ziemi, odzyskiwali nieużytki i budowali , narodowy ruch wyzwolenia Żydów, bierze swą nazwę Syjonizm nowe osady, kładąc fundament pod to, co wkrótce od słowa Syjon (dawna nazwa Jerozolimy), która jest tradycyjnym miało stać się kwitnącą gospodarką rolną. synonimem Jerozolimy i Ziemi Izraela. Idea syjonizmu – odrodzenia narodu żydowskiego w ojczyźnie przodków – ma korzenie Nowo przybyli stawali w obliczu wyjątkowo trud- w nieustannej tęsknocie i poczuciu głębokiego związku z Ziemią nych warunków: wrogiego nastawienia ottomańskiej Izraela, które przez stulecia były istotnym elementem żydowskie- administracji, zawodnej komunikacji i transportu, ma- go życia w Diasporze. larycznych bagien, nieuprawianej od wieków gleby. 28 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 29

Możliwości zakupu gruntów ornych były wschód od rzeki Jordan. Obszar ten, stanowiący trzy ograniczone, a jakakolwiek budowa wy- czwarte terytorium mandatowego, stał się ostatecznie magała specjalnego zezwolenia wyda- Haszemickim Królestwem Jordanii. wanego tylko w Istambule. Wszystko to utrudniało rozwój kraju, ale go nie za- Imigracja trzymywało. W chwili wybuchu pierwszej Wpływy syjonizmu oraz brytyjskie poparcie dla syjo- wojny światowej (1914 r.) w Ziemi Izraela nistycznych aspiracji, wyrażone przez ministra spraw mieszkało 85 000 Żydów, podczas gdy zagranicznych Lorda Balfoura w 1917 roku, zaowoco- w początkach XVI wieku było ich zaled- wały kolejnymi falami emigrantów między 1919 wie 5000. a 1939 rokiem. Każda kolejna grupa wnosiła wkład w inny aspekt życia rozwijającej się społeczności ży- W grudniu 1917 roku siły brytyjskie dowskiej. Blisko 35 000 Żydów, w większości z Rosji, pod dowództwem generała Allenby’ego którzy przybyli pomiędzy 1919 i 1923 rokiem wywarło Teodor Herzl wkroczyły do Jerozolimy, kładąc kres znaczący i długofalowy wpływ na charakter i organi- Centralne Archiwum czterem stuleciom ottomańskich rządów. zację społeczeństwa. Pionierzy ci położyli fundamenty Syjonistyczne Integralną częścią armii brytyjskiej był Le- pod rozbudowaną infrastrukturę gospodarczą i socjal- gion Żydowski, złożony z trzech batalio- ną, rozwinęli rolnictwo, stworzyli wyjątkowe, wspól- nów, w których służyło kilka tysięcy ży- notowe i spółdzielcze formy wiejskich osad – kibuce dowskich ochotników. i moszawy. Stanowili także siłę roboczą potrzebną do budowy domów i dróg. Mandat brytyjski (1918–1948) W lipcu 1922 roku Liga Narodów po- Następna fala, z lat 1924–1932, liczyła około 60 000 wierzyła Wielkiej Brytanii Mandat nad ludzi, głównie z Polski, i znacząco wzbogaciła życie Palestyną (jak nazywano wówczas ten miejskie. Ci imigranci osiedlili się głównie w Tel Awiwie, kraj). Uznając historyczny związek naro- Hajfie i Jerozolimie. Zakładali małe firmy, przedsiębior- du żydowskiego z tą krainą, Liga wyzna- stwa budowlane, niewielkie fabryki. Ostatnia przed czyła Wielkiej Brytanii zadanie stworzenia drugą wojną światową wielka fala emigracji, licząca żydowskiej ojczyzny w Palestynie Erec około 165 000 osób, ruszyła po dojściu Hitlera do wła- Izrael (Ziemi Izraela). Dwa miesiące póź- dzy w Niemczech. Przybysze, wśród których było wielu niej, we wrześniu 1922 roku, Rada Ligi uczonych i specjalistów, stanowili pierwszą dużą mi- Narodów i Wielka Brytania zdecydowały, grację z Europy Zachodniej i Środkowej. Ich wykształce- Sir Herbert Samuel, pierwszy Brytyjski Wysoki że ustalenia co do żydowskiej siedziby nie, umiejętności i doświadczenie przyczyniły się do Komisarz ds. Palestyny narodowej nie będą dotyczyć terenów na rozwoju życia gospodarczego, poprawy infrastruktury 30 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 31

w mieście i na wsi oraz zwiększenia różnorodności ży- Kultura cia kulturalnego narodu. Stopniowo powstawała kultura cha- rakterystyczna dla społeczności żydow- Administracja skiej w Ziemi Izraela. Sztuki plastyczne, Brytyjskie władze mandatowe przyznały Żydom muzyka i taniec rozwijały się wraz z otwie- i Arabom autonomię w dziedzinie spraw wewnętrz- raniem profesjonalnych szkół i studiów. nych. Powołując się na to prawo społeczność żydow- Nowe galerie i sale koncertowe zapew- ska (Jiszuw) wybrała w 1920 roku ciało samorządowe, niały miejsce dla wystaw i występów, składające się z przedstawicieli poszczególnych partii. przygotowanych dla wyrobionej publicz- Miało ono zbierać się raz do roku, by podsumować ności. Premiera sztuki, wydanie nowej Zbiorniki swoją działalność i wybrać realizującą jego polityczne książki lub retrospektywa prac lokalnego malarza były odparowujące w fabryce i programowe wytyczne Radę Narodową (Wa’ad Leu- natychmiast odnotowywane w prasie i stawały się te- Sdom Potasz mi). Rozbudowano obejmujący cały kraj system eduka- matem żywych dyskusji w kawiarniach i na spotka- Biuro Prasowe cyjny, religijny, ochrony zdrowia i opieki społecznej, fi- niach towarzyskich. Rządu GPO / Z. Kluger nansowany z lokalnych zasobów i wspierany fundu- szami od Żydów z całego świata. W 1922 roku po- Język hebrajski zyskał status oficjalnego języka pań- wstała postulowana w Mandacie „Agencja Żydowska”, stwa mandatowego obok angielskiego i arabskiego. która miała reprezentować Żydów wobec władz bry- Używano go w oficjalnych dokumentach, na znacz- tyjskich, organizacji międzynarodowych i rządów in- kach i monetach, w radiu. Wraz z rozwojem branży nych państw. wydawniczej kraj stał się światowym centrum hebrajskiej literatury. Różnorodne teatry przyciągały entuzja- Rozwój gospodarczy styczną publiczność, powstawały pierwsze sztuki te- Trzydzieści lat Palestyny Mandatowej było czasem atralne po hebrajsku. intensywnego rozwoju rolnictwa, budowy fabryk i nowych dróg w całym kraju. Woda w rzece Jordan posłu- Żydowskie odrodzenie narodowe i wysiłek zmierzają- żyła do produkcji energii elektrycznej, rozpoczęto też cy do odbudowy kraju spotkały się z silnym sprzeciwem wykorzystywanie zasobów mineralnych Morza Mar- ze strony arabskich nacjonalistów. Ich niezadowolenie twego. W 1920 roku powstał Histadrut, Powszechna przeradzało się w wybuchy przemocy (w latach 1920, Organizacja Robotników Żydowskich w Ziemi Izraela, 1921, 1929, 1936–39), kiedy żydowska ludność sta- której celem było dbanie o warunki życiowe robotni- wała się obiektem niesprowokowanych ataków, jak ków, wspieranie zatrudnienia poprzez rozwój spół- podczas masakry w Hebronie w 1929 roku. Przemoc dzielni przemysłowych oraz świadczenie usług osadom dotyczyła też palenia pól i lasów oraz sabotowania ży- rolniczym. dowskiego transportu. Podjęte przez syjonistów próby 32 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 33

było Białej Księgi, a Białą Księgę będziemy W czasach mandatu brytyjskiego działały trzy podziemne zwalczać tak, jakby nie było wojny”. organizacje żydowskie. Największą była Hagana, założona w 1920 roku jako paramilitarne siły samoobrony społeczności żydowskiej. Holokaust Począwszy od połowy lat trzydziestych organizowała również ak- Podczas drugiej wojny światowej cje odwetowe w odpowiedzi na ataki Arabów oraz masowe de- (1939–1945) nazistowski reżim systema- monstracje i akty sabotażu w reakcji na ograniczanie żydowskiej tycznie wprowadzał w życie plan likwida- imigracji przez Brytyjczyków. Ecel/Irgun, powstały w 1931 roku, cji żydowskiej społeczności w Europie, odrzucił umiarkowanie Hagany i organizował indywidualne akcje w wyniku czego zostało zamordowanych zarówno przeciwko Brytyjczykom, jak i Arabom. Najmniejsza około 6 milionów Żydów, w tym 1,5 mi- Bojownik i najradykalniejsza grupa, Lehi, została założona w 1940 roku. liona dzieci. organizacji Wszystkie trzy organizacje rozwiązano wraz z powstaniem Sił W miarę jak naziści okupowali kolejne kraje Europy, podziemnej ukrywający Obronnych Izraela w 1948 roku. Żydzi poddawani byli nieludzkim prześladowaniom, broń (1947 r.) torturom i upokorzeniom, stłamszeni w gettach, gdzie Biuro Prasowe dialogu z Arabami okazały się nieskuteczne, antagoni- jakiekolwiek próby zbrojnego oporu prowadziły do za- Rządu / H.Pinn zując syjonizm i arabski nacjonalizm do stanu grożące- ostrzenia represji. Z gett byli transportowani do obo- go eksplozją. Uznając, że cele obu ruchów narodowych zów, gdzie garstkę szczęśliwców kierowano do ciężkiej są przeciwstawne, Brytyjczycy zdecydowali (1937 r.), że pracy, zaś większość rozstrzeliwano w masowych eg- najlepszym rozwiązaniem będzie podział kraju na dwa zekucjach lub mordowano w komorach gazowych. państwa – żydowskie i arabskie, połączone unią gospo- Niewielu zdołało uciec. Niektórzy zbiegli do innych darczą. Żydowscy przywódcy zaakceptowali ideę po- krajów, część dołączyła do partyzantów, inni byli ukry- działu i upoważnili Agencję Żydowską do negocjowa- wani przez nie-Żydów, którzy ryzykowali w ten sposób nia z rządem brytyjskim szczegółów propozycji. Arabo- własnym życiem. W rezultacie z zamieszkujących Euro- wie bezkompromisowo odrzucili plan podziału. Liczne pę dziewięciu milionów Żydów, stanowiących najwięk- arabskie antyżydowskie zamieszki skłoniły Brytyjczyków szą i najbardziej żywą grupę Diaspory na świecie, prze- do opublikowania Białej Księgi (maj 1939 r.), wprowa- trwała tylko jedna trzecia, wliczając w to tych, którzy dzającej radykalne ograniczenia wobec żydowskiej imi- wyjechali jeszcze przed wojną. gracji, co odebrało europejskim Żydom możliwość Po zakończeniu wojny arabski sprzeciw skłonił Brytyj- ucieczki przed nazistowskimi prześladowaniami. czyków do wzmocnienia restrykcji co do liczby Żydów, którym pozwolono przybywać i osiedlać się w Ziemi W odpowiedzi na wybuch drugiej wojny światowej Izraela. Społeczność żydowska odpowiedziała stworze- Dawid Ben Gurion, późniejszy pierwszy premier Izraela, niem systemu umożliwiającego „nielegalną imigrację” zadeklarował: „Będziemy walczyć na wojnie, jakby nie uratowanych z Holokaustu. Pomiędzy 1945 a 1948 ro- 34 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 35

kiem tajnymi i często niebezpiecznymi dro- komitetu, zakładającej podział kraju na gami sprowadzono do Ziemi Izraela około dwa państwa. Społeczność żydowska 85 000 Żydów. Działo się to pomimo brytyj- przyjęła plan, arabska go odrzuciła. skiej blokady morskiej i patroli granicznych nastawionych na wyłapywanie uchodźców. Wkrótce po głosowaniu w ONZ arab- Ci, którzy zostali ujęci, byli przekazywani do skie oddziały paramilitarne zasilane przez obozów internowania na Cyprze lub zawra- ochotników z innych krajów arabskich cani do Europy. rozpoczęły kampanię ataków na społecz- ność żydowską. Celem tych działań było Żółta Droga do niepodległości zniweczenie postanowień rezolucji i za- Żydowscy naszywka, Niemożność pogodzenia sprzecznych oczekiwań pobieżenie powstaniu państwa żydowskiego. Mimo rekruci którą naziści w brytyjskim kazali nosić społeczności żydowskiej i arabskiej skłoniła brytyjski początkowych porażek żydowskie siły samoobrony zdo- obozie Żydom rząd do przekazania „kwestii palestyńskiej” do rozpa- łały odeprzeć napastników i przejąć kontrolę nad całym wojskowym trzenia Zgromadzeniu Ogólnemu Organizacji Naro- obszarem wyznaczonym dla państwa żydowskiego. Biuro prasowe rządu / dów Zjednoczonych (kwiecień 1947 r.). Powołano spe- Z. Kluger cjalny komitet, który miał naszkicować możliwe scena- Gdy 14 maja 1948 roku wygasł brytyjski mandat, riusze przyszłości kraju. 29 listopada 1947 roku Zgro- w Ziemi Izraela mieszkało około 650 000 Żydów, two- madzenie zagłosowało za przyjęciem rekomendacji rzących zorganizowaną społeczność z dobrze rozwi- niętymi instytucjami politycznymi, społecznymi i go- spodarczymi – ukształtowany już naród i państwo, Żydowscy ochotnicy podczas drugiej wojny światowej: choć bez oficjalnej nazwy. Ponad 26 000 kobiet i mężczyzn, Żydów zamieszkujących Ziemię Izraela, wstąpiło do armii, marynarki i lotnictwa brytyjskiego, by walczyć z nazistowskimi Niemcami i ich sojusznikami. Dzięki dłu- gotrwałym staraniom Agencji Żydowskiej o uznanie udziału Ży- dów z Palestyny w wysiłku wojennym i naciskom syjonistów w innych krajach we wrześniu 1944 roku utworzono Brygadę Żydow- ską. Była to niezależna brytyjska jednostka zbrojna, z własną flagą i emblematem. Składająca się z około 5000 ludzi brygada walczy- ła w Egipcie, północnych Włoszech i północno-zachodniej Euro- pie. Po zwycięstwie Aliantów w Europie (1945 r.) wielu żołnierzy

brygady zaangażowało się w wysiłki na rzecz „nielegalnej imigra- B i ur o Pr asowe Rz ą d u / H. P inn cji” ocalonych z Holokaustu do Ziemi Izraela. Spontaniczna radość z przyjęcia przez ONZ Rezolucji nr 181, Tel Awiw, 29 listopada 1947 r. 36 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 37

Liban Morze Śródziemne PAŃSTWO IZRAEL Syria

Hajfa Izrael ogłosił niepodległość 14 maja 1948 roku. W ciągu niecałej doby rozpo- częła się inwazja regularnych armii Egip- Tel Awiw Jafa Jerozolima tu, Jordanii, Syrii, Libanu i Iraku, zmusza- jąc Izrael do obrony odzyskanej na zie- miach przodków suwerenności.

Beer Szewa W wojnie, określanej później jako wojna o niepodległość lub I wojna izraelsko- Transjordania arabska, świeżo utworzone i słabo wypo- sażone Siły Obronne Izraela odparły na- Egipt pastników. Zaciekłe walki trwały z przer- Państwo Izrael państwa arabskie wami 15 miesięcy i kosztowały życie 6000 strefa międzynarodowa izraelskich obywateli – niemal 1% ówcze- Budowa państwa Plan podziału z 1947 r. (Rezolucja ONZ nr 181) snej żydowskiej ludności państwa. Po zakończeniu wojny Izraelczycy skupili się na two- W pierwszych miesiącach 1949 roku rzeniu państwa, o którego odzyskanie walczyli długo

Liban pod auspicjami ONZ odbywały się bez- i z takim poświęceniem. W pierwszych wyborach, któ- Morze Śródziemne pośrednie rokowania pomiędzy Izraelem re odbyły się 25 stycznia 1949 roku przy niemal osiem- Syria i poszczególnymi państwami-agresorami dziesięciopięcioprocentowej frekwencji, ustalono skład Hajfa (z wyjątkiem Iraku, który odmówił nego- 120-osobowego parlamentu, Knesetu. U sterów pań- cjacji z Izraelem). Efektem rozmów było stwa stanęło dwóch przywódców starań o niepodle- Samaria Tel Awiw-Jafa porozumienie o zawieszeniu broni, od- głość: Dawid Ben Gurion, szef Agencji Żydowskiej, Jerozo- lima zwierciedlające sytuację w chwili zakoń- został pierwszym premierem, zaś Chaim Weizmann, Gaza Judea czenia walk. Izrael uzyskał więc kontrolę przewodniczący Światowej Organizacji Syjonistycznej,

Beer Szewa nad Niziną Nadmorską, Galileą i całą pu- został wybrany przez Kneset na stanowisko pierwsze- stynią Negew, Jordania – nad Judeą i Sa- go prezydenta. 11 maja 1949 roku Izrael stał się 59. Izrael Jordania marią (Zachodnim Brzegiem), zaś Strefa państwem członkowskim ONZ. Gazy znalazła się pod zarządem Egiptu. Zgodnie z doktryną „przygarniania wygnańców”,

Egipt Izrael tereny pod władzą Jerozolima została podzielona: Jordanii leżącą u podstaw izraelskiej racji bytu, bramy państwa Jordanii tereny przypadła część wschodnia ze Starym zostały szeroko otwarte: potwierdzono prawo każde- Ejlat administrowane przez Egipt Miastem, Izraelowi – dzielnice zachod- go Żyda do przyjazdu i uzyskania obywatelstwa. W cią- Granice po rozejmie, 1949 nie. gu pierwszych czterech miesięcy niepodległości do 38 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 39

Izraela przybyło około 50 000 osób, uzyskaniem niepodległości, a teraz objął także tereny głównie ocalałych z Holokaustu. Pod ko- arabskie. Darmowa nauka szkolna stała się obowiąz- niec 1951 roku liczba imigrantów wynio- kowa dla wszystkich dzieci między 5 a 14 rokiem życia; sła 687 000 mężczyzn, kobiet i dzieci, od 1978 roku obowiązek szkolny wydłużono do 16 z czego ponad 300 000 było uchodźca- roku życia, zaś do 18 można korzystać z darmowej mi z państw arabskich. Ludność Izraela edukacji. Rozwijała się działalność kulturalna i arty- podwoiła się. styczna, łącząca wpływy Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej i Zachodu – Żydzi napływający z różnych Zła sytuacja gospodarcza będąca skut- stron świata przywozili własne unikalne tradycje i ele- Dawid kiem wojny o niepodległość i konieczno- menty kultury krajów, w których mieszkali od pokoleń. Ben Gurion, ści zaspokojenia potrzeb gwałtownie rosnącej popula- W dziesiątą rocznicę powstania państwa ludność Izra- człowiek z wizją cji wymagała dyscypliny w kraju i pomocy finansowej ela przekraczała dwa miliony osób. z zagranicy. Dzięki pomocy Stanów Zjednoczonych, pożyczkom z amerykańskich banków, darowiznom ży- Kampania sueska (1956) Liban dowskiej diaspory i niemieckim reparacjom wojennym Budowa państwa odbywała się w cie- Izrael tereny pod władzą Jordanii Syria udało się zapewnić mieszkania, zmechanizować rol- niu poważnych zagrożeń dla bezpieczeń- Hajfa tereny zdobyte i zwrócone nictwo, stworzyć flotę handlową i własną linię lotni- stwa narodowego. Porozumienia rozej- przez Izrael Morze Śródziemne Tel Awiw-Jafa czą, rozpocząć wydobycie minerałów, rozwinąć prze- mowe z 1949 roku nie otworzyły drogi Samaria Jerozolima

mysł oraz rozbudować sieci drogowe, do stabilnego pokoju i były stale narusza- Gaza Judea telekomunikacyjne i energetyczne. ne. Statkom izraelskim oraz zmierzają- Beer Szewa W ciągu pierwszej dekady produkcja cym do Izraela zabroniono żeglugi w Ka- przemysłowa i liczba zatrudnionych po- nale Sueskim, łamiąc tym samym ustale- Synaj dwoiły się, zaś eksport dóbr przemysło- nia rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ Jordania

wych wzrósł czterokrotnie. Ogromny z 1 września 1951 roku; zacieśniono blo- Ejlat

przyrost powierzchni upraw pozwolił na kadę Cieśniny Tirańskiej; coraz częściej Arabia Saudyjska samowystarczalność w zakresie podsta- zdarzały się wtargnięcia grup terrory- wowych produktów spożywczych z wy- stycznych z państw arabskich, które do- jątkiem mięsa i zboża. Zalesiono ponad puszczały się morderstw i sabotażu; pół- Egipt Morze Nowo przybyła 20 000 hektarów leżących w większości odłogiem, wysep Synaj stopniowo przekształcał się CieśninaC Tirańskazerwone imigrantka Kampania sueska – 1956. siedzi z dziećmi drzewa posadzono także wzdłuż niemal 800 kilome- w olbrzymią bazę wojskową Egiptu. na bagażach trów dróg szybkiego ruchu. na głównym placu miasta Znacznie rozbudowano system edukacji, który funk- Bezpośrednie zagrożenie dla istnienia Izraela zwięk- Yehud. cjonował w żydowskiej społeczności jeszcze przed szyło się wraz z podpisaniem w październiku 1956 roku 40 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 41

trójstronnego sojuszu wojskowego między Egiptem, Sy- rią i Jordanią. W trakcie ośmiodniowej kampanii izrael- Proces Eichmanna ska armia zajęła Strefę Gazy i cały półwysep Synaj, za- W maju 1960 roku Adolf Eichmann, trzymując się 16 km na wschód od Kanału Sueskiego. koordynator nazistowskiego planu Decyzja ONZ, by rozlokować na granicy izraelsko-egip- zagłady, został przywieziony do skiej Siły Doraźne (UNEF) oraz egipskie gwarancje swo- Izraela, aby osądzić go zgodnie body żeglugi w Zatoce Ejlat skłoniły Izrael do stopnio- z izraelską ustawą z 1950 roku o ka- wego (od listopada 1956 r. do marca 1957 r.) wycofania raniu nazistów i ich współpracowni- się z terenów zajętych kilka tygodni wcześniej. Otwarta ków. Proces rozpoczął się w kwiet- została wówczas Cieśnina Tirańska, co pozwoliło rozwi- niu 1961 roku. Eichmann został jać handel z państwami Azji i Afryki Wschodniej, a także uznany winnym zbrodniom przeciw- Nazistowski zbrodniarz wojenny ko ludzkości i narodowi żydowskie- Adolf Eichmann podczas importować ropę z regionu Zatoki Perskiej. procesu w Jerozolimie mu i skazany na karę śmierci. Sąd GPO/ J. Milli Lata konsolidacji Najwyższy odrzucił apelację Eich- Podczas drugiej dekady niepodległego Izraela (1958– manna. Powieszono go 30 maja 1962 roku. Był to jedyny przypa- 1968) eksport podwoił się, a coroczny wzrost Produk- dek wykonania kary śmierci w ramach izraelskiego systemu praw- tu Narodowego Brutto wynosił około nego. 10%. Zaczęto wytwarzać dobra wcze- śniej importowane – papier, opony, od- sa zostały przeniesione do nowych kompleksów – bu- biorniki radiowe czy lodówki. Najdyna- dynki na Górze Scopus, w których mieściły się wcze- miczniej rozwijały się jednak nowe śniej, w wyniku wojny o niepodległość musiały zostać branże: metalurgia, przemysł maszyno- opuszczone. Powołano do życia Muzeum Izraela, któ- wy, chemiczny i elektroniczny. Ponie- rego celem jest zbieranie, ochrona, badanie i upo- waż krajowy popyt na żywność był już wszechnianie żydowskiego dziedzictwa kulturalnego zaspokojony, rolnictwo przestawiało i artystycznego. Przekrój się na zaopatrywanie przemysłu spo- betonowej rury żywczego i produkcję na eksport. W Aszdod na wy- Stopniowo Izrael budował relacje z innymi państwa- Wodociągu Krajowego brzeżu śródziemnomorskim powstał drugi port mor- mi – nawiązano bliskie kontakty ze Stanami Zjedno- (274 cm ski, wspomagający port w Hajfie w obsłudze zwiększo- czonymi, państwami brytyjskiej Wspólnoty Narodów, średnicy). nego obrotu handlowego. większością państw zachodniej Europy, niemal wszyst- Fot. dzięki uprzejmości kimi krajami Ameryki Łacińskiej i wieloma państwami Centralnego W jerozolimie zbudowano stałą siedzibę Knesetu, azjatyckimi. W ramach licznych programów współpra- Archiwum Syjonistycznego zaś Uniwersytet Hebrajski i Centrum Medyczne Hadas- cy międzynarodowej setki izraelskich lekarzy, inżynie- 42 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 43

rów, nauczycieli, agronomów, specjalistów od nawad- Jordanii na wschodzie i wyparcie syryj- niania i działaczy młodzieżowych dzieliło się swoją skich oddziałów okopanych na Wzgó- wiedzą z mieszkańcami innych rozwijających się kra- rzach Golan na północy. jów. W 1965 roku dokonano wymiany ambasadorów Po sześciu dniach walk linie demarka- między Izraelem a Niemiecką Republiką Federalną – cyjne poprzedniego rozejmu zostały za- posunięcie wcześniej niemożliwe ze względu na gorz- stąpione nowymi. Pod kontrolą Izraela ką pamięć o zbrodniach popełnionych na Żydach przez znalazły się Judea, Samaria, Gaza, pół- władze nazistowskie w latach 1933–1945. Normaliza- wysep Synaj i Wzgórza Golan. Wioski na cję stosunków między obydwoma krajami poprzedziły północy po raz pierwszy od 19 lat nie zaciekłe protesty i debata publiczna. były ostrzeliwane przez Syryjczyków, za- pewniono swobodną żeglugę izraelskim Wojna sześciodniowa (1967) i zmierzającym do Izraela statkom, zaś Nadzieje na kolejną dekadę względnego spokoju Jerozolima, podzielona dotąd między Izraelscy rozwiały się wraz z eskalacją terrorystycznych rajdów Izrael i jordanię, znalazła się w całości spadochroniarze pod Ścianą z terytorium Egiptu i Jordanii, powtarzającym się syryj- pod władzą izraelską. Płaczu skim ostrzałem artyleryjskim rolniczych ośrodków pół- GPO / D. Rubinger nocnej Galilei i potężnymi zbrojeniami Pomiędzy wojnami Morze Liban Śródziemne Syria w sąsiednich krajach arabskich. Kiedy Największym wyzwaniem dla izraelskiej dyplomacji Hajfa Egipt w maju 1967 roku ponownie wpro- po zakończeniu walk było przekucie zdobyczy terytorial- wadził na Synaj znaczne siły wojskowe, nych w trwały pokój, oparty na założeniach Rezolucji Tel Awiw-Jafa Jerozolima nakazał wycofać się oddziałom pokojo- Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 242: uznaniu suwerenno- wym ONZ, które stacjonowały tam od ści, integralności terytorialnej i politycznej niezawisłości Beer Szewa 1957 roku, wznowił blokadę Cieśniny Ti- wszystkich państw regionu oraz ich prawa do pokojo- rańskiej i zawarł sojusz militarny z Jorda- wego istnienia w bezpiecznych i uznanych granicach, nią, Izrael stanął wobec zagrożenia ze bez gróźb i aktów przemocy. Stanowisko arabskie, sfor-

Jordania strony wrogich armii na wszystkich fron- mułowane podczas szczytu w chartumie w sierpniu Synaj tach. Podczas gdy sąsiedzi przygotowy- 1967 roku, wyrażało jednak co innego: nie dla pokoju wali się do zniszczenia państwa żydow- z Izraelem, nie dla rokowań z Izraelem, nie dla uznania Arabia Saudyjska skiego, Izrael, powołując się na przyro- państwa Izrael. We wrześniu 1968 roku Egipt rozpoczął dzone prawo do samoobrony, 5 czerwca „wojnę na wyczerpanie” – sporadyczne, statyczne dzia- Egipt 1967 roku rozpoczął na południu wy- łania na brzegach Kanału Sueskiego, które przeradzały Cieśnina Tirańska przedzające uderzenie na Egipt, po któ- się w lokalne starcia na pełną skalę, powodując ciężkie Linie demarkacyjne po wojnie sześciodniowej rym nastąpiła kontrofensywa przeciwko straty po obydwu stronach. Walki ustały w 1970 roku, 44 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 45

kiedy Egipt i Izrael odnowiły porozumienie o zawiesze- Druga wojna libańska niu broni w rejonie Kanału Sueskiego. W maju 2000 roku Izrael wycofał wszystkie siły ze strefy bezpieczeństwa. Liban nie zdołał jednak wypeł- Wojna Jom Kippur (1973) nić ustaleń rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 425 Trzy lata względnego spokoju na granicach zakoń- i 1559, zgodnie z którymi miało nastąpić rozwiązanie czyły się w Jom Kippur (Dzień Pojednania), największe Hezbollahu i zajęcie południa kraju przez regularną ar- święto żydowskiego kalendarza. Egipt i Syria 6 paź- mię libańską. dziernika 1976 roku rozpoczęły skoordynowaną, za- W wyniku tego w lipcu 2006 roku, po tym jak Hez- skakującą ofensywę przeciwko Izraelowi, przekraczając bollah porwał dwóch izraelskich żołnierzy i zbombar- Kanał Sueski i wkraczając na Wzgórza Golan. W ciągu dował miasta w Galilei, ponownie wybuchły walki. kolejnych trzech tygodni izraelska armia odwróciła losy Podczas konfliktu, nazwanego później drugą wojną wojny i odparła atak, zajmując tereny egipskie po za- libańską, w kierunku cywilnych celów w Izraelu wy- chodniej stronie Kanału Sueskiego i dochodząc na od- strzelono ponad 4000 rakiet. Walki zakończyły się ległość 32 kilometrów od stolicy Syrii, Damaszku. Dwa w sierpniu 2006 roku. Rada Bezpieczeństwa ONZ wy- lata trudnych negocjacji izraelsko-egipskich i izraelsko- dała rezolucję nr 1701, wzywającą do bezwarunkowe- syryjskich doprowadziły do porozumień pokojowych, go uwolnienia schwytanych żołnierzy izraelskich, roz- w wyniku których Izrael wycofał się z części zajętych lokowania w południowym Libanie oddziałów UNIFIL w czasie wojny terytoriów. i armii libańskiej oraz ustanowienia embarga na dostawy broni dla libańskich grup zbrojnych. Operacja Pokój dla Galilei (1982) Izrael nie dążył nigdy do konfliktu z Libanem. Armia Operacje w Gazie (2008) izraelska wkroczyła jednak w 1982 roku na terytorium W następstwie wycofania się Izraela ze Strefy Gazy północnego sąsiada, kiedy Organizacja Wyzwolenia Pa- i czterech osiedli na północy Zachodniego Brzegu lestyny (OWP), wyrzucona z jordanii w 1970 roku, w 2005 roku oraz wygranej Hamasu w wyborach 2007 przeniosła się na południe Libanu i rozpoczęła powta- roku ataki terrorystyczne przeciwko Izraelowi nasiliły rzające się ataki terrorystyczne w miastach i wsiach pół- się. Z Gazy wystrzelono w kierunku południowego nocnego Izraela (Galilei), powodując liczne ofiary w lu- Izraela tysiące rakiet, powodując straty materialne oraz dziach i straty materialne. W operacji Pokój dla Galilei fizyczne i psychologiczne urazy u ludności cywilnej. zlikwidowano większość organizacyjnej i militarnej in- W tej sytuacji Izrael zmuszony był podjąć działania mi- frastruktury OWP w regionie. Przez kolejne 18 lat Izrael litarne w postaci Operacji Płynny Ołów (od 27 grudnia utrzymywał w południowym Libanie niewielką strefę 2008 r. do 18 stycznia 2009 r.). bezpieczeństwa, przyległą do swej północnej granicy, aby uchronić mieszkańców Galilei przed atakami. 46 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 47

częły się następnie pod auspicjami USA, Corocznie w Izraelu odbywają się uroczystości ku czci zamordowa- zakończyły się we wrześniu 1978 roku nego premiera Icchaka Rabina. Zamach, dokonany 4 listopada podpisaniem porozumień pokojowych 1995 roku przez żydowskiego ekstremistę, wywołał w kraju po- z Camp David. Dokument zawierał ramo- wszechną żałobę po tym żołnierzu i mężu stanu, który przebył dro- we założenia trwałego pokoju na Bliskim gę od pól bitewnych do przewodzenia procesowi pokojowemu. Wschodzie, łącznie ze szczegółowymi propozycjami samostanowienia dla Pale- Od wojny do pokoju styńczyków. Niemal trzydziestoletnie rządy Partii Pracy zakończy- 26 marca 1979 roku Izrael i Egipt pod- ły się po wyborach 1977 roku, kiedy władzę objął Li- pisały w Waszyngtonie traktat pokojowy, Prezydent Egiptu Anwar Sadat, kud, koalicja sił prawicowych i centrowych. Nowy pre- kończąc tym samym trzydziestoletni stan wojny mię- prezydent USA mier, Menachem Begin, potwierdził chęć kontynuowa- dzy obydwoma krajami. Zgodnie z warunkami trakta- Jimmy Carter nia wysiłków swych poprzedników na rzecz stabilnego tu, Izrael wycofał się z półwyspu Synaj, zaś w miejsce i premier Izraela Menachem pokoju w regionie i zaapelował do arabskich przywód- dotychczasowych linii demarkacyjnych ustalono obu- Begin. ców o powrót do stołu rokowań. stronnie uznawane granice państwowe. GPO / Y. Sa’ar

Zaklęty krąg odrzucania izraelskich apeli o pokój Trzy lata rokowań między Jordanią

przez państwa arabskie przerwała wizyta w Jerozoli- i Izraelem, jakie nastąpiły po konferencji Liban granice państw mie egipskiego prezydenta Anwara Sadata z listopada pokojowej w Madrycie w 1991 roku, za- linia demarkacyjna Hajfa 1977 roku. Egipsko-izraelskie negocjacje, które rozpo- owocowały podpisaniem przez Husajna, Syria

władcę Haszemickiego Królestwa Jordanii, Tel Awiw-Jafa Morze Śródziemne i premiera Icchaka Rabina w lipcu 1994 Jerozolima roku deklaracji, która zakończyła trwający Beer Szewa od 46 lat stan wojny. Izraelsko-jordański traktat pokojowy podpisano w obecności amerykańskiego prezydenta Billa Clintona Jordania

26 października 1994 roku na przejściu Synaj Ejlat

granicznym Arawa, pomiędzy izraelskim Arabia Ejlatem a jordańską Akabą. Saudyjska

Premier Icchak Wyzwania wewnętrzne Egipt Rabin i król Morze Jordanii Husajn W latach 80. i 90. Izrael przyjął ponad Czerwone GPO / Y. Sa’ar milion imigrantów, głównie z byłego Pokój z Egiptem i Jordanią 48 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 49

Związku Sowieckiego, Europy Wschodniej i Etiopii. Na- niej jego ugrupowanie przegrało – w 1999 roku koali- pływ tak dużej liczby nowych konsumentów oraz bar- cyjny rząd utworzył Ehud Barak, lider centrolewicowe- dziej lub mniej wykwalifikowanych pracowników nadał go Jednego Izraela. W grudniu następnego roku Barak gospodarce potężny impuls do rozwoju. złożył dymisję. Ariel Szaron, szef Likudu, został premie- Po wyborach do Knesetu w 1984 roku rząd utworzy- rem na początku 2001 roku i pełnił tę funkcję do 2006 ły dwa główne ugrupowania: centrolewicowa Partia roku, kiedy doznał wylewu. Na stanowisku premiera Pracy i centroprawicowy Likud. W 1988 roku władzę zastąpił go Ehud Olmert, przywódca powołanej przez przejęła koalicja pod przewodnictwem Likudu, zaś Szarona w listopadzie 2005 roku partii Kadima. W lu- w 1992 roku zwyciężył blok Partii Pracy i kilku mniej- tym 2009 roku, po złożeniu dymisji przez Olmerta, odszych partii lewicowych. W 1996 roku, rok po zamachu były się wcześniejsze wybory. Zwycięski Netaniahu sfor- na premiera Icchaka Rabina, w bezpośrednich wybo- mował rząd oparty na szerokiej koalicji. rach na premiera wygrał Benjamin Netaniahu, kierujący Poszczególne gabinety opierały się na różnych prze- koalicją skupioną wokół Likudu. Niecałe trzy lata póź- konaniach politycznych, ale ich cele były podobne: osiągnięcie pokoju, rozwój gospodarczy, integracja imigrantów. TERRORYZM Arabski i palestyński terroryzm skierowany przeciwko Żydom ist- niał na wiele lat przed powstaniem państwa Izrael i nie zniknął również potem. W ciągu dwóch dekad, jakie upłynęły od ogłosze- nia niepodległości do wojny sześciodniowej 1967 roku (kiedy Izrael zajął Terytoria Okupowane), tysiące zamachów kosztowały życie i zdrowie izraelskich obywateli. Po utworzeniu OWP to ta organizacja stała się liderem kampanii terroru. W latach 70. i 80. różne organizacje terrorystyczne związane z OWP przeprowadziły liczne zamachy w Izraelu i za granicą. Jed- nym z najgłośniejszych ataków było zamordowanie 11 izraelskich sportowców podczas Olimpiady w Monachium w 1972 roku. Po- mimo wyrzeczenia się metod terrorystycznych przez Palestyńczy- ków w 1993 roku, co otworzyło drogę do izraelsko-palestyńskie- go procesu pokojowego, zamachy nie ustały, a od września 2000 roku przybrały na sile, pochłaniając życie ponad 1000 izraelskich cywili i raniąc wiele tysięcy więcej. 50 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 51

PROCES POKOJOWY i Jerychu zostały wprowadzone w życie w maju 1994 roku. Trzy miesiące później na Zachodnim Brzegu na- Od chwili podpisania izraelsko-egipskiego traktatu stąpiło przekazanie kompetencji w zakresie edukacji, z 1979 roku Izrael i inne państwa występowały z wielo- kultury, opieki zdrowotnej, pomocy społecznej, podat- ma inicjatywami na rzecz pokoju w regionie. Dzięki tym ków bezpośrednich i turystyki. Deklaracja Zasad i inne wysiłkom w październiku 1991 roku odbyła się w Ma- porozumienia izraelsko-palestyńskie doprowadziły do drycie konferencja pokojowa pod auspicjami USA podpisania we wrześniu 1995 roku Tymczasowej Umo- i ZSRR. Spotkali się na niej przedstawiciele Izraela, Syrii, wy w sprawie Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy. Posze- Libanu, Jordanii oraz Palestyńczyków. Obradom plenar- rzała ona palestyńską autonomię poprzez ustanowie- nym towarzyszyły dwustronne negocjacje uczestniczą- nie wybieralnej władzy – Rady Palestyńskiej (powołanej cych stron oraz wielostronne dyskusje o najważniej- w styczniu 1996 r.) oraz dalsze wycofywanie wojsk izra- szych wyzwaniach w regionie. elskich z Zachodniego Brzegu. Umowa wprowadzała także mechanizmy regulujące stosunki izraelsko-pale- Rozmowy dwustronne styńskie do czasu ostatecznego uzgodnienia statusu Izrael i Palestyńczycy: W toku wielomiesięcznych, Palestyny. Umowa Tymczasowa dzieliła Zachodni Brzeg kuluarowych kontaktów pomiędzy izraelskimi nego- na trzy typy obszarów: cjatorami i przedstawicielami OWP, które odbywały się · obszary o statusie A (główne miasta Zachodniego w Oslo, sformułowano Deklarację Zasad, która okre- Brzegu): Rada Autonomii ponosi pełną odpowiedzial- ślała zasady samostanowienia Palestyńczyków na Za- ność za bezpieczeństwo wewnętrzne, porządek pu- chodnim Brzegu i w Gazie. Zanim jednak podpisano ją bliczny i administrację cywilną. Umowa Tymczasowa 13 września 1993 roku, nastąpiła wymiana pism mię- zawierała osobne ustalenia dla Hebronu. Protokół wy- dzy Jasserem Arafatem a Icchakiem Rabinem. Prze- cofania armii izraelskiej z tego miasta podpisano wodniczący OWP zobowiązał się odrzucić terroryzm, w styczniu 1997 roku. wyrzucić ze statutu organizacji zapisy negujące prawo · obszary o statusie B (mniejsze miasteczka i wsie Izraela do istnienia i zadeklarował wolę pokojowego Zachodniego Brzegu): Rada Autonomii przejęła odpo- zakończenia trwającego od dziesięcioleci konfliktu. Ze wiedzialność w zakresie administracji cywilnej (jak swojej strony Izrael uznał z kolei OWP za przedstawi- w obszarach A) i utrzymania porządku publicznego, ciela narodu palestyńskiego. Izrael zachował natomiast nadrzędne kompetencje Deklaracja zawierała zaakceptowane przez obydwie w sprawach bezpieczeństwa, aby chronić swoich oby- strony zasady funkcjonowania palestyńskiego samorzą- wateli i zwalczać terroryzm. du podczas pięcioletniego okresu przejściowego oraz · obszary o statusie C (osiedla żydowskie, obszary ramowy plan kolejnych etapów izraelsko-palestyńskich o znaczeniu strategicznym dla Izraela, w większości negocjacji. Ustalenia co do samorządu w Strefie Gazy niezamieszkałe tereny Zachodniego Brzegu): pełna od- 52 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 53

powiedzialność Izraela za bezpieczeństwo i porządek czył się jednak wydaniem trójstronnego publiczny, a także kompetencje administracyjne (pla- oświadczenia, w którym zawarto uzgod- nowanie przestrzenne, wykopaliska itd.). Rada Auto- nione założenia dalszych negocjacji. nomii zajmuje się wszelkimi innymi sprawami admini- We wrześniu 2000 roku Palestyńczycy stracyjnymi ludności palestyńskiej. rozpoczęli Intifadę – masową kampanię terroru i przemocy, której skutkiem były Ustalony w umowie Tymczasowej harmonogram liczne ofiary i cierpienia po obydwu stro- kolejnych faz wycofywania wojsk był kilkakrotnie zmie- nach. Rozliczne próby, by przerwać krwa- niany w ramach uzgodnień między stronami, z których wą konfrontację i wznowić proces poko- najważniejsze było Memorandum z Wye River (paź- jowy, spełzły na niczym z powodu pale- Premier dziernik 1998 r.). Wypełniając swoje zobowiązania, styńskiego terroryzmu. Ariel Szaron w grudniu Izrael zamknął pierwszy i drugi etap wycofywania swo- Izrael zaakceptował wizję nakreśloną 24 czerwca 2003 roku ich sił w marcu 2000 roku. W wyniku tych działań 18% 2002 roku w przemówieniu prezydenta USA George’a ogłosił plan wycofania terytorium Zachodniego Brzegu uzyskało status A, W. Busha: zakończenia palestyńskich zamachów, a na- wojsk a 21% status B, zaś pod rządami Rady Autonomii zna- stępnie ostatecznego uzgodnienia wszystkich kwestii z terytoriów lazło się 98% ludności palestyńskiej. spornych i wejścia w pokojowe relacje. okupowanych GPO / Negocjacje na temat ostatecznego statusu Palestyny Moshe Milner i ułożenia trwałych relacji między Izraelem a podmio- Izrael przyjął plan pokojowy 25 maja 2003 roku, tem palestyńskim rozpoczęły się zgodnie z planem opatrując go komentarzami, które z izraelskiego w maju 1996 roku. Samobójcze zamachy bombowe punktu widzenia były niezbędne dla jego wdrożenia terrorystów Hamasu, dokonywane w 1996 roku w Je- i do których USA musiały się, w opinii Izraela, odnieść. rozolimie i Tel Awiwie, podkopały izraelską wiarę Palestyńczycy nie wypełnili jednak jak dotychczas zo- w proces pokojowy. Rozmowy zawieszono na trzy lata bowiązań z pierwszej fazy planu: przede wszystkim – wznowiło je dopiero Memorandum z Szarm el-Szejk nie dokonali bezwarunkowego wstrzymania działań z września 1999 roku. Wśród spraw wymagających terrorystycznych i zachęcających do nich. Jednym rozstrzygnięcia były między innymi te dotyczące z antyterrorystycznych działań podjętych przez Izrael uchodźców, osadników, kwestii bezpieczeństwa, gra- była budowa specjalnego płotu wokół terytoriów pa- nic czy statusu Jerozolimy. Na zaproszenie prezydenta lestyńskich. USA Billa Clintona izraelski premier Ehud Barak i prze- W sierpniu 2005 roku Izrael wycofał się całkowicie wodniczący Autonomii Palestyńskiej Jasser Arafat spo- ze Strefy Gazy i czterech osiedli w północnej Samarii tkali się w lipcu 2000 roku na szczycie w Camp David, (Zachodni Brzeg), chcąc przełamać impas, w jakim aby wznowić rokowania. Nie osiągnięto jednak poro- znalazł się proces pokojowy po pięciu latach palestyń- zumienia – Arafat odrzucił hojną ofertę. Szczyt zakoń- skich zamachów. Jednak wraz z wyborczą wygraną 54 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 55

Hamasu palestyński terroryzm nie ustał. Z terenów Izrael i Liban: zgodnie z decyzją izraelskiego rządu Gazy wystrzeliwano w kierunku północnego Negewu o wdrożeniu Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr rakiety Kassam, porwano także izraelskiego żołnierza, 425, 23 maja 2000 roku Izrael wycofał wszystkie swo- co wymusiło działania wojskowe. je oddziały ze strefy buforowej w południowym Liba- Nowy izraelski rząd, wybrany w początkach 2009 nie. Druga strona wciąż jeszcze nie wypełniła jednak roku, poczynił wiele wysiłków dla wznowienia procesu zobowiązań wynikających z rezolucji nr 425 oraz 1559 pokojowego. Próby te były jednak torpedowane przez – Liban nie rozwiązał Hezbollahu i nie rozmieścił armii Palestyńczyków, którzy zaczęli się między innymi do- na swej południowej granicy. Po uprowadzeniu dwóch magać spełnienia kilku warunków wstępnych, zanim izraelskich żołnierzy i ostrzelaniu miast na północy w ogóle zasiądą do rokowań z Izraelem. Dopiero Izraela przez Hezbollah 12 lipca 2006 roku konflikt w maju 2010 roku Palestyńczycy zgodzili się na tak wybuchł na nowo. Izrael był zmuszony podjąć próbę zwane rozmowy zbliżeniowe. usunięcia organizacji z południa Libanu – łącznie z jej arsenałami, zawierającymi kilkadziesiąt tysięcy dostar- Izrael i Syria: rozmowy delegacji izraelskiej i syryj- czonych przez Iran i Syrię rakiet, które zagrażały milio- skiej rozpoczęły się w Waszyngtonie zgodnie z założe- nom izraelskich cywili. W walkach, które nazwano niami konferencji madryckiej i były kontynuowane na później II wojną libańską, w stronę cywilnych celów poziomie ambasadorów z udziałem wysokiej rangi w Izraelu wystrzelono ponad 4000 rakiet, których ofia- przedstawicieli USA. rami stały się 44 osoby. Ostrzał spowodował także Dwie rundy syryjsko-izraelskich rozmów pokojo- duże straty materialne. W trakcie działań zbrojnych wych (grudzień 1995 r. i styczeń 1996 r.) skupiły się na zginęło 119 izraelskich żołnierzy. Starcia zakończyły się kluczowych kwestiach bezpieczeństwa. Podczas 11 sierpnia 2006 roku przyjęciem rezolucji Rady Bez- szczegółowych i kompleksowych negocjacji ustalono pieczeństwa ONZ nr 1701, wzywającej do bezwarun- sprawy bezsporne i zbieżne dążenia, aby móc je kowego uwolnienia uprowadzonych żołnierzy izrael- w przyszłości przedyskutować. Negocjacje między Sy- skich, rozlokowania w południowym Libanie oddzia- rią a Izraelem wznowiono po ponad trzech latach im- łów UNIFIL i armii libańskiej oraz ustanowienia embar- pasu w styczniu 2000 roku w amerykańskim She- ga na dostawy broni dla libańskich grup zbrojnych. pherdstown. Niestety, nie przyniosły one przełomu, podobnie jak marcowe spotkanie prezydentów Clin- Rozmowy wielostronne tona i Hafeza Asada w Genewie. Rozmowy wielostronne zostały zainicjowane jako Syria wraz z Iranem wspierają najbardziej niebez- integralna część procesu pokojowego. Ich celem było pieczne i radykalne organizacje terrorystyczne, takie szukanie rozwiązań najważniejszych problemów Bli- jak Hezbollah. skiego Wschodu oraz budowanie zaufania, niezbęd- nego dla normalizacji stosunków między państwami 56 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 57

regionu. W styczniu 1992 roku odbyła się w Moskwie NAJWAŻNIEJSZE DATY Bliskowschodnia Konferencja Wielostronna, w której uczestniczyli przedstawiciele 36 państw i organizacji międzynarodowych. Delegaci, podzieleni na pięć grup Przed naszą erą roboczych poświęconych kluczowym kwestiom (ochrona środowiska, kontrola zbrojeń i bezpieczeństwo, XVII–VI wiek p. n. e. – czasy biblijne uchodźcy, dostęp do wody, rozwój gospodarczy), spo- ok. 1700 Abraham, Izaak, Jakub – patriarchowie tykają się od tego czasu regularnie w różnych miastach ludu żydowskiego osiedlają się w Kraju regionu. Kanaan. Głód zmusza jednak Izraelitów Rozmowy koordynowane są przez złożony z kluczo- do migracji do Egiptu. wych delegacji Komitet Sterujący pod przewodnic- ok. 1300 mojżesz wyprowadza Izraelitów twem USA i rosji. Wybuch palestyńskiej przemocy z Egiptu, przez 40 lat wędrują w 2000 roku zamroził jednak większość działań wielo- po Pustyni, Powstanie Tory, włączając stronnych. w to 10 przykazań otrzymanych na Górze Synaj. 1300–1200 Izraelici osiedlają się na Ziemi Izraela. ok. 1020 ustanowienie żydowskiej monarchii; Saul, pierwszy król. ok. 1000 jerozolima stolicą królestwa Dawida ok. 960 Budowa pierwszej świątyni przez króla. Salomona – narodowego i duchowego centrum narodu żydowskiego. ok. 930 Podzielone królestwa – Izrael i Juda. 722–720 Królestwo Izraela podbite przez Asyryjczyków, wygnanie 10 plemion (10 zaginionych Plemion Izraela). 586 juda zdobyta przez Babilonię. Zburzenie Jerozolimy i Pierwszej Świątyni, wygnanie większości Żydów. 58 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 59

Okres Drugiej Świątyni 313–636 Panowanie bizantyjskie

538–142 Okres Perski i Hellenistyczny ok. 390 ukończenie Talmudu Jerozolimskiego – komentarza do Miszny. 538–515 Powrót wielu Żydów z niewoli 614 Inwazja perska. babilońskiej; Odbudowanie świątyni 332 Podbój przez Aleksandra Wielkiego, 636–1099 Panowanie Arabskie panowanie helleńskie. 166–160 Powstanie Machabeuszów przeciwko 691 Kalif Abdul el-Malik buduje na miejscu ograniczaniu swobody praktyki religijnej Pierwszej i Drugiej Świątyni Kopułę i zbeszczeszczeniu świątyni. na Skale. 142–129 Autonomia pod rządami Hasmoneuszy. 129–263 Żydowska niepodległość królestwa 1099–1291 Czasy wypraw krzyżowych Hasmoneuszy. (łacińskie Królestwo Jerozolimy) 63 Zdobycie Jerozolimy przez rzymskiego generała Pompejusza. 1291–1516 Panowanie Memeluków

63 p.n.e. –313 n.e. rządy rzymskie 1517–1917 Rządy Imperium Ottomańskiego

63–4 p.n.e. Herod, mianowany przez Rzymian 1564 Opublikowanie kodeksu żydowskiego królem, rządzi Ziemią Izraela. Renowacja prawa (Szulhan Aruch). świątyni jerozolimskiej. 1860 Budowa pierwszego osiedla poza murami Starego Miasta w Jerozolimie. Nasza era 1882–1903 Pierwsza Alija (fala imigracji na masową skalę), głównie z Rosji. ok. 20–33 Działalność Jezusa z Nazaretu. 1897 Pierwszy Kongres Syjonistyczny zwołany 66 Żydowski bunt przeciwko Rzymowi. przez Teodora Herzla w Bazylei. 70 Zniszczenie Jerozolimy i drugiej Świątyni. Powstanie Organizacji Syjonistycznej. 73 Ostatni szaniec powstania w Masadzie. 1904–1914 Druga Alija – głównie z terenów 132–135 Powstanie Bar Kochby przeciwko ówczesnej Rosji i Polski. Rzymowi. 1909 Powstaje pierwszy kibuc, Degania, ok. 210 ukończenie kodyfikacji żydowskiego i pierwsze nowoczesne żydowskie prawa ustnego (Miszna). miasto, Tel Awiw. 60 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 61

1917 Ponad czterystuletnie panowanie 1929 masakra Żydów w Hebronie dokonana Ottomanów zostaje zakończone przez przez arabskich terrorystów. Brytyjczyków. Brytyjski minister spraw 1931 Założenie Irgunu, żydowskiej organizacji zagranicznych deklaruje poparcie podziemnej. dla stworzenia „żydowskiej siedziby 1933–1939 Piąta Alija, głównie z Niemiec. narodowej w Palestynie“. 1936–1939 Antyżydowskie rozruchy wzniecone przez arabskich terrorystów. 1918–1948 Mandat brytyjski 1939 „Biała Księga” poważnie ogranicza żydowską imigrację. 1919–1923 Trzecia Alija, głównie z terenów Rosji. 1939–1945 Druga wojna światowa. 1920 Założenie Histadrut (Powszechnej Holokaust w Europie. Organizacji Robotników Żydowskich 1940–1941 Założenie podziemnej grupy Lehi, w Ziemi Izraela) i Hagany oraz Palmach – kompanii szturmowych (żydowskiej organizacji samoobrony). Hagany. Stworzenie Waad Leumi (żydowskiej 1944 Sformowanie Brygady Żydowskiej Rady Narodowej), reprezentującej jako części brytyjskich sił zbrojnych. interesy społeczności żydowskiej 1947 ONZ proponuje stworzenie państwa (Jiszuw). arabskiego i żydowskiego na terytorium 1921 Założenie w Nahalal pierwszego Ziemi Izraela. moszawu – spółdzielni rolniczej. 1922 Liga Narodów powierza Wielkiej Brytanii 1948 Państwo Izrael Mandat dla Palestyny (Ziemi Izraela). Utworzenie Transjordanii na trzech 1948 Koniec Mandatu Brytyjskiego (14 maja); czwartych terytorium. Pozostała proklamowanie niepodległości (14 maja); jedna czwarta miała stać się żydowską napaść pięciu krajów arabskich na Izrael siedzibą narodową. Powołanie Agencji (15 maja); Żydowskiej, reprezentującej Żydów utworzenie Sił Obrony Izraela wobec władz mandatowych. wojna o niepodległość (maj 1948–lipiec 1924 ufundowanie w Hajfie Technionu – 1949). Instytutu Techniki, pierwszej politechniki. 1949 Podpisanie rozejmów z Egiptem, 1924 –1932 Czwarta Alija, głównie z Polski. Jordanią, Syrią i Libanem; 1925 Otwarcie na Górze Scopus Uniwersytetu Jerozolima podzielona między Izrael Hebrajskiego w Jerozolimie. a Jordanię. 62 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 63

Pierwsze wybory do Knesetu. 1982 Zakończenie trójetapowego Izrael 59. państwem członkowskim ONZ wycofywania sił izraelskich z Synaju; 1948–52 masowa imigracja z Europy i państw operacja Pokój dla Galilei – usunięcie arabskich. z Libanu terrorystów z Organizacji 1956 Kampania sueska. Wyzwolenia Palestyny. 1961–62 Proces i egzekucja Adolfa Eichmanna 1984 Likud i Partia Pracy w rządzie jedności za udział w zbrodniach Holokaustu. narodowej; 1964 ukończenie budowy Wodociągu Operacja Mojżesz – imigracja etiopskich Krajowego, dostarczającego wodę Żydów. z Jeziora Tyberiadzkiego na półpustynne 1985 Porozumienie o wolnym handlu z USA. południe Izraela. 1987 Intifada – zamieszki na terytoriach 1967 Wojna sześciodniowa; zjednoczenie zajmowanych przez Izrael. Jerozolimy. 1988 Wyborcze zwycięstwo Likudu. 1968–70 Egipt toczy przeciw Izraelowi „wojnę 1989 czteropunktowy plan pokojowy Izraela; na wyczerpanie”. początek masowej imigracji Żydów z ZSRR. 1973 Wojna Jom Kippur. 1991 Izrael zaatakowany rakietami Scud 1975 Izrael członkiem stowarzyszonym podczas wojny w Zatoce Perskiej; Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. bliskowschodnia konferencja pokojowa 1977 Pierwszy rząd Likudu po 30 latach w Madrycie; dominacji Partii Pracy; operacja Salomon – ewakuacja wizyta prezydenta Egiptu Anwara etiopskich Żydów drogą lotniczą. Sadata w Jerozolimie, 1992 Nawiązanie stosunków dyplomatycznych 1978 Porozumienie z Camp David – założenia z Chinami i Indiami; trwałego pokoju na Bliskim stanowisko premiera obejmuje Icchak Wschodzie oraz palestyńskiego Rabin. samostanowienia. 1993 Deklaracja Zasad Przejściowej Autonomii 1979 Podpisanie egipsko-izraelskiego traktatu Palestyńskiej (porozumienia z Oslo) pokojowego. podpisana przez Izrael i reprezentującą Pokojowa Nagroda Nobla dla prezydenta Palestyńczyków OWP. Anwara Sadata i premiera 1994 ustanowienie Autonomii Palestyńskiej Menachema Begina. w Strefie Gazy i regionie Jerycha; 1981 Lotnictwo izraelskie niszczy iracki reaktor przywrócenie pełnych stosunków jądrowy tuż przed jego uruchomieniem. dyplomatycznych z Watykanem. 64 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 65

utworzenie w Izraelu sekcji interesów Izrael i OWP podpisują Memorandum Maroka i Tunezji; z Szarm el-Szejk. podpisanie izraelsko-jordańskiego 2000 Pielgrzymka Jana Pawła II; traktatu pokojowego; Izrael wycofuje się ze Strefy Rabin, Peres i Arafat nagrodzeni Bezpieczeństwa na południu Libanu; pokojowym Noblem Izrael przyjęty w ONZ do Grupy Krajów 1995 rozszerzenie Autonomii Palestyńskiej Zachodnioeuropejskich i Innych; w Gazie i na Zachodnim Brzegu; ponowny wybuch zamieszek wybory do Rady Autonomii; – Druga Intifada; zamach na premiera Icchaka Rabina premier Barak składa dymisję. podczas wiecu pokojowego; 2001 Ariel Szaron z Likudu premierem rządu Szymon Peres premierem. szerokiej koalicji; 1996 Eskalacja fundamentalistycznego opublikowanie raportu komisji arabskiego terroru przeciwko Izraelowi; Mitchella; operacja Grona Gniewu – odwet plan pokojowy George’a Teneta; za terrorystyczne ataki Hezbollahu minister turystyki Rechawam Ze’ewi na północny Izrael; zamordowany w zamachu. otwarcie izraelskich biur handlowych 2002 operacja Tarcza Obronna w odpowiedzi w Omanie i Katarze; na nasilenie palestyńskich Benjamin Netaniahu premierem; zamachów terrorystycznych; koalicyjny rząd pod przewodnictwem rozpoczęcie budowy płotu dla ochrony Likudu; przed terroryzmem z Zachodniego otwarcie omańskiego biura handlowego Brzegu; w Tel Awiwie. premier Szaron rozwiązuje Kneset, 1997 Podpisanie Protokołu Hebrońskiego ogłasza przedterminowe wybory przez Izrael i Autonomię Palestyńską. na 28 stycznia 2003 r. 1998 Izrael świętuje 50-lecie; 2003 Prawicowy rząd koalicyjny Szarona podpisanie przez Izrael i OWP przyjmuje „Mapę Drogową” – plan Memorandum z Wye River – wdrażanie pokojowy Busha. Umowy Tymczasowej. 2005 Izrael całkowicie wycofuje wojska ze 1999 Ehud Barak z lewicowego Jednego Strefy Gazy. Izraela premierem na czele koalicyjnego 2006 Ariel Szaron dostaje wylewu, obowiązki rządu; premiera przejmuje Ehud Olmert; 66 l Izrael w FAKTACH

po wyborach 28 marca Olmert formuje rząd pod przewodnictwem partii Kadima; porwanie izraelskiego żołnierza, Izrael Państwo podejmuje akcję zbrojną przeciwko terorrystom w Strefie Gazy; porwanie dwóch izraelskich żołnierzy i ostrzał rakietowy Izraela przez Hezbollah, Izrael podejmuje akcję zbrojną w Libanie (druga wojna libańska). 2007 Kneset wybiera Szymona Peresa prezydentem; Państwo 71 po przejęciu kontroli nad Gazą przez Hamas Izrael ogłasza Strefę „wrogim Struktura polityczna 74 terytorium”. 2008 Izrael świętuje 60-lecie; Prezydent 75 w odpowiedzi na 10 000 rakiet i pocisków moździerzowych Władza ustawodawcza: Kneset 77 wystrzelonych ze Strefy Gazy, Izrael rozpoczyna operację Płynny Ołów. Władza wykonawcza: rząd 79 2009 Benjamin Netaniahu wybrany premierem, tworzy rząd szerokiej Wymiar sprawiedliwości 83 koalicji; 100-lecie Tel Awiwu. Władze lokalne 87 2010 Izrael przystępuje do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju Siły Obronne Izraela 89 (OECD). PAŃSTWO l 69

Państwo Deklaracja Niepodległości Państwa Izrael, podpisana 14 maja 1948 roku przez członków Rady Narodowej, reprezentujących wspólnotę żydowską w kraju i ogól- noświatowy ruch syjonistyczny, stanowi narodowe credo. Zawiera historyczne przesłanki dla odrodzenia David Ben Gurion proklamujący Izraela oraz zasady demokratycznego państwa oparte- ustanowienie Państwa go na poszanowaniu wolności, sprawiedliwości i po- Izrael Biuro Prasowe Rządu koju, zgodnie z wyobrażeniami biblijnych proroków. Wzywa także do pokojowych relacji z sąsiednimi krajami arabskimi w imię korzyści dla całego regionu.

(…) wybawienie, gdzie wielki doradca. (Prz 11, 14) 70 l Izrael w FAKTACH PAŃSTWO l 71

PAŃSTWO

„Naród żydowski powstał w Ziemi Izraela (Erec Israel). Tutaj ukształtowała się jego duchowa, religijna i państwowa tożsamość. Tutaj po raz pierwszy uzyskał państwowość, stworzył dobra kultury, które weszły do ogólnoludzkiego kanonu i stąd przekazał światu nieprzemijalną Księgę nad Księgami.

(…) Żydzi w każdym pokoleniu dążyli do tego, by powrócić do swej dawnej ojczyzny. (…) dzięki nim zakwitła pustynia, odrodził się język hebrajski, zbudowano wsie i miasta. Stworzyli świetnie pro- sperującą społeczność, która sama zarządza swoją gospodarką i kulturą, kocha pokój, ale wie, jak się bronić (…).

Państwo Izrael pozostanie otwarte dla żydow- skiej imigracji (…); będzie wspierać rozwój kraju dla pożytku wszystkich jego mieszkańców; oparte zostanie na poszanowaniu wolności, sprawiedli- wości i pokoju, zgodnie z wyobrażeniami biblijnych proroków; zapewni równość praw społecz- nych i politycznych niezależnie od wyznania, rasy i płci; zagwarantuje wolność wyznania, sumienia, prawo do kultywowania języka, edukacji i kultury; będzie chronić miejsca święte wszystkich religii; pozostanie wierne zasadom Karty Narodów Zjed- noczonych.

Wyciągamy dłoń do wszystkich sąsiadujących państw i ich mieszkańców, oferując pokój i dobre sąsiedztwo. Wzywamy do ustanowienia więzów 72 l Izrael w FAKTACH PAŃSTWO l 73

współpracy i wzajemnej pomocy z suwerennym na- Hatikwa – hymn narodowy Izraela rodem żydowskim zamieszkałym na swojej ziemi”.

( z Deklaracji Niepodległości Państwa Izrael)

Flaga Izraela nawiązuje do żydow- skiego szala modlitewnego (tałesu). Znajduje się na niej niebieska gwiazda Dawida (Magen Dawid).

Oficjalnym godłem Państwa Izrael jest menora, świecznik, którego kształt wywodzi się jakoby od morii, znanej już w czasach antycznych ro- Dopóki w naszych dusz głębinie, śliny o siedmiu łodygach. Gałęzie Serce żydowskie żywo bije, oliwne po obu stronach symbolizują Oko ku wschodowi się obraca, I do Syjonu wciąż powraca. tęsknotę Izraela za pokojem. Nadzieja nasza nie zginie, Wszak dwa tysiące lat przetrwała, Być narodem wolnym w swojej krainie, W kraju Syjonu i Jerozolimy.

Hymn „Nadzieja nasza” według tłumaczenia Szoszany Raczyńskiej 74 l Izrael w FAKTACH PAŃSTWO l 75

STRUKTURA POLITYCZNA PREZYDENT Zalman Szazar (1963 r. – 1973 r.) Prezydenci Izraela Izrael jest demokracją parlamentarną Prezydent nosi tytuł nasi, starożytne- – polityk, uczony, opartą o zasadę trójpodziału: na władzę go zwierzchnika Sanhedrynu, najwyższej historyk, pisarz, poeta. Chaim Weizmann ustawodawczą, wykonawczą i sądowni- władzy ustawodawczej i sądowniczej Ży- Efraim Kacir (1949 r. – 1952 r.) czą. Naczelnymi organami władzy są pre- dów mieszkających w Ziemi Izraela. Pre- (1973 r. – 1978 r.) – przywódca zydent, Kneset (parlament), rząd (rada zydent jest głową państwa, a jego urząd – uznany biochemik. syjonistyczny, uznany ministrów) oraz sądownictwo. symbolizuje jedność narodową ponad naukowiec. Władza wykonawcza (rząd) jest pod- podziałami partyjnymi. Prezydent jest Icchak Nawon dana kontroli władzy ustawodawczej wybierany przez Kneset zwykłą większo- (1978 r. – 1983 r.) Icchak Ben-Zwi (Knesetu), a niezawisłość sądów jest ścią głosów spośród kandydatów nomi- – polityk, dyplomata, (1952 r. – 1963 r.) gwarantowana prawem. nowanych ze względu na ich autorytet pisarz. – szef Agencji i zasługi dla państwa. Od 1998 roku pre- Chaim Herzog Żydowskiej, historyk. zydent wybierany jest na jedną siedmio- (1983 r. – 1993 r.) letnią kadencję. – prawnik, generał, Głowa państwa dyplomata, pisarz. prezydent Obowiązki prezydenta mają głównie charakter reprezentacyjny i formalny. Ezer Weizman Władza Władza Sądownictwo Prawo wymienia wśród nich otwieranie (1993 r. – 2000 r.) ustawodawcza wykonawcza pierwszego posiedzenia nowego Kne- – dowódca sił setu, powierzenie posłowi misji tworze- powietrznych, polityk, przewodniczący premier system sądów nia rządu, przyjmowanie listów uwie- przedsiębiorca. parlamentu rzytelniających przedstawicieli obcych Mosze Kacaw państw, podpisywanie traktatów i ustaw Kneset rząd prokurator (2000 r. – 2007 r.) – przyjętych przez Kneset. Do prerogatyw generalny działacz społeczny, komisje ministerstwa prezydenta należy też mianowanie, na polityk. parlamentarne podstawie rekomendacji odpowiednich narodowy instytucji, ambasadorów, sędziów i Pre- Szymon Peres burmistrzowie audytor, zesa Banku Izraela. Do prezydenta należy (2007 r. – ) i przewodniczący rzecznik praw też prawo łaski, którego realizacja wy- – mąż stanu, rad miejskich obywatelskich maga jednak opinii ministra sprawiedli- dwukrotny premier, rady miejskie wości. Prezydent uczestniczy w uroczy- laureat pokojowej stościach państwowych, a także spełnia nagrody Nobla. Elektorat 76 l Izrael w FAKTACH PAŃSTWO l 77

zadania nieformalne: przyjmuje wnioski obywateli WŁADZA USTAWODAWCZA: oraz wspiera swoim patronatem organizacje i kampanie społeczne. KNESET Naczelnym organem ustawodawczym Izraela jest Kneset – jednoizbowy parlament. Kneset wziął swoją nazwę i liczbę członków (stu dwudziestu) od Kneset ha-Gedola (Wielkiego Zgromadzenia), rady Żydów zwołanej przez proroków Ezdrasza i Nehe- miasza w V wieku p.n.e.

O składzie Knesetu decydują powszechne wybory. W czasie pierwszej sesji parlamentarzyści zostają zaprzysiężeni, następuje wybór przewodniczącego i wiceprzewodniczącego. Kadencja Knesetu trwa Szymon Peres, prezydent Izraela z reguły cztery lata, ale w każdej chwili może on Biuro Prasowe Rządu / A. Ohayon zostać rozwiązany przez premiera lub ulec samo- rozwiązaniu. Do czasu ukonstytuowania się nowego składu Knesetu po wyborach, pełnię władzy posiada poprzedni.

Siedziba Knesetu w Jerozolimie, widziana od południa. Ministerstwo Turystyki 78 l Izrael w FAKTACH PAŃSTWO l 79

Kneset działa podczas sesji plenarnych oraz za WŁADZA WYKONAWCZA: RZĄD pośrednictwem 15 komisji stałych. W trakcie sesji plenarnych toczą się debaty nad projektami legi- Władzę wykonawczą w państwie sprawuje rząd slacyjnymi zgłaszanymi przez rząd lub poszczegól- (rada ministrów) zajmujący się sprawami wewnętrz- nych członków Knesetu. Mogą też dotyczyć polityki nymi i zewnętrznymi, łącznie z kwestiami bezpie- i działalności rządu. Obrady są prowadzone w języ- czeństwa narodowego. Zakres kompetencji rządu ku hebrajskim, ale parlamentarzyści mogą również jest bardzo szeroki; może zajmować się wszystkimi mówić po arabsku, gdyż oba są językami oficjalny- sprawami, o ile tylko nie są zastrzeżone dla innego mi. Dostępne jest tłumaczenie symultaniczne. organu władzy.

Proces legislacyjny w Knesecie składa się z trzech Każdy rząd ustala własny tryb pracy i procedury czytań (w przypadku projektów ustaw zgłaszanych podejmowania decyzji. Zazwyczaj oznacza to obra- w sprawach jednostkowych – czterech). Podczas dy raz w tygodniu, ale w razie potrzeby mogą być pierwszego czytania projekt ustawy prezentowany jest na posiedzeniu plenarnym, następuje krótka debata na temat jego treści, po której dokument Premierzy Izraela Szymon Peres jest kierowany do dalszej dyskusji i ewentualnych (1984 r. – 1986 r.) poprawek w odpowiedniej komisji. Po zakończe- Dawid Ben Gurion Icchak Szamir niu pracy nad projektem komisja przesyła go pod (1948 r. – 1954 r.) (1986 r. – 1992 r.) obrady plenarne do drugiego czytania. Członkowie Mosze Szeret Icchak Rabin komisji mogą wówczas przedstawić swoje zdania (1954 r. – 1955 r.) (1992 r. – 1995 r.) odrębne. Po zakończeniu ogólnej debaty każdy ar- Dawid Ben-Gurion Szymon Peres tykuł ustawy jest poddawany głosowaniu. Jeśli nie (1955 r. – 1963 r.) (1995 r. – 1996 r.) ma potrzeby zwrócenia projektu komisji, od razu Lewi Eszkol Benjamin Netaniahu następuje trzecie czytanie i głosowanie nad całością (1963 r. – 1969 r.) (1996 r. – 1999 r.) ustawy. Przegłosowana ustawa zostaje podpisana Golda Meir Ehud Barak przez prowadzącego obrady, a następnie opubliko- (1969 r. – 1974 r.) (1999 r. – 2001 r.) wana w dzienniku ustaw z podpisem prezydenta, Icchak Rabin Ariel Szaron (1974 r. – 1977 r.) premiera, przewodniczącego Knesetu oraz mini- (2001 r. – 2006 r.) Menachem Begin Ehud Olmert stra odpowiedzialnego za wdrożenie danego aktu (1977 r. – 1983 r.) (2006 r. – 2009 r.) prawnego. Na koniec dokument zostaje opatrzony Icchak Szamir Benjamin Netaniahu przez ministra sprawiedliwości państwową pieczę- (1983 r. – 1984 r.) (2009 r. – ) cią i staje się prawem. 80 l Izrael w FAKTACH PAŃSTWO l 81

zwoływane dodatkowe posiedze- z reguły cztery lata, chociaż może nia. Rząd może także działać za zostać skrócona, jeśli premier ustą- Prokurator Generalny pośrednictwem komitetów resor- pi, straci możliwość sprawowania towych. urzędu lub umrze, a także na sku- Prawnymi aspektami wła- tek przegłosowania wotum nieuf- dzy wykonawczej zajmu- Formowanie rządu: Ponieważ ności przez Kneset. je się prokurator general- żadna partia nigdy nie uzyskała tylu ny. Tylko on reprezentuje miejsc w Knesecie, by móc rządzić Jeśli premier nie jest w stanie państwo w najważniej- samodzielnie, wszystkie dotychcza- dłużej wypełniać swojej funkcji szych sprawach karnych, sowe gabinety były tworzone na z któregoś z wymienionych powo- cywilnych i administracyj- Ministerstwo bazie koalicji kilku partii. dów, rząd wyznacza jednego ze nych. Rząd nie może po- Spraw swoich członków (posła Knesetu) dejmować działań, które Zagranicznych Izraela Po konsultacjach prezydent wskazuje członka na pełniącego obowiązki premie- zdaniem prokuratora ge- T. Griffith Knesetu, któremu powierza misję sformowania ra. W przypadku udzielenia wotum neralnego są niezgodne rządu. Wskazany poseł musi w ciągu 28 dni przed- nieufności rząd i premier pozostają z prawem, o ile sąd nie stawić Knesetowi do zatwierdzenia listę ministrów na stanowiskach do czasu sformo- stwierdzi inaczej. oraz exposé. Wszyscy ministrowie muszą być oby- wania nowego rządu. Choć prokurator general- watelami i mieszkańcami Izraela oraz członkami ny nominowany jest przez Knesetu. Wybory premiera, działa niezależ- Wybory są powszechne, bez- nie od bieżącej polityki. Zatwierdzeni ministrowie podlegają w ramach pośrednie, równe, tajne i propor- wykonywania swoich obowiązków premierowi cjonalne. Cały kraj stanowi jeden i odpowiadają za swoje działania przed Knesetem. okręg wyborczy. Prawo do głosowania przysługu- Większość ministrów kieruje odpowiednim resor- je wszystkim obywatelom, którzy ukończyli 18 lat. tem; ministrowie bez teki mogą być powoływani Wyborcy oddają głos na partię polityczną, która ma do zajęcia się specjalnymi projektami. Premier może ich reprezentować w Knesecie. być jednocześnie szefem któregoś z ministerstw. Dzień wyborów jest świętem państwowym. Wy- Ministrowie, za zgodą premiera i rządu, mogą borcom, którzy znaleźli się tego dnia z dala od swo- wyznaczyć wiceministra. On także musi być człon- ich komisji wyborczych, zapewniany jest darmowy kiem Knesetu. transport. Możliwość głosowania w specjalnie zor- ganizowanych komisjach wyborczych mają też żoł- Kadencja rządu, podobnie jak Knesetu, trwa nierze, pacjenci w szpitalach, więźniowie, a także 82 l Izrael w FAKTACH PAŃSTWO l 83

marynarze na statkach handlowych i Izraelczycy na WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI misjach zagranicznych.

Za przeprowadzenie wyborów odpowiedzial- Niezawisłość sądów jest gwarantowana przez na jest Centralna Komisja Wyborcza, w skład któ- prawo. Prezydent mianuje sędziów na podstawie rej wchodzą przedstawiciele partii zasiadających rekomendacji komitetu, w którego skład wchodzą w Knesecie z sędzią Sądu Najwyższego jako prze- sędziowie Sądu Najwyższego, przedstawiciele pale- wodniczącym. Regionalne komisje wyborcze nadzo- stry i osoby publiczne. Nominacje są bezterminowe, rują prawidłowe funkcjonowanie lokalnych komisji ale w wieku 70 lat sędziowie obligatoryjnie prze- wyborczych, w których zasiadają przedstawiciele co chodzą w stan spoczynku. najmniej trzech partii reprezentowanych w odcho- dzącym Knesecie. Prawo ziemi Po uzyskaniu niepodległości (1948 r.) Frekwencja w dotychczasowych wyborach wahała Izrael przyjął rozporządzenie o prawie się pomiędzy 77% a 90% uprawnionych. Świadczy i administracji. Określono w nim, że to o dużym zainteresowaniu Izraelczyków polityką akty prawne obowiązujące dotychczas lokalną i krajową. na terytorium kraju pozostają w mocy, o ile nie są sprzeczne z zasadami ujęty- Wybory do Knesetu opierają się na głosowaniu mi w Deklaracji Niepodległości Izraela na partie, nie poszczególnych kandydatów. Liczne lub aktami uchwalonymi przez Kneset. ugrupowania startujące w wyborach reprezentują System prawny obejmuje więc pozo- pełne spektrum poglądów i przekonań. stałości prawa otomańskiego (obowią- zującego do 1917 r.), prawa z okresu Budynek Sądu mandatowego (zawierającego dużą część angiel- Najwyższego z lotu ptaka skiego prawa zwyczajowego), elementy żydowskie- Biuro Prasowe go prawa religijnego oraz regulacje z innych syste- Rządu / A.Ohayon mów.

Dominującą cechą systemu prawnego Izraela jest jednak rozwijający się po 1948 roku lokalny system prawa stanowionego i precedensowego. Kiedy po- wstało państwo Izrael, Kneset został upoważniony do uchwalenia serii aktów ustrojowych, które od- 84 l Izrael w FAKTACH PAŃSTWO l 85

nosiłyby się do wszystkich aspektów życia i w przy- System sądowy szłości, skodyfikowane, miałyby stać się konstytucją. Uchwalono wiele takich aktów ustrojowych, regulu- Sądy specjalne Trybunały administracyjne, sądy pracy, sądy jących fundamenty funkcjonowania państwa – pre- (1 sędzia) ds. wykroczeń drogowych, ds. nieletnich, sądy zydenta, Knesetu, rządu, wymiaru sprawiedliwości, wojskowe, sądy miejskie – każdy ze ściśle okre- Sił Obronnych Izraela, urzędu audytora państwo- śloną właściwością. wego, wolności wyboru i wykonywania zawodu, czy też godności i wolności człowieka. Ten ostatni Sądy religijne Kompetencje w kwestiach stanu cywilnego (1 lub 3 (małżeństwa, rozwody, alimenty, opieka, ad- akt dotyczy naruszeń i ograniczeń prawa jednostki sędziów) opcja), przekazane do kompetencji poszcze- do życia, nienaruszalności cielesnej, godności. gólnych wspólnot religijnych: żydowskie sądy rabiniczne, muzułmańskie sądy szariatowe, Nadrzędna pozycja aktów ustrojowych wobec druzyjskie sądy religijne, sądy diecezjalne innych aktów legislacyjnych została potwierdzona dziesięciu uznawanych przez Izrael wspólnot w 1995 roku, kiedy Sąd Najwyższy uzyskał kompe- chrześcijańskich.

Sądy pokoju Sprawy cywilne i wykroczenia. Urząd audytora państwowego został powołany w 1949 roku (1 sędzia) ustawą regulującą zasady zapewnienia przejrzystości władzy. Urząd zapewnia zewnętrzną kontrolę oraz informuje o legalności, Sądy okręgowe Instancja apelacyjna wobec sądów rejonowych, przewidywalności, gospodarności, efektywności, skuteczności (1 lub 3 kompetencje w poważniejszych sprawach cy- i uczciwości działań administracji państwowej. Począwszy od sędziów) wilnych i karnych. 1971 roku audytor występuje również jako rzecznik praw obywatelskich. W tej roli przyjmuje skargi obywateli na państwo lub Sąd Najwyższy Ostateczna instancja odwoławcza dla całego urzędy publiczne podległe jego badaniom. Audytor państwowy (1, 3, 5 kraju, sąd kasacyjny – prawo do zajmowa- lub większa, nia się sprawami wymagającymi interwencji jest wybierany na siedmioletnią kadencję w tajnym głosowaniu nieparzysta w obronie sprawiedliwości, upoważnienie do przez Kneset, i tylko przed nim odpowiedzialny. Państwowy au- liczba sędziów) decydowania o zwolnieniu osób bezprawnie dyt dotyczy działalności ministerstw, instytucji państwowych, do- zatrzymanych lub uwięzionych, w specjalnym wództw poszczególnych rodzajów sił zbrojnych, władz lokalnych, składzie jako jednoinstancyjny organ właściwy firm z udziałem Skarbu Państwa i tak dalej. Dodatkowo audytor dla orzekania o legalności działań rządu i insty- państwowy posiada kompetencje do kontrolowania finansów tucji państwowych, a także o zgodności aktów partii politycznych reprezentowanych w Knesecie oraz ich wydat- prawnych uchwalanych przez Kneset z Aktami ków na kampanie wyborcze. W przypadku znalezienia nieprawi- Ustrojowymi. dłowości, audytor może wyznaczyć sankcje pieniężne. 86 l Izrael w FAKTACH PAŃSTWO l 87

tencję oceny ustaw uchwalonych przez Kneset pod Władze lokalne kątem zgodności z aktami ustrojowymi. Władze lokalne zapewniają swoim społecznościom System prawa precedensowego rozwinął się po- dostęp do edukacji, kultury, opieki zdrowotnej i poprzez orzecznictwo Sądu Najwyższego, chroniące mocy społecznej, utrzymują drogi i parki, dostarczają – jako najważniejsze wartości izraelskiego systemu wodę, dbają o czystość. Funkcjonują na podstawie prawnego – wolności obywatelskie: wolność słowa, prawa miejscowego, które uzupełnia regulacje krajo- zgromadzeń i wyznania, a także równość. W spe- we i musi zostać zaakceptowane przez Ministerstwo cjalnym składzie Sąd Najwyższy bada wnioski oby- Spraw Wewnętrznych. Niektóre lokalne samorządy wateli oczekujących naprawienia szkód, powstałych dysponują własnymi trybunałami, w których sądzi się w wyniku działalności organów państwa. naruszających prawa miejscowe. Finansowanie władz lokalnych pochodzi z podatków lokalnych Izraelska policja oraz dotacji z budżetu państwa. Na każdym pozio- Podobnie jak na całym świecie, zadaniem policji mie samorządu funkcjonuje stanowisko audytora, w Izraelu jest utrzymanie jakości życia poprzez wal- który przygotowuje sprawozdanie roczne. kę z przestępczością, wspomaganie władz w wy- konywaniu ustaw, kontrola ruchu drogowego oraz Prawo rozróżnia trzy rodzaje władz lokalnych: działania prewencyjne na rzecz bezpieczeństwa samorząd miejski, który zarządza ośrodkami miej- i ochrony obywateli. skimi z ludnością powyżej 20 000 mieszkańców, rady lokalne w miastach pomiędzy 2000 a 20 000 Najważniejsza jednostka operacyjna, policja gra- mieszkańców, i rady regionalne, odpowiedzialne za niczna, zajmuje się głównie ochroną bezpieczeństwa kilka wiosek lub osiedli, skupionych w bezpośred- wewnętrznego. W jej ramach funkcjonuje oddział nim sąsiedztwie. antyterrorystyczny. Wysokie zagrożenie incydentami terrorystycznymi skłoniło zaniepokojonych obywate- Na czele poszczególnych szczebli władz lokalnych li do żądania udziału w obronie własnych społecz- stoi burmistrz lub przewodniczący oraz rada. Licz- ności. W ten sposób sformowano ochotniczą straż bę członków rady ustala Ministerstwo Spraw We- cywilną (1974 r.), która zapewnia bezpieczeństwo wnętrznych w zależności od liczby ludności na da- osiedlom. Straż dysponuje własnymi centrami do- nym terenie. Obecnie funkcjonują 73 rady miejskie, wodzenia, uzbrojonymi patrolami i programami 124 rady lokalne i 54 rady regionalne. Rady miejskie szkoleń. i lokalne dobrowolnie zrzeszają się w Unii Samorzą- dów Lokalnych, która reprezentuje je wobec rządu. Organizacja zajmuje się również monitorowaniem 88 l Izrael w FAKTACH PAŃSTWO l 89

w Knesecie legislacji dotyczącej samorządów i do- SIŁY OBRONNE IZRAELA radztwem prawnym. Unia jest afiliowana przy - or (CWA HAGANA L-ISRAEL, W SKRÓCIE CAHAL) ganizacji Zjednoczone Miasta i Samorządy Lokalne (UCLG), dzięki czemu utrzymuje kontakty z podobnymi organizacjami na całym świecie, współpracuje Założony w 1948 roku Cahal to jedna z naj- przy zawieraniu umów o partnerstwie miast i wy- bardziej zaprawionych w bojach armii na świecie mianie międzynarodowych delegacji. – musiał bronić kraju w sześciu poważnych kon- fliktach zbrojnych. Cahal broni suwerenności i in- Wybory lokalne tegralności terytorialnej Izraela, odstrasza wrogów Wybory do władz lokalnych są przeprowadzane i zwalcza wszelkie formy terroryzmu, zagrażającego co pięć lat w tajnym głosowaniu. Uprawnieni do bezpieczeństwu obywateli. Do głównych zadań sił głosowania są wszyscy mieszkańcy po ukończeniu zbrojnych należy egzekwowanie postanowień po- 17 lat, także ci, którzy nie posiadają izraelskiego kojowych, dbałość – w porozumieniu z władzami obywatelstwa. Bierne prawo wyborcze przysługuje Autonomii Palestyńskiej – o bezpieczeństwo na Za- po ukończeniu 21 lat. W wyborach do rad miej- chodnim Brzegu, odgrywanie aktywnej roli w woj- skich i lokalnych głosy oddaje się na partyjne listy nie z terroryzmem, zarówno na terenie Izraela, jak kandydatów. Liczba miejsc w radzie dla danej partii i poza jego granicami, oraz podtrzymywanie zdol- jest proporcjonalna do uzyskanego odsetka głosów. ności odstraszania, by zapobiegać atakom. Burmistrzowie i przewodniczący rad lokalnych są wybierani bezpośrednio. Realizację tych celów umożliwia połączenie defensywnej doktryny strategicznej z ofensywnymi W wyborach do rad regionalnych, każda wioska założeniami taktycznymi. Ze względu na niewielkie czy osiedle delegują swojego przedstawiciela zwy- terytorium kraju, Cahal musi przejmować inicjaty- kłą większością głosów. Członkowie rady regional- wę, kiedy tylko uzna to za konieczne, zaś zaatako- nej wybierają spośród siebie przewodniczącego. wany bezzwłocznie przenieść pole walki na terytorium przeciwnika. Co prawda przeciwnicy zawsze Wydatki poniesione na lokalne wybory są zwra- przewyższali Cahal liczebnie, Siły Obronne Izraela cane partiom przez rząd proporcjonalnie do liczby utrzymują jednak przewagę wyposażenia, posłu- miejsc, jakie dana lista czy frakcja zdobyła w samo- gując się zaawansowanymi systemami uzbrojenia. rządzie. Wiele z nich opracowuje się i produkuje w Izraelu, z uwzględnieniem specyficznych realiów i potrzeb kraju. Głównym zasobem Sił Obronnych Izraela jest jednak wysokie morale i wyszkolenie żołnierzy. 90 l Izrael w FAKTACH PAŃSTWO l 91

Z powodu defensywnej doktryny Cahal składa się z niewielkiej, zdolnej do szybkiego reagowania stałej armii lądowej (złożonej z poborowych i per- sonelu zawodowego), oraz stałego lotnictwa i marynarki. Większość sił stanowią natomiast rezerwi- ści, regularnie powoływani na ćwiczenia i służbę. W przypadku wojny lub innej sytuacji kryzysowej szybka mobilizacja rezerwistów z całego kraju do właściwych jednostek pozwala w ciągu 72 godzin zwiększyć stan osobowy armii trzykrotnie.

Trzy rodzaje sił zbrojnych (armia lądowa, mary- narka, lotnictwo) działają pod połączonym do- asiak Służba w Cahal Obowiązkowa służba wojskowa: Wszyscy zdatni do służby wojskowej mężczyźni i kobiety są powoływani w wieku 18 lat. Męż- T omasz W czyźni służą trzy, kobiety zaś dwa lata. Najlepsi studenci uczelni wództwem, na którego czele stoi szef sztabu gene- wyższych mogą uzyskać odroczenie. Nowi imigranci, w zależności ralnego w randze generała broni, odpowiedzialny od wieku i sytuacji osobistej w chwili przyjazdu do kraju, mogą przed ministrem obrony. Szef sztabu generalnego ubiegać się o odroczenie lub skrócenie obowiązkowej służby woj- mianowany jest przez rząd – na podstawie reko- skowej. mendacji premiera i ministra obrony – na trzyletnią Rezerwa: po zakończeniu obowiązkowej służby wojskowej każdy kadencję, z reguły przedłużaną o dodatkowy rok. żołnierz przenoszony jest do jednostki rezerwy i może być powo- ływany do służby aż do ukończenia 51 roku życia. Mężczyźni i kobiety służą ramię w ramię na Żołnierze zawodowi: w miarę potrzeb kadrowych armii ci, którzy wszystkich szczeblach sił zbrojnych, jako technicy, odbyli obowiązkową służbę mogą zostać zawodowymi oficerami specjaliści łączności, operatorzy wywiadu, instruk- lub podoficerami. Żołnierze zawodowi stanowią trzon struktur torzy walki, kartografowie, personel administracyj- dowodzenia i administracji Cahalu. Absolwenci szkół oficerskich ny i zaopatrzeniowy, informatycy, lekarze czy praw- i lotniczych oraz wojskowych uczelni technicznych są zobowiąza- nicy. Coraz więcej kobiet służy także w jednostkach ni do podpisania kontraktów zawodowych na określony czas. bojowych. 92 l Izrael w FAKTACH

Siły Obronne Izraela dbają o kulturalne i socjalne potrzeby żołnierzy, prowadząc działalność rekre- Kraj acyjną i edukacyjną, a także zapewniając osobiste wsparcie. Rekruci z niekompletnym wykształceniem mają szansę ukończenia szkoły, oficerowie zawodowi są zachęcani do studiowania podczas służby na koszt Cahalu. Integrację żołnierzy – nowych imi- grantów ułatwiają kursy hebrajskiego i inne programy adaptacyjne.

Armia od samego początku uczestniczyła aktywnie w budowie państwa Izrael. Także obecnie Geografia 96 prowadzi programy edukacji uzupełniającej dla cywilów, przyczynia się także do szybszej integracji Środowisko naturalne 102 społecznej nowych imigrantów. W obliczu kryzysu lub zagrożenia narodowego Cahal reaguje natych- Ochrona środowiska 108 miast, wyznaczając do niezbędnych prac wyszkolo- ny personel. Infrastruktura 111

Życie w miastach 114

Życie na wsi 120 Kraj Izrael zajmuje niewielki, wąski pas półpustynnej ziemi na południowo-wschodnim wybrzeżu Morza Śród- ziemnego. Jego historia sięga 3,5 tys. lat, kiedy Żydzi porzucili koczownictwo, osiedli w Ziemi Izraela i stali się narodem. Na przestrzeni wieków kraina znana była pod różnymi nazwami: Erec Israel, Ziemia Izraela; Sy- jon, od jerozolimskiego wzgórza, które stało się symbolem zarówno samego miasta, jak i całej Ziemi Izra- ela; Palestyna, nazwa po raz pierwszy użyta przez Rzy- mian i pochodząca od Filistii; Ziemia Obiecana; Ziemia Święta. Dla większości współczesnych Izraelczyków funkcjonuje jednak po prostu jako Haarec – Kraj. Izrael zamieszkuje ponad 7 milionów ludzi: 5,4 mln Żydów i 1,4 mln Arabów. Społeczeństwo reprezentuje szerokie spektrum stylów życia – od religijnego po świecki, od nowoczesnego po tradycyjny, miejski i wiejski, gru- powy i indywidualistyczny.

Bliski Wschód widziany z pojazdu kosmicznego Gemini 11 (…) ziemi(a), która opływa w mleko i miód (…) zdjęcie NASA nr S66 54893 (Wj 3, 8) 96 l Izrael w FAKTACH Kraj l 97

GEOGRAFIA porty morskie, większość zakładów przemysłowych, wiele farm i ośrodków turystycznych. Mała powierzchnia i niewielkie odległości Wzdłuż kraju rozciąga się kilka pasm górskich. Całkowity obszar Izraela wynosi 22 072 km kwa- Nad doliną Hula na północnym wschodzie wzno- dratowe, z czego 21 643 przypada na obszar lądu. szą się bazaltowe klify Wzgórz Golan, powstałych Izrael ma około 470 kilometrów długości i 135 ki- w wyniku prehistorycznych erupcji wulkanicznych. lometrów w najszerszym miejscu. Od północy gra- Dolomitowo-wapienne wzniesienia Galilei sięgają niczy z Libanem, od północnego wschodu z Syrią, 500 do 1200 metrów n.p.m. Niewielkie stałe stru- od wschodu z Jordanią, zaś od południowego za- mienie i stosunkowo obfite opady sprawiają, że zie- chodu z Egiptem. Zachodnią granicą jest wybrzeże leń obecna jest tu przez cały rok. Mieszkańcy Galilei śródziemnomorskie. i Golanu zatrudnieni są w większości w rolnictwie, turystyce i przemyśle lekkim. Góry od nizin i pustynie od żyznych terenów dzielą często minuty drogi. Znad brzegów Morza Śród- Dolina Ezdrelon, rozdzielająca wzgórza Galilei ziemnego nad Morze Martwe można przejechać i Samarii, to najżyźniejszy obszar Izraela, uprawiany samochodem w półtorej godziny. Wycieczka z Me- przez wiele kibuców i spółdzielni. Falujące wzgórza tulli na północnym pograniczu do Ejlatu na połu- Samarii i Judei (Zachodniego Brzegu) to mozaika dniowym krańcu państwa zabierze około sześciu skalistych szczytów i urodzajnych dolin, upstrzo- godzin. nych srebrno-zielonymi, wiekowymi drzewkami oliwnymi. Tarasy na zboczach, wprowadzone tu Ukształtowanie terenu przez starożytnych rolników, wtapiają się w krajo- Izrael można podzielić na cztery regiony geogra- braz. Dominują niewielkie miasteczka i ludne wsie. ficzne: trzy południkowo ułożone pasma i duży obszar pustynny na południu. Negew zajmuje około połowy terytorium Izra- ela. Jego niezbyt liczni mieszkańcy trudnią się rol- Nizina nadmorska biegnie równolegle do brze- nictwem i przemysłem. Na południu Negew staje gu Morza Śródziemnego. To piaszczyste wybrzeże się pustynią z niskimi piaskowcowymi wzgórzami i żyzne tereny sięgające do 40 km w głąb lądu. i równinami przecinanymi kanionami i wąwoza- mi (wadi), które zimowe ulewy często zamieniają Na północy plaże ustępują czasem miejsca w rwące strumienie. Jeszcze dalej na południe zo- ostrym wapiennym i piaskowcowym klifom. Nizi- baczyć można wyższe, nagie i skaliste szczyty, kra- nę nadmorską zamieszkuje ponad połowa ludno- tery i obsypane głazami płaskowyże. Klimat jest tu ści Izraela. Tutaj położone są najważniejsze miasta, znacznie suchszy. Trzy kratery erozyjne, z których 98 l Izrael w FAKTACH Kraj l 99

największy mierzy 35 x 8 kilome- jest półpustynne. Głównymi źródłami zarobku są tu trów, sięgają daleko w głąb ziemi, rolnictwo, rybołówstwo, turystyka i przemysł lekki. odsłaniając pełen zakres kolorów i odmian skał. Na samym krańcu Rzeka Jordan, płynąca Wielkim Rowem, na prze- Negewu, niedaleko położonego strzeni 300 km swego biegu pokonuje ponad 700 nad Morzem Czerwonym Ejlatu, metrów różnicy wzniesień. Zasilana strumieniami wznoszą się poprzecinane suchy- z Góry Hermon, toczy wody przez żyzną dolinę mi kanionami ostre iglice z szarego Hula i wpada do jeziora Tyberiadzkiego. Następnie i czerwonego granitu, zaś strome płynie zakolami w stronę Morza Martwego i tam urwiska lśnią w słońcu barwnymi kończy swój bieg. Jordan jest zwykle warstwami piaskowca. wąski i płytki, poziom wody podnosi się jednak w zimie. Jezioro Tyberiadzkie, wciśnięte między wzniesienia Galilei i Wzgó- Wadi Araba (Arava) to region sawan- rza Golan, leży na wysokości 212 ny, rozciągający się od Morza Martwe-

A lbatross metrów poniżej poziomu morza. go do Zatoki Ejlat, izraelskiego okna Ma 21 km długości i 8 km szero- na Morze Czerwone. Dostosowanie kości. To największe jezioro Izraela zaawansowanych metod uprawy do jest głównym źródłem wody pit- tutejszych warunków klimatycznych – nej w kraju. Na brzegach Jeziora opadów nie przekraczających 25 mm Tyberiadzkiego znajduje się wiele rocznie i letnich upałów dochodzących miejsc o znaczeniu historycznym do 40ºC – pozwoliło nawet poza sezo- i religijnym, a także osiedla rolni- nem hodować owoce i warzywa, tra- Rzeka Jordan Albatross cze, przystanie rybackie i ośrodki fiające następnie głównie na eksport. turystyczne. Klimat Dolina Jordanu i Wadi Araba, W Izraelu występują klimaty od umiarkowanego Widok z wioski Kinneret położone na wschodzie kraju, sta- do zwrotnikowego, z dużym nasłonecznieniem. Są na jezioro i Wzgórza Golan Ministerstwo Turystyki nowią część Wielkiego Rowu Afry- dwie wyraźne pory roku: deszczowa zima od listo- kańskiego, który miliony lat temu pada do maja i suche lato przez pozostałe pół roku. przebił skorupę ziemską. Północny Opady deszczu są wysokie na północy i w centrum kraniec tego regionu jest bardzo kraju, znacznie niższe na północy Negewu i niemal urodzajny, podczas gdy południe nieobecne na południowych krańcach. Poszcze- 100 l Izrael w FAKTACH Kraj l 101

Woda Morze Martwe to najniższy punkt na Ziemi – Położony na skraju strefy pustynnej Izrael od za- 400 metrów p.p.m. Położone jest na południowym wsze cierpiał na niedobory wody. Dzięki wykopali- krańcu Doliny Jordanu. Jego wody, najbardziej za- skom archeologicznym na Negewie i w innych czę- solone i najgęstsze na świecie, zawierają sole po- ściach kraju wiadomo, że mieszkańcy regionu już tasu, magnezu, bromu, sól kuchenną i wiele in- tysiące lat temu dbali o wodę, czego dowodzą ślady nych związków. Tempo cofania się różnorodnych systemów zbierania, przechowywa- Morza Martwego wzrosło w ostatnia i przesyłania wody deszczowej. nich latach z powodu intensywnego parowania (1,6 m rocznie) oraz Odnawialne zasoby wodne Izraela wynoszą ok. izraelskich i jordańskich inwestycji 1,7 mld metrów sześciennych rocznie, z czego 56% hydrologicznych, mających na celu używa się do nawadniania upraw, a resztę na po- zaspokojenie zapotrzebowania na trzeby przemysłowe i komunalne. Główne źródła wodę, które zmniejszyły zasilanie wody to Jordan, jezioro Tyberiadzkie i kilka mniej- zbiornika o 75%. Od 1960 roku lu- szych systemów rzecznych. Zbiorniki wód grun- stro Morza Martwego opadło o po- towych i naturalne źródła są użytkowane na tyle

A lbatross nad 10 metrów. Rozważany jest ostrożnie, aby ich nie osuszyć ani nie zasolić. projekt połączenia Morza Martwe- Ponieważ zasoby słodkiej wody są już wykorzy- go ze Śródziemnym za pomocą systemu kanałów stane do maksimum, poszukuje się nowych metod i wodociągów, co pozwoliłoby przywrócić temu jej pozyskiwania: recykling wody ście- pierwszemu właściwe rozmiary i poziom wody. kowej, zasiewanie chmur, odsalanie wody brachicznej i morskiej.

gólne regiony różnią się znacznie między sobą: na Dla wyrównania regionalnych różnic wybrzeżu zima jest łagodna, a lato wilgotne; na w dostępie do wody, większość źródeł terenach górzystych (łącznie z Jerozolimą) lato jest słodkiej wody połączona jest w jeden suche, a zima dość chłodna; dolina Jordanu ma system. Jego centralna arteria, Wo- gorące, suche lato i ciepłą zimę; na Negewie przez dociąg Krajowy, ukończony w 1964 cały rok panują warunki półpustynne. Skrajności roku, za pomocą sieci wielkich rur, pogodowe obejmują śnieg na większych wysoko- akweduktów, kanałów, zbiorników, ściach z jednej strony, a nieznośnie gorące wiosen- tunelów, zapór i stacji pomp trans- ne i jesienne wiatry, przynoszące straszliwe upały, portuje wodę z północy i centrum na Wodospad na Wzgórzach Golan z drugiej. półpustynne południe. Albatross 102 l Izrael w FAKTACH Kraj l 103

ŚRODOWISKO NATURALNE Wiele kwiatów ogrodowych, takich jak irys, lilia bia- ła, tulipan czy hiacynt, ma swoje dzikie odpowiedniki we florze Izraela. Wkrótce po pierwszych deszczach Fauna i flora października czy listopada kraj pokrywa się zielonym Świat roślinny i zwierzęcy jest dywanem, który znika wraz z początkiem suchej pory w Izraelu bogaty i zróżnicowany, letniej. Od grudnia do marca kwitną różowe i białe między innymi dzięki położeniu cyklameny oraz czerwone, białe i fioletowe anemo- kraju na styku trzech kontynen- ny, nieco później zakwita błękitny łubin i żółty złocień tów. Zidentyfikowano do tej pory polny. Wiele lokalnych roślin, takich jak krokusy i ce- 2600 gatunków roślin, od gatun- bulica, to geofity – magazynują substancje odżywcze ków alpejskich na stokach gór na w bulwach i kłączach, a kwitną pod koniec lata. Nad północy po saharyjskie w Wadi polami lata około 135 gatunków motyli, mieniących Araba na południu. Izrael leży na się wszystkimi barwami i wzorami. północnej granicy występowania Cyklamen roślin takich jak papirus i na połu- Biuro Prasowe Rządu / A. Ohayon W Izraelu można spotkać ponad 500 gatunków dniowej, jeśli chodzi na przykład ptaków. Niektóre, jak bilbile ogrodowe, mieszkają o peonię. tu na stałe. Inne, na przykład łyski i szpaki, spędzają tu zimę, korzystając z łatwo dostępnego jedzenia Naturalne lasy, złożone głównie w stawach rybnych i na polach. Dwa razy w roku z dębów palestyńskich, pokrywają miliony ptaków wędrują wzdłuż terytorium Izra- część Galilei, Góry Karmel i inne ela, wprawiając w zachwyt ornitologów-amato- górzyste tereny. Wiosną dominuje rów. Trzmielojady, pelikany i inne ptaki wędrowne róż, biel i żółć posłonków i janow- zapełniają niebo w marcu i październiku. W Izra- ca kolczastego. elu gniazduje kilka gatunków ptaków drapieżnych – orły, sokoły i jastrzębie, a także niewielkie ptaki Krzewy oplata kapryfolium [wi- śpiewające – pokrzewki i mysikróliki. ciokrzew], a galilejskie strumienie ocieniają rozłożyste platany. Wzgórzami wędrują delikatne gazele górskie; Pelikany w lasach żyją lisy, chausy [koty trzcinowe] i inne Albatross Na wyżynach Negewu z suchymi dolinami dra- ssaki; przez pustynne rozpadliny przeskakują obda- matycznie kontrastują potężne drzewa atlantyckiej rzone imponującymi rogami koziorożce nubijskie. pistacji. Wszędzie, gdzie pod ziemią znajduje się Wśród 100 występujących w Izraelu gatunków ga- trochę wody, rosną palmy daktylowe. dów są kameleony, węże i agamy. 104 l Izrael w FAKTACH Kraj l 105

Keren Kajemet, Żydowski Fundusz Narodo- wy: założony w 1901 roku w celu skupowania ziemi dla żydowskich osiedli rolniczych oraz prowadzenia programów rekultywacji i zalesiania. Do momentu uzyskania niepodległości w 1948 roku ŻFN – dzięki środkom zbieranym wśród Żydów z całego świata – wykupił około 100 000 hektarów gruntów, w większości nieuprawianych od kilku stuleci, i zasadził na kamienistych stokach izraelskich wzgórz 4,5 miliona drzew. Dzięki 200 milionom drzew na 120 000 hektarach lasów i zagajników mieszkańcom Izraela nie bra- kuje możliwości aktywnego wypoczynku i podzi- wiania natury. ŻNF wciąż zajmuje się zalesianiem i dbaniem o istniejące lasy, a oprócz tego tworzy parki i ośrodki rekreacyjne, przygotowuje infra- strukturę nowych osiedli, prowadzi projekty hy- drologiczne i aktywnie współuczestniczy w różno- rodnych działaniach chroniących środowisko naturalne.

Ochrona przyrody Aby chronić dziką przyrodę, w Izraelu wprowadzono bardzo surowe przepisy, zakazujące zbierania choćby najzwyczajniejszych przydrożnych kwia- tów. Za ochronę środowiska naturalnego i krajobrazu odpowiedzialny jest Urząd ds. Przyrody i Parków Izraela. Pod nadzorem Urzędu w całym kraju stworzono 150 rezerwatów i 65 parków narodowych, 2 Rezerwat Gan obejmujących łącznie niemal 1000 km . Około 20 Haszlosza rezerwatów udostępniono zwiedzającym, tworząc ALBATROSS 106 l Izrael w FAKTACH Kraj l 107

centra informacyjne, drogi dojazdowe i szlaki pie- biblijnych, a teraz zniknęły lub grozi im wymarcie. sze. Przyciągają one co roku ponad dwa miliony tu- Neot Kedumim, rezerwat krajobrazu w centrum rystów. Jeden z najważniejszych regionów Izraela, kraju, który zbiera i chroni istniejące wciąż rośliny Góra Karmel, został wpisany na listę rezerwatów wymienione w Biblii, stworzył ogrody pokazujące biosfery UNESCO. florę poszczególnych regionów starożytnej Ziemi Izraela. W rejonie Wadi Araba i Góry Karmel funk- Pod ochroną znajdują się setki cjonuje projekt Hai Bar – reintrodukcji do pierwot- roślin i zwierząt, wśród nich dęby, nych środowisk zwierząt, które niegdyś przemierza- palmy, gazele, koziorożce, lampar- ły pustynie i wzgórza Izraela. W tym celu hodowane ty, sępy. Dla ratowania zagrożonych są strusie, daniele mezopotamskie, oryksy, onagery gatunków stworzono wiele spe- [osły azjatyckie] i osły somalijskie. cjalnych programów. Rozstawiono paśniki dla wilków, hien i lisów, Świadomość ekologiczna budo- ptakom urządzono bezpieczne wana jest w szkołach i wśród reszty miejsca lęgowe. Z brzegów Morza społeczeństwa poprzez wycieczki Śródziemnego regularnie zbiera- z przewodnikami, publikacje, kam- ne są jaja żółwi morskich, umiesz- panie informacyjne. Towarzystwo czane następnie w inkubatorach; Ochrony Przyrody w Izraelu, najwięk- Koziorożec młode żółwie wracają do morza. sza organizacja ekologiczna w kraju, MFA Coroczne migracje 500 milionów ptaków sprawiły, zainicjowała kilkadziesiąt kampanii że Izrael stał się międzynarodowym centrum badań skierowanych przeciw niszczeniu i współpracy ornitologicznej. ekosystemów nieprzemyślanymi in-

westycjami budowlanymi. Towarzy- Rezerwat Góry Dokładne śledzenie tras wędrówek ptaków po- stwo prowadzi działalność edukacyjną za pomocą Karmel zwala unikać ich zderzeń z samolotami. Zainicjowa- 10 zielonych szkół, 4 ośrodków obserwacji ptaków, ALBATROSS ny w Izraelu międzynarodowy projekt badawczo- 5 miejskich centrów przyrodniczych i 10 oddziałów edukacyjny pod hasłem „Ptaki nie znają granic” za regionalnych. pomocą strony internetowej (http://www.birds.org.il) włącza do współpracy dzieci z całego świata.

Głębokie poczucie dziedzictwa zainspirowało wiele projektów ochrony lub ponownego wprowadzenia roślin i zwierząt, które żyły tu w czasach 108 l Izrael w FAKTACH Kraj l 109

OCHRONA ŚRODOWISKA kowe paliwo jako źródło energii elektrycznej pozwo- liło ograniczyć poziom dwutlenku siarki, ale znaczą- Gwałtowny przyrost liczby ludności oraz rozwój co wzrosła ilość zanieczyszczeń związanych z coraz rolnictwa i przemysłu przyczyniły się do degradacji intensywniejszym ruchem ulicznym. Aby zwalczyć środowiska, zwłaszcza na wybrzeżu, gdzie mieszka ten problem, wprowadzono benzynę bezołowiową, połowa mieszkańców i skoncentrowana jest więk- katalizatory i niskosiarkowe oleje napędowe. Ogól- szość przemysłu Izraela. Walcząc z zanieczyszcze- nokrajowy system monitoringu dostarcza aktualnych niem brzegów Morza Śródziemnego i Czerwonego, informacji o stanie zanieczyszczenia powietrza. Izra- Izrael przyjął wieloaspektowy program kontroli, el stara się także wypełnić swoje zobowiązania mię- regulacji, egzekwowania przepisów, czyszczenia dzynarodowe dotyczące ochrony warstwy ozonowej brzegów i współpracy międzynarodowej, głównie i zapobiegania niekorzystnym zmianom klimatu. w ramach Planu dla Morza Śródziemnego. Gwałtowny wzrost liczby ludności, jakości życia Niedobory wody i intensywny rozwój sprawiają, i poziomu konsumpcji sprawił, że co roku produko- że spadek jakości wody staje się palącym proble- wanych jest 4–5% więcej śmieci. W ostatnich latach mem. Główne źródła zanieczyszczeń wód grunto- zlikwidowano większość nielegalnych śmietnisk, wych to nawozy sztuczne, pestycydy, ingresje wody zastępując je bezpiecznymi wysypiskami. Trwają morskiej oraz ścieki komunalne i przemysłowe. Aby prace nad kompleksowym systemem zarządzania zmniejszyć zagrożenie dla środowiska i zdrowia pu- śmieciami, który pozwoli koordynować ich produk- blicznego oraz uzyskać źródło wody dla rolnictwa, cję, recykling, odzyskiwanie surowców i spalanie. recykling ścieków traktowany jest priorytetowo. Nie- Ostatnio uchwalone regulacje ekologiczne powinny dawno przyjęty plan zarządzania zasobami wodny- skłonić do przechodzenia na technologie wiążące mi zakłada odsalanie wody morskiej i brachicznej, się z niską czy wręcz zerową produkcją śmieci. ulepszenie recyklingu ścieków, efektywną produkcję i oszczędzanie wody. Wdrożono program rewitali- Zarządzanie substancjami niebezpiecznymi „od zacji zanieczyszczonych strumieni, które odzyskując kołyski po grób” odbywa się za pomocą systemu walory ekologiczne i rekreacyjne mają stać się także koncesji, regulacji prawnych i nadzoru nad produk- dodatkowymi źródłami wody. Jakość wody pitnej cją, użyciem, składowaniem i recyklingiem. Egze- jest stale monitorowana. kwowanie prawa, wprowadzenie narodowego planu kryzysowego i systemu skoordynowanej reakcji Na jakość powietrza negatywnie wpływają sektor na wypadki oraz modernizacja krajowego składowi- energetyczny, transport i przemysł, intensywnie roz- ska substancji niebezpiecznych powinny zminimali- wijające się w ostatnich latach. Przejście na niskosiar- zować zagrożenia dla zdrowia i środowiska. 110 l Izrael w FAKTACH Kraj l 111

INFRASTRUKTURA Egzekwowanie przepisów chroniących środo- wisko jest traktowane priorytetowo, podobnie jak Komunikacja programy edukacji przyrodniczej od przedszkola Dzięki łączom satelitarnym i pod- po uniwersytet. Aktywny udział biorą w tym oby- morskim kablom światłowodowym watele: działacze organizacji walczących ze śmie- Izrael jest częścią najważniejszych ceniem i złym traktowaniem zwierząt mogą zgła- handlowych, finansowych i na- szać naruszenia odpowiednich praw. Postawy pro- ukowych sieci danych na świecie. ekologiczne coraz częściej wspierane są bodźcami Kraj znajduje się wysoko w między- ekonomicznymi: zarówno w formie dopłat dla firm narodowych rankingach ilości linii wprowadzających technologie ograniczające zanie- telefonicznych, liczby komputerów czyszczenie, jak i podatków czy opłat nakładanych i użytkowników internetu w pro- na trucicieli. Zgodnie z zasadami zrównoważonego porcji do liczby mieszkańców. rozwoju we wszystkich sektorach gospodarki ogra- Satelitarna stacja przekaźnikowa nicza się zanieczyszczenia i oszczędniej gospodaru- Izrael jako jedno z pierwszych w Emek Ha’ela je zasobami. państw na świecie osiągnął stu- Albatross procentową cyfryzację swojej sieci telefonicznej, co pozwala zaoferować abonentom pełen zakres najnowocześniejszych usług. Wskaźnik nasycenia rynku telefonii komórkowej także należy do najwyższych na świecie.

Poczta działa w całym państwie i dostarcza prze- syłki do większości krajów globu. Dział Filatelistycz- ny wydał ponad 1500 znaczków. Te wizytówki kraju, często projektowane przez czołowych artystów, stały się poszukiwanymi przez kolekcjonerów klasy- kami.

Drogi W państwie o tak niedużych odległościach między miastami głównym środkiem transportu pozosta- ją samochody, autobusy i ciężarówki. W ostatnich 112 l Izrael w FAKTACH Kraj l 113

latach znacząco rozwinięto i ulep- Porty morskie szono sieć dróg, dostosowując je Starożytne porty w jafie (Jafo), Cezarei i Akrze do gwałtownie rosnącej liczby po- (Akko) zostały zastąpione nowoczesnymi portami jazdów i doprowadzając do najbar- w Hajfie, Aszdodzie i Ejlacie, które obsługują że- dziej nawet odizolowanych osiedli. glugę międzynarodową. Port w Hajfie jest jednym Ukończono większość z 300 km z największych terminali kontenerowych na Morzu wielopasmowej Autostrady Północ- Śródziemnym, a także ruchliwym portem pasażer- Południe (Transizraelskiej) drogi nr skim. Aszdod to przede wszystkim port handlowy, 6), pierwszej drogi płatnej w kraju, natomiast Ejlat łączy Izrael z południową półkulą prowadzącej z Beer Szewy na po- i Dalekim Wschodem. W Aszkelonie działa także skrzyżowanie w Ayalon łudniu i sięgającej aż do Naharii na terminal naftowy dla tankowców, a w Haderze ma- Albatross północy. Autostrada pozwala omi- sowce bezpośrednio wyładowują węgiel dla pobli- nąć najgęściej zaludnione tereny, skiej elektrowni. zmniejszając zakorkowanie dróg i ułatwiając dojazd do większości regionów kraju. Chcąc wykorzystać potencjał geograficznego usytuowania Izraela jako państwa tranzytowego Kolej dla ruchu pasażerskiego i towarowego w regionie, Koleje Izraelskie obsługują ruch pasażerski mię- Urząd ds. Portów i Kolei przygotował długofalowy dzy Tel Awiwem, Jerozolimą, Hajfą, Nahariją, Beer plan zaspokojenia przyszłych potrzeb transporto- Szewą i Dimoną. Pociągi towarowe docierają także wych. Jako zadania priorytetowe zakłada on mię- dalej na południe, do portu Aszdod, miasta Asz- dzy innymi rozwój nowoczesnej sieci kolejowej, kelon i kamieniołomów pod Dimoną. W ostatnich wprowadzenie najnowocześniejszych urządzeń na latach wzrosła liczba zarówno przewozów towa- każdym etapie operacji lądowych i morskich oraz rowych, jak i pasażerskich. Aby rozwiązać proble- systemów komputerowych, kontrolujących i nadzo- my zwiększonego ruchu kołowego, w Tel Awiwie rujących wszystkie usługi. i Hajfie uruchomiono szybkie koleje dojazdowe, wykorzystujące zmodernizowane istniejące tory Porty lotnicze i zintegrowane z transportem autobusowym. Międzynarodowy Port Lotniczy Ben Guriona (25 Wiele przestarzałych wagonów wymieniono już minut samochodem z Tel Awiwu, 50 minut z je- na nowoczesne i klimatyzowane, używa się także rozolimy) to główne i największe lotnisko Izraela. najnowszych urządzeń do remontu torów. W Jero- Przewidując dalszy wzrost liczby pasażerów, termi- zolimie tworzony jest system lekkiej kolei miejskiej nale powiększono i unowocześniono. Loty czarte- [szybkich tramwajów]. rowe i krajowe obsługiwane są także przez lotnisko 114 l Izrael w FAKTACH Kraj l 115

w Ejlacie na południu oraz niewielkie porty pod Tel ŻYCIE w miastach Awiwem w centrum kraju i w Rosz Pina na północy. Około 92% Izraelczyków mieszka na terenach miejskich. Wiele współczesnych miast i miasteczek, łącząc stare z nowym, leży w miejscach znanych już w starożytności – jak choćby Jerozolima, Safed, Beer Szewa, Tyberiada czy Akka.

Hajfa 264,800 Hadera 78,200 Netania 179,00 Metulla 1,500 Centrum Teatru Herclija 84,400 i Tańca im. Kiriat Szmona 22,200 Suzanne Dellal Ra’anana 73,200 Safed 28,600 – Tel Awiw, Kfar Sawa 82,900 Tyberiada 39,800 dzielnica Bnei Brak 153,300 Karmiel 44,700 Newe Cedek Petach Tikwa 193,900 Nazaret 44,700 Ministerstwo Ramat Gan 134,300 Turystyki Jerozolima 763,600 Tel Awiw-Jafa 392,500 Kiriat Gat 47,900 Bat Jam 128,900 Architektura na przestrzeni wieków Beer Szewa 187,200 Riszon le-Cijon 226,100 Ejlat 46,600 W Izraelu można spotkać najróżniejsze style zabu- Holon 170,600 dowy miejskiej: od historycznych budowli, poprzez so- Rechowot 108,300 lidne gmachy inspirowane dziełami czołowych przed- Lod 67,500 wojennych architektów europejskich i bloki pośpiesz- Aszdod 209,200 nie wznoszone w pierwszych latach państwowości dla Aszkelon 110,400 nowych imigrantów, aż po starannie rozplanowane dzielnice mieszkalne, biurowe wysokościowce z beto- nu i szkła czy nowoczesne luksusowe hotele.

Inne, jak Rechowot, Hadera, Petach Tikwa i Riszon le-Cijon, to osiedla rolnicze sprzed powstania pań- stwa, które rozwinęły się w ważne ośrodki miejskie. Nowe osiedla, takie jak Karmiel czy Kiriat Gat, budowano w pierwszych latach niepodległości, aby ulo- 116 l Izrael w FAKTACH Kraj l 117

kować masowo napływających imigrantów, bardziej Miasto zjednoczono ponownie w wyniku wojny sze- równomiernie rozmieścić ludność kraju i wspierać po- ściodniowej w 1967 roku. wiązania gospodarki miejskiej z rolną, lokując prze- mysł na terenach wcześniej niezamieszkałych. Jerozolima, obecnie największe miasto Izraela, liczy ponad 760 000 mieszkańców. Starożytna i no- Jerozolima, położona na Wyżynie Judejskiej, jest woczesna, jest niezwykle różnorodna: mieszkańcy stolicą Izraela, siedzibą władz oraz historycznym, stanowią mieszankę kultur, narodowości, stylów duchowym i narodowym centrum żydowskiego ży- życia. To miasto, które dba o swoją historię i jed- ciaod czasu, gdy około 3 tys. lat temu król Dawid nocześnie tworzy przyszłość. O jego trwałości i ży- uczynił ją swoją stolicą. Uświęcona wotności świadczą pieczołowicie odrestaurowane w religii i tradycji, poprzez świę- zabytki, starannie rozplanowane tereny zielone, no- te miejsca i obiekty sakralne, jest woczesne dzielnice handlowe, parki przemysłowe czczona przez żydów, chrześcijan i rozrastające się przedmieścia. i muzułmanów na całym świecie. Tel Awiw-Jafa, nowoczesne miasto na wybrze- Do 1860 roku Jerozolima była żu śródziemnomorskim, to gospodarcze i finan- otoczona murami i składała się sowe centrum Izraela, a także główny ośrodek z czterech dzielnic: żydowskiej, mu- kultury. Swoje siedziby ma tutaj większość orga- zułmańskiej, ormiańskiej i chrześci- nizacji gospodarczych, giełda, najważniejsze re- jańskiej. Od tego momentu Żydzi, dakcje prasowe, centra handlowe i wydawnictwa. którzy stanowili już wówczas więk- Widok z Góry Tel Awiw, pierwsze w pełni żydowskie nowożytne Oliwnej szość mieszkańców, zaczęli budować osiedla poza miasto, powstał w 1909 roku jako przedmieście I. Sztolman murami, tworząc zręby współczesnej Jerozolimy. Jafy (Jafo), jednego z najstarszych ludzkich osie- Podczas trzydziestu lat brytyjskich rządów manda- dli na świecie. Prawa miejskie uzyskał w 1934, towych (1918–1948) miasto przeszło ewolucję od a w 1950 roku, kiedy nowe miasto wchłonęło zapomnianej mieściny na peryferiach Imperium starą Jafę, całą metropolię przemianowano na Osmańskiego (1517–1917) do kwitnącej metropolii Tel Awiw-Jafa. Obszar wokół starożytnego portu z nowymi dzielnicami, odzwierciedlającymi specyfikę Jafy zamieniono w dzielnicę artystów i centrum mieszkających tam grup. Arabski atak na nowo po- turystyczne z galeriami, restauracjami i klubami. wstałe państwo Izrael spowodował w 1949 roku Telawiwskie „Białe Miasto”, rozległy zbiór moder- podział Jerozolimy na część izraelską i jordańską, nistycznych budynków powstałych w latach 30., przez następnych dziewiętnaście lat oddzielone od 40. i 50., zostało wpisane na listę Światowego siebie betonowymi murami i drutem kolczastym. Dziedzictwa UNESCO. 118 l Izrael w FAKTACH Kraj l 119

Hajfa wznosi się od brzegu Morza Śródziemnego woczesnymi domami i hotelami. Tyberiada, założo- po stoki Góry Karmel. Zbudowana jest na trzech po- na w I wieku n.e. i nazwana na cześć rzymskiego ziomach topograficznych: dolne miasto, położone cesarza Tyberiusza, stała się centrum intelektualnym częściowo na terenach wyrwanych morzu, to han- i siedzibą słynnej akademii rabinicznej. dlowe centrum i port; średni poziom zajmuje stara dzielnica mieszkalna; Beer Szewa na północy Negewu leży na prze- najwyżej zaś gwałtownie rozwijają cięciu dróg prowadzących do Morza Martwego się nowe osiedla z zadrzewionymi i Ejlatu. To nowe miasto zbudowane w starożytnym ulicami, parkami, piniowymi lasami miejscu, istniejącym już w czasach patriarchów, trzy i widokiem na dzielnice przemysłowe i pół tysiąca lat temu. Beer Szewa, nazywana „sto- i piaszczyste plaże nad brzegami roz- licą Negewu”, jest ważnym ośrodkiem administra- ległej zatoki. Hajfa, duży port morski, cyjnym i gospodarczym. Znajdują się tu siedziby lo- to ważny ośrodek handlu międzyna- kalnych władz, a także instytucje opieki zdrowotnej, rodowego, a także administracyjne edukacji i kultury, obsługujące całe południe kraju. centrum północy Izraela. Ejlat, najdalej na południe po- Safed, położony wysoko w górach Galilei, to popu- łożone miasto kraju, jest oknem larny letni kurort i atrakcja turystyczna, między innymi Izraela na Morze Czerwone i Ocean dzięki dzielnicy artystycznej i kilkusetletnim synago- Indyjski. Nowoczesny port, poło- gom. W XVI wieku Safed był najważniejszym ośrod- żony prawdopodobnie w miejscu kiem żydowskiej myśli, przyciągając rabinów, uczonych przystani z czasów króla Salomona, i mistyków. Ich kodyfikacje religijnych obsługuje izraelski handel z Afryką zasad i praw są do dziś przestrzegane i Dalekim Wschodem. Ciepłe zimy, przez pobożnych Żydów. widowiskowa rafa, łatwo dostępne plaże, dobre warunki do sportów Tyberiada nad Jeziorem wodnych, luksusowe hotele i bez- Tyberiadzkim znana jest ze pośrednie loty czarterowe z Europy – wszystko to swoich gorących źródeł. sprawiło, że Ejlat stał się kwitnącym całorocznym Współcześnie miasto jest ośrodkiem turystycznym. Od kiedy w 1994 roku ruchliwym centrum tury- zawarto porozumienie pokojowe z jordanią, Ejlat stycznym, w którym ar- wraz z sąsiednią Akabą zainicjowały kilka wspól- cheologiczne pozostałości nych inwestycji, mających na celu przede wszystkim historii mieszają się z no- przyciągnięcie większej liczby turystów. 120 l Izrael w FAKTACH Kraj l 121

ŻYCIE NA WSI Moszaw jest osiedlem wiejskim, w którym po- szczególne rodziny mają własne gospodarstwa Około 8% mieszkańców Izraela żyje na terenach i domy. Niegdyś zakupy i sprzedaż plonów odbywa- wiejskich, we wsiach i w dwóch rodzajach osiedli ły się wspólnie, dziś rolnicy wolą być bardziej nieza- spółdzielczych: kibucach i moszawach, które powsta- leżni ekonomicznie. W 441 moszawach, dostarcza- ły na terenie kraju w pierwszych latach XX wieku. jących większość produkcji rolnej Izraela, mieszka 3,5% populacji kraju. Wsie różnej wielkości zamiesz- kują głównie Arabowie i Druzowie Jiszuw kehilati (osiedle komunalne) to nowy (ci ostatni stanowią 1,7% ludności rodzaj wiejskiego osiedla. W każdym ze 107 jiszu- państwa). Domy i grunty są własno- wów mieszkają setki rodzin. Choć każda rodzina ścią prywatną, a rolnicy samodziel- jest niezależna ekonomicznie, a większość miesz- nie uprawiają ziemię i sprzedają kańców pracuje poza osiedlem, poziom dobrowol- swoje plony. Beduini, mniejszościo- nego zaangażowania w życie społeczności jest bar- wa, tradycyjnie koczownicza grupa dzo wysoki. Arabów (ok. 250 000 osób), prze- chodzą właśnie proces urbanizacji, Naczelną władzę stanowi Zgromadzenie Ogól- zamieniając tryb życia na osiadły. ne, składające się z głów wszystkich rodzin. Jego najważniejszym zadaniem jest ustalenie budżetu Kibuc to samowystarczalna in- wspólnoty podczas corocznego zebrania. Obok stytucja społeczno-gospodarcza, komisji zarządzających i nadzorczych funkcjonują w której decyzje podejmują wszyscy także grupy tematyczne, zajmujące się obszarami jego członkowie, a własność środ- takimi jak edukacja, kultura, młodzież czy finanse. ków produkcji jest wspólnotowa. O codzienne sprawy wspólnoty dba opłacany sekre- Obecnie w 267 kibucach żyje 1,7% tariat, realizujący decyzje ciał wybieralnych. Nowi Izraelczyków. Członkowie kibuców członkowie muszą zostać zaakceptowani przez wykonują prace w różnych gałę- wspólnotę. ziach gospodarki; kibuce bowiem, tradycyjnie podstawa izraelskiego rolnictwa, są coraz bardziej obecne w przemyśle, turystyce i usługach. Wiele kibuców odeszło od modelu kolektywnego i znajduje się na różnych etapach prywatyzacji.

Ludzie

Społeczność żydowska 126

Grupy mniejszościowe 136

Wolność religijna 142 ludzie Mieszkańcy Izraela pochodzą ze środowisk zróżnico- wanych społecznie, etnicznie, religijnie i kulturowo. To nowe społeczeństwo o starożytnych korzeniach wciąż ewoluuje i unifikuje się. Spośród 7,6 mln mieszkańców 75,5% stanowią Żydzi, 20,2% Arabowie (głównie mu- zułmanie), zaś na pozostałe 4,3% składają się Druzo- wie, Czerkiesi i inne wspólnoty, niewyodrębnione na podstawie religii. Społeczeństwo jest relatywnie mło- de, zaangażowane społecznie, religijnie i ideologicz- nie, przedsiębiorcze i kreatywne. Wszystko to nadaje impet ciągłemu rozwojowi.

Oto jak dobrze i jak miło, gdy bracia mieszkają razem. Biblia tysiąclecia. Księga Psalmów 133,1

Zdjęcie dzięki uprzejmości Muzeum Izraelskiego. Jerozolima 126 l Izrael w FAKTACH Ludzie l 127

Społeczność żydowska Formowanie się nowego społeczeństwa Podstawy polityczne, gospodarcze i kulturalne Długa droga do domu współczesnego społeczeństwa żydowskiego w Izra- Wygnani z Ziemi Izraela około 2000 lat temu Żydzi elu ukształtowały się w znacznym stopniu w okresie rozproszyli się, docierając do wielu krajów, głównie brytyjskiego mandatu (1917–1948 r.). Kierowana w Europie, Afryce Północnej i na Bliskim Wscho- ideologią syjonizmu żydowska wspólnota w Ziemi dzie. Przez stulecia stworzyli wiele dużych wspólnot Izraela rozwinęła instytucje poli- żydowskich w bliskich i dalekich krajach, gdzie ich tyczne i społeczne, które rządziły udziałem były długie okresy pomyślności i dobroby- pomimo braku niepodległości, sku- tu. Czasem stawali się jednak przedmiotem dotkli- pione na wspieraniu wzrostu i kon- wej dyskryminacji, brutalnych pogromów, represji, solidacji. Polityczną osią społeczno- byli zmuszani do wyjazdu. Każda fala prześladowań ści była idea dobrowolności, zaś jej i przemocy wzmacniała ich wiarę w zawartą w Biblii spoiwem – egalitaryzm. obietnicę „powrotu z wygnania” i inspirowała grupy i jednostki do powrotu do ojczyzny przodków. Osiągnięcie politycznej niepod- Powstały pod koniec XIX wieku ruch syjonistyczny ległości i masowa imigracja, która przetworzył tę obietnicę w styl życia, zaś Państwo w ciągu następnych czterech lat

Izrael przełożyło ją na język prawa, oferując oby- (1948–1952 r.), podwoiła liczbę Tel Awiw. watelstwo każdemu Żydowi chcącemu osiedlić się ludności z 650 000 do około 1,3 mln, zmieniły Na plaży. w kraju. strukturę i charakter izraelskiego społeczeństwa. Ministerstwo Turystyki Tworzyły go dwa główne żywioły: większość zło- żona z zadomowionej społeczności sefardyjskiej, dawnych osadników pochodzenia aszkenazyjskie- go i ocalonych z Holokaustu, oraz znacząca mniej- szość – niedawni imigranci z muzułmańskich krajów północnej Afryki i Bliskiego Wschodu. Większość ludności osiedlającej się przed powstaniem państwa miała jasno określone poglądy polityczne, pionierskiego ducha, wiarę w demokratyczny styl życia. Dla wielu Żydów, którzy żyjąc przez stulecia w krajach arabskich przystosowali się do patriarchalnej organizacji społecznej, zintegrowa- nie z izraelskim społeczeństwem i jego błyskawicz- 128 l Izrael w FAKTACH Ludzie l 129

nie rozwijającą się gospodarką okazało się trudne. roku 1989 w Izraelu osiedliło się ich ponad milion. Pod koniec lat 50. te dwie grupy współistniały Wśród nich było wielu wysoko wykwalifikowanych obok siebie, w zasadzie nie integrując się na pozio- profesjonalistów, znanych naukowców i artystów, mie społecznym czy kulturalnym. Żydzi pochodzący których specjalistyczna wiedza i talent znacząco z Afryki i Bliskiego Wschodu wyrażali swoją frustra- przyczyniają się do rozwoju izraelskiej gospodarki, cję i alienację w antyrządowych protestach, które życia naukowego, akademickiego i kulturalnego. w latach 60. i 70. stały się miejscem formułowania żądań większego udziału we władzy, wyrównaw- W latach 80. i 90. przeprowadzono dwie ol- czego podziału środków i akcji afirmatywnej mającej brzymie operacje lotnicze, mające na celu przesie- na celu zniwelowanie luki między nimi a głównym dlenie starożytnej wspólnoty żydowskiej z Etiopii. nurtem izraelskiego społeczeństwa. Oprócz napięć Powszechnie uważa się, że zamieszkiwali oni te te- spowodowanych różnorodnością społeczną, Izrael reny od czasów króla Salomona. Przejście 50 tys. stanął także przed wyzwaniem osiągnięcia niezależ- imigrantów od wiejskiego życia w Afryce do indu- ności gospodarczej oraz obrony przed atakami ze strialnego zachodniego społeczeństwa z pewnością strony sąsiadujących państw arabskich. zajmie jakiś czas, jednak zapał młodego pokolenia Wspólny mianownik religii, pamięci historycznej do adaptacji przyspieszy integrację tej długo izolo- i jedności narodowej okazał się na tyle mocny, by wanej społeczności żydowskiej. żydowska społeczność sprostała tym wyzwaniom. Różnorodność religijna Kolejne Imigracje Od czasów biblijnych Żydzi byli ludem religii monoteistycznej – ju- Izrael w dalszym ciągu przyjmował daizmu, obejmującego zarówno mniejsze lub większe fale nowych elementy religijne, jak i narodowe. imigrantów, pochodzących zarów- W XVIII wieku większość Żydów no z wolnych krajów Zachodu, jak mieszkała we wschodniej Europie, i obszarów niepokojów i biedy. gdzie ograniczali się do życia w get- Ostatnią falę masowej imigracji sta- tach, mając niewiele okazji do kon- nowili członkowie dużej wspólnoty taktów ze światem zewnętrznym. żydowskiej z byłego Związku Ra- W swoich wspólnotach rządzili dzieckiego, która przez lata walczy- się własnymi regułami, stosując Imigranci etiopscy przybywający ła o prawo do emigracji do Izraela. kodeks żydowskiego prawa (Hala- w ramach „Operacji Salomon” Jerozolima. Chasydzi z Addis Abeby Chociaż około 100 tysiącom udało cha), stworzony i rozwijany przez w ultraortodoksyjnej dzielnicy GPO/ Ts. Israeli się przybyć już w latach 70., to po stulecia przez uczonych w piśmie. Ministerstwo Turystyki 130 l Izrael w FAKTACH Ludzie l 131

Duch emancypacji i nacjonalizmu, który zapano- wał w dziewiętnastowiecznej Europie sprowokował bardziej liberalne podejście do edukacji, kultury, filozofii i teologii. Dał również początek kilku ży- dowskim ruchom – jedne z nich liberalnie trakto- wały religię, inne łączyły ideologie polityczne z na- rodowymi. Coraz więcej Żydów rezygnowało zatem z ortodoksji i związanego z nią stylu życia, a niektó- rzy spośród nich dążyli do pełnej integracji z resztą społeczeństwa.

Żydowskie społeczeństwo współczesnego Izraela składa się z Żydów praktykujących i niepraktykują- cych, reprezentujących szerokie spektrum postaw – od ultraortodoksyjnych po świeckie. Granice między nimi nie są wyraźne. Jeśli stopień ortodoksyjności mierzyć przestrzeganiem żydowskich praw i zwy- czajów – 20% stara się przestrzegać wszystkich nakazów religijnych, 60% dokonuje pewnej selek- cji w oparciu o własne wybory i tradycje etniczne, zaś 20% w zasadzie nie praktykuje. Ponieważ jednak Izrael powstał jako państwo żydowskie, szabat i wszystkie żydowskie święta zostały ustanowione dniami wolnymi od pracy. W mniejszym lub więk- szym stopniu obchodzi je i celebruje cała żydowska populacja Izraela.

Innym wskaźnikiem stopnia przestrzegania zasad religijnych mógłby być procent rodziców, którzy zdecydowali się posłać dzieci do szkół religijnych, lub liczba głosów oddanych w wyborach na partie religijne. Trudno jednak ocenić wiarygodność takich

I.S zt u l m an . D zi ę ki p r ze jm oś c i M um S Ży dowskie j m. U N ahon statystyk, gdyż niepraktykujący rodzice mogą zapi- 132 l Izrael w FAKTACH Ludzie l 133

sywać dzieci do szkół religijnych, zaś wielu ortodok- opiniotwórcze starają się poszerzyć zakres obo- sów głosuje na partie inne niż religijne. wiązywania prawodawstwa religijnego poza sprawy stanu cywilnego, nad którymi obecnie mają Większość społeczeństwa jest laicka, preferuje wyłączną jurysdykcję. Niepraktykujący traktują to nowoczesny styl życia w różnym stopniu szanując jako wymuszenie i pogwałcenie demokratycznego i praktykując nakazy religijne. Wśród tej większości charakteru państwa. Jedną z najbardziej aktualnych jest dużo takich, którzy przestrzegają tradycyjnego jest kwestia wymagań, które trzeba spełnić, by zo- sposobu życia dostosowanego do współczesnych stać uznanym za Żyda. Środowiska ortodoksyjne realiów. Niektórzy decydują się przyłączyć do jedne- bronią zasady, że Żydem jest ten, go z liberalnych prądów religijnych. kto ma matkę Żydówkę lub przej- dzie konwersję ściśle stosując się do Wśród praktykującej mniejszości wielu Żydów, za- żydowskiego prawa. Środowiska równo pochodzenia sefardyjskiego jak i aszkenazyj- laickie z reguły popierają świeckie skiego, łączy przestrzeganie nakazów religii z uczest- kryterium samoidentyfikacji z ju- nictwem w życiu społecznym kraju. Postrzegają oni daizmem. Ten konflikt zainicjował współczesne państwo żydowskie jako pierwszy krok poszukiwanie prawnego uregulo- na drodze do przyjścia Mesjasza i zbawienia Żydów wania granicy między religią i pań- w Ziemi Izraela. stwem. Do czasu znalezienia satys- fakcjonującego rozwiązania nadal Niektórzy ultraortodoksyjni Żydzi uważają jednak, stosowane są niepisane ustalenia że suwerenność Żydów w Ziemi może zostać odbu- zawarte w przededniu izraelskiej dowana dopiero po przyjściu Mesjasza. Skrupulat- niepodległości. Zasada ta, znana nie przestrzegając żydowskich praw religijnych żyją jako status quo, określa, że nie zo- w odizolowanych dzielnicach, prowadzą własne staną wprowadzone żadne zmia- szkoły, ubierają się tradycyjnie, podtrzymują trady- ny, które w sposób fundamentalny cyjny podział na sfery kobiece i męskie. Styl życia, zmieniałyby status religii. jaki prowadzą, jest ściśle określony. Ruch kibucowy Dynamika wewnątrz-żydowska Wyjątkowy, oparty na ideałach Ponieważ rozdział państwa i religii nie jest jasno równości i wspólnoty projekt spo- wytyczony, główną kwestią wewnętrzną stało się łeczny i ekonomiczny, jakim są kibu- Kibuc: obora i młodzi dojarze. Kibuc: młodzi pracownicy w gaju to, w jakim stopniu Izrael powinien manifestować ce, wyrósł z pionierskich wspólnot daktylowym. swoją tożsamość religijną. Ortodoksyjne ośrodki powstałych w kraju na początku Ministerstwo Turystyki 134 l Izrael w FAKTACH Ludzie l 135

lat 20. Obecnie jest trwałym elementem krajobrazu cowników, którzy nie są członkami kibucu. Jedno- izraelskiego rolnictwa. cześnie coraz więcej kibucników pracuje poza nim, ale ich płaca zalicza się do dochodów kibucu. Na przestrzeni lat ruch kibucowy stworzył dobrze prosperującą gospodarkę, początkowo przede Dzisiejsze kibuce są wynikiem wysiłku trzech po- wszystkim opartą na rolnictwie, później wzmoc- koleń. Założyciele, powodowani mocnymi prze- nioną działalnością o charakterze przemysłowym konaniami i silną ideologią, zbudowali unikalną i usługowym. Członkowie ruchu kibucowego ak- wspólnotę spółdzielczą. Ich dzieci, urodzone w tak tywnie uczestniczyli w zakładaniu i budowie pań- skonstruowanej rzeczywistości społecznej, ciężko stwa. pracowały, by wzmocnić podstawy ekonomicz- ne, społeczne i samorządowe tej wspólnoty. Naj- Przed powstaniem państwa i w pierwszych latach młodsze pokolenie, które dorastało w ugruntowa- formowania się państwowości Izraela kibuce wzięły nym środowisku musi się zmierzyć z wyzwaniami na siebie zadania przypisane centralnym organom współczesności. Wiele uwagi poświęca się kwestii państwa w zakresie osadnictwa, imigracji i obrony ewolucji wzajemnych zobowiązań między jednost- terytorialnej. Kiedy te funkcje przejął rząd, zmniej- ką i społecznością kibucu, oraz następstw, jakie dla szyło się wzajemne oddziaływanie ruchu kibucowe- społeczności będą miały postępujący rozwój tech- go i głównego nurtu izraelskiego społeczeństwa. nologii i komunikacji. Kiedyś kibuce znajdowały się w awangardzie rozwoju społecznego i instytucjonalnego. Od lat 70. Niektórzy obawiają się, że dostosowanie do zmie- znacznie jednak osłabła siła polityczna kibucników, niających okoliczności odsuwa kibuce niebezpiecz- która we wczesnych latach państwowości dawała nie daleko od ich pierwotnych zasad i wartości, inni im nadreprezentację polityczną. Jednak udział ki- są przekonani, że umiejętność adaptacji i szukania buców w wytwarzaniu produktu narodowego jest kompromisów jest kluczem do ich przetrwania. nadal znacząco większy niż wynikałoby to z ich populacji.

W ostatnich latach ruch kibucowy stał się bardziej introwertyczny, doceniając indywidualne osiągnię- cia i dobrobyt. W wielu kibucach zelżała surowa dyscyplina samowystarczalności ekonomicznej i zła- godzono zakaz wykorzystywania pracy najemnej, zatrudniając coraz większą liczbę opłacanych pra- 136 l Izrael w FAKTACH Ludzie l 137

Grupy mniejszościowe należą oni do wielu kościołów, większość jest zwią- zana z Kościołami Greckokatolickimi, Prawosławny- 1.8 mln ludzi, czyli prawie 24% populacji Izraela, mi lub Zachodnim Kościołem katolickim. nie jest Żydami. Chociaż określa się ich wspólnie jako arabskich obywateli Izraela, to w rzeczywistości Druzowie, których jest 122 tys., są to różne grupy, każda z wyraź- zamieszkują w 22 wioskach w pół- nie indywidualnymi cechami, choć nocnym Izraelu, tworząc odrębną przeważnie posługują się językiem grupę wyznaniową, etniczną, kul- arabskim. turową i społeczną. Posługują się językiem arabskim. Ich religia jest Arabscy muzułmanie to ponad bardzo hermetyczna, Nowi wy- 1.2 mln ludzi, z których większość znawcy nie są przyjmowani. Jednym to sunnici, zamieszkujący głównie ze znanych elementów ich filozofii w małych miasteczkach i wsiach. jest takijja, która zobowiązuje do Ponad połowa mieszka w północ- kompletnej lojalności w stosunku nej części kraju. do rządu państwa na terenie które- go mieszkają. Druzyjska starszyzna w wiosce Stare Miasto w Jerozolimie: Beit Jann Via Dolorosa (Droga Krzyżowa) , również wyznający is- Beduini Ministerstwo Turystyki i suk (targ) w dzielnicy arabskiej. lam, należą do około 30 plemion, Społeczność czerkieska liczy 4000 Ministerstwo Turystyki głównie rozsianych na rozległych ludzi zamieszkujących dwie wioski terenach południa, choć część zana północy kraju. Choć to sunnici, mieszkuje także północ. Szacuje nie są Arabami, nie wywodzą się się, że jest ich około 250 tys. Kiedyś z tego samego kręgu kulturowego wędrowni pasterze, teraz przecho- co szeroka społeczność muzułmań- dzą stopniowo od społeczeństwa ska. Uczestniczą w życiu gospodar- plemiennego do osiadłego trybu czym i państwowym, zachowując życia i w coraz większym stopniu wyraźną odrębność etniczną. Nie wchodzą na izraelski rynek pracy asymilują się ani ze środowiskiem żydowskim, ani ze społecznością Około 123 tys. arabskich chrze- muzułmańską. ścijan żyje głównie w miastach, Ministerstwo Turystyki Beduini w Dolinie Araba szczególnie w Nazarecie, Szfar’a- Ministerstwo Turystyki mie i Hajfie. Chociaż teoretycznie 138 l Izrael w FAKTACH Ludzie l 139

Życie arabskiej społeczności Dawne zwyczaje są ciągle częścią codziennego Kierunki ruchów migracyjnych życia, jednak stopniowe osłabienie plemiennej i pa- ludności arabskiej ulegały waha- triarchalnej władzy, obowiązkowa edukacja oraz niom na skutek zmieniającej się udział w demokratycznym życiu kraju coraz szybciej sytuacji gospodarczej. Pod koniec wpływają na zmianę tradycyjnego światopoglądu XIX wieku, kiedy żydowska emigra- i stylu życia. Równocześnie status arabskich kobiet cja pobudziła wzrost gospodarczy, w Izraelu został znacząco zliberalizowany przez wielu Arabów przyciągnęły do re- prawo gwarantujące równe prawa dla kobiet, zaka- gionu możliwości znalezienia za- zujące poligamii i małżeństw dzieci. trudnienia, wyższe dniówki i lepsze warunki życia. Polityczne zaangażowanie społeczności arabskiej Arabski ośrodek gminny manifestuje się udziałem w wyborach powszech- dzięki uprzejmości Fundacji Jerozolimskiej/ M. Lauber Większość populacji izraelskich nych i samorządowych. Arabscy obywatele zajmują Arabów zamieszkuje albo w jed- się sprawami politycznymi i zarządzaniem w ramach norodnych etnicznie miastach i wioskach w Galilei, własnych samorządów. Poprzez wybranych przedsta- włączając miasto Nazaret, w rejonie między Haderą wicieli w Knesecie (parlamencie Izraela) ich interesy i Petah Tikwą oraz na pustyni Negew, lub w mie- są reprezentowane na krajowej arenie politycznej co szanych ośrodkach miejskich takich jak Jerozolima, daje im możliwość dbania o przywileje grup mniej- Akka, Hajfa, Lod i Ramla oraz Jafa. szościowych i udział w systemie opieki społecznej.

Społeczność arabska w Izraelu to klasa robotni- Od powstania Izraela (1948 r.) obywatele arabscy cza w państwie opartym na klasie średniej, pery- są zwolnieni z obowiązkowej służby wojskowej w Si- feryjna grupa w wysoce scentralizowanym kraju łach Obronnych Izraela (Cahal) ze względu na ich i mniejszościowa grupa językowa wśród większości rodzinne, religijne i kulturowe powiązania ze świa- posługującej się hebrajskim. Z zasady nie poddająca tem arabskim (który wystawiał Izrael na częste ataki), się asymilacji, wyraźnie odrębna tożsamość tej spo- z uwagi na obawę ewentualnej podwójnej lojalności. łeczności jest wspierana poprzez używanie arab- Z drugiej strony wspierana jest dobrowolna służba skiego jako drugiego oficjalnego języka w Izraelu, wojskowa i co roku niektórzy członkowie społecz- odrębny system szkolny dla Arabów i Druzów, arab- ności arabskiej korzystają z takiej możliwości. Od skie massmedia, literaturę, teatr, oraz utrzymywanie 1957 roku, na żądanie starszyzny, służba wojskowa niezawisłych sądów wyznaniowych, które orzekają jest obowiązkowa dla druzyjskich i czerkieskich męż- w sprawach z zakresu stanu cywilnego. czyzn. Stale rośnie również liczba beduinów zaciąga- jących się na służbę zawodową w armii. 140 l Izrael w FAKTACH Ludzie l 141

Rozwój stosunków między gru- Różnorodność i podziały: jako społeczeństwo multietniczne, pami izraelskich Arabów i Żydów wielokulturowe, wieloreligijne i wielojęzykowe, społeczeństwo jest utrudniony przez głęboko za- izraelskie stosuje wiele nieformalnych modeli podziałów. Chociaż korzenione sprzeczności w ramach nie ma oficjalnej polityki rozdziału, poszczególne grupy społecz- doktryny religijnej, wartości i prze- ne izolują się i podtrzymują swoją odrębność kulturową, religijną, konań politycznych. Mimo że te ideologiczną, i/lub etniczną. dwie samoizolujące się wspólnoty Społeczeństwo, pomimo sporej liczby podziałów i nierówności funkcjonują raczej obok siebie, społecznych oraz mocno podgrzewanej bieżącą polityką atmosfe- przez lata nauczyły się akceptować ry, jest jednak stosunkowo zrównoważone i stabilne. Niewielki, wzajemnie, zarówno dostrzegając pomimo stale obecnego potencjału wybuchu niepokojów spo- własną wyjątkowość jak i uznając dążenia każdej ze stron. Arabsko-żydowskie łecznych, poziom konfliktów społecznych pomiędzy różnymi gru- przedszkole w Jerozolimie. pami jest zasługą systemu sądowego i politycznego kraju, cha- YMCA rakteryzującego się poważnym traktowaniem równości wobec Dzięki uprzejmości Fundacji Jerozolimskiej. S. Sabella prawa i w kwestiach obywatelskich. Jak widać, Izrael jest raczej mozaiką różniących się społeczności, współżyjących w ramach demokratycznego państwa, niż asymilu- jącym wielokulturowym tyglem.

Relacje arabsko-żydowskie Obywatele arabscy, którzy stanowią ponad jedną szóstą populacji Izraela, funkcjonują na marginesie konfliktu dwóch światów – Żydów i Palestyńczyków. Są częścią ludów arabskich ze względu na kulturę i tożsamość, lecz mimo, że kwestionują określenie Izraela jak państwa żydowskiego, wiążą swoją przy- szłość z tym krajem. Z biegiem lat przyjęli hebrajski jako drugi język, a izraelska kultura stała się dodat- kowym elementem ich życia. Jednocześnie walczą o uzyskanie wyższego stopnia partycypacji w życiu społecznym, większej integracji gospodarczej i ko- rzyści dla swoich miast i wsi. 142 l Izrael w FAKTACH Ludzie l 143

Wolność religijna Meczet: muzułmanie zanoszą modlitwy pięć razy dziennie, kobiety i mężczyźni oddzielnie. Przed wej- Deklaracja Niepodległości Państwa Izrael (1948 r.) ściem zdejmuje się buty i dokonuje rytualnego obmy- gwarantuje wszystkim obywatelom wolność wyzna- cia. Muzułmanie modlą się z twarzami zwróconymi nia. Każda wspólnota religijna ma praw- ku Mekce w Arabii Saudyjskiej. Kierunek ten wskazu- ną i faktyczną wolność praktykowania, je mihrab (nisza) w ścianie meczetu. Nabożeństwa są obchodzenia świąt i cotygodniowego prowadzone przez imama, muzułmańskiego prze- dnia odpoczynku, oraz do decydowa- wodniczącego modlitw. Zazwyczaj w piątek, który nia w sprawach dotyczących jej samej. według tradycji jest islamskim dniem odpoczynku, Każda ma swoją własną radę i sąd re- wygłaszane jest publiczne kazanie dla wiernych. ligijny, uznany przez prawo narodowe, z jurysdykcją w sprawach religii i stanu Kościół: forma i częstotliwość chrześcijańskich cywilnego, takich jak śluby i rozwody. mszy różni się w zależności od wyznania, ale wszyst- Każda grupa religijna ma swoje własne kie obchodzą niedzielę jako dzień odpoczynku, ze miejsca modlitwy, z utrwalonymi trady- specjalnymi rytuałami. Nabożeństwa są prowadzo- cją rytuałami i charakterystycznymi, po- ne przez księdza lub duchownego. Kobiety i męż- wielanymi przez stulecia cechami archi- czyźni modlą się razem. Mszom często towarzyszą tektonicznymi. muzyka i śpiewy chóralne. Tradycyjnie kościoły budowane są na planie krzyża. Synagoga: według tradycji ortodoksyjnej do modlitwy potrzebny jest minian (kworum 10 doro- Święte miejsca słych mężczyzn, powyżej 13 roku życia). Modlitwy Każde miejsce kultu i świątynia odbywają się trzy razy dziennie. Mężczyźni i kobie- znajduje się pod opieką właściwej ty zazwyczaj siedzą osobno, z nakrytymi głowami. władzy religijnej, zaś swoboda do- Nabożeństwa mogą być prowadzone przez rabina, stępu i kultu religijnego jest gwa- kantora lub członka wspólnoty. Rabbi nie jest kapła- rantowane przez prawo. nem, czy pośrednikiem z Bogiem, ale nauczycielem. Najważniejsze miejsca święte to: Centralnym punktem każdej synagogi jest Arka Przy- mierza, zawierająca zwoje Tory, skierowana w stro- Dla Żydów: Kotel (Ściana Pła- nę Wzgórza Świątynnego w Jerozolimie. Przez cały czu) w Jerozolimie, ostatni zacho- rok co tydzień czytany jest kolejny fragment Tory. wany fragment Muru świątynnego Nabożeństwa są szczególnie uroczyste w szabat z czasów Drugiej Świątyni, Grób (sobota, żydowski dzień odpoczynku) i w święta. Racheli w pobliżu Betlejem, Grota I. Sztulman 144 l Izrael w FAKTACH Ludzie l 145

Makpela w okolicach Hebronu – ja- Dla bahaitów (niezależna reli- skinia będąca miejscem pochówku gia światowa, ustanowiona w Per- patriarchów, Grób Majmonidesa sji w połowie XIX wieku): Światowe w Tyberiadzie i Rabina Szymona Bar centrum Bahaizmu, Mauzoleum Johaja w Meron. Baba w Hajfie, Mauzoleum Baha- ’u’llaha, proroka założyciela Baha- izmu, w pobliżu Akki. Dla muzułmanów: Al-Haram al-Szarif w Jerozolimie – kompleks zabudowań na Wzgórzu Świątyn- nym, na który składają się Meczet Jerozolima: Kopuła na skale. Al-Aksa i Kopuła na Skale, Makpe- Ministerstwo Turystyki la, Meczet al-Dżazzara w Akce.

Dla chrześcijan: Via Dolorosa Hajfa: bahaistyczne ogrody (Droga Krzyżowa), Wieczernik, Ba- i mauzoleum Baba zylika Grobu Pańskiego i inne miej- Ministerstwo Turystyki sca związane z pasją i ukrzyżowa- niem Jezusa w Jerozolimie, Bazylika Narodzenia Pańskiego w Betlejem, Kościół Zwiastowania w Nazaret, Góra Błogosławieństw i Kafarnaum nad Jeziorem Tyberiadzkim.

Góra Błogosławieństw: kościół Dla Druzów: Nebi Szueib (grób z zewnątrz, według tradycji miejsce wygłoszenia kazania na górze Jethro, teścia Mojżesza) niedaleko Ministerstwo Turystyki Rogów Hittinu w Galilei. Zdrowie i opieka społeczna

Opieka zdrowotna 150

Badania medyczne 156

Działania poza granicami kraju 158

Pomoc społeczna 159

Ubezpieczenie społeczne 162

Wolontariat 163 Zdrowie i opieka społeczna Izrael dysponuje najwyższej jakości zasobami i za- pleczem badawczym, nowoczesną infrastrukturą szpitalną, i imponującą liczbą zarówno lekarzy ogólnych jak i specjalistów w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Wysoki standard jakości usług medycznych ma odzwierciedlenie w niskim współczyn- niku śmiertelności niemowląt (4,7 na 1000 żywych urodzeń), oraz w godnym pozazdroszczenia wskaź- niku oczekiwanej dalszej długości trwania życia (82,5 lat dla kobiet, 78,8 dla mężczyzn). Opieka zdrowotna dla wszystkich, od niemowlęctwa do starości, jest zagwarantowana prawnie, a porów- nanie wydatków na zdrowie w Izraelu i innych krajach rozwiniętych wypada na korzyść Izraela.

Wszyscy synowie Izraela są współodpowiedzialni jeden za drugiego Talmud Babiloński, szawuot 39a 150 l Izrael w FAKTACH ZDROWIE I OPIEKA SPOŁECZNA l 151

Opieka zdrowotna Kliniki te, znane z ofiarnej pracy w trudnych wa- Podstawy systemu ochrony zdrowia, włączając runkach, z czasem rozrosły się i zostały szpitalami: w to system opieki profilaktycznej, diagnostycznej Bikur Cholim (zał. 1843 r.), Misgav Ladach (zał. i leczenia, zostały położone jeszcze w okresie przed 1888 r.) oraz Shaare Zedek (zał. 1902 r.) funkcjonu- ogłoszeniem niepodległości, przez społeczność ży- ją do dziś oferując najnowocześniejszą technolo- dowską oraz brytyjskie władze mandatowe, które gię medyczną i usługi zgodne z najnowszymi wy- administrowały krajem między 1918 i 1948 rokiem. nikami badań. Uniwersyteckie Centrum Medyczne w Jerozolimie – Hadassa, składające się z wydzia- Dzięki temu, kiedy powstało Państwo Izrael, in- łów medycznego, pielęgniarskiego, farmaceutycz- frastruktura medyczna już funkcjonowała, szczepie- nego i dwóch nowoczesnych szpitali, wywodzi nia ochronne były standardową procedurą, istniały swój początek od dwóch pielęgniarek które ramy systemu umożliwiającego pracę nad polep- w 1913 roku zostały przysłane do Jerozolimy przez szeniem warunków środowiskowych. Mimo to amerykańską kobiecą organizację syjonistyczną – w początkowym okresie funkcjonowania państwa, Hadassa. służby medyczne musiały ponownie poświęcić uwagę problemom, które już zostały przezwycię- żone, żeby wyjść naprzeciw potrzebom zdrowot- Dbaniu o zdrowie populacji służy rozległa sieć nym setek tysięcy uchodźców z powojennej Europy medyczna, złożona ze szpitali, przychodni oraz i krajów arabskich. Cel ten został osiągnięty, dzięki centrów profilaktyki i rehabilitacji. Opieka szpi- intensywnemu wysiłkowi narodowemu obejmują- talna obejmuje wysokozaawansowane proce- cemu świadczenie specjalnych usług oraz szeroko dury medyczne, począwszy od in vitro, poprzez zakrojony plan edukacji zdrowotnej i profilaktyki. rezonans magnetyczny, skomplikowane operacje neurochirurgiczne, po przeszczepy szpiku i trans- Wieloletnia tradycja: W XIX wieku choroby takie plantacje. jak dezynteria, malaria, tyfus i jaglica szerzyły się w Ziemi Izraela, zacofanej i zaniedbanej części Im- Centra zdrowia matki i dziecka zapewniają opiekę perium Ottomańskiego. Żeby zapewnić szeroki za- kobietom w czasie ciąży i dzieciom w początkowym kres darmowej opieki medycznej najbiedniejszym okresie życia, oferują badania prenatalne, wczesne członkom społeczności żydowskiej zamieszkują- wykrywanie fizycznych i umysłowych niepełno- cym Stare Miasto w Jerozolimie, zakładano kliniki sprawności, szczepienia, bilanse zdrowia dziecka finansowane przez europejskie gminy żydowskie. i edukację medyczną. 152 l Izrael w FAKTACH ZDROWIE I OPIEKA SPOŁECZNA l 153

Zarządzanie i struktura Odpowiedzialność za opiekę zdrowotną spoczy- wa na Ministerstwie Zdrowia. Do jego zadań należy przygotowanie rozwiązań prawnych i nadzorowanie wprowadzania ich w życie, kontrolowanie standar- dów medycznych w całym kraju, kontrolowanie ja- kości leków i żywności, wydawanie licencji zawodowych, promocja badań z zakresu medycyny. Minister- stwo zajmuje się również oceną usług medycznych i nadzoruje planowanie i budowę nowych szpitali.

Pracownicy służby zdrowia Blisko 32 tys. lekarzy, 9000 dentystów i 6000 far- maceutów w Izraelu wykonuje swoją pracę w szpitalach, rejonowych przychodniach, lub prowadząc własną praktykę. Spośród 54 tys. pielęgniarek w kraju, około 72% stanowią pielęgniarki dyplomowane, pozostałe zdobyły swoje doświadczenie w praktyce.

Do pracy w służbie zdrowia przygotowują cztery szkoły medyczne, dwie stomatologiczne oraz 15 szkół pielęgniarskich, z czego siedem ma uprawnienia do nadawania stopni naukowych. Kursy dla

Czerwona Gwiazda Dawida, medyczne służby ratunkowe Izraela, odpowiadają za sieć punktów ambulatoryjnych, narodowy program krwiodawstwa, banki krwi, kursy pierwszej pomocy oraz publiczne karetki pogotowia, w tym mobilne jednostki intensywnej terapii. Organizację wspiera około 10000 wolontariuszy, często uczniów szkół średnich, którzy pomagają w 109 punk- tach ambulatoryjnych w całym kraju. Dzięki uprzejmości szpitala Shaare Zedek 154 l Izrael w FAKTACH ZDROWIE I OPIEKA SPOŁECZNA l 155

fizykoterapeutów, prowadzących terapię zajęciową, ich pracowników. Fundusze ubezpieczeniowe do- dietetyków, jak również laborantów i techników rtg, stają środki w zależności od liczby osób należących są prowadzone przez wiele różnych instytucji. do funduszu, z uwzględnieniem ich wieku, odległo- ści od domu do ośrodka zdrowia, oraz innych kryte- Ubezpieczenie społeczne riów ustalanych przez Ministerstwo Zdrowia. Ustawa o ubezpieczeniu społecznym stworzy- ła koszyk standardowych świadczeń medycznych, Problemy zdrowotne łącznie z leczeniem szpitalnym, przysługujących Problemy zdrowotne ludności w Izraelu są po- wszystkim mieszkańcom Izraela. Świadczenia me- dobne do tych dominujących w cywilizacji zachod- dyczne są finansowane przez cztery ogólnokrajowe niej. Narodowym priorytetem stały się badania nad fundusze ubezpieczeniowe, które są zobowiązane chorobami serca i nowotworami odpowiadającymi przyjmować zgłaszających się niezależnie od ich za ponad dwie trzecie wszystkich zgonów. Ważnym wieku i stanu zdrowia. zagadnieniem jest również opieka nad ludźmi stary- mi, problemy wynikające ze zmian środowiskowych Głównym źródłem finansowania jest składka i współczesnego stylu życia, oraz wypadki drogo- zdrowotna/podatek ubezpieczeniowy dochodzący we i w miejscu pracy. Szeroko popularyzowane są do 4,8% dochodu, pobierany przez Narodowy In- prozdrowotne programy edukacyjne mające na stytut Ubezpieczeń, oraz wpłaty od pracodawców, celu przypominanie o szkodliwości nałogu palenia, którzy partycypują w kosztach ubezpieczenia swo- pokazywanie szkodliwych efektów przejadania się i braku wysiłku fizycznego. Kampanie społeczne są również często przygotowywane po to by zwięk- Turystyka medyczna: Izrael szyć świadomość robotników i kierowców na temat stał się popularnym kierunkiem potencjalnych zagrożeń. dla pacjentów z całego świata cierpiących na takie choroby jak reumatyzm, łuszczyca i astma. Wielu korzysta ze specjalnych ku- racji w gorących źródłach w Tybe- riadzie, bogatych w minerały wodach Morza Martwego lub z suchego klimatu w Arad, nowozało-

A lbatross żonym mieście na pustyni Negew. 156 l Izrael w FAKTACH ZDROWIE I OPIEKA SPOŁECZNA l 157

Badania medyczne wane mikrokomputerami, niezbędne dla precyzyj- nej diagnostyki i efektywnego leczenia w najcięż- Rozbudowana infrastruktura badawcza w dzie- szych przypadkach. dzinie medycyny i medycyny ratunkowej oraz możli- wości bioinżynieryjne ułatwiają prowadzenie badań Izrael był pionierem w rozwoju i użyciu lasero- naukowych. wych narzędzi chirurgicznych, oraz różnorodnych elektronicznych urządzeń medycznych. Należą do Badania są prowadzone w szko- nich skomputeryzowane systemy monitorujące, łach medycznych, instytutach badaw- oraz inne systemy ratowania życia i uśmierzania czych i laboratoriach rządowych, bólu. oraz w departamentach badań i rozwoju należących do prywatnych firm farmaceutycznych, bioinżynieryjnych, produkujących sprzęt medyczny, lub zajmujących się przetwarzaniem żywności. Wysoki poziom tych krajowych placówek badawczych jest do- ceniany na całym świecie – utrzymu- Dzięki uprzejmości szpitala Shaare Zedek ją one wzajemne kontakty z najważ- niejszymi zagranicznymi ośrodkami badawczymi z dziedziny medycyny i nauk ścisłych. Izrael jest częstym gospodarzem licznych międzyna- rodowych konferencji medycznych.

Technologie medyczne Wyrafinowane technologie stały się integralną częścią nowoczesnych procesów diagnostycznych i leczenia. Ścisła współpraca między instytucjami badawczymi a przemysłem doprowadziła do nieby- wałego postępu w zakresie rozwoju specjalistycz- nego wyposażenia medycznego. Na cały świat są eksportowane produkowane w Izraelu tomografy komputerowe i zaawansowane urządzenia stero- 158 l Izrael w FAKTACH ZDROWIE I OPIEKA SPOŁECZNA l 159

Działania Pomoc społeczna

poza granicami kraju Wszechstronny system opieki społecznej w Izra- Przekonanie, że odpowiednia opieka medyczna elu oparty jest na legislacji, która zapewnia szeroki należy do zbioru uniwersalnych praw człowieka zakres pomocy na poziomie narodowym i wspólno- i jako taka przekracza granice polityczne i bariery ide- towym. Duża część dostępnych programów ma na ologiczne, sprawia, że izraelskie szpitale są otwarte celu troskę o starszych, wsparcie samotnych ro- dla wszystkich potrzebujących ich doświadczenia dziców, dzieci, młodzieży, zapobieganie i leczenie i wiedzy specjalistycznej. Od lat pacjenci z całego nadużywających substancji psychoaktywnych, oraz świata, również z krajów które nie utrzymują sto- pomoc dla nowych imigrantów. Programy popraw- sunków dyplomatycznych z Izraelem, przybywają tu cze obejmują struktury dozoru kuratorskiego, pro- na specjalistyczne leczenie. W wielu częściach Azji gramy wyrównawcze dla osób które nie ukończy- i Afryki izraelscy lekarze i pielęgniarki zapewniają ły szkoły, oraz pomoc, również mieszkaniową dla pomoc w leczeniu chorób, które zostały praktycz- młodzieży w trudnej sytuacji życiowej. Inną dzie- nie wyplenione w krajach rozwiniętych. Uczestniczą dziną działań są ośrodki rehabilitacyjne, schroniska, w programach wymiany, prowadzonych również warsztaty oraz punkty doradztwa zawodowego dla pod auspicjami WHO, dzieląc się swoim doświad- niewidomych i niepełnosprawnych fizycznie. Osoby czeniem z lokalnym personelem medycznym. Izra- z niepełnosprawnością umysłową znajdują opiekę elskie służby medyczne uczestniczą również w ak- dzięki różnorodnym programom opartym zarówno cjach pomocowych w rejonach katastrof. na systemie pobytu dziennego jak i opieki stałej.

Zarządzanie Zgodnie z Ustawą o opiece społecznej (1958 r.), we władzach miejskich i lokalnych istnieją departa- menty odpowiedzialne za opiekę społeczną. 75% środków budżetowych na ten cel pochodzi z bu- dżetu Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Fi- nansuje ono i zarządza instytucjami obejmującymi swoim zasięgiem cały kraj, takimi jak ośrodki adop- Wojskowa ekipa poszukiwawczo- cyjne, nadzór kuratorski i czy sieć domów mieszkal- ratunkowa w akcji nych dla niepełnosprawnych umysłowo. po trzęsieniu ziemi w Turcji Ministerstwo wytycza kierunki polityki, inicjuje GPO/ Y. Saar procesy legislacyjne, wciela w życie regulacje umoż- 160 l Izrael w FAKTACH ZDROWIE I OPIEKA SPOŁECZNA l 161

liwiające działanie opiece społecznej i nadzoruje stare lata. Stąd wielu starszych obywateli Izraela, działania oferowane przez organizacje publiczne z których 13% jest niepełnosprawnych, jest zależ- i prywatne. nych od swoich rodzin i opieki społecznej.

Personel opieki społecznej Zapewnianiem pomocy społecznej zajmują się Wydziały przygotowujące do pracy w opiece spo- jednostki władz lokalnych, pod kontrolą i nadzorem łecznej znajdują się na większości uniwersytetów. oraz w oparciu o plany Ministerstwa Pracy i Polityki Dają możliwość nauki zarówno w systemie studiów Socjalnej. Działania na poziomie lokalnym na rzecz magisterskich jak i doktoranckich, łączą teorię i ba- starszych mieszkańców kraju są skupione na utrzy- dania terenowe. Programy prowadzone przez rząd maniu ich samodzielności we własnych domach. zapewniają szkolenie dla opiekunów dziecięcych Służą temu: oszacowanie potrzeb przez pracownika i asystentów socjalnych, jak również doszkalanie socjalnego, pomoc rodzinom dbającym o starzeją- zawodowe w toku pracy. Gminni pracownicy spo- cą się osobę, kluby seniora, posiłki na kółkach – czyli łeczni są zatrudniani w wielu różnych miejscach – dostarczanie obiadów osobom samotnym, specjal- biurach pomocy społecznej, ośrodkach gminnych, ne osiedla założone z myślą o osobach starszych, centrach absorpcji imigrantów, domach matki system opieki dziennej, sprzęt medyczny, system z dzieckiem, szkołach, fabrykach, szpitalach. transportu. Nacisk kładzie się na pomoc grupom wysokiego ryzyka, na przykład ludziom samotnym, Starsi obywatele lub bez dochodów na odpowiednim poziomie. Opieka i pomoc ludziom starszym stała się głów- nym elementem izraelskiego systemu służby zdrowia i pomocy społecznej. O ile od czasów powstania państwa populacja zwiększyła się pięciokrot- nie, to liczba osób powyżej 65 roku życia wzrosła dziesięciokrotnie. Obecnie ludzie starsi stanowią prawie 10% 7 milionowej populacji Izraela. Wzrost ten w dużym stopniu jest wynikiem masowej imigracji ze szczególnym nasileniem w latach 50. i 90. XX wieku. Na ponad milion imigrantów przyby- łych z krajów byłego Związku Sowieckiego, ponad 12% miało 65 lat i więcej. Wielu nie miało czasu ani możliwości uczyć się hebrajskiego, znaleźć pracy, czy zadbać o swoją ekonomiczną przyszłość na 162 l Izrael w FAKTACH HISTORIA l 163

Ubezpieczenie społeczne Wolontariat

Ustawa o ubezpieczeniu społecz- Około 20 % populacji Izraela to aktywni wolonta- nym (1954 r.) przyznała obywa- riusze w 278 organizacjach publicznych, uzupełnia- telom szeroki zakres przywilejów, jących system ochrony zdrowia i opieki społecznej. które zapewnia Narodowy Instytut Stanowią oni personel pomocniczy w szpitalach Ubezpieczeń (NIU), samodzielne i pogotowiu, Gwardię Cywilną, ochotnicze jed- ciało funkcjonujące pod egidą Mini- nostki ratownicze. Wolontariusze wchodzą w skład sterstwa Pracy i Polityki Społecznej. grup zajmujących się walką z rozpowszechnionymi Jego działalność jest finansowana problemami społecznymi takimi jak nałogi, przemoc zarówno ze środków budżetowych, domowa i przemoc wobec dzieci, bezpieczeństwo jak i poprzez obowiązkowe składki drogowe, zachowanie środowiska naturalnego. Inni wpłacane przez pracowników, pra- koncentrują się na prawach imigrantów lub konsu- I. Sztulman codawców i samozatrudnionych. Rządowy system mentów, statusem kobiet i dobrobytem żołnierzy. emerytalno-rentowy jest realizowany przez NIU, przy dodatkowej pomocy rodzinom i jednostkom, których Różnorodne programy oferują możliwość pracy dochód jest niższy od ustalonego poziomu minimum. na rzecz Izraela wolontariuszom z innych krajów. Powszechny zasiłek na dziecko podnosi dochody ro- Z reguły są to programy krótkoterminowe. Wie- dzin, szczególnie tych z czwórką lub więcej dzieci. le osób przyjeżdża każdego lata by wziąć udział Poprawka do Ustawy o ubezpieczeniu społecznym w odkrywkowych badaniach archeologicznych, zagwarantowała długofalową pomoc seniorom za- pracować w kibucach, bądź szeroko pojętej opie- leżnym od dziennej opieki pielęgniarskiej, zarówno ce społecznej. Dla niektórych młodych niemieckich w domach, jak i w domach opieki. Narodowy Insty- wolontariuszy opiekowanie się seniorami i chorymi tut Ubezpieczeniowy zarządza również izraelskim w Izraelu jest pokutą za zbrodnie wojenne jakich programem ubezpieczeń zdrowotnych. dopuścił się nazistowski reżim wobec Żydów.

W stosunku do poprzednich pokoleń, znacznie zmienił się skład i charakter wolontariatu. Odkąd większość izraelskich kobiet pracuje, nie mają dużo wolnego czasu na poświęcenie się wolontariatowi. Z kolei wydłużenie średniej długości życia spowo- dowało pojawienie się rzeszy emerytów, zarówno kobiet jak i mężczyzn, dysponujących wolnym cza- 164 l Izrael w FAKTACH

sem, chętnych do pomocy w dziedzinach takich jak medycyna ratunkowa (Czerwona Gwiazda Dawida) Edukacja lub organizacjach ekologicznych. Studenci często w ramach wolontariatu prowadzą zajęcia wyrów- nawcze dla dzieci i nastolatków z problemami (mogą za to otrzymywać częściowe stypendium). Wysiłek wolontariuszy jest koordynowany przez Narodową Radę Wolontariatu w Izraelu, publiczną organizację typu non-profit, powstałą przy premie- Wyzwania 168 rze i afiliowaną przy międzynarodowych agencjach ds. wolontariatu. Edukacja przedszkolna 170

Kampanie społeczne organizowane przez grupy System szkolny 171 wolontariuszy, włączając w to telethony (wielogo- dzinne akcje charytatywne w telewizji), polegające Administrowanie i struktura 173 na zbieraniu pieniędzy na wybrany cel, są regularną i akceptowaną cechą życia społecznego w Izraelu. Szkolnictwo średnie 174

Szkolnictwo wyższe 177

Uniwersytety 179

College 182

Edukacja dorosłych 183 Dzięki uprzejmości Fundacji Jerozolimskiej/ S. Sabella

Edukacja Edukacja w Izraelu jest drogocennym dziedzictwem. Oparta na tradycji przekazywanej od wielu pokoleń, traktowana jako klucz do przyszłości, jest w dalszym ciągu fundamentalną wartością. System edukacyjny ma na celu wychowanie dzieci na odpowiedzialnych członków demokratycznego, pluralistycznego społe- czeństwa, w którym współżyją ludzie z różnych środo- wisk etnicznych, religijnych, kulturowych i politycznych. Wychowanie opiera się na wartościach żydow- skich, miłości do Ziemi, oraz zasadach wolności i tolerancji. Priorytetem jest wysoki poziom wiedzy, szcze- gólną wagę przykłada się do umiejętności z zakresu technologii i nauk ścis-łych, nieodzownych dla dalszego rozwoju kraju.

Świat cały oddechem dzieci w szkolnej izbie stoi. (Talmud babiloński: Szabat, 119b) 168 l Izrael w FAKTACH EdukacjA l 169

Wyzwania towanie pomocy do programu nauczania i krótko- terminowe kursy wyrównawcze dla nowych uczniów Kiedy powstało państwo Izrael (1948 r.), istniał z przedmiotów, których nie uczono w ich krajach po- już w pełni rozwinięty system edukacji, stworzony chodzenia, jak hebrajski, czy historia Żydów. Wpro- przez wspólnotę żydowską. Językiem wykładowym wadzono również kursy szkolące nauczycieli jak był hebrajski, odrodzony jako język codziennego radzić sobie z młodocianymi imigrantami. Doszkala- użycia pod koniec XIX wieku. jące kursy dla imigrujących nauczycieli ułatwiają ich zatrudnienie w placówkach szkolnych w Izraelu. Jednak, wkrótce po powstaniu państwa, system edukacyjny musiał się zmierzyć z ogromnym wy- W tym samym czasie Ministerstwo Edukacji anga- zwaniem jakim była konieczność integracji dużej ilo- żuje się w nieustanny proces dostosowywania progra- ści dzieci imigrantów z ponad 70 krajów. Niektóre mów edukacyjnych do współczesnych praktyk peda- z nich przybywały z rodzicami, inne zaś same – było gogicznych, takich jak popieranie równości płciowej, to spełnienie raison d’etre Izraela jako historycznej polepszanie statusu nauczycieli, rozszerzanie huma- ojczyzny Żydów. Po masowej imigracji lat 50., głów- nistycznego programu nauczania, oraz promowanie nie z powojennej Europy i krajów arabskich, w latach studiów technologicznych i nauk ścisłych. Głównymi 60. nastąpił znaczny napływ Żydów z Północnej Afry- celami przyświecającymi działaniom Ministerstwa jest ki. W latach 70. przybyła pierwsza znacząca grupa zapewnienie równych szans edukacyjnych wszystkim imigrantów żydowskich ze Związku Sowieckiego. Od dzieciom oraz zwiększenie liczby uczniów zdających początku lat 90., po upadku komunizmu, przybyło pomyślnie egzaminy wstępne na studia. stamtąd ponad milion Żydów, a dziesiątki tysięcy nadal przyjeżdża każdego roku. W dwóch potęż- 12% nych akcjach w 1984 i w 1991 roku do kraju została 10% sprowadzona prawie cała żydowska populacja Etio- pii. Przez lata w Izraelu osiedliło się też wielu Żydów 8% z państw obu Ameryk i innych krajów Zachodu. 6%

Oprócz konieczności sprostania nagłemu wzro- 4% stowi zapotrzebowania na sale lekcyjne i nauczycieli, 2% trzeba było opracować i wdrożyć skuteczne metody pomagające w aklimatyzacji młodych ludzi z wielu 0% 1990 1992 1994 1996 1998 2003 2004 środowisk w życie szkolne. Specjalnie zaprojektowane programy dla nowoprzybyłych obejmują przygo- Narodowe nakłady na edukację jako procent PKB 170 l Izrael w FAKTACH EdukacjA l 171

Edukacja przedszkolna System szkolny

Edukacja w Izraelu zaczyna się Obowiązek szkolny zaczyna się w bardzo wczesnym wieku, by umoż- w wieku 6 lat i trwa do 18 roku ży- liwić dzieciom jak najlepszy start, cia. Edukacja jest darmowa, zaczy- szczególnie jeśli chodzi o proces so- na się w szkole podstawowej (klasy cjalizacji i rozwoju językowego. 1–6), jest kontynuowana w gimnazjum (klasy 7–9) i w szkole średniej Wiele dwulatków i prawie (klasy 10–12). Około 9 % uczniów wszystkie trzy i czterolatki uczęsz- szkół ponadpodstawowych uczęsz- czają do jakiejś formy żłobka lub cza do szkół z internatem. przedszkola. Większość instytucji jest finansowana przez władze lo- Wielokulturowy charakter izra- dzięki uprzejmości Fundacji Prywatna szkoła ultraortodoksyjna Jerozolimskiej/ H. Mazor kalne, niektóre w ramach centrów elskiego społeczeństwa znajdu- opieki dziennej są prowadzone je odzwierciedlenie w systemie GPO/A. Ben Gwershom przez organizacje kobiece, istnieją oświatowym. Szkoły dzielą się na też ośrodki prywatne. cztery grupy – publiczne, do któ- Ministerstwo Edukacji przezna- rych uczęszcza większość uczniów, cza nadzwyczajne środki na eduka- publiczne szkoły religijne, które cję przedszkolną w rejonach zanie- kładą nacisk na żydowskie studia, dbanych. tradycję, obrządki, szkoły arabskie i druzyjskie, z nauczaniem Przedszkola dla pięciolatków są w języku arabskim i skupiające się darmowe i obowiązkowe. Program na arabskiej i druzyjskiej historii, ma na celu opanowanie podstawo- oraz szkoły prywatne prowadzo- wych umiejętności, włączając w to ne pod auspicjami organizacji reli- Muzeum Ziemi Biblijnej, Jerozolima ogólne pojęcia języka i liczb, rozwi- gijnych lub międzynarodowych. Szkoła arabska / dzięki uprzejmości Fundacji Jerozolimskiej/ S. Sabella janie zdolności poznawczych i kreatywnych, promowanie umiejętności społecznych. W ostatnich latach, w związku z rosnącym zainte- Programy nauczania wszystkich instytucji przedszkol- resowaniem rodziców kwestią edukacji ich dzieci, po- nych są nadzorowane przez Ministerstwo i zgodne wstały nowe szkoły, które odpowiadają na konkretne z jego wskazówkami, zapewniają solidne i mocne oczekiwania i są zgodne z poglądami i przekonaniami podstawy pod przyszłą naukę szkolną. określonych grup rodziców i wychowawców. 172 l Izrael w FAKTACH EdukacjA l 173

Program Administrowanie i struktura Większość godzin nauki szkolnej jest poświęco- nych programowi obowiązkowemu. Mimo że te- Ministerstwo Edukacji odpowiada za szkolne pro- matyka, która musi zostać przerobiona, jest jedno- gramy nauczania, kontroluje standardy edukacyjne lita dla całego systemu oświaty, każda szkoła może i sprawuje nadzór nad kadrą nauczycielską oraz bu- wybierać z szerokiego zakresu jednostek lekcyjnych dową szkół. Władze lokalne ponoszą odpowiedzial- i materiałów dydaktycznych, dostarczanych przez ność za utrzymanie szkół, zakup sprzętu i zaopa- Ministerstwo Edukacji. W ten sposób szkoły mogą trzenie. Kadra na poziomie przedszkoli i szkół pod- dopasowywać się do zdolności i specyfiki swoich stawowych jest zatrudniana przez Ministerstwo, uczniów. Mając na celu wzmocnienie poczucia zaś nauczyciele klas wyższych są zatrudniani przez przynależności uczniów do społeczeństwa w jakim władze lokalne. Dostają one środki na utrzymanie żyją, każdego roku, dogłębnie analizuje się wybrane szkół z budżetu Ministerstwa, w zależności od licz- zagadnienie o znaczeniu narodowym. Tematy doty- by uczęszczających do szkoły uczniów. Rząd i wła- czą wartości demokratycznych, języka hebrajskiego, dze lokalne pokrywają 80 % niezbędnych nakładów imigracji, Jerozolimy, pokoju i przemysłu. na edukację, reszta pochodzi z innych źródeł.

Nauka dla dzieci wyjątkowych Wybitnie uzdolnione dzieci, których osiągnięcia mieszczą się w gór- malne uczestnictwo w społecznym i zawodowym życiu ich wspól- nych 3 % wyników klasy i zdały testy kwalifikujące, biorą udział w pro- noty. Dlatego dla niektórych tworzone są specjalne ośrodki, podczas gramach wzbogacających. Mogą to być zarówno pełnowymiarowe gdy inne uczęszczają do normalnych szkół, gdzie mogą być przypi- specjalne szkoły, jak i zajęcia ponadprogramowe. Klasy dla dzieci sane do klas specjalnych, lub chodzić do zwykłych klas oraz na zaję- uzdolnionych są zróżnicowane w zależności od poziomu uczniów cia wyrównawcze. i nauki. Nacisk kładzie się nie tylko na przekazywanie wiedzy i zro- Dbaniem o dzieci specjalnej troski zajmuje się biały personel, psy- zumienie, ale również na wykorzystywanie idei zdobytych w innych chologowie, pracownicy społeczni, specjaliści od edukacji specjal- dyscyplinach. Dzieci w ramach takich programów uczą się samo- nej, jak również rodzina i różne społeczne grupy wsparcia. Specjal- dzielnie zdobywać wiedzę i posługiwać się nią. ny, powołany na mocy ustawy komitet, którego skład osobowy Dzieci z fizycznymi i umysłowymi niepełnosprawnościami, lub trud- wyznacza minister edukacji, decyduje o uprawnieniach upośledzo- nościami w nauce są, w zależności od stopnia upośledzenia, umiesz- nych dzieci do specjalnej edukacji, programów i ośrodków, które są czane w odpowiednich warunkach, które mają umożliwić im maksy- darmowe od lat 3 do 21. 174 l Izrael w FAKTACH EdukacjA l 175

Szkolnictwo średnie Obronne Izraela. Jesziwy – szkoły średnie, najczęściej z internatem, Większość szkół średnich oferuje ogólny profil osobne dla chłopców i dziewcząt, nauczania w naukach ścisłych i humanistycznych. uzupełniają świeckie programy na- Po otrzymaniu świadectwa maturalnego młodzież uczania o intensywne studia religij- może kontynuować naukę na wyższych uczelniach. ne i promują przestrzeganie tradycji i żydowskiego stylu życia. Liczne Niektóre szkoły średnie mają sprofilowany pro- szkoły ogólnokształcące oferują gram nauczania, który daje możliwość zdania ma- naukę rozmaitych zawodów, od tury i\lub otrzymania dyplomu zawodowego. Szko- księgowości po mechanikę, elek- ły techniczne przygotowują techników i inżynierów tronikę, hotelarstwo, grafikę użyt- na trzech poziomach. Dzięki temu niektórzy mogą kową i inne. Lekcja technologii w gimnazjum przygotowywać się do podjęcia nauki w szkołach GPO / A. Ohayon wyższych, inni uczą się by zdobyć dyplom zawo- dowy, inni zaś nabywają praktyczne umiejętności. Młodzież, która nie uczęszcza do żadnego z po- Szkoły rolnicze, głównie w okolicach mieszkalnych, wyższych typów szkół, musi na podstawie ustawy uzupełniają podstawowe kursy przedmiotami zwią- o praktykach/szkolnictwie zawodowym uczyć się zanymi z agronomią. Szkoły wojskowe szkolą przy- zawodu w jednej z uprawnionych szkół zawodo- szłych żołnierzy zawodowych i techników w wy- wych. Programy praktyk są opracowywane przez specjalizowanym zakresie wymaganym przez Siły Ministerstwo Przemysłu, Handlu i Pracy w szkołach

80% Telewizja Edukacyjna (ETV), jednostka w Ministerstwie Edu- 70% kacji produkująca i nadająca programy szkolne do użytku w klasach lekcyjnych oraz programy popularnonaukowe dla wszyst- 60% kich. ETV współpracuje również ze specjalistami ds. oświaty na 50% uniwersytetach i w seminariach nauczycielskich przy opracowy- 40% waniu nowych metod nauczania. Pomyślana by zapewniać edu- 30% kację każdemu, ETV kieruje swoje produkcje do ludzi w różnym Procent wieku. Nadaje programy rozwojowe dla dzieci w wieku przed- 17-latków 20% którzy szkolnym, rozrywkowe programy dla młodzieży, kursy oświatowe 10% przystąpili dla dorosłych, wiadomości dla wszystkich. do egzaminu 0% maturalnego 1991 1195 2003 2006 176 l Izrael w FAKTACH EdukacjA l 177

związanych z sieciami zawodowymi. Nauka trwa trzy Szkolnictwo wyższe do czterech lat, po dwóch latach nauki w klasach, przez następny rok lub dwa uczniowie trzy dni spę- Szkolnictwo wyższe odgrywa decydująca rolę dzają w szkole, zaś w pozostałe pracują. Wachlarz w gospodarczym i społecznym rozwoju kraju. Prawie zawodów jakich się uczą jest ogromny – od fryzjer- ćwierć wieku przed powstaniem państwa, otwarto stwa i gotowania po mechanikę i znajomość edytora Technion – Izraelski Instytut Technologiczny w Hajfie tekstu. (1924 r.). Miał on kształcić inżynierów i architektów. Uniwersytet Hebrajski został ufundowany (1925 r.) jako ośrodek szkolnictwa wyższego młodzieży w Ziemi Izraela, a także w celu przyciągnięcia stu- dentów i naukowców zza granicy. Kiedy Izrael osią- gnął niepodległość (1948 r.) na oba uniwersytety zapisało się około 1600 osób. W latach 2009–2010 ponad 280 tys. studentów uczestniczyło w zajęciach w szkołach wyższych w całym kraju. Spośród tej liczby 38 % uczęszcza na uniwersytety, 41 % zapisało się do college’ów, zaś 21 % bierze udział w kursach Uniwersytetu Otwartego.

Posiadając pełną swobodę administracyjną i aka- demicką, szkoły wyższe w Izraelu są dostępne dla wszystkich, którzy spełniają warunki akademickie. Nowi imigranci i uczniowie z brakiem wymaganych kwalifikacji mogą wziąć udział w specjalnych kursach przygotowawczych, które po pozytywnym ukończe- niu umożliwiają staranie się o przyjęcie na studia.

Rada szkolnictwa wyższego Jednostki szkolnictwa wyższego funkcjonują pod kontrolą Rady szkolnictwa wyższego, której prze- wodniczy minister edukacji, zasiadają zaś nauczyciele akademiccy, przedstawiciel studentów oraz community representatives. Rada ma uprawnienia 178 l Izrael w FAKTACH EdukacjA l 179

do nadawania stopni naukowych, doradzania rzą- Uniwersytety dowi w sprawie rozwoju i finansowania szkolnictwa wyższego i badań naukowych. Technion – Izraelski Instytut Technologiczny w Hajfie (zał. 1924 r.) wykształcił znaczną część inży- Komitet planowania i grantów, składający się nierów, architektów i urbanistów pracujących w kra- z czterech zasłużonych uczonych z różnych dzie- ju. W ostatnich dekadach utworzono wydział medy- dzin, oraz dwóch autorytetów z dziedziny bizne- cyny i biotechnologii. Technion jest centrum badaw- su i sektora przemysłowego, jest ciałem pośredni- czym w zakresie nauk ścisłych i inżynierii, co owocuje czącym między rządem a instytucjami szkolnictwa postępem w rozwoju przemysłowym kraju. wyższego w sprawach dotyczących finansowania, przesyłania propozycji budżetowych i rozdzielania Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie, (zał. przyznanych kwot. Fundusze publiczne/państwowe w 1925 r.) mieści wydziały, które obejmują pełen zapewniają 70 % budżetu szkół wyższych, 20 % zakres dziedzin akademickich, od historii sztuki do pochodzi z opłat za czesne, reszta z różnorodnych zoologii. Na uniwersytecie mieści się też Narodowa prywatnych źródeł finansowania. Komitet wspiera Biblioteka Izraela. Od początku działalności uniwersy- również współpracę między różnymi instytucjami. tetu naukowcy związani z Uniwersytetem Hebrajskim byli czynnie zaangażowani w każdy etap rozwoju Studenci narodowego Izraela. Tutejsze studia żydowskie mają Większość izraelskich studentów opinię najbardziej wszechstronnych na świecie.

rozpoczyna naukę w wieku 21 lat, dzięki uprzejmości po zakończeniu obowiązkowej Instytut Nauki Weizmanna (zał. 1934 r. w Re- Instytutu Nauki Weizmanna służby wojskowej trwającej trzy lata howot) początkowo utworzony pod nazwą Instytut dla mężczyzn i dwa lata dla kobiet. Sieffa, został powiększony w 1949 Aż do początku lat 60. studenci roku i nazwany na cześć dr. Chaima decydowali się studiować głównie Weizmanna, pierwszego prezydenta ze względu na potrzebę zdobycia Izraela i uznanego chemika. Dzisiaj wiedzy. W ostatnich latach są bar- jest znanym centrum badawczym dziej nastawieni na karierę, wiele dla doktorantów specjalizujących osób decyduje się na różnorodne się w fizyce, chemii, matematyce studia zawodowe. Obecnie ponad i nauce o żywych organizmach. połowa Izraelczyków w grupie wiekowej 20–24 lat, Ich opracowania są wykorzystywa- zapisuje się na zajęcia w jednej z instytucji pomatu- ne w projektach mających na celu ralnych lub szkolnictwa wyższego. przyspieszenie rozwoju przemysło- 180 l Izrael w FAKTACH EdukacjA l 181

wego i stworzenie nowych przedsiębiorstw opartych Uniwersytet Hajfy (zał. 1963 r.) jest centrum na wiedzy ścisłej. W ramach departamentu metodyki akademickim północnej części kraju, umożliwia nauk ścisłych, w instytucie przygotowuje się progra- szereg studiów interdyscyplinarnych. Centra mię- my nauczania dla szkół średnich. dzywydziałowe, instytuty i ogólny plan urbanistycz- ny uniwersytetu – to wszystko ułatwia podejście in- Uniwersytet Bar-Ilan terdyscyplinarne. Na uniwersytecie działa jednostka (zał. 1955 r. w Ramat Gan) jest miej- analizująca kibuce jako jednostki społeczne i eko- scem unikalnego podejścia do pro- nomiczne, oraz centrum poświęcone promocji zro- gramów dziedzictwa żydowskiego zumienia i współpracy pomiędzy Żydami i Arabami wzbogaconych o liberalną eduka- w Izraelu. cję w wielu dyscyplinach, szcze-

st y ki gólnie w naukach społecznych. Uniwersytet Ben Guriona na pustyni Ne- Mieszanie tradycji z nowoczesnymi gew (zał. 1967 r. w Beer Szewie) został założony technologiami jest znakiem rozpo- by służył mieszkańcom południowego Izraela, oraz znawczym uniwersytetu. Mieści on wspomagał rozwój społeczny i naukowy pustyn- instytuty badawcze fizyki, chemii nego regionu kraju. Uniwersytet wniósł znaczny Ministe r stwo Tury medycznej, matematyki, ekonomii, wkład w badania nad jałową ziemią w okolicy, zaś studiów strategicznych, psycholo- jego szkoła medyczna jest pionierem w dziedzinie gii rozwojowej, muzykologii, Biblii, Talmudu, prawa medycyny zorientowanej wspólnotowo. Na uniwer- żydowskiego i wiele innych. syteckim kampusie w kibucu Sde Boker mieści się centrum studiów nad historycznymi i politycznymi Uniwersytet Tel Awiwu (zał. 1956 r.) powstał aspektami życia i czasami Dawida Ben Guriona, z połączenia trzech funkcjonujących wcześniej in- pierwszego premiera Izraela. stytucji, aby wyjść naprzeciw potrzebie istnienia uniwersytetu w najgęściej zaludnionym rejonie Uniwersytet Otwarty (zał. 1974 r.) wzorowany kraju – okolicy Tel Awiwu. W chwili obecnej jest to na modelu brytyjskim, proponuje charakterystycz- największy uniwersytet w Izraelu, z szeroką ofertą ne, nietypowe możliwości uzyskania wyższego wy- edukacyjną jeśli chodzi o ilość dyscyplin, zarówno kształcenia na poziomie magisterskim. W tym celu w ramach nauk podstawowych jak i stosowanych. stosuje się elastyczne metody nauczania, oparte Na uniwersytecie mieszczą się też instytuty specja- w pierwszej kolejności na samodzielnym uczeniu lizujące się w studiach strategicznych, zarządzaniu się z podręczników, uzupełnione wyznaczanymi systemem zdrowia, prognozowaniu technologicz- zadaniami i regularnymi seminariami, po których nym, oraz studiach energetycznych. następują egzaminy końcowe. 182 l Izrael w FAKTACH EdukacjA l 183

College Edukacja dorosłych

Regionalne college proponują kursy akademickie. Ministerstwo Edukacji, oraz instytucje prywatne Ponieważ działają one pod auspicjami uniwersyte- i publiczne finansują szeroki zakres kursów nakiero- tów, możliwe staje się rozpoczęcie studiów nieda- wanych na spełnianie indywidualnych potrzeb po- leko domu i zakończenie ich na głównym kampusie cząwszy od nauki hebrajskiego, poprzez podwyż- uniwersyteckim. szanie umiejętności dydaktycznych do promowania dobrego funkcjonowania rodziny i poszerzania wie- Niektóre wyspecjalizowane instytuty prowadzą dzy ogólnej. Ministerstwo Edukacji zapewnia szko- zajęcia z różnych dziedzin sztuki, muzyki, tańca, lenia zawodowe dla dorosłych w wielu dziedzinach, mody, pielęgniarstwa, terapii rehabilitacyjnych, na- dostępne zarówno w dużych miastach jak i w mia- uczania, sportu. Prywatne college mają w swojej steczkach. ofercie cieszące się znacznym powodzeniem kursy z przedmiotów takich jak zarządzanie i administra- Nauka języka hebrajskiego na wielu poziomach, cja, prawo, komputery, ekonomia oraz pokrewne przy użyciu specjalnej metody „ulpan” pomaga tematy. W niektórych możliwe są dodatkowe ścież- imigrantom i przedstawicielom innych grup zinte- ki, które prowadzą do otrzymania certyfikatów lub grować się z głównym nurtem izraelskiego życia. dyplomów zawodowych z wielu różnych przedmio- Kształcenie uzupełniające pomyślane jako sposób tów, począwszy od technologii i rolnictwa po mar- redukcji edukacyjnych i kulturowych nierówności keting i hotelarstwo. wśród dorosłych, jest przystosowane do potrzeb dorosłych uczniów. Zawodowe kursy doskonalą- ce, w trybie dziennym i wieczorowym, są dostępne w ośrodkach prowadzonych wspólnie przez Mini- sterstwo Pracy i przedsiębiorstwa przemysłowe, oraz w instytucjach szkoleniowych. W całym kraju „uniwersytety ludowe” oferują setki zajęć edukacyjnych i warsztatów dla dorosłych, z przedmio- tów akademickich, oraz sztuk pięknych. Specjalne audycje radiowe dla imigrantów nadają programy z cyklu „uniwersytet na fali”. nauka i technologia

Początki 188

Profesjonalne kadry 190

Badania i rozwój 192 nauka i technologia Jak wiele innych niewielkich krajów, Izrael jasno określił swoje priorytety w dziedzinie nauki i technologii, aby wzmocnić swoją pozycję na global- nym rynku. Państwo wspiera powstawanie wzor- cowych ośrodków, skupionych wokół wybitnych naukowców, zachowujących jednocześnie wysoki poziom w wielu dziedzinach badań. W rozwoju technologii Izrael stawia na najwyższe wyniki poprzez koncentrację na wybranych polach.

Odsetek mieszkańców zaangażowanych w badania naukowe i techniczne, a także poziom wydatków na badania i rozwój w proporcji do produktu krajowego brutto (PKB) są jednymi z najwyższych na świecie.

Badania i osiągnięcia naukowe nie są już abstrakcyjnymi inte- lektualnymi poszukiwaniami (…), ale jednym z głównych aspektów (…) życia każdego cywilizowanego narodu. Dawid Ben Gurion, 1962 r. 188 l Izrael w FAKTACH nauka i technologia l 189

Początki w przemyśle zainicjowano w Laboratoriach Morza Martwego w latach 30., zaś badania podstawowe Historia badań naukowych w Izraelu ściśle łączy w nauce i technologii – na Uniwersytecie Hebraj- się z procesem powrotu Żydów do swej ojczyzny. skim (założonym w 1925 r.), w Izraelskim Instytucie Teodor Herzl (1860–1904), twórca politycznego Technologicznym Technion (zał. w 1925 r. w Haj- syjonizmu i aktywny promotor idei nowoczesnego fie) i Centrum Badawczym im. Daniela Sieffa (zał. żydowskiego państwa w Ziemi Izraela, widział je nie w 1934 r. w Rechowot), przemianowanym w 1949 tylko jako fizyczne schronienie, ale też centrum ży- roku na Instytut Naukowy Weizmanna. cia duchowego, kulturalnego i naukowego. Kiedy Izrael uzyskał w 1948 roku niepodległość, Chęć przekształcenia opustosza- infrastruktura naukowa i techniczna kraju była już łego i gnębionego przez choroby rozwinięta. Z początku skoncentrowano się na pro- regionu w nowoczesny kraj była jektach ważnych z punktu widzenia państwa, póź- głównym czynnikiem wpływającym niej stopniowo rozwijały się branże o bardziej komer- na późniejsze badania naukowe cyjnym charakterze. i rozwój technologii. Początki agro- nomii sięgają końca XIX stulecia, kiedy założono szkołę rolniczą Mi- kwe Israel (1870 r.). Stacja Agro- nomiczna, założona w Tel Awiwie w 1921 roku, przekształciła się Laboratoria FRUTAROM, 1946 r. w Organizację Badań Rolniczych, Rządowe Biuro Prasowe / H. Pinn najważniejszą izraelską instytu- cję w dziedzinie nauk rolniczych. Badania medyczne i epidemiologiczne rozpoczęły się jeszcze przed pierwszą wojną światową wraz z otwarciem Hebrajskiej Stacji Zdrowia, zaś nabra- ły impetu w połowie lat 20. wraz z utworzeniem Instytutu Mikrobiologii oraz wydziałów biochemii, bakteriologii i higieny na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. Dały one początek Centrum Medycz- nemu Hadassa, najważniejszemu obecnie ośrodko- wi badań medycznych w Izraelu. Prace rozwojowe 190 l Izrael w FAKTACH nauka i technologia l 191

Profesjonalne kadry jest Ada Yonath z Instytutu Naukowego Weizman- na, którą nagrodzono za jej prace nad rybosomami, Izraelskie osiągnięcia naukowo-techniczne to głów- jednymi z najbardziej skomplikowanych „maszyne- nie zasługa licznych wysoko wykwalifikowanych kadr. rii” w ludzkim ciele. Kiedy wraz z falą imigrantów ze Związku Sowieckiego na rynek pracy napłynęli liczni naukowcy, inżyniero- Wysoko zaawansowana jest także izraelska elek- wie i technicy, odsetek najwyższej klasy specjalistów tronika; firmy takie jak Elbit są liderami na przykład dynamicznie wzrósł. Ta grupa będzie wpływać na na- w dziedzinie pojazdów bezzałogowych. Innym ukowy i technologiczny rozwój Izraela przez najbliż- szybko rozwijającym się polem są elektroniczne sys- sze dziesięciolecia. temy bezpieczeństwa; kilkadziesiąt firm zajmuje się w Izraelu urządzeniami i oprogramowaniem poma- W ciągu ostatnich lat kilku izraelskim naukowcom gającym w wykrywaniu intruzów i innych zagrożeń. przyznano Nagrody Nobla. Najnowszą laureatką Najdynamiczniejszymi sektorami gospodarki hi- tech są branże związane z naukami biologiczny- mi: ponad 1000 firm eksportuje leki i urządzenia medyczne warte 6 mld dolarów rocznie. Jednym z bardziej znanych izraelskich wynalazków jest Pill- cam – opracowana przez Given Imaging połykalna kamera, która pozwala lekarzowi obejrzeć przewód pokarmowy pacjenta.

Potentat na rynku leków generycznych Teva ode- grał ważną rolę w obniżaniu cen wielu środków i opracował liczne nowe farmaceutyki, choćby sto- sowany w stwardnieniu rozsianym Copaxone. I. S zt u l m an 192 l Izrael w FAKTACH nauka i technologia l 193

Badania i rozwój Ponad 80% badań zakończonych publikacją – oraz niemal wszystkie badania podstawowe i kształcenie Badania naukowe prowadzone kadr – odbywa się w Izraelu na uniwersytetach. są w Izraelu przede wszystkim na Izraelska Fundacja na rzecz Nauki jest niezależną in- siedmiu uczelniach wyższych, kil- stytucją, która funkcjonuje jako podstawowe źródło kudziesięciu rządowych, w publicz- grantów na badania podstawowe. Dotacje Funda- nych instytutach badawczych oraz cji, powiązane z finansowaniem ze strony uczelni, w setkach firm sektora cywilnego wspierają ok. 1000 naukowców. Fundacja finansu- i militarnego. Ważne prace odby- je także projekty specjalne, takie jak udział Izraela wają się też w ośrodkach medycz- w budowie detektora ATLAS w Wielkim Zderzaczu nych i przedsiębiorstwach usług Hadronów w CERN. Chcąc podwyższyć jakość ba- publicznych – telekomunikacyj- dań klinicznych, Fundacja zainicjowała także nowa- I. S zt u l m an nych, energetycznych, zarządzania torski program grantów dla lekarzy-badaczy. zasobami wodnymi. Finansowaniem i koordynowaniem projektów zbyt Głównymi źródłami finansowa- dużych dla jednej instytucji zajmuje się TELEM – ochot- nia badań są instytucje rządowe nicze forum, w którego skład wchodzą czołowi na- i publiczne, dostarczające ponad ukowcy z Ministerstwa Przemysłu, Handlu i Pracy oraz połowę środków. Większość fun- Ministerstwa Nauki, przewodniczący Akademii Izrael- duszy na cele cywilne – relatywnie skiej oraz przedstawiciele Rady Szkolnictwa Wyższego, znacznie więcej niż w większości Ministerstwa Skarbu i innych instytucji. TELEM zaplano- krajów – przeznaczona jest na pro- wał, a tam, gdzie było to konieczne, także sfinansował, jekty o znaczeniu gospodarczym, wejście Izraela do unijnego Ramowego Programu Roz- I. S zt u l m an zwłaszcza w sektorze przemy- woju Badań, udział w Europejskim Ośrodku Synchro- słowym i rolnictwie, Ponad 40 % tronu Atomowego czy podjęcie inicjatywy Internet II. środków trafia do programów badawczych poprzez rządowe, krajowe i bilateralne fundusze grantowe, Jedną z miar skuteczności współpracy między a także poprzez indywidualne granty z Ogólnego uniwersytetami a biznesem może być duża liczba Funduszu Uniwersyteckiego, zarządzanego przez zgłaszanych przez uczelnie patentów. Radę Szkolnictwa Wyższego. Reszta funduszy przeznaczona jest na różne projekty z dziedziny ochrony Badania i rozwój na uniwersytetach zdrowia i pomocy społecznej. Podobnie jak na uczelniach całego świata, głów- nym celem badaczy na izraelskich uniwersytetach jest 194 l Izrael w FAKTACH nauka i technologia l 195

rozwój wiedzy naukowej. Głównym czynnikiem postępu technicznego w Izraelu. Instytut efektem tych prac są książki i arty- Naukowy Weizmanna był jedną z pierwszych insty- kuły dotyczące wszelkich dziedzin tucji na świecie, która powołała specjalną komórkę nauki. W Izraelu wydawana jest zajmującą się komercyjnym wykorzystaniem odkryć nieproporcjonalnie duża część (ok. (w 1958 r.). Dzisiaj podobne zespoły działają przy 1%) światowych publikacji nauko- każdym izraelskim uniwersytecie. Wielki komercyjny wych. Na wielu polach, na przykład sukces odniosły także pionierskie projekty umiesz- w chemii i informatyce, odgrywają czania bazujących na nauce parków przemysłowych one w kręgach naukowych szcze- w pobliżu kampusów. Uczelnie tworzą także firmy, gólnie istotną rolę. często z udziałem lokalnych i zagranicznych kon- cernów, nastawione na komercyjne wykorzystanie W stosunku do wielkości siły robo- konkretnych produktów opartych na wynikach ich czej Izrael ma znacznie więcej publi- badań.

i m. W eiz m ann A u kowego kujących badaczy z dziedziny biologii, inżynierii, nauk rolniczych i medycyny Na uniwersytetach funkcjonują interdyscyplinar- niż inne kraje. Niezwykle wysoki jest ne instytuty badawcze, specjalizujące się w dziedzi- także odsetek izraelskich publikacji, nach nauki i technologii istotnych dla gospodarki które powstały we współpracy z na- narodowej i służące jako centra nauk stosowanych ukowcami z innych państw. dla budownictwa, transportu i edukacji. Wielu uczonych pełni też rolę doradców do spraw tech- W celu integracji nauki izrael- nicznych, administracyjnych, finansowych czy za- D zi ę ki u p r ze jm oś c i I nst y t N a skiej z międzynarodowym środo- rządczych. wiskiem, uczeni zachęcani są do urlopów naukowych poza Izraelem oraz udziału Badania medyczne w zagranicznych podoktoranckich projektach ba- Izrael wniósł znaczący teoretyczny i praktyczny dawczych i konferencjach. Na poziomie rządowym, wkład w rewolucję biotechnologiczną. Zbudował uczelnianym i wydziałowym prowadzone są pro- także zaawansowaną infrastrukturę badań medycz- gramy współpracy i wymian z analogicznymi insty- nych, okołomedycznych i bioinżynieryjnych. Prace tucjami w innych państwach. Izrael często gości też z dziedziny biotechnologii, biomedycyny oraz kli- międzynarodowe konferencje naukowe. niczne stanowią ponad połowę wszystkich publikacji naukowych. Przemysł wykorzystuje ten potężny Równolegle do prowadzenia badań naukowych, zasób wiedzy, zwiększając inwestycje w branżę me- uniwersytety są także istotnym i innowacyjnym dyczną. 196 l Izrael w FAKTACH nauka i technologia l 197

Izraelscy naukowcy opracowali Badania przemysłowe w Izraelu, skoncentrowane metody produkcji ludzkiego hor- przede wszystkim na elektronice, są domeną kilku monu wzrostu i interferonu, białka dużych firm. Te bazujące na wiedzy przedsiębior- zwalczającego infekcje wirusowe. stwa stały się na przestrzeni lat głównymi praco- W Izraelu opracowano także Co- dawcami i eksporterami branży przemysłowej. paxone, skuteczny lek przeciwko stwardnieniu rozsianemu – od ba- Priorytetem izraelskiej strategii gospodarczej jest dań podstawowych do produkcji wspieranie rozwoju takich firm, zarówno dużych, przemysłowej. Inżynieria genetycz- jak i niewielkich. Rząd wspomaga badania prze- na pozwoliła opracować szeroki mysłowe w zakresie przewidzianym w ustawie wachlarz zestawów diagnostycz- o wsparciu dla badań i rozwoju. Realizacją zajmuje Skan CT nych opartych na przeciwciałach się dyrektor ds. nauki w ministerstwie Przemysłu, Za zgodą szpitala monoklonalnych i inne produkty mikrobiologiczne. Handlu i Pracy, który w 2000 roku sfinansował 1200 Shaare Zedek Międzynarodowo dystrybuowane są opracowane projektów. Produkty oparte na badaniach stanowią w Izraelu zaawansowane urządzenia diagnostyczne ponad połowę eksportu przemysłowego kraju (nie i lecznicze: tomografy komputerowe, systemy rezo- licząc diamentów). nansu magnetycznego, urządzenia USG, medyczne kamery scyntylacyjne i lasery chirurgiczne. Wśród Elektronika, do końca lat 60. ograniczona do izraelskich wynalazków jest także stopniowo uwal- urządzeń domowych, rozwinęła się znacząco za- niający się płynny polimer, który chroni przed po- równo w sektorze cywilnym, jak i wojskowym. Za- wstawaniem kamienia nazębnego, urządzenie do stosowania wyników badań w komunikacji obejmu- leczenia zarówno łagodnych, jak i złośliwych prze- ją urządzenia pozwalające digitalizować, obrabiać, rostów prostaty, użycie botuliny w leczeniu zeza przekazywać i ulepszać obrazy, dźwięk i dane: od oraz zamknięta w kapsule do połknięcia miniaturo- zaawansowanych central telefonicznych, przez sys- wa kamera, pozwalająca zdiagnozować schorzenia temy poczty głosowej, aż po szeroki wachlarz urzą- układu pokarmowego. dzeń sieciowych.

Badania przemysłowe Optyka, elektrooptyka i lasery błyskawicznie Cywilne nakłady na badania w sektorze prze- rozwijają się jako osobna branża przemysłu. Izrael mysłowym oraz liczba zaangażowanych w nie na- jest światowym liderem w dziedzinie światłowo- ukowców i inżynierów niepomiernie wzrosły w cią- dów, elektrooptycznych systemów kontroli układów gu ostatnich dwudziestu lat. scalonych, sprzętu noktowizyjnego i opartych na elektrooptyce systemów produkcji zrobotyzowanej. 198 l Izrael w FAKTACH nauka i technologia l 199

Produkty komputerowe, zwłaszcza urządzenia umieścił na orbicie kilka satelitów, opracowanych peryferyjne i oprogramowanie, są w Izraelu zarów- i wyprodukowanych w kraju. Izrael rozwija także, no opracowywane, jak i produkowane. W branży produkuje i eksportuje wiele powiązanych produk- drukarskiej i wydawniczej na świecie szeroko stosu- tów: wyświetlacze, komputery pokładowe, awioni- je się izraelskie stacje graficzne i systemy obrazowa- kę, symulatory lotu. Jest także światowym liderem nia. Zajęcia szkolne uatrakcyjniane są komputero- technologicznym i produkcyjnym w dziedzinie sa- wymi pomocami naukowymi, z których wiele trafia molotów bezzałogowych. też na eksport. Choć część izraelskiego oprogramowania powstała na potrzeby dużych komputerów Badania agronomiczne typu main frame, większość przeznaczona jest dla Sektor rolniczy jest niemal w ca- systemów średnich i małych, takich jak terminale łości oparty na badaniach na- biurowe. To w Izraelu opracowano mysz kompute- ukowych, w czym pomaga ścisła rową z trzema panelami dotykowymi, pozwalającą współpraca rolników i naukowców. niewidomym „czytać” tekst i grafikę na ekranie. Wyniki testów laboratoryjnych są szybko przekształcane w badania Robotyka, stawiająca pierwsze kroki w późnych na polach eksperymentalnych, zaś latach 70., produkuje urządzenia wykonujące naj- problemy trafiają do rozwiązania różniejsze zadania – szlifowanie bezpośrednio do naukowców. Pra- diamentów, spawanie, pakowanie, ce agronomiczne prowadzone są prace budowlane i inne. Prowadzi przede wszystkim przez Organi- się badania nad zastosowaniem zację Badań Rolniczych, działającą Naukowiec w Centrum Badań Rolniczych im. Volcaniego w robotach systemów sztucznej in- w ramach Ministerstwa Rolnictwa. Biuro Prasowe Rządu / A. Ohayon teligencji. Większość instytutów zajmujących się badaniami rolniczymi utrzymuje bliskie kontakty Aeronautyka, ściśle związana z FAO, Organizacją ONZ ds. Żywności i Rolnictwa, co z wojskiem, przyniosła wiele odkryć, pozwala na stałą wymianę wiedzy z innymi krajami. które miały także zastosowanie cywilne. Pierwszym produkowanym Izraelskie krowy dają statystycznie najwięcej mle-

Płk. Ilan Ramon (pierwszy z prawej) – w Izraelu samolotem pasażerskim ka na świecie. Przeciętna mleczność wzrosła z 6300 pierwszy izraelski astronauta. jest Arava, zaś Westwind to luksu- litrów rocznie w 1970 roku do ponad 10 000 litrów Zginął wraz z sześciorgiem sowy prywatny odrzutowiec. Izrael- obecnie – dzięki naukowym metodom rozrodu amerykańskich kolegów w katastrofie promu Columbia. ski Przemysł Lotniczy we współpra- i testom genetycznym prowadzonym w Instytucie NASA zdjęcie nr MSFC-0300309 cy z Izraelską Agencją Kosmiczną im. Volcaniego. Zbierając nasienie i komórki jajowe 200 l Izrael w FAKTACH nauka i technologia l 201

krów najlepszych linii hodowlanych Izrael nie tylko Opracowano i zastosowano w praktyce także wiele podnosi jakość własnych hodowli, ale też dzieli się innowacyjnych narzędzi do orki, siewu, sadzenia, swoimi osiągnięciami z innymi państwami. zbiorów, sortowania i paczkowania.

Izraelscy agronomowie byli pionierami w mikro- Rolnictwo skorzystało także na badaniach nauko- nawadnianiu, biotechnologii rolniczej, solaryzacji wych z innych dziedzin – implementując zautoma- gleby i stałym wykorzystywaniu wody przemysłowej tyzowane hodowle tkanek roślinnych, biologiczne w rolnictwie. Osiągnięcia te miały swoje odzwiercie- środki owadobójcze, nasiona odporne na choroby dlenie w produktach komercyjnych: od genetycznie czy bionawozy. modyfikowanych nasion, przez biopestycydy, aż po światłodegradowalne plastiki i zarządzane kompu- Badania w energetyce terowo systemy nawadniania i nawożenia. Pozytywnym skutkiem braku konwencjonalnych źródeł energii w Izraelu był intensywny rozwój alter- Potrzeba optymalnego wykorzystania skąpych natywnych technologii: słonecznych, termalnych czy zasobów wody, nieurodzajnej ziemi i ograniczonej wiatrowych. Izrael jest światowym liderem w dziedzi- siły roboczej zainicjowała rewolucję w metodach nie wykorzystania energii słonecznej – na przykład do uprawy. Poszukiwania sposobów na oszczędzanie podgrzewania wody w gospodar- wody doprowadziły do powstania komputerowych stwach domowych. Zaprojektowa- systemów nawadniania, między innymi technikami no między innymi nowy rodzaj wy- mikroirygacji, kiedy woda kierowana jest bezpo- soko wydajnego odbiornika, który średnio do strefy korzeniowej. Z metody tej ko- zwiększy skalę wykorzystania energii rzystają teraz rolnicy na całym świecie. Obiecujące słonecznej także w przemyśle. efekty dały też eksperymenty z elektromagnetycz- ną obróbką wody dla poprawy zdrowia zwierząt Na polu wykorzystywania energii i zwiększenia plonów. wiatru ważnym wynalazkiem było skonstruowanie turbiny z elastycz- Zaprojektowane i wyprodukowane w Izraelu nym, nadmuchiwanym śmigłem. komputery są szeroko stosowane do kierowania Opracowano także technologię Pole zwierciadeł w Instytucie pracami na farmach: dozują nawozy w zależności przechwytywania i magazynowania Weizmanna od zmiennych środowiskowych, przygotowują pa- energii słonecznej za pomocą zbior- Dzięki uprzejmości Instytutu sze o optymalnych proporcjach kosztów do efek- ników z zasoloną i zmineralizowaną Naukowego im. Weizmanna tów hodowlanych czy utrzymują właściwą tempe- wodą. Trwają testy elektrowni geo- raturę i wilgotność w pomieszczeniach dla drobiu. termalnych, które pobierają ciepło 202 l Izrael w FAKTACH

z głębi Ziemi i wytwarzają parę, która napędza turbiny. Zespół naukowców z Technionu pracuje nad Gospodarka wykorzystaniem suchego powietrza i wody (nawet słonej lub brachicznej) do produkcji energii za po- mocą wysokich na 1000 metrów kominów.

Wyzwania i osiągnięcia 210

Najważniejsze reformy 213

„Cud gospodarczy” 217

Panorama gospodarki kraju 219

Gospodarka dziś 223

Sektory gospodarki 233 gospodarka Izrael od 2003 roku kontynuuje proces odbudowy i wzmacniania gospodarki po kryzysie, który wstrząsnął nią dwa lata wcześniej po wielu latach utrzymywania się jednej z najszybszych stóp wzrostu PKB na świecie. W roku 2006 produkt krajowy wzrósł o 5,1% pomimo drugiej wojny libańskiej, która tymczasowo zmniejszyła produkt narodowy brutto (PNB) o 0,7 punktu procentowego. Szybki powrót na ścieżkę rozwoju był zasługą sektora prywatnego, który urósł o 6,4%. Dzięki temu w 2006 roku PKB na głowę mieszkańca wyniósł 20 138 dolarów.

Kto ziemię uprawia, ma dosyć chleba! (…). (Księga przysłów 12, 11) 206 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 207

W latach 2006–2007 Izrael realizował założo- dzenia państwo było wtedy najsilniejsze od chwili ne cele makroekonomiczne: bardzo niski, czasem powstania. Okiełznano deficyt budżetowy i znacznie wręcz ujemny poziom inflacji, niski deficyt budżeto- ograniczono dług publiczny, przede wszystkim dzięki wy i ograniczony wzrost wydatków budżetowych. radykalnym cięciom wydatków i zwiększeniu wpły- Jednocześnie udało się przyciągnąć wielu zagra- wów podatkowych. Izrael pozostawał atrakcyjnym nicznych inwestorów, znacznie rozwinąć eksport miejscem dla inwestycji zagranicznych i po raz pierw- i po raz pierwszy osiągnąć dodatni bilans handlo- szy w swej historii uzyskał dodatni bilans handlowy. wy. Takie trendy utrzymywały się w pierwszej poło- wie 2007 roku, zaś prognozy mówiły o utrzymaniu Kryzys mógł przynieść kres tym wspaniałym cza- tempa wzrostu przy zerowej inflacji, niskim deficy- som, ale izraelski wzrost gospodarczy okazał się na cie budżetowym i stabilnością w każdym aspekcie. tyle trwały, że przetrwał skutki finansowej zapaści 2008 roku. Pod koniec 2008 roku, kiedy globalni finanso- wi giganci zachwiali się, a rynki na całym świecie Izrael radzi sobie z recesją znalazły się na krawędzi katastrofy, nikt nie potrafił Wskazuje się na trzy przyczyny siły izraelskiej go- przewidzieć, jaki będzie los kruchej, opartej na eks- spodarki w obliczu tak poważnych wyzwań. porcie gospodarki izraelskiej. Z czasem okazało się jednak, że gospodarcza siła Izraela nie wynika tylko Pierwsza to konserwatywny sektor bankowy. Roz- z rozwoju podczas lat dobrej koniunktury, ale także budowana regulacja i niewielkie tradycje bankowe z odporności na niesprzyjające warunki. sprawiły, że izraelskie banki trzymały się z dala od ryzykownych instrumentów, które okazały się ka- Teraz, kiedy globalna gospodarka powoli wychodzi tastrofalne dla banków w uSA i Wielkiej Brytanii. z kryzysu, Izrael szybko odzyskał impet. Najszybciej Co więcej, kiedy inwestorzy zrobili się nerwowi, po- można to było zaobserwować na giełdzie, która dy- czucie bezpieczeństwa dała im wysoka kapitalizacja namiką wzrostu przebiła w 2009 roku wszystkie za- banków w Izraelu. chodnie rynki kapitałowe. Kolejnymi sygnałami były zaś wzrost eksportu, malejące bezrobocie i trwały Druga przyczyna to elastyczność rynku pracy poziom konsumpcji. w obliczu nowej rzeczywistości. Najważniejsi gra- cze, łącznie z Histadrutem (największą centralą Dobra sytuacja w przededniu kryzysu związkową Izraela), zrozumieli sens krótkotermi- Kiedy w 2008 r. skutki kryzysu finansowego prze- nowych obniżek płac na wczesnym etapie kryzysu. toczyły się przez gospodarki świata, Izrael był dobrze Wraz z rozwojem sytuacji na świecie zwiększało się przygotowany. Z makroekonomicznego punktu wi- też bezrobocie. 208 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 209

utrzymania stabilnego PKB i pozwoliło izraelskiej go- OECD spodarce przetrwać kryzys. Gdy świat w 2009 roku Dzień 10 maja 2010 r. stanie się ważną datą w historii gospodar- zaczął wychodzić z kryzysu, krajowe wydatki zarów- czej Izraela. Po latach zmagań z różnego rodzaju zagrożeniami no na dobra trwałe, jak i nietrwałe szybko wzrosły, i wyzwaniami, Izrael dołączył wreszcie do grona najbardziej roz- dodatkowo pomagając w normalizacji. winiętych gospodarek świata – stał się członkiem Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Długofalowy potencjał Przystąpienie do organizacji będzie miało bardzo poważne skutki, Izraelski „cud gospodarczy” to znacznie więcej Izrael zaczną bowiem obowiązywać regulacje, dotyczące wszel- niż recesja i wyjście z niej – to historia gospodarki kich dziedzin – od ochrony środowiska do systemu emerytalnego. zbudowanej od zera, która przeżyła liczne kryzysy Proces akcesyjny wywołał w Izraelu liczne zmiany, konieczne i poważne niedobory, aby wreszcie stać się odno- w nowoczesnej gospodarce: redukcję długu publicznego, prowa- szącym sukcesy państwem wolnorynkowym, które- dzenie zdyscyplinowanej polityki fiskalnej i rozwojowej, obniże- go obywatele cieszą się wysokim poziomem życia. nie podatków i rozwój rynków kapitałowych. Wstąpienie do OECD da Izraelowi większy dostęp do niektórych Izrael, w 2010 roku liczący 7,5 mln mieszkań- funduszy inwestycyjnych, które określoną część środków muszą ców, został doceniony na świecie za swe wyjątkowe inwestować w krajach rozwiniętych. osiągnięcia w dziedzinie rolnictwa i agrotechnolo- Członkostwo w organizacji to jednak przede wszystkim wyraz gii, nawadniania, wykorzystania energii słonecznej, uznania dla ogromnego postępu, jakiego dokonał Izrael podczas przemyśle komputerowym i branży informatycznej. 63 lat swego istnienia. Dzięki intensywnym badaniom, nawet w bardziej tradycyjnych branżach, Izrael stał się krainą nie tyl- Kiedy w 2009 roku gospodarka podnosiła się po ko „mleka i miodu”, ale i zaawansowanej techniki: spowolnieniu, płace i zatrudnienie szybko wróci- informatyki, telekomunikacji, biotechnologii, far- ły do poprzedniego poziomu, chociaż rynki pracy makologii, nanotechnologii. w Europie i USA nie reagowały tak szybko. Porozumienia o wolnym handlu, podpisane w cią- Tym jednak, co rzeczywiście podczas kryzysu wy- gu ostatnich trzydziestu lat ze Stanami Zjednoczony- różniło Izrael makroekonomicznie, była siła kon- mi, UE i niektórymi państwami Ameryki Południowej, sumpcji krajowej. Kiedy zaczęła się recesja, Izraelczy- pomogły w rozwoju eksportu usług i produktów, cy zmniejszyli wydatki na dobra trwałe, ale w więk- którego wartość w 2008 roku przekroczyła 80 mld szości utrzymali przedkryzysowy popyt na dobra nie- dolarów, i pozwoliły na udział w międzynarodo- trwałe, sięgając po oszczędności, by wyrównać spa- wych przedsięwzięciach gospodarczych, co także dek dochodów. To okazało się głównym czynnikiem przyczyniło się do przyśpieszenia wzrostu. 210 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 211

WYZWANIA I OSIĄGNIĘCIA do 5,8 mld dolarów w 1997, 10,7 mld dolarów w 2005 i 16,9 mld dolarów w 2006 roku. Ostatnie osiągnięcia • Eksport produkcji przemysłowej wzrósł w ciągu • Rok 2000 był pierwszym z zerową inflacją i jedno- ostatnich 20 lat niemal sześciokrotnie: z 6 mld czesnym spadkiem deficytu handlowego. Bilans dolarów w 1985 r. do 39,8 mld w 2008 r. i 34,1 handlowy poprawiał się dalej, w 2009 roku scho- mld w 2006 r. dząc poniżej miliarda dolarów (mniej niż 1% war- • W 2010 roku Izrael ogłosił odkrycie dużych złóż tości całego handlu). gazu ziemnego na swoich wodach terytorial- • W maju 2010 roku Izrael wstąpił do OECD, do- nych. Może to oznaczać, że ograniczy swoją za- wodząc, że stał się jedną z czołowych gospoda- leżność od importowanych paliw, a nawet zosta- rek świata. nie eksporterem gazu. • Izrael przyjął w ciągu dziesięciu lat 1,2 miliona imigrantów. Liczba pracowników zwiększyła się Historyczne wyzwania z 1,65 mln w 1990 do 3 mln w 2010 roku. Największym osiągnięciem Izraela jest utrzymanie • Udało się zwalczyć inflację: z rocznej stopy 445% tak wysokiego tempa rozwoju pomimo konieczności w 1984 do 21% w 1989 i 0% w 2000 roku radzenia sobie z niezwykle kosztownymi wyzwaniami. W 2005 roku nastąpił niewielki wzrost, do 2,1%, • Ochrona bezpieczeństwa narodowego: obecnie aby w 2006 spaść poniżej zera, do -0,1%. Dzięki Izrael wydaje na obronę 8% PKB (dla porówna- temu bank centralny mógł w czasie kryzysu fi- nia: w latach 70. było to ponad 25%, zaś w 80. nansowego lat 2007–2010 obniżyć stopy pro- – 23%). Nawet w okresach względnego spokoju centowe niemal do zera, utrzymując inflację musi utrzymywać zdolność odstraszania. w założonym przedziale 3–5%. • Przyjęcie dużej liczby imigrantów: przygarnianie • Zadłużenie zagraniczne zostało wyeliminowane. wygnańców to w zasadzie sens istnienia państwa Choć jeszcze w 1985 roku stanowiło 160% PKB, żydowskiego. Od momentu powstania Izrael a w 1995 – 25%, w 2001 spadło poniżej 3%, by przyjął ponad 3 mln imigrantów – pięć razy wię- osiągnąć zero w 2003 roku. Od tego momentu cej, niż cała społeczność żydowska kraju w chwi- Izrael stał się wierzycielem – światowa gospodar- li uzyskania niepodległości 1948 roku. Tylko ka jest winna izraelskiej więcej niż izraelska jej. w ciągu pierwszych czterech lat ludność Izraela W 2010 roku wierzytelności Izraela sięgały 50 uległa podwojeniu – do kraju napłynęło 700 000 mld dolarów netto. imigrantów, głównie uchodźców z powojennej • Stale rośnie skala inwestycji zagranicznych, napę- Europy i krajów arabskich. dzając PKB i wzrost eksportu – roczna stopa wzro- Napływająca od 1990 roku kolejna fala 1,2 mln stu zwiększyła się z 175 mln dolarów w 1987 roku imigrantów (940 000 z samego ZSRR) wymagała 212 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 213

znacznych nakładów na ich fizyczne i społeczne NAJWAŻNIEJSZE REFORMY przyjęcie. Znacznie jednak szybciej niż poprzednie fale, ci przybysze wkrótce wpłynęli na wzrost PKB, Uwolnienie szekla choć jednocześnie sprawili, że w 1992 roku bez- Nowy izraelski szekel (ILS, NIS) jest obecnie „twar- robocie osiągnęło rekordowe 11,2%. Jeszcze przed dą” walutą, którą bez ograniczeń handluje się na wybuchem kryzysu finansowego udało się je obni- międzynarodowych rynkach. To stosunkowo nie- żyć do mniej niż 6%. dawna zmiana po latach kontrolowania kursu, któ- • Budowa nowoczesnej infrastruktury: choć re było jednak konieczne dla przetrwania i rozwoju w 1948 roku funkcjonowała podstawowa sieć gospodarki – i stosowane także w wielu innych kra- dróg, system transportowy, porty, wodociągi, jach po drugiej wojnie światowej. elektryczność i telekomunikacja, były one dalece niewystarczające i wymagały olbrzymich nakła- Poważne niedobory obcych walut w pierwszych dów na rozwój. Bez tych inwestycji wzrost go- latach niepodległości wynikały przede wszystkim spodarczy nigdy nie nastąpiłby na taką skalę. z ogromnej przewagi importu nad eksportem. Wy- • Dostarczanie wysokiej jakości usług publicznych magało to „racjonowania” walut – pożytkowania (opieki zdrowotnej, edukacji, pomocy społecz- ich wyłącznie na najpotrzebniejsze rzeczy (żywność, nej): Izrael dba o dobrobyt swoich obywateli, paliwo, sprzęt wojskowy). Maszyny przemysłowe zwłaszcza tych najsłabszych, dlatego na te cele i surowce trafiły na tę listę dopiero później. Obywa- przeznaczana jest coraz większa część środków. tele otrzymali z kolei prawo wywożenia za granicę Budżety z ostatnich lat kładły szczególny nacisk ledwie 10 dolarów na osobę. na edukację i inne programy, których celem jest inwestowanie w przyszłych pracowników i niwe- Pod koniec lat 50. zezwolono na import nie- lowanie nierówności zarobkowych. których dóbr „luksusowych”, a limit walutowy dla podróżujących za granicę podniesiono do 100 do- larów. W latach 60. nastąpiło dalsze rozluźnienie restrykcji importowych, które w kolejnej dekadzie zniesiono całkowicie – w dalszym ciągu regulując jednak import za pomocą zaporowych ceł. Skut- kiem podpisania porozumień o wolnym handlu z USA i Unią Europejską było obniżenie opłat celnych. W latach 80. stopniowo podnoszono także osobiste limity wywozowe: z 500 do 3000 dolarów. Kolejnym etapem liberalizacji było zezwolenie na 214 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 215

lokowanie pieniędzy na zagranicznych kontach i in- w 1985 roku 1000 szekli zamieniono na 1 nowy westycjach, zaś w drugiej połowie lat 90. całkowicie izraelski szekel (ILS). W lipcu 2010 roku średni kurs zniesiono wszystkie ograniczenia walutowe. nowego szekla wynosił 0,25 USD.

Kurs walutowy Ograniczenie budżetu krajowego Po zniesieniu ograniczeń obrotu walutami obcy- Niezwykłe okoliczności izraelskiego wzrostu go- mi kurs szekla regulowany jest na międzynarodo- spodarczego, z którymi rządy musiały sobie radzić wym rynku walutowym. Nie zawsze tak było. Jak w pierwszych dwóch dekadach istnienia państwa, we wszystkich niemal państwach po drugiej wojnie, sprawiły, że Izrael znalazł się wysoko na liście krajów kurs szekla był sztywny, zmieniany (dewaluowany) z dużym budżetem w stosunku do PKB. Bywało, że okresowymi decyzjami rządu. wręcz przekraczał on PKB, ale w 1980 roku został ograniczony do 95%, w 1990 do 64%, w 2005 do W 1948 roku izraelska lira (IL) była równa jedne- 49%, zaś w 2008 roku – do 43,6%, co mieści się mu funtowi szterlingowi (wówczas 4 dolary amery- w średniej krajów OECD. kańskie); w 1949 roku została zdewaluowana wraz z funtem do 2,80 USD. Od tamtego momentu lira W latach 90. nacisk położono na cięcia wydat- była dewaluowana jeszcze wielokrotnie – do 1,80 IL ków publicznych i ograniczanie deficytu budżeto- za 1 USD w 1954, 3 IL za 1 USD w 1962, 4,20 IL za wego. Celem było sprowadzenie relacji deficytu 1 USD w 1971 i 6IL za 1 USD w 1974 roku Miało to i PKB do poziomu występującego w rozwiniętych na celu, aby wraz z innymi elementami polityki go- gospodarkach Zachodu – dzięki czemu zmniejszo- spodarczej zmniejszyć dysproporcję między ekspor- no tę wartość do jednej czwartej stanu z począt- tem a importem i zrekompensować zagranicznym ku dekady. Po znaczącym wzroście w 2001 roku, partnerom handlowym stopę izraelskiej inflacji za- proporcja ta ponownie spadła, do 6% w 2003 gregowaną od momentu poprzedniej dewaluacji. i 5% w 2004 roku, zaś w 2007 roku deficyt bu- dżetowy sprowadzono praktycznie do zera. Kryzys W 1975 roku Izrael, zgodnie ze zmianą trendu finansowy wymusił odejście od programu reduk- w OECD, zezwolił na „pełzającą dewaluację”, nie- cji deficytu; rząd określił jego górny pułap na lata przekraczającą 2% miesięcznie. Ten system funk- 2009–2010 na 6%, zatwierdzając jednocześnie cjonował przez dwa lata, do chwili wprowadzenia plan ponownej redukcji, gdy tylko gospodarka się pierwszych liberalizacji. Wartość dewaluacji była od ustabilizuje. tej chwili ustalana codziennie przez Bank Izraela, zgodnie z fluktuacjami rynkowymi. W 1980 roku do- Program reform gospodarczych przyjęty przez konano denominacji: 10 lir stało się 1 szeklem, zaś rząd w 2003 roku oznacza dalsze zmniejszanie 216 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 217

budżetu, obniżanie podatków i zwiększanie efek- „CUD GOSPODARCZY” tywności gospodarki. W ciągu pierwszych 25 lat ist- Prywatyzacja nienia Izrael osiągnął niezwykle Choć rząd wciąż zobowiązany jest do wspiera- wysokie, sięgające 10% rocznie nia inicjatyw gospodarczych, polityka ekonomicz- tempo wzrostu PKB, przyjmując na prowadzona od lat 90. skutecznie zmniejszyła jednocześnie kolejne masowe fale bezpośredni udział państwa w gospodarce. Niemal imigrantów, budując nowoczesną zlikwidowano dotowanie podstawowych produk- gospodarkę i infrastrukturę niemal tów, a także zaostrzono warunki przyznawania od zera, prowadząc cztery wojny subsydiów wspierających inwestycje zagraniczne i chroniąc bezpieczeństwo naro- i eksport. Zainicjowano także szeroko zakrojoną dowe. Uznano to za „gospodarczy I. S zt u l m an kampanię prywatyzacyjną, w wyniku której sprze- cud”. W rzeczywistości sukces ten dano setki państwowych firm. należy przypisać przede wszystkim dobremu wyko- rzystaniu sporych inwestycji kapitałowych z zagra- W pierwszej dekadzie realizowania tej strategii nicy – głównie w środki produkcji – w połączeniu prywatyzowano głównie niewielkie przedsiębior- z szybkim i produktywnym włączaniem imigrantów stwa, w ostatnich latach proces nabrał jednak przy- w życie kraju. spieszenia – do budżetu wpłynęły 3 mld dolarów ze sprzedaży znacznie większych firm: banków, linii Kolejne sześć lat (między 1973 a 1979 r.) przynio- lotniczych El Al, spedytora i armatora morskiego sło jednak spowolnienie gospodarcze – podobnie Zim, firmy telekomunikacyjnej Bezeq i większości jak w większości rozwiniętych krajów, które ucier- sektora chemicznego. piały na skutek kryzysów naftowych lat 1973–74 i 1979–80 – i tempo wzrostu PKB spadło do 3,8% rocznie. W latach 80. skurczyło się do poziomu 3,1%. W latach 90. tempo wzrostu podniosło się powyżej 5% (osiągając nawet 7,7% w 2000 r.), po czym wróciło do 5,2% w połowie pierwszej dekady XXI wieku.

Oczywiście takie tempo wzrostu nie było możliwe do utrzymania podczas globalnej recesji, ale Izrael był jednym z niewielu rozwiniętych krajów, których 218 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 219

PKB w 2009 roku wzrósł (o 0,7%). Wraz ze zdro- PANORAMA GOSPODARKI KRAJU wieniem światowej gospodarki także izraelskie tempo wzrostu powróciło do swych zwykłych wartości, Bilans płatności w początkach 2010 roku osiągając 3%. Wieczny problem deficytu handlowego był do niedawna ceną, jaką Izrael płacił za cud szybkiego W ostatnim dziesięcioleciu XX wieku PKB na gło- rozwoju w warunkach trudnych narodowych wy- wę mieszkańca wzrósł o ponad 60%, w 2007 roku zwań. Rozziew między wysokim importem a znacz- osiągając 25 800 dolarów rocznie, zaś w 2008 roku nie mniejszym eksportem obrazował gospodarczą – 27 143 dolary. zależność od zagranicznych zasobów. Podstawo- wym celem polityki ekonomicznej wszystkich kolej- W 2006 roku tempo wzrostu gospodarczego Izra- nych rządów było zatem osiągnięcie „gospodarczej ela było w porównaniu z innymi rozwiniętymi go- niezależności”, sytuacji, w której wpływy z eksportu spodarkami stosunkowo wysokie. Średnio w 30 kra- pokryją koszty importu i deficyt zniknie – co wresz- jach OECD wyniosło wówczas 3,2% – o 1,9 punktu cie udało się w ostatnich latach. procentowego mniej niż w Izraelu. Przez pierwszych 48 lat Izraela deficyt wzrósł 45-krotnie (według obecnych cen): z 222 mln USD w 1949 roku do 10,1 mld USD w 1996 roku. W mia- rach względnych w tym samym okresie systematycznie malał, co dowodziło stopniowego rozwiązywa- nia problemu: podczas gdy w 1950 roku wpływy z eksportu pokryły zaledwie 14% importu, w 1960 wielkość ta wyniosła już 51%, a w 1996 roku osią- gnęła 79%. Od tego momentu także wartości bez- względne zaczęły maleć: do 4,7 mld USD w 2001 i zaledwie 0,7 mld USD w 2005 roku, co stanowiło mniej niż jeden procent całej wartości handlu.

W ciągu ostatnich ponad 60 lat Izrael wydał na pokrycie deficytu handlowego około 176 mld USD (wg dzisiejszych cen). Niemal dwie trzecie z tej zaku- mulowanej wartości pokryły jednostronne transfery: sumy przywiezione przez imigrantów, zagraniczne 220 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 221

emerytury, darowizny żydowskich organizacji na ce produkcji i paliwa – z tego 54% świecie na potrzeby instytucji służby zdrowia, edu- pochodziło z Europy, 17% z Ame- Dług zagraniczny netto kacji czy pomocy społecznej, oraz granty obcych rzą- ryki Północnej i Południowej, 16% w latach 1954–2009 dów, przede wszystkim USA. Resztę sfinansowano z Azji i 13% z pozostałych krajów. (w mln USD, wg obecnych cen) pożyczkami od osób fizycznych, banków i rządów Rok Całkowity dług innych państw, spłacanymi przez Izrael od począt- Izrael importuje przede wszystkim zagraniczny netto ków swego istnienia. z Europy (w 2009 r. – 48,3% całego importu), Azji (21%) i USA (12%). 1954 356 Z tych przyczyn izraelski dług zagraniczny rósł co- Najważniejszymi odbiorcami eks- 1960 543 rocznie aż do roku 1985, kiedy to po raz pierwszy portu są kraje Europy (32% ekspor- 1970 2,223 pożyczono mniej niż udało się spłacić. Ten pozy- tu, zaś w liczbach bezwzględnych 1975 6,286 tywny trend odwrócił się na kilka lat i w 1995 roku 47,8 mld USD), USA (35%) i Azja 1980 11,344 zadłużenie zagraniczne osiągnęło rekordową war- (20%). Przez większość lat 90. izra- 1985 18,051 tość 20,8 mld USD. W ostatnim dziesięcioleciu dług elski eksport dóbr przemysłowych 1990 15,122 spadł aż do zera, a od 2002 roku przyjął wartości do USA przewyższał import stam- 1995 20,788 dodatnie – innymi słowy, Izrael stał się wierzycie- tąd, zaś od 2000 roku nadwyżka 2000 7,353 lem, któremu „świat” winien jest więcej, niż Izrael utrzymuje się nawet, jeśli pominąć 2002 0 „światu”. Różnica ta w 2010 roku wyniosła 50 mld wartość eksportu diamentów. 2005 -23,173 USD netto. 2009 -54,949 Przyłączenie się do Układu Ogól- Handel zagraniczny nego w sprawie Taryf Celnych Przy niewielkiej gospodarce i relatywnie ograni- i Handlu (GATT) i ustanowienie strefy wolnego czonym rynku wewnętrznym rozwój Izraela zależy handlu produktami przemysłowymi z Europejską głównie od eksportu. W rozwijanie produkcji eks- Wspólnotą Gospodarczą (1975 r.) oraz strefy bez portowej zaangażowane były niemal całe zaso- ograniczeń produktowych z USA (1985 r.) poprawi- by kreatywne państwa. Jej wartość w ciągu 56 lat ły konkurencyjność izraelskiego eksportu. Produkty urosła 3 tysiące razy (wg obecnych cen): z 13 mln z Izraela mogą bez cła wejść do obrotu na terenie USD w 1950 do 52 mln USD w 1955, 1,4 mld UE i USA. Pozwala to producentom z Izraela brać USD w 1975, 5,6 mld USD w 1985, 30,8 mld USD pod uwagę rynek niemal 110 razy większy niż ro- w 2000 i 346 mld USD w 2009 roku. dzimy i przyciąga inwestorów, którzy chcieliby eks- portować do Europy bez konieczności płacenia ceł. W ostatnich latach ponad 85% wartości importu W specjalnych strefach ekonomicznych, pozwalają- – w 2009 roku ok. 47,3 mld USD – stanowiły surow- cych na bezcłowy eksport produktów do UE i USA, 222 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 223

powstało także wiele firm izraelsko-jordańskich GOSPODARKA DZIŚ i izraelsko-egipskich. Choć stan globalnej gospodarki pozostaje chwiej- Aby zmaksymalizować szanse na sukces, izrael- ny i jest zapewne zbyt wcześnie na ogłaszanie zwy- skie firmy szukały na międzynarodowych rynkach cięstwa nad najpoważniejszą recesją od czasów specjalistycznych nisz. Współpraca z zagranicznymi Wielkiego Kryzysu, minęło już wystarczająco dużo firmami polega często na połączeniu izraelskiego czasu, by ocenić czynniki, które pomogły Izraelowi know-how z zagranicznym potencjałem produk- miękko przejść zawirowania. cyjnym i udziałem w rynku. Wspólne projekty po- jawiły się między innymi w branży elektronicznej, Jako pierwszy należy wymienić konserwatywny cha- informatycznej, sprzętu medycznego, drukarskiej rakter izraelskich banków, dzięki któremu nie uczest- i grafiki komputerowej. Wiele z tych przedsięwzięć niczyły one w rynku ryzykownych kredytów subprime, otrzymuje pomoc w zgromadzeniu kapitału ze które zatopiły kilka wielkich firm Wall Street, zaś ich strony bilateralnych rządowych funduszy wspiera- rezerwy wystarczyły, by upewnić inwestorów o bez- nia badań i rozwoju: BIRD (współpraca ze Stanami pieczeństwie sektora finansowego w Izraelu. Zjednoczonymi), CIIRDF (Kanada), SIIRD (Singapur), BRITECH (Wielka Brytania), KORIL-RDF (Korea Płd.) W 2008 roku Izrael miał za sobą pięć lat szybkie- czy VISTECH (australijski stan Victoria). go wzrostu – ponad 5% rocznie – co w walce z re- cesją dawało mu silną pozycję wyjściową. Okiełzna- no deficyty, sprowadzając je w 2007 roku niemal do 50 000 Eksport i import dóbr 45 000 (z wyłączeniem diamentów) zera, zaś stosunek zadłużenia do PKB spadł z ponad 100% do rekordowych 77%, dając rządowi większą 40 000 swobodę wydatków podczas trudnego okresu. 35 000 30 000 Inflacja, niegdyś zmora Izraelskiej gospodarki, 25 000 od czasów katastrofalnego kryzysu lat 80. została 20 000 dzięki radykalnym działaniom wzięta w karby, co 15 000 zwiększyło poczucie bezpieczeństwa inwestorów 10 000 i przeciętnego Izraelczyka. 5 000 0 Izrael rozwinął kilka różnych branż eksportowych, 1960 1970 1980 1990 2000 2009 zwłaszcza w dziedzinie produkcji hi-tech, co dało u pro- Import Eksport gu kryzysu bardziej zrównoważony bilans handlowy. 224 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 225

Izrael wobec recesji Polityka Banku Izraela wzmocniła także szekel, co Główną bronią Izraela w walce z kryzysem była było wyzwaniem dla eksporterów. Bank do pew- agresywna polityka monetarna. Kierowany przez nego stopnia ograniczył jednak aprecjację szekla, Stanleya Fischera Bank Izraela sprowadził stopy pro- kupując znaczne sumy obcych walut, zwłaszcza centowe do bezprecedensowo niskich poziomów. dolarów. Trafne decyzje Fischera – który obniżył stopy jako jeden z pierwszych szefów banków centralnych i jako Inflacja pod kontrolą jeden z pierwszych je podwyższył, kiedy kryzys zaczął Od powstania państwa aż do ustępować – odegrały kluczową rolę w utrzymaniu 2000 roku izraelską gospodarkę stabilnego PKB pomimo nagłego spadku eksportu. gnębiły rosnące ceny, choć skut- Izrael był jedną z niewielu rozwiniętych gospodarek ki tego były łagodzone mechani- świata, które w 2009 roku zanotowały wzrost. zmami waloryzacyjnymi. Wszystkie zobowiązania pieniężne, płace, Agresywna polityka monetarna pozwoliła rządo- czynsze, rachunki oszczędnościo- wi uniknąć znacznego zwiększania deficytu. W powe, polisy ubezpieczeniowe czy równaniu z innymi państwami Izrael wydał na ra- progi podatkowe były powiąza-

towanie gospodarki niewiele, dzięki czemu nie stoi ne z bardziej stałymi wartościami I. S zt u l m an teraz wobec problemu narastającego zadłużenia, (takimi jak suma w walucie obcej jak niektóre kraje w Europie i na świecie. lub indeks cen towarów i usług konsumpcyjnych), zmniejszając dotkliwość inflacji. Dzięki temu Izrael- Szekel, izraelska waluta (wyceniana w lipcu 2010 r. na 0,26 USD) czycy podnosili poziom życia niezależnie od tego, znana jest od drugiego tysiąclecia p.n.e. jako miara wagi złotych czy inflacja była jedno- (od połowy lat 50. do końca i srebrnych monet. W Biblii jest mowa o tym, jak Abraham nego- 60.), dwu- (w latach 70.) czy trzycyfrowa (w pierw- cjuje zakup pola „i pieczary, która na nim się znajduje” w Makpe- szej połowie lat 80.). Oczywiście, inflacja szkodziła li (Hebronie): „ «(...) daję pieniądze za to pole, przyjmij ode mnie, gospodarce (np. zniechęcając do inwestycji), czemu a wtedy dopiero pochowam tam moją zmarłą». Efron dał na to sprzyjały owe waloryzacje; przełom nastąpił w po- Abrahamowi taką odpowiedź: «Panie mój, posłuchaj mnie: ziemia łowie lat 80. warta czterysta syklów srebra – suma niewielka dla mnie i dla cie- bie – pochowaj swoją zmarłą!» Abraham przystał na żądanie Efro- Latem 1985 roku po tym jak inflacja poszybowa- na. Odważył więc Efronowi sumę, którą ten wymienił w obecno- ła z 191% w 1983 do 445% w 1984 roku i realne ści Chetytów: czterysta syklów srebra, jakie były wówczas w obie- stało się osiągnięcie wartości czterocyfrowych, rząd gu”. (Księga Rodzaju 23, 13-16) jedności narodowej pod kierownictwem Szymona Peresa z Partii Pracy z Icchakiem Modai z Likudu 226 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 227

jako ministrem finansów wprowadził radykalny program stabilizacyjny – w porozumieniu z Hista- Histadrut, Powszechna Federacja Robotników, został założony drutem – główną centralą związkową, i Komitetem w 1920 r. jako centrala związków zawodowych, której celem było Koordynacyjnym Pracodawców. Inflacja spadła do reprezentowanie robotników i budowanie przemysłu, aby za- 185% w 1985 roku i 21% w 1989 roku Od tego pewnić im miejsca pracy. Z biegiem lat stała się głównym praco- czasu malała w dalszym ciągu – do 7% w 1997 dawcą w Izraelu i odgrywała ważną rolę w rozwoju państwa. roku i – po raz pierwszy – do zera w 2000 roku. Bezprecedensowy był też pierwszy spadek cen – Dzisiejszy Nowy Histadrut skupia 700 000 osób z 78 związków w 2003 roku. inflacja miała wartość ujemną, -1,9%. zawodowych. Zajmuje się podpisywaniem umów zbiorowych W czasie recesji inflacja podniosła się nieco, kiedy i dbaniem o przestrzeganie ich ustaleń. Reprezentuje większość Bank Izraela obniżył stopy procentowe, by pobu- branż izraelskiej gospodarki: spożywczą, tekstylną, hotelową i tu- dzić gospodarkę. Bank centralny udowodnił jednak rystyczną, urzędników państwowych, techników, pielęgniarki, chęć dalszego zwalczania inflacji, będąc pierwszym, emerytów i wiele innych grup. Niektóre zawody reprezentowane który w obliczu powrotu koniunktury podniósł sto- są przez niezależne związki: inżynierowie, lekarze, naukowcy, py procentowe. dziennikarze i nauczyciele.

Sektor publiczny Histadrut nie ma już takiej siły jak wcześniej, ponieważ pracowni- Główną przyczyną inflacji był wysoki poziom kon- cy coraz częściej zatrudniani są poprzez podwykonawców lub na sumpcji publicznej, a zwłaszcza powstający w jej wy- podstawie umów indywidualnych. niku duży deficyt budżetowy. Wszystkie środki, zebrane przez rząd na potrzeby budżetu (ze źródeł krajo- mywania wysokiego tempa wzrostu, a wszystko to wych i zagranicznych, pożyczki publiczne, pośrednie oznaczało potrzebę cięcia rozbudowanych wydat- i bezpośrednie podatki) nie wystarczały na pokrycie ków publicznych. Proporcja wydatków publicznych wydatków, co raz za razem zmuszało do finanso- do PKB spadła w ciągu 25 lat o połowę: z 95% wania inflacyjnego (dodruku pieniędzy). Obciążenie w 1980 roku do 43% w 2009. W 2006 roku w bi- sektorem publicznym wynikało głównie z olbrzymich lansie płatniczym pojawiła się nadwyżka, a deficyt wydatków na obronę oraz obsługi długu krajowego budżetowy spadł do 0,9% PKB. Radykalne zaciskanie i zagranicznego. Dopiero w ostatnich latach udało pasa przerwano na czas recesji, kiedy deficyt wzrósł się obydwie te sumy zmniejszyć z dwóch trzecich do do 5% PKB – co wciąż oznaczało wydatki znacznie mniej niż połowy budżetu państwa. niższe niż w wielu zachodnich państwach.

Naprawa gospodarki wymagała zduszenia inflacji, Choć rząd wciąż wspiera prywatne inicjatywy, uda- zmniejszenia deficytu bilansu płatniczego i utrzy- ło się zmniejszyć jego faktyczne zaangażowanie w 228 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 229

gospodarkę – głównie za sprawą prywatyzacji, która W ostatnich latach wprowadzono liczne reformy w 2005 roku przyniosła niemal 3 mld USD zysku. systemu podatkowego, aby silniej powiązać Izrael z gospodarką światową. Cło i podatek od zakupu System podatkowy dóbr importowanych systematycznie spadały. Poda- Finansowanie olbrzymich wydatków publicznych tek od osób prawnych stale spada, od 25% w 2010 wymagało poważnych obciążeń podatkowych, które roku do planowanych 18% w 2016 roku. Ogranicza Izraelczycy musieli przez lata znosić. Izrael należał do się także systematycznie wpływy z podatku od wy- państw z najwyższym opodatkowaniem na świecie. nagrodzeń – między rokiem 2012 a 2016 mają one W pierwszej dekadzie niepodległości podatki stano- zmaleć odpowiednio do 42% i 39%. wiły jedną ósmą PNB, w latach 60. sięgnęły jednej czwartej, w latach 70. i 80. oscylowały między 30% Konsumpcja prywatna i oszczędności a 40%, przez lata 90. utrzymywały się na średnim Wartość prywatnej konsumpcji rosła niemal nie- poziomie nieco poniżej 40%, by w 2000 roku osią- przerwanie od 1950 roku. Roczne tempo wzrostu gnąć 40,3%. Do 2003 roku obciążenia podatkowe wynosiło w ciągu ostatniego półwiecza średnio 6%. spadły na poziom 39,3% PKB, po czym trend się Nawet w kryzysowym roku 2009 konsumpcja wzro- utrzymał i w 2009 roku wyniosły 31,5% – znacznie sła, choć zaledwie o 1,5%. Szczególnie trwały oka- poniżej średniej dla OECD, która wynosiła 35%. zał się popyt na dobra nietrwałe, który w 2009 roku wzrósł o 2,5%, co przyczyniło się do stosunkowo Podatki pośrednie to przede wszystkim 16-pro- łagodnego przebiegu kryzysu w Izraelu. centowy VAT. Dodatkowo samochody, paliwa i pa- pierosy obłożone są akcyzą. Import z unii Euro- Pomimo stałego wzrostu konsumpcji, wartość pejskiej i USA nie podlega ocleniu, w przeciwień- oszczędności pozostawała bardzo wysoka. Aż do stwie do dóbr importowanych z wszystkich innych późnych lat 50. przeciętna proporcja osobistych krajów. oszczędności do zarobków nigdy nie spadała poni- żej 29%; we wczesnych latach 60. obniżyła się do Bezpośrednie opodatkowanie dochodów i nie- 21%, ale w 1972 roku ponownie wzrosła do 38% ruchomości aż do końca lat 50. przynosiło niecałą i pozostała na tym poziomie aż do 1981 roku. Od jedną czwartą wpływów podatkowych. Wartość ta tego momentu systematycznie spadała aż do po- wzrosła do około jednej trzeciej we wczesnych la- ziomu 26% w 2009 roku. tach 70., połowy we wczesnych latach 80. i 45% w 1986 roku. Od tego momentu obciążenia po- Inwestycje datkowe spadły do 39% w 1995, zaś w 2006 roku Nawet wysokie oszczędności nie wystarczały oscylowały między 39% a 42%. na pokrycie olbrzymich inwestycji (rzędu 20–30% 230 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 231

wartości gospodarki), napędzających gwałtowny niż wzrost PKB. W niektórych branżach ta nadwyż- rozwój. Dlatego większość z nich musiała być finan- ka możliwości produkcyjnych umożliwiła gwałtow- sowana transferami publicznego i prywatnego ka- ny rozwój w latach 90. pitału zagranicznego oraz bezpośrednio przez pań- stwo, przede wszystkim na poziomie rządu. Ogólna Płace i warunki pracy wartość inwestycji wzrosła z 17 mld USD w 1995 Płace w Izraelu określane są najczęściej w toku roku do 22,8 mld USD w 2000 roku, po czym przez trójstronnych negocjacji między rządem, wciąż trzy kolejne lata spadała, by następnie znowu za- największym krajowym pracodawcą, którego staw- cząć rosnąć i w 2007 roku osiągnąć 24 mld USD. ki płac wpływają na wszystkie branże gospodarki, Izrael zaczął cieszyć się zainteresowaniem inwesto- Histadrutem (Powszechną Federacją Robotników) rów wcześniej zupełnie nieobecnych w regionie. i organizacją pracodawców prywatnych. Choć skala inwestycji spadła w związku z kryzysem, długofalowy trend to rosnące zaufanie i entuzjazm Porozumienia określają ramowe warunki płacowe do inwestowania w Izraelu, z jego dynamiczną go- w poszczególnych gałęziach gospodarki, a także spodarką, opartą na wysokich technologiach. wysokość automatycznego dodatku waloryzują- cego, który kompensuje wzrost kosztów życia wy- Wiele prywatnych inwestycji, zarówno krajowych, nikający z inflacji. Płace, zwłaszcza najniższe, nie jak i zagranicznych, było wynikiem rządowych ini- były więc zbyt elastyczne. Kolejne fale bezrobocia cjatyw i zachęt. Wynikają one z wielokrotnie nowe- nie wywoływały znaczących obniżek wynagrodzeń. lizowanej ustawy o wspieraniu inwestycji kapitało- W momentach niedoboru siły roboczej płace rosną wych. Na podstawie tych przepisów rząd przyciągał jednak z większą elastycznością tam, gdzie najbar- inwestorów dotowanymi (o obniżonym oprocento- dziej potrzeba pracowników. waniu) długoterminowymi kredytami, bezpośred- nimi grantami wyliczanymi jako procent wartości Podczas ostatniego kryzysu rynek pracy okazał się inwestycji i finansowaniem badań rozwojowych. jednak wyjątkowo elastyczny. Aby uniknąć zwolnie- nia, wielu pracowników godziło się na zmniejsze- Stosowano także ulgi i wakacje podatkowe, przynie wymiaru pracy lub obcięcie płacy. To pozwoli- znawane w zależności od stopnia realizacji przez ło ustabilizować rynek pracy i poprawiło nastroje daną inwestycję celów polityki społeczno-gospo- konsumentów, co z kolei przełożyło się na wzrost darczej, takich jak równomierne rozmieszczenie konsumpcji. ludności czy rozwój eksportu. To wsparcie było w latach 80. jedną z przyczyn akumulacji kapitału W lipcu 2008 roku średnia płaca wynosiła 8705 (i możliwości produkcyjnych) w tempie szybszym ILS, to jest około 2250 USD. Warunki pracy w po- 232 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 233

szczególnych branżach określane są w negocjacjach SEKTORY GOSPODARKI między pracodawcami a pracownikami. Minimalne warunki są jednak określane przez prawo i obejmu- Przemysł ją maksymalnie 47godzinny tydzień pracy (w 2006 Dzisiejszy Izrael to uprzemysłowione państwo, r. przeciętnie i tak liczył nieco poniżej 40 godzin), w którym większość produkcji, nawet w tradycyj- płacę minimalną (w 2008 roku – 3850 ILS, czyli ok. nych branżach, opiera się na ciągłych, zaawanso- 1000 USD), dodatki za nadgodziny i za rozłąkę z ro- wanych badaniach naukowych oraz najnowocze- dziną, płatny urlop i prawo do zwolnień lekarskich. śniejszych procesach, narzędziach i maszynach. To efekt niezwykle szybkiego i intensywnego rozwoju.

Współczesny dynamiczny i zróżnicowany sektor przemysłowy rozwinął się z warsztatów zakłada- nych od końca XIX wieku w celu produkcji narzędzi rolniczych i przetwarzania produktów rolnych. Prze- kształcenie tych warsztatów w bardziej nowoczesne fabryki dokonało się dzięki dwóm czynnikom: napły- wowi w latach 30. przedsiębiorców i doświadczo- nych inżynierów z Niemiec oraz rosnącemu popy- towi na dobra przemysłowe podczas drugiej wojny światowej. Stacjonujące w regionie wojska alianckie wymagały zaopatrzenia, zwłaszcza w ubrania i kon- serwy, a poza tym z powodu wojny nie można było sprowadzić z Europy wielu potrzebnych towarów.

Aż do lat 70. większość produkcji przemysłowej pochodziła z tradycyjnych branż: były to artykuły spożywcze, tekstylia, meble, nawozy sztuczne, pestycydy, farmaceutyki, chemikalia, wyroby gumowe, plastikowe i metalowe. W tamtej epoce większość środków przeznaczano na rozwój rolnictwa, pro- dukcję i przetwórstwo żywności, budowę infrastruktury i szybkie tworzenie miejsc pracy dla fal niewykwalifikowanych imigrantów. 234 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 235

Następna faza industrializacji skoncentrowana W ciągu ostatnich dwudziestu lat produkcja prze- była na opracowywaniu i produkcji broni potrzebnej mysłowa dokonała olbrzymich postępów w dzie- do obrony kraju. Przyśpieszyły ją embarga na sprzęt dzinie elektroniki medycznej, technologii rolniczych, wojskowy, które stanowiły zagrożenie dla istnienia telekomunikacji, wysokoprzetworzonych związków młodego państwa. Olbrzymie inwestycje w przemysł chemicznych, oprogramowania i sprzętu kompute- lotniczy i militarny zaowocowały nowymi techno- rowego, cięcia i polerowania diamentów. W 2008 logiami, które stały się podstawą izraelskich branż roku przemysł zatrudniał 384 000 pracowników; hi-tech: produkcji sprzętu medycznego, elektroniki, udział osób z wyższym wykształceniem wśród nich oprogramowania i sprzętu komputerowego czy te- był największy na świecie po USA i Holandii. W Izra- lekomunikacji. W latach 80. do kraju powróciło wie- elu działa 11 000 zakładów przemysłowych; war- lu Izraelczyków pracujących w Dolinie Krzemowej, tość ich produkcji wyniosła 58 mld USD – z czego którzy zaczęli otwierać centra badawcze międzyna- połowa trafiła na eksport. rodowych korporacji takich jak Intel, Microsoft czy IBM. Przybyła w latach 90. fala wysoko wykwalifikowanych naukowców, inżynierów, techników i lekarzy Główne wskaźniki sektorów gospodarki z byłego Związku Sowieckiego pozwoliła rozwinąć w 2006 r. (wartości procentowe) izraelski przemysł do obecnego poziomu, umożli- wiającego eksport licznych produktów hi-tech. Sektor PKB Liczba Eksport Inwestycje pracowników Brak zasobów naturalnych i surowców sprawił, że Przemysł 21,6 18 74 35 główną przewagą konkurencyjną Izraela są wykwa- lifikowani pracownicy, instytuty naukowe, centra Rolnictwo 2,5 1,7 3 3 badań i rozwoju. Izraelski przemysł koncentruje się Budownictwo 7,1 5 1 3 na produkcji dóbr wysokiej wartości dodanej, opartych na krajowych odkryciach naukowych i techno- Transport 10,2 6.8 8 32 logicznej innowacyjności. i komunikacja Komercyjne W przeciwieństwie do większości rozwiniętych usługi 31,1 35 24 13 gospodarek, gdzie na początku lat 90. liczba osób finansowe i osobiste zatrudnionych w przemyśle pozostawała stabilna Służba cywilna 25 34 - 14 lub malała, w Izraelu panowała tendencja odwrot- na. Ponad 25% spośród zatrudnionych w przemyśle Źródło: Centralne Biuro Statystyczne związanych jest z produkcją hi-tech. 236 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 237

Przemysł rozwiniętych technologii Z tytułu udziału w tych funduszach rząd izraelski Największe stopy wzrostu – przeciętnie ok. 8% pobierał w ostatnich latach przyzwoite dywidendy, rocznie – odnaleźć można w sektorze wysokich tech- wynikające ze spłacania pożyczek przez nowe, odno- nologii. Wymaga on wysokich umiejętności i kapitału, szące sukcesy firmy. Oprócz sześciu wspomnianych a także skomplikowanych metod produkcji i znacz- wcześniej funduszy bilateralnych, funkcjonują także nych inwestycji w badania i rozwój, na co Izrael wy- umowy o wspólnym finansowaniu badań naukowych daje co roku 4,9% PKB – najwięcej spośród krajów z USA, Kanadą, Włochami, Belgią, Austrią, Francją, OECD. Poziom izraelskich badań tego rodzaju uwa- Szwecją, Niemcami, Holandią, Irlandią, Portugalią, żany jest przez ekspertów ONZ za jeden z dziesięciu Hiszpanią, Hong Kongiem, Indiami, Turcją i Chinami. najwyższych. Częścią tego sukcesu są także instytuty naukowe, które dostarczają badań podstawowych Era technologii informacyjnych (internet, handel i ściągają venture capital. w sieci) sprawiła, że gospodarka Izraela, zwłaszcza jej sektory hi-tech, znalazła się na czele światowych Istotną rolę przemysłu wysokich technologii poka- przemian w tej dziedzinie. Kilka znanych na świecie zuje fakt, że w 1965 roku był on odpowiedzialny za izraelskich firm zostało w wielomiliardowych trans- 37% całej produkcji, w 1985 już za 58%, a w 2000 akcjach przejętych przez największe korporacje. roku – około 70%. Liczba nowo zakładanych firm jest bardzo wysoka, dzięki połączeniu wielkiej innowacyjności z dostę- Niemal 80% produktów wysokich technologii trafia na pem do wykwalifikowanych pracowników. Rosną- eksport, podczas gdy w tradycyjnych gałęziach przemy- ca obecność firm z Izraela na Wall Street i giełdach słu odsetek ten wynosi 40%. Eksport wysokich techno- europejskich to jeszcze jeden dowód na uznanie, logii wzrósł czterokrotnie: z 3 mld USD w 1991 roku do jakim cieszy się izraelska branża technologiczna. 12,3 mld USD w 2000 i 29 mld w 2006 roku. Dodat- kowo sprzedaż zaawansowanych technologicznie usług Branża diamentów przyniosła 5,9 mld USD. W 2009 roku produkcja sektora Izrael to jedno z czołowych miejsc produkcji i obro- teleinformatycznego wyniosła 19 mld USD. Dostarczał tu diamentami. Ta branża jest w Izraelu równie złożo- on 17,3% przemysłowego PKB, zatrudniał 204 000 osób na, co szlif brylantowy. Tutejsze kamienie dają poczu- i eksportował dobra o wartości 16 milionów USD. cie bezpieczeństwa dzięki gwarancji autentyczności i tego, że nie są to pochodzące ze stref wojennych Ponad 90% publicznych środków na badania „krwawe diamenty”. i rozwój (w 2006 r. było to 7 mld USD) trafiło do firm wysokich technologii, także za pośrednictwem Izraelski przemysł obróbki kamieni szlachetnych międzypaństwowych funduszy kapitałowych. jest światowym liderem zarówno pod względem 238 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 239

zaawansowania technologii, jak i poziomu rzemio- Ponieważ izraelscy rolnicy i naukowcy muszą ra- sła, dzięki czemu możliwe jest uzyskanie najlep- dzić sobie z trudnymi warunkami naturalnymi i nie- szych proporcji oszlifowanego klejnotu do surowe- doborem wody, ich doświadczenia są szczególnie go kamienia. Duża produkcja krajowa w połączeniu cenne dla krajów rozwijających się. Sukces Izrael- z bezcłowym importem surowych i oszlifowanych czyków wynika z ich determinacji, pomysłowości diamentów gwarantują niskie ceny. Izraelska Gieł- i oddania idei stworzenia kwitnącego rolnictwa. da Diamentów jest największym na świecie rynkiem Bliska współpraca centrów badawczych i przemy- handlu tymi klejnotami. Kupujący mogą pod jed- słu stworzyła zorientowaną rynkowo branżę agro- nym dachem znaleźć wszystko, czego potrzebują nomiczną, która eksportuje na cały świat zaawan- do sfinalizowania transakcji. sowane rozwiązania rolnicze, zwłaszcza związane z gospodarką wodną. Wartość eksportu diamentów w 2008 roku wy- niosła 9,4 mld USD. Choć w 2009 roku branża moc- Rolnictwo w Izraelu to zakończona sukcesem no ucierpiała na recesji, wstępne dane pokazują, że historia długiej, ciężkiej walki z przeciwnościami światowy popyt w 2010 roku podniósł się, a eksport i najlepszego wykorzystania dostępnych gruntów wraca do pierwotnego poziomu. i skąpych zasobów wody (której część uzyskuje się obecnie za pomocą odsalania wody morskiej – tech- W 2009 roku Izrael większość diamentów wyeks- nologii, która stała się eksportowym hitem). Kiedy portował do USA, niewiele mniej zaś do Hong Kon- w końcu XIX wieku Żydzi zaczęli ponownie osiedlać gu. Inni ważni odbiorcy to Belgia i Szwajcaria. się w swojej historycznej ojczyźnie, pierwsze wysił- ki – przede wszystkim ze względów ideologicznych Rolnictwo – skierowali na przemianę ugorów w żyzne pola. Ta- Izraelskie rolnictwo charakteryzuje duża intensyw- jemnica rolniczego sukcesu dzisiejszego Izraela leży ność uprawy, wynikająca z konieczności radzenia w bliskiej współpracy rolników z finansowanymi sobie z niedoborami zasobów naturalnych, przede przez państwo naukowcami, co pozwala opraco- wszystkim wody i żyznych gruntów. Stały wzrost wywać i wdrażać nowe zaawansowane metody we produkcji rolnej możliwy jest dzięki ścisłej współ- wszystkich rodzajach upraw. Inne czynniki sukcesu pracy naukowców, rolników i związanych z uprawą to innowacje techniczne, nowe metody nawadnia- sektorów przemysłu. Pozwoliła ona opracować i zania i nowoczesny sprzęt mechaniczny. stosować wiele nowatorskich metod we wszystkich gałęziach rolnictwa. Efektem jest istnienie nowo- Od momentu uzyskanie niepodległości w 1948 czesnego rolnictwa w kraju, w którym ponad poło- roku Izrael pomnożył ilość ziemi uprawnej ponad wę powierzchni stanowi pustynia. dwuipółkrotnie, do niemal 450 tys. hektarów. Po- 240 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 241

wierzchnia nawadnianych gruntów wzrosła ośmio- Budownictwo krotnie, do 242 tys. ha w połowie lat 80., obecnie W początkach niepodległości 84% budowanych jednak zmniejszyła się do ok. 200 tys. ha ze wzglę- obiektów stanowiły domy mieszkalne. W następnych du na niedobory wody i intensywną urbanizację. latach realizowano kolejne projekty infrastrukturalne W ciągu ostatniego półwiecza liczba osiedli rolni- i udział budownictwa mieszkalnego zmalał do 70– czych zwiększyła się z 400 do 750, ale odsetek lud- 75%. Oscylował na tych poziomach aż do 1991 roku, ności żyjącej w nich spadł z 12% do poniżej 5%. kiedy podskoczył do 86% w odpowiedzi na potrzeby mieszkaniowe nowej fali imigracji. Cały sektor budow- Większość żywności produkuje się obecnie na lany dostał wówczas bardzo silny impuls rozwojowy, miejscu, import – głównie zboża, roślin oleistych, co zaowocowało rekordowo wysoką liczbą budowa- mięsa, kawy, kakao, cukru – spełnia funkcję pomoc- nych mieszkań: 83 500. Od tamtego czasu wskaźnik niczą. Eksport produktów rolnych znacznie prze- ten systematycznie spadał, w 2004 roku osiągając wyższa wartością import. Izraelska produkcja rol- 29 000. W roku 1992 oddano do użytku rekordowo na to przede wszystkim nabiał i drób. Uprawia się wiele, bo 70 100 nowych mieszkań. W 2005 roku także liczne odmiany kwiatów, owoców i warzyw liczba ta skurczyła się do 31 700. Budownictwo, nie- – zwłaszcza w cieplejszych regionach, co daje izra- gdyś uważane za czołową branżę gospodarki i baro- elskim rolnikom sezonową przewagę na rynkach metr jej stanu, zmniejszyło swój udział w PKB z 30% europejskich. W zimie Izrael staje się szklarnią Euro- w 1950 do zaledwie 5% w 2006 roku. py, eksportując melony, pomidory, ogórki, paprykę, truskawki, owoce kiwi, mango, awokado oraz wiele Choć na początku niemal wszystkie projekty bu- gatunków cytrusów, róż i goździków. dowlane realizowane były z inicjatywy i za pieniądze państwa, jego udział w branży spadał systematycz- Między 1950 a 2008 rokiem udział rolnictwa w PKB nie od 67% w 1958 do 16% w 1989 roku. Czaso- spadł z 11% do 2,6%, zaś w eksporcie – z 60% do wy powrót państwa miał miejsce w początkach lat mniej niż 2%. Wartość eksportu produktów rolniczych 90., kiedy sektor prywatny nie był w stanie poradzić w liczbach bezwzględnych wzrosła jednak z 20 mln sobie z szybko rosnącym popytem, wynikającym USD rocznie w 1950 roku do 1,2 mld USD rocznie z potrzeby zapewnienia mieszkań nagle przybyłym w 2009 roku – między innymi dzięki innowacyjnym setkom tysięcy imigrantów. Powszechny wzrost po- metodom uprawy, nowoczesnemu nawadnianiu ziomu życia – oraz zagranicznego popytu na nie- i technologiom uzdatniania wody oraz nastawieniu ruchomości w Izraelu – objawił się między innymi rolnictwa na eksport. szybkim rozmnożeniem najbardziej luksusowych apartamentów, zwłaszcza w modnych dzielnicach Tel Awiwu czy Jerozolimy. 242 l Izrael w FAKTACH Gospodarka l 243

Izraelskie firmy są światowymi liderami w dziedzi- Turystyka nie projektowania i produkcji metalowych elemen- Turystów przyciąga do Izraela jego tów konstrukcyjnych, prefabrykatów i wyposażenia: zróżnicowanie krajobrazowe, liczne drzwi, okien, urządzeń sanitarnych, armatur, kom- zabytki archeologiczne i miejsca ponentów hydraulicznych i tym podobnych. Pro- święte, praktycznie nieustające słoń- dukty te można znaleźć na placach budowy całego ce i nowoczesne ośrodki wypoczyn- świata. kowe nad Morzem Śródziemnym, Jeziorem Tyberiadzkim, Morzem Transport i telekomunikacja Czerwonym i Morzem Martwym. Transport i telekomunikacja odgrywają znacznie większą rolę niż wskazywałby na to ich niewielki W roku 2000 kraj odwiedziła re- udział w statystykach; zapewniają bowiem infra- kordowa liczba 2,4 mln turystów Stara Jafa – turystka na jednej strukturę innym branżom gospodarki i gospodar- (dla porównania: w 1950 r. było z kamiennych uliczek stwom domowym. To raczej branża usługowa niż ich 33 000, w 1960 r. – 118 000, Ministerstwo Turystyki produkcyjna, dlatego też, podobnie jak we wszyst- w 1970 r. – 441 000, w 1980 r. – kich nowoczesnych gospodarkach, rośnie szybciej 1,18 mln, w 1990 r. – 1,34 mln). Rekord ten został niż wytwórstwo przemysłowe. W ostatnich latach pobity w 2008 roku, kiedy Izrael przyjął ponad 3 bardzo szybko wzrósł sektor lotniczy transportu – mln turystów. dzięki równoległemu rozwojowi turystyki – jednak prawdziwy boom przeżyła telekomunikacja. Liczba gości stale rośnie. W pierwszej połowie 2010 roku było ich już 1,6 mln – 39% więcej niż W 2006 roku transport i telekomunikacja odpo- w analogicznym okresie roku poprzedniego i 10% wiadały za 7% PKB, 8% eksportu dóbr i usług oraz więcej niż w 2008 roku. 5% ogółu zatrudnionych. 36% wartości produkcji branży przypadało na transport lądowy, 20% – lot- Amerykanie stanowią 21% turystów, Rosjanie – niczy i morski, 39% – na telekomunikację, reszta zaś 15%, zaś większość pozostałych gości pochodzi – na rozmaite inne usługi. z różnych krajów europejskich.

Od pierwszej połowy lat 50. tonaż floty handlo- Turystyka zapewniła w 2006 roku wpływy wa- wej wzrósł ponad dziesięciokrotnie, zaś pasażerski lutowe wysokości 2,8 mld USD, co stanowiło 5% ruch lotniczy – ponad stukrotnie. Podwoiła się dłu- wartości całego eksportu i 16,8% wartości eksportu gość dróg, liczba autobusów wzrosła trzy razy, zaś usług. W pierwszej połowie 2010 roku przybywają- ciężarówek – dziesięć. cy do Izraela turyści zostawili tu 1,55 mld USD. 244 l Izrael w FAKTACH

Branża turystyczna, choć odpowiada za niecałe 3% PKB, wykazuje wartość dodaną w walutach obcych Kultura w wysokości 85% (co czyni ją wśród wszystkich branż eksportowych liderem pod względem wartości dodanej) i daje zatrudnienie 80 000 ludzi. Olbrzymi potencjał tego sektora będzie dopiero wykorzystany, stano- Teatry i rozrywka 248 wi on bowiem jeden z kluczowych

Jerozolima: zespół jazzowy na jednej elementów izraelskiego programu Rozrywka estradowa 254 z ulic dzielnicy Nahalat Sziwa rozwoju gospodarczego. Ministerstwo Turystyki Kino 256

Muzyka 262

Taniec 271

Literatura 277

Sztuki wizualne 291

Muzea 303

Archeologia 309

Media 314

Sport 316

Międzynarodowa współpraca 325 i wymiana kulturalna Izraela Kultura Izrael jest jednocześnie krajem młodym i starym, nie- wielkim jeśli chodzi o terytorium, ale z kulturalnie ak- tywną, wielobarwną populacją. Cztery tysiące lat ży- dowskiego dziedzictwa, ponad sto lat syjonizmu, oraz ponad 50 lat istnienia współczesnego państwa złożyły się na stworzenie wyjątkowej kultury. Wykreowała ona nową, własną tożsamość, jednocześnie zachowując wyjątkowość i odrębność 70 różnych grup narodowo- ściowych, które ją stworzyły. Izraelskie społeczeństwo to w dużym stopniu społeczeństwo imigracyjne, które dzięki niezwykłej kreatywności połączyło w jedno wiele różnych kulturowych i społecznych wpływów. W po- dobny sposób miesza się tu tradycja i nowoczesność, zaś naród usiłuje obrać kurs pomiędzy partykulary- zmem a uniwersalizmem. Nieustanne poszukiwanie kulturowej tożsamości objawia się na wiele różnych, artystycznych i kreatywnych sposobów, które są doce- niane i traktowane przez wielu ludzi jako część codziennego życia. v

że nie samym tylko chlebem żyje człowiek

. N oam ada R ys (księga powtórzonego prawa 8,3) 248 l Izrael w FAKTACH Kultura l 249

Teatry i rozrywka nich latach wiele izraelskich grup teatralnych wyjeżdża na turneé po Wschodniej i Zachodniej Europie oraz do W przeciwieństwie do literatury, teatr nie istniał Stanów Zjednoczonych, uczestniczy w międzynarodo- w czasach starożytnej kultury hebrajskiej. Teatr hebraj- wych festiwalach, między innymi w Edynburgu i Berli- ski nie wyrósł również z tradycji popularnych w Euro- nie. Często dają też gościnne przedstawienia podczas pie Wschodniej do wybuchu drugiej wojny światowej ważnych wydarzeń teatralnych w Europie, Stanach teatrów grających w jidysz. Jego historia zaczyna się Zjednoczonych i innych miejscach na świecie. Działają razem z założeniem w 1917 roku w Moskwie teatru też półprofesjonalne i amatorskie grupy teatralne wy- hebrajskiego – Habima (Scena). Działał on zgodnie stawiające sztuki po angielsku i rosyjsku. z metodą Konstantyna Stanisławskiego. Występowa- ła w nim między innymi Hana Rubi- Wybitni dramatopisarze, z których kilku zyskało na/Rovina (1892–1980), późniejsza międzynarodowe uznanie to nieżyjący już Hanoch pierwsza dama hebrajskiego teatru. Lewin, Joshua (Yehoshua) Sobol, Hillel Mittelpunkt, W 1931 roku, po kilkuletnich wystę- oraz zmarły niedawno Efraim Kiszon. Główne za- pach na całym świecie, trupa teatral- wodowe teatry Izraela mają siedziby w czterech naj- na osiadła na stałe w Tel Awiwie. większych miastach kraju.

Teatr w Izraelu nie jest jednorod- Habima, teatr narodowy, mieści się w złożonym ny, to mieszanka wpływów współ- z trzech scen (w sumie 1520 miejsc) kompleksie czesnych i tradycyjnych, rodzimych w Tel Awiwie. Średnia frekwencja wynosi 90%, czę- i importowanych, eksperymental- ściowo dzięki sprzedaży ponad 30 tys. abonamen- nych i klasycznych. Również sztuki, tów rocznie. W repertuarze znajdują się zarówno aktorzy, reżyserzy i producenci po- klasyczne sztuki dotyczące tematów żydowskich, chodzący z różnych środowisk, łą- dzieła współczesnych dramaturgów piszących po czą zagraniczne prądy z żywiołem hebrajsku, oraz tłumaczenia międzynarodowych lokalnym i w ten sposób stopniowo klasycznych dzieł, dramatów i komedii, które cza- kształtują odrębny teatr izraelski. sem reżyserują znani zagraniczni reżyserzy. Na bardzo aktywną scenę teatralną w Izraelu składają się teatry reper- Teatr Cameri, teatr miejski Tel Awiwu od 1970 tuarowe i sceny impresaryjne, oraz roku, był pierwszą sceną teatralną która przedsta- regionalne i amatorskie kompanie wiała realistyczny portret izraelskiego życia. Nadal

dzięki uprzejmości Teatru Khan wystawiające w całym kraju spektakle przyczynia się do rozwoju teatru hebrajskiego aktu- w Jerozolimie dla wielu wiernych widzów. W ostat- alnym repertuarem, zawierającym zarówno orygi- 250 l Izrael w FAKTACH Kultura l 251

nalne dramaty izraelskie, jak i adaptacje klasycznych jącym współczesne sztuki, również te pochodzące i współczesnych przebojów scenicznych. Siedziba z innych krajów. teatru Cameri znajduje się w niedawno oddanym, nowoczesnym i zaawansowanym technologicznie Teatr Khan jest jedynym stałym teatrem w Jero- budynku składającym się z czterech scen, który przy- zolimie. Proponuje mieszankę współczesnych i kla- lega do kompleksu kulturalnego Performing Arts sycznych przedstawień. Mieści się w wyjątkowym, Center w Tel Awiwie (Centrum Widowiskowe Tel odnowionym kilkusetletnim budynku, który w cza- Awiwu). Wystawienie Hamleta, z Itay Tiranem grają- sach otomańskich był gospodą. cym rolę księcia, zyskało uznanie w kraju i za grani- cą. Nagradzane wykonanie zostało zaprezentowane Teatr Gesher powstał w 1991 roku by zapew- podczas Festiwalu Szekspirowskiego w Waszyngto- nić miejsce ekspresji artystycznej nowym imigran- nie w The John F. Kennedy Center for the Performing tom z byłego Związku Sowieckiego. Jako pierwszy Arts (Centrum Widowiskowe im. Kennedy’ego). proponował najwyższej jakości produkcje w języku rosyjskim. Dzięki sukcesowi i uznaniu krytyków, Teatr Miejski w Hajfie jest teatrem repertuaro- obecnie włączył się w główny nurt życia teatralnego wym wystawiającym zarówno produkcje izraelskie w Izraelu, grając również sztuki po hebrajsku. Jego jak i klasyczne i współczesne sztuki zagraniczne. zespół reprezentował Izrael na wielu prestiżowych festiwalach na całym świecie. Teatr w Beer Szewie jest teatrem repertuaro- wym grającym sztuki izraelskie oraz tłumaczenia Teatr Clipa został założony w 1995 roku przez klasycznych i współczesnych sztuk zagranicznych. Idi Hermana, tancerza i reżysera oraz Dymitra Tyul- panova, rosyjskiego aktora i muzyka. Ich zespół łą- Teatr Beit Lessin to teatr repertuarowy z siedzi- czy teatr, taniec, design i muzykę. Dwa do czterech bą w Tel Awiwie, wystawiający dzieła izraelskie oraz razy do roku wystawiane są nowe przedstawienia, tłumaczenia współczesnych sztuk zagranicznych. najczęściej bez słów. Grane są zazwyczaj jedynie przez określony czas, zaś niektóre z nich tylko raz, Teatr Arabski jest profesjonalnym teatrem dla w wyjątkowej lokalizacji. dorosłych widzów, grającym w języku arabskim sztuki powstałe w krajach arabskich oraz tłumacze- Teatr dzieci i młodzieży jest adresowany do nia współczesnych dramatów. trzech różnych grup wiekowych. Wystawia sztuki w szkołach i centrach kulturalnych na terenie całego Teatr Beit Hagefen jest profesjonalną sceną kraju, prowadzi kursy dramy i zajęcia teatralne, za- w języku arabskim dla dzieci i młodzieży, wystawia- pewnia instruktorów na specjalne szkolne warsztaty. 252 l Izrael w FAKTACH Kultura l 253

Festiwal w Akce jest festiwalem teatru awan- Gan), w studium aktorskim Nissan Nativ Studio gardowego, gdzie mają premierę nowe, ekspery- (w Tel Awiwie i Jerozolimie) i w Kibbutz Seminar’s mentalne sztuki. W ramach festiwalu odbywają się School of Drama. osobne konkursy dla przedstawień scenicznych, sztuk wystawianych pod gołym niebem, oraz teatru ulicznego i przedstawień zagranicznych.

Festiwal teatralny dla dzieci ma miejsce w Hajfie. Jest miejscem premier nowych sztuk, składa się z konkursu i gościnnych występów międzynarodowych grup teatral-

F. S klar F. nych.

Teatr Train został założony w Je- rozolimie w 1981 roku jako teatr lalkowy. Oferuje różnorodne formy teatralne: od pełnowymiarowych przedstawień, poprzez pełne kolo- rów opowieści dla bardzo małych dzieci, po uliczne festiwale dla ca- łych rodzin. Teatr organizuje rów- nież doroczny międzynarodowy Festiwal Teatrów Lalkowych.

Nauka gry aktorskiej, reżyserii i pokrewnych zawodów scenicznych jest możliwa na Uniwersytecie w Tel Awiwie, Uniwersytecie He- Plakat Międzynarodowego Festiwalu Teatru Lalkowego w Jerozolimie brajskim w jerozolimie, w szkole dzięki uprzejmości Navon Art Sztuk Teatralnych Beit-Zvi (Ramat 254 l Izrael w FAKTACH Kultura l 255

Rozrywka estradowa Einstein, Shlomo Artzi, Matti Caspi, Rita, Dana In- ternational, Corinne Allal, Chava Alberstein, Shalom Idea rozrywki „popularnej” zrodziła się w latach Hanoch i yehudit Ravitz oraz niektóre grupy jak 40., przed powstaniem państwa Izrael wraz z takimi Teapacks, Mashina, Atraf, Etnix, HaChaverim Shel grupami czy kabaretami frontowymi jak Chizbatron, Natasha (Przyjaciele Nataszy) i Beit HaBubot (Dom HaMatate (dosł. Miotła) czy Bacal Jarok (dosł. Zielona dla Lalek). Część artystów, na przykład Dudu Fisher, Cebula). Jednakże większego rozpę- nieżyjąca już Ofra Haza, Rami Kleinstein, Aviv Ge- du pomysł nabrał w latach 60. wraz fen, David Broza czy Noa (Ahinoam Nini) wyrobili z uformowaniem trup rozrywko- sobie nazwisko za granicą. W 1998 roku izraelska wych przypisanych do poszczegól- transseksualistka Dana International wygrała mię- nych jednostek wojskowych. Wśród dzynarodowy konkurs piosenki Eurowizji i zosta- czołowych artystów estradowych ła międzynarodową gwiazdą. Jej piosenka „Diva” kraju, którzy rozpoczęli swoją karierę zajęła 14 miejsce w rankingu najlepszych piosenek w wojsku są Chaim Topol, Si Hyman, Eurowizji. Niedawno wydany został jej 11. album Miri Aloni, Dorit Reuveni i yarde- „Hakol Ze Letova”. na Arazi. W tym okresie najbardziej znaną grupą komediową stała się Wielkie adaptacje musicali takich jak „Nędznicy” HaGashash HaHiver, która wtedy czy „Dźwięki muzyki” w hebrajskim tłumaczeniu, i przez następne dekady prezento- powróciły na scenę ciesząc się dużym zaintereso- wała klasyczne izraelskie skecze. Ich waniem publiczności. Rita GPO/ A. Ben-Gershom działalność została w końcu uhono- rowana nagrodą państwową Izraela Rosnącą popularnością cieszy się muzyka Mizrahi, za życiowe osiągnięcia. styl muzyczny wywodzący się oryginalnie z basenu Morza Śródziemnego, z silnymi wpływami arabski- Mimo że telewizja i radio są mi i greckimi. Przedstawicielami tego nurtu są Boaz głównymi nośnikami rozrywki po- Sharabi, Yehuda Poliker, Sarit Hadad, Avihu Medina, pularnej, występy na żywo komi- Margalit Tzan’ani, Zehava Ben czy Ofer Levy. Nowe ków, piosenkarzy, muzyków, ze- nazwiska w tej dziedzinie to Eyal Golan, Amir Be- społów i innych grup odbywają się nayoun i Miri Mesika. regularnie w całym kraju. Nowa generacja komików i stand-up’erów takich Zespół muzyczny żydów z Buchary Niektórzy wokaliści zyskali status jak Eli Yatzpan i Adi Ashkenazi zdobywa rosnące Y. Loeff Gershom gwiazd. Zaliczają się do nich: Arik grono zwolenników. 256 l Izrael w FAKTACH Kultura l 257

Kino W 2009 roku arabsko-izraelski film „Ajami”, któ- rego akcja toczy się w zaniedbanej arabskiej dziel- Kinematografia w Izraelu od nicy w Jafie, został nominowany do Oskara w kate- swojego powstania w latach 50. gorii najlepszy film zagraniczny. Był to pierwszy film przeżywa znaczący rozwój. Pierw- z dialogami głównie w języku arabskim, który Izrael sze fabuły wyreżyserowane przez wysłał na konkurs, oraz trzecia z rzędu nominacja Izraelczyków, takie jak „Wzgórze do Oskara dla filmu izraelskiego. 24 nie odpowiada” czy „Pierwszych dziesięciu” starały się, podobnie jak Rok wcześniej „Walc z Baszirem” Ari’ego Folmana literatura tego okresu, formować zdobył międzynarodowy rozgłos za przedstawie- heroiczny model bohatera. Wiele nie doświadczeń reżysera z czasu wojny libańskiej współczesnych filmów pozostaje w 1982 roku. Reżyser odebrał między innymi Złoty głęboko osadzonych w izraelskim Glob dla najlepszego filmu nieanglojęzyczny oraz doświadczeniu, mierząc się z ta- nominację do Oskara. kimi tematem jak życie ocalonych z Holokaustu i ich dzieci („Lato Inne warte zauważenia filmy ostatnich lat to „Za- Awii” i sequel „W konarach drzew” chodni Brzeg” Josepha (Yossi) Cedara, o religijno- oparte o książki Gili Almagor, która syjonistycznej jerozolimskiej rodzinie w latach 80., gra główną rolę). Innym powtarza- która walczy o odzyskanie równowagi po śmierci jącym się tematem jest codzien- ojca, oraz „Złamane skrzydła”, wielokrotnie nagra- na harówka nowych imigrantów dzany film Nira Bergmana, który również traktuje („Sh’Chur” wyreżyserowany przez o radzeniu sobie z następstwami straty w rodzinie Hanę Azoulay-Hasfari i Shmuela i potrzebie akceptacji. „Na końcu świata w lewo” dzięki uprzejmości szkoły filmowej Hasfari’ego oraz „Kawa z cytryną” opowiada o nietypowej międzykulturowej przyjaźni i telewizyjnej Ma’alech Leonida Gorovetsa). Dominującym w imigranckim miasteczku pośrodku pustyni, zaś trendem izraelskiej kinematogra- „Awiwa, moja miłość” zdobył 10 nagród w Izraelu, fii jest potrzeba prezentowania Szanghaju, i Tokio. izraelskiej rzeczywistości, czy to jeśli chodzi o kon- frontację izraelsko-arabską („Nad murami” Uri’ego Eytan Fox jest kolejnym popularnym i wartym za- Barbasha) czy gdy jest to próba pokazania uniwer- pamiętania reżyserem. Jego filmy to „Bańka mydla- salnego, trochę wyalienowanego i hedonistyczne- na” ukazujący współczesne miejskie życie w Tel go społeczeństwa („Pieśń Syreny”, „Życie według Awiwie, z konfliktem izraelsko-arabskim w tle, „Yos- Agfy”, „Opowieści telawiwskie”). si i Jagger” analizujący homoseksualną miłość i po- 258 l Izrael w FAKTACH Kultura l 259

żądanie w cahalu (Siłach Obronnych Izraela) oraz „Spacer po wodzie”. Fox wyreżyserował również kul- towy już serial telewizyjny „Florentine” (1997 r.) o pozbawionych złudzeń młodych izraelczykach mieszkających w kiepskich dzielnicach Tel Awiwu.

W 2007 roku izraelskie filmy zebrały wiele nagród. Joseph Cedar wygrał w kategorii najlepszy reżyser, oraz zdobył 11 innych statuetek na Festiwalu Filmo- wym w Berlinie za film o pierwszej wojnie libańskiej „Twierdza Beaufort”. Film był również później nominowany do Oskara.

„Gorzki Raj” Drora Shaula, dostał główną nagrodę w Sundance dla zagranicznego filmu fabularnego. „Mój Ojciec, Mój Pan” Davida Volach’a, film o wa- kacjach ultraortodoksyjnej rodziny wygrał główną nagrodę dla zagranicznego filmu fabularnego na festiwalu Tribeca. „Meduzy”, film wyreżyserowany przez pisarza Etgara Kereta wspólnie z Shirą Gef- fen otrzymał złotą Palmę w Cannes. Niespodziewa- nym zwycięzcą okazał się film Erana Kolirina „Przy- jeżdża orkiestra” o egipskiej orkiestrze policyjnej odwiedzającej Izrael, której członkowie gubią się i poznają kraj z nietypowej strony. Film zdobył trzy nagrody w Cannes: międzynarodową nagrodę kry- tyków, nagrodę młodych, oraz Prix Coup de Couer/ Un Certain Regard. Izraelska aktorka Hana Laszlo zdobyła nagrodę dla najlepszej aktorki za rolę w fil- mie izraelskiego reżysera Amosa Gitai „Free Zone” na 58 Festiwalu filmowym w Cannes w 2005 roku. Plakat z filmu „Twierdza Beaufort”, nominowanego do Oskara Również inne izraelskie filmy i filmowcy zdobywały jako najlepszy film nieanglojęzyczny w ostatnich latach międzynarodowe nagrody. dzięki uprzejmości produkcji filmu „Twierdza Beaufort” 260 l Izrael w FAKTACH Kultura l 261

Rynek filmowy rośnie w miarę się ze scenarzystą, reżyserem, lub aktorami danego jak izraelskie produkcje odnoszą filmu. Od 1984 roku przygotowywany jest doroczny sukcesy za granicą a coraz więcej przegląd filmowy. Dzięki temu wydarzeniu do kraju zagranicznych filmów jest krę- zostało sprowadzonych wiele wysokiej klasy filmów conych lub kooprodukowanych i produkcji wideo. Dużą frekwencję mają edukacyj- w studiach i na terenie Izraela. Izra- ne kursy dla dorosłych, zaś programy z uczniami elskie Centrum Filmowe, oddział jerozolimskich szkół mają uczyć analizy krytycznej Ministerstwa Przemysłu, Handlu popularnego medium. Oddziały Filmoteki działają i Pracy zajmuje się promowaniem w Tel Awiwie i w Rosz Pinna na północy kraju. Kina kręcenia filmów w Izraelu zarówno studyjne są nadal popularne w Izraelu, a ogólno- przez lokalnych jak i zagranicznych krajowa sieć kin Lev oferuje projekcje w przytulnej producentów. Centrum zapewnia scenerii. wsparcie i pomoc, od aranżowania profesjonalnych spotkań do ofero- Żydowskie Archiwum Filmowe Spielberga na Uni- wania zachęt finansowych. wersytecie Hebrajskim w jerozolimie jest najwięk- szą na świecie skarbnicą materiałów filmowych na Wydarzenie o takim znacze- tematy żydowskie i życia w Izraelu. Prowadzone niu jak Izraelski Festiwal Filmowy przez Uniwersytet oraz Centralne Archiwum Ruchu w Filmotece w jerozolimie, razem Syjonistycznego ma na celu zbieranie, ochronę i ka- z podobnymi imprezami w Hajfie talogowanie żydowskich filmów, oraz udostępnia- i Sderot, w połączeniu z przeglą- nie materiałów researcherom, badaczom, twórcom dzięki uprzejmości szkoły filmowej dami filmów izraelskich za granicą filmowym i telewizyjnym z całego świata. i telewizyjnej Ma’alech pomagają wzmacniać świadomość izraelskiej kinematografii.

Ostatnio odnowiona Filmoteka jerozolimska skła- da się z archiwum mieszczącego tysiące filmów, bi- blioteki, sal kinowych i przestrzeni wystawowych. Organizowane są tam regularne pokazy, często w cyklach tematycznych opracowywanych we współpracy z ambasadami, instytucjami kulturalny- mi, organizacjami pozarządowymi. Filmoteka stara się, by publiczność mogła, o ile to możliwe spotkać 262 l Izrael w FAKTACH Kultura l 263

Muzyka której kręciło się muzyczne życie kraju, z biegiem lat uzyskała opinię jednej z wyróżniających się orkiestr Muzyka zaczęła odgrywać ważną rolę w życiu na świecie. Niedługo potem założono orkiestrę ra- kulturalnym społeczności żydowskiej w Ziemi Izraela diową (dzisiaj to Jerozolimska Orkiestra Symfonicz- po pierwszej wojnie światowej. Zarówno niewiel- na), której transmitowane w radio koncerty przycią- ka grupa wykształconych muzyków, jak i entuzja- gały przed odbiorniki dziesiątki tysięcy słuchaczy. ści-amatorzy podejmowali próby założenia chóru, orkiestry symfonicznej, lub nawet zespołu opero- Inne instytucje muzyczne powstałe w kolejnych wego. Jednak scena muzyczna na profesjonalnym latach to między innymi Izraelska Orkiestra Kame- poziomie rozwinęła się dopiero w latach 30., kie- ralna, Sinfonietta Beer Sheva, orkiestry z siedziba- dy do kraju, w obawie przed nazizmem w Europie, mi w Hajfie, Netanji, Cholon, Ramat Gan i riszon napłynęło tysiące nauczycieli muzyki i studentów, le-Cijon, oraz Izraelska Orkiestra Kibucowa, której kompozytorów, instrumentalistów i śpiewaków, członkowie są wybierani spośród członków kibuców oraz rzesze melomanów. z całego kraju.

Orkiestra Filharmonii Palestyny (dzisiaj Orkiestra We wczesnych latach 80., wysoki poziom arty- Filharmonii Izraela) została założona z inicjatywy styczny prezentowany przez Nową Operę Izraela urodzonego w Polsce skrzypka Bronisława Huber- wywołał ożywienie zainteresowania dziełami ope- mana. Swój pierwszy koncert dała w 1936 roku rowymi, które było ograniczone w związku z roz- w Tel Awiwie pod batutą Arturo Toscaniniego. Fil- wiązaniem pierwszego stałego zespołu operowego harmonia natychmiast stała się jedną z osi wokół kilkadziesiąt lat wcześniej.

Od początku lat 90., izraelskie życie muzyczne ewoluowało w związku z masowym napływem ponad miliona Żydów z terenów byłego Związku Sowieckiego. Ta fala imigracji przywiodła do Izraela wielu profesjonalnych muzyków, instrumentalistów, śpiewaków i nauczycieli muzyki. Powstały nowe orkiestry symfoniczne i kameralne, oraz mniejsze ze- społy. Dzięki imigrantom zastrzyk muzycznej energii i talentu trafił w mury szkół, konserwatoriów Orkiestra Filharmonii Izraela i ośrodków gminnych w całym kraju. dzięki uprzejmości Orkiestry Filharmonii Izraela 264 l Izrael w FAKTACH Kultura l 265

Tradycja muzyki kameralnej, zapoczątkowana Wydarzeniami muzycznymi światowej klasy, które w latach 30., obejmuje uznane w świecie zespoły odbywają się w Izraelu są Międzynarodowy konkurs i chóry. W związku z imigracją z lat 90. istniejące harfowy i Konkurs fortepianowy im. Artura Rubin- grupy rozrosły się, powstały też nowe. Obecnie do steina. Lokalne imprezy takie jak Festiwal muzyczny czołówki zaliczają się Camerata Rehovot, orkiestra w kibucu Ein Gew, Festiwal muzyki kameralnej w ki- kameralna korpusu edukacyjnego Sił Obrony Izraela bucu Kfar Blum i Festiwal jazzowy Morza Czerwo- oraz kobieca orkiestra smyczkowa – Kashtaniot Ca- nego w Ejlacie, przyciągają licznych melomanów. merata z Ramat HaSzaron. Wiele miast i miasteczek Festiwal Izraela w Jerozolimie, na którym występu- finansuje chóry. Najważniejsze festiwale poświę- ją grupy z całego świata, łączy muzykę, teatr i ta- cone muzyce chóralnej to Liturgica w Jerozolimie, niec. Dzięki temu wydarzeniu każdej wiosny miasto konkursy wokalne w kościołach w rejonie Abu Gosz zmienia się w przyciągający niczym magnes ośrodek i festiwal Zimriya. kulturalny.

Imprezy muzyczne, zarówno recitale jak i pełne Proces tworzenia specyficznie izraelskiej muzyki koncerty symfoniczne prezentujące szeroki repertu- trwał od połowy lat 20., kiedy w kraju zaczęli praco- ar utworów klasycznych są organizowane w histo- wać profesjonalni kompozytorzy. Na ich twórczości rycznych sceneriach, takich jak odnowiony rzymski odciskały piętno francuskie i rosyjskie tradycje mu- amfiteatr w Cezarei i Bet Szean, lub w dwóch głów- zyczne, niemiecki nurt romantyczny i post-roman- nych salach koncertowych – Audytorium Manna tyczny oraz echa późniejszych europejskich kom- w Tel Awiwie i jerozolimskim Międzynarodowym pozytorów. Stopniowo jednak wykrystalizował się Centrum Kongresowym. Mniejsze sceny mieszczą współczesny izraelski styl, zwany stylem śródziem- się w kompleksie teatralnym w Jerozolimie, nowo nomorskim, łączący tradycyjne wschodnie melodie zbudowanym Performing Arts Center w Tel Awi- i melodykę starożytnych modlitw. wie (Centrum Widowiskowe Tel Awiwu), Muzeum Sztuki Tel Awiwu i Muzeum Izraela, oraz centrach Pierwsze pokolenie izraelskich kompozytorów, kulturalnych w miastach i kibucach w całym kraju. z których wszyscy urodzili się w Europie, włożyło Publiczność koncertów w Izraelu jest entuzjastyczna wielki wysiłek by po imigracji tworzyć w nowym ję- i chętnie okazuje swój zachwyt, cechy te są doce- zyku muzycznym. Paul Ben-Haim używał rozszerzo- niane przez sławnych muzyków dających gościnne nych tonacji wypracowując styl postekspresjonistycz- występy. Również światowej sławy izraelscy soliści, ny. Miał nadzieję w ten sposób spoić stare z nowym, uczestniczący w życiu muzycznym kraju, tacy jak Wschód z Zachodem. Dla Ödöna Pártosza asymilo- Pinchas Zuckerman, Shlomo Mintz, Daniel Baren- wanie folkloru stanowiło ważny środek kompozytor- boim i Itzhak Perlman, cenią sobie tę atmosferę. ski. Alexander Uriah Boscovitch jako podstawę me- 266 l Izrael w FAKTACH Kultura l 267

tody kompozytorskiej używał popularnych form wy- ków, instrumentalistów i ze- razu. Josef Tal zainicjował kompozycje elektroniczne, społów kameralnych są często Pieśń pokoju Szir LaSzalom zaś Mordechaj Seter skupił się na włączeniu w swoje prowadzone przez odwiedza- Pozwól słońcu wstać dzieła melodii i rytmów Jemenitów. jących Izrael międzynarodo- i dać światło poranka wych artystów w akademiach najczystsza modlitwa Drugie pokolenie, najczęściej mniej lub bardziej oraz Jerozolimskim Centrum nie przywróci nas. bezpośredni uczniowie przedstawicieli pierwszego, Muzycznym. Tego którego świecę zdławiono tworzyli z myślą o muzycznej ekspresji z którą zosta- Edukacja muzyczna i bada- i którego pochowano w kurzu nie zintegrowany język hebrajski z jego spółgłoska- nia naukowe w tym zakresie nie obudzi gorzki płacz mi i charakterystyczną intonacją, odniesieniami do zostały zainaugurowane w ra- nie przywróci go. liturgii judaizmu i tradycji, i odniesieniami do świata mach szkolnictwa wyższego w Nikt nas nie wróci Zachodu. Trzecia i najmłodsza grupa kompozyto- latach 60. wraz z otwarciem z czarnego, martwego dołu rów manifestuje chęć uczestnictwa w międzynaro- katedry muzykologii im. Artura ani zwycięstwo nie rozweseli dowym świecie kompozycji bez wyraźnego obcią- Rubinsteina na Uniwersytecie ani pieśń pochwalna nie pomoże. żenia narodowego. Jednocześnie zmagają się oni Hebrajskim w Jerozolimie. Od refren: z doświadczeniami Holokaustu poprzez muzykę, tamtej pory wydziały muzyko- Więc śpiewaj tylko pieśń pokoju łamią wewnętrzne ograniczenia muzyczne (tak jak logii otwarto na Uniwersyte- nie szepcz modlitwy w muzyce Yehudy Polikera), spaja- cie Tel Awiwu i Uniwersytecie lepiej śpiewać pieśń o pokoju ją wschodnie i zachodnie tradycje Bar-Ilan. Dostępne są dwie donośnym głosem. Piosenka z daleka muzyczne, używając środków za- główne specjalizacje: muzyka Pozwól słońcu przeświecać Łzy i śmiech pożyczonych z muzyki popularnej. żydowska lub muzyka którejś przez kwiaty/ nie patrz wstecz głosy ludzkie gwiazdy z wielu grup etnicznych Izra- zostaw tych co odjechali. odwieczne Młodzi, utalentowani muzycz- ela, ze szczególnym naciskiem Podnieś oczy z nadzieją słońce i morze nie Izraelczycy rozpoczynają naukę na muzykę wschodnich/sefar- nie przez celownik chleb, świat cały w jednym z wielu konserwatoriów, dyjskich wspólnot. śpiewaj pieśń miłosną gorzkie, słodkie lub ucząc się u któregoś z setek pry- a nie wojenną. A wszystko co było watnych nauczycieli. Często zdoby- Pierwsi pionierzy przywieźli Nie mów, że dzień nadejdzie zostawimy za nami wają też doświadczenie wstępując ze sobą pieśni ze swoich kra- spraw to żeby żyć w pieśni. do orkiestr młodzieżowych. Dalszą jów pochodzenia. Następnie bo to nie sen edukację zapewniają przyznające tłumaczyli oryginalne sło- a na placach miasta Słowa: Natan Yonatan stopnie naukowe akademie muzyki wa na hebrajski, lub ustalali wesel się pokojem. (w wolnym tłumaczeniu) i tańca w Jerozolimie i Tel Awiwie. nowe wersy dla cenionych Warsztaty mistrzowskie dla śpiewa- melodii. Od tamtego czasu Słowa: Yaacov Rotblit, muzyka: Yair Rosenblu (w wolnym tłumaczeniu) 268 l Izrael w FAKTACH Kultura l 269

napisano tysiące pieśni i piosenek, które łączą w so- niem pianina, akordeonu czy gitary. Uczestnictwo bie elementy stylów muzycznych towarzyszących w takim wspólnym śpiewaniu wyzwala poczucie każdej kolejnej fali imigrantów. Są to tak odległe wspólnoty, wywoływanej przypływem uczuć pa- tradycje jak arabska czy jemenicka z jednej strony, triotycznych oraz nostalgią za pionierskimi czasami, zaś współczesny rock i pop z drugiej. Czasem me- pamięcią o walce o niepodległość, wygranych woj- lodie były dobierane do biblijnych lub tradycyjnych nach, straconych przyjaciołach, powtarzających się wersów, innym razem do współczesnych utworów mgnieniach nadziei i uczucia. izraelskich poetów i tekściarzy. Muzyka współczesna Chociaż trudno jest zdefiniować typową hebraj- Współczesna scena muzyczna w Izraelu jest ską piosenkę, izraelczycy rozróżniają utwory napisa- bardzo zróżnicowana i często śmiała. Hiphopowy ne po hebrajsku, w różnorodnych stylach i na różne zespół Hadag Nahash używa na przykład muzyki tematy od Szir Iwri (Pieśni Hebrajskiej), której słowa by manifestować polityczny cynizm. Jednym z ich oddają głos, wartości i nastroje kraju, a której melo- najbardziej znanych hitów jest Szirat Hasticher (Pio- dia jest nacechowana wpływami słowiańskimi. senka o naklejce) napisana wspólnie z izraelskim powieściopisarzem Davidem Grossmanem. Tekst Towarzysząc głównym wydarzeniom historycz- piosenki jest zbiorem tekstów jakie można zobaczyć nym w życiu narodu żydowskiego przez ostatnie na naklejkach na samochodach. Przeciwstawne slo- stulecie, pieśni te zarejestrowały marzenia, ból i na- gany polityczne są zestawione ze sobą, tworząc dzieje. Oprócz wyrażania uniwersalnych uczuć, jak gwałtowny, ironiczny i mocno absurdalny obraz wszystkie piosenki ludowe, pieśni hebrajskie mocno życia w Izraelu. podkreślają uczucia typowo izraelskie, takie jak mi- łość do kraju i jego krajobrazu. Są to pieśni, które Inne zespoły, takie jak projekt Idan Reichela łączą znają wszyscy, które stały się integralną częścią kul- etiopski dorobek muzyczny z brzmieniami bliskow- turowego dziedzictwa narodu. schodnimi i tutejszą muzyką liturgiczną. Zespoły Teapacks, Mashina i Knesiyat Hasachel, oraz woka- Izraelczycy kochają śpiewać, zarówno piosenki liści Ehud Banai, Shlomo Artzi a nawet Sarit Hadad, z okresu przed powstaniem państwa jak i te na- mimo że są weteranami głównego nurtu izraelskiej pisane niedawno. Wspólne śpiewanie odbywa się sceny muzycznej, zdołali utrzymać popularność. w miejscach publicznych i prywatnych domach, w stołówkach kibuców i centrach kultury, podczas Wiele nowych nazwisk na izraelskiej scenie popo- wycieczek pieszych i wokół ogniska, często pod kie- wej pojawiło się dzięki programowi telewizyjnemu runkiem zawodowych animatorów, z towarzysze- Kahaw Nolad (Narodziny Gwiazdy), który jest odpo- 270 l Izrael w FAKTACH Kultura l 271

wiedzią na amerykański format Idola. Ninet Tayeb, Taniec Harel Moyal i Yehuda Sa’ado to tylko niektórzy spo- śród tych, którzy rozpoczęli swoją muzyczną karierę w tym popularnym show. Zwycięzcą w 2007 roku został Boaz Mauda, którego jemenickie korzenie da się usłyszeć w jego muzyce.

dzięki uprzejmości kibucowego zespołu tańca współczesnego

W życiu religijnym i społecznym Żydów, od czasów biblijnych taniec był postrzegany jako sposób wyra- żania radości i smutku. Nadal jest on nieodłącznym elementem uroczystości religijnych, narodowych, wspólnotowych i rodzinnych. Taniec współczesny rozwinął się w dwóch kierunkach: W stronę tańców ludowych, które towarzyszyły pierwszym osadni- kom w odbudowie ich starożytnej ojczyzny i sztuki tańca, oraz utworzenia sceny tańca artystycznego co doprowadziło do produkcji scenicznych tworzo- nych przez zawodowych choreografów, w których występują wyszkoleni tancerze.

Taniec jako forma sztuki został wprowadzony do kraju w latach 20. przez nauczycieli i entuzjastów przybyłych z centrów kulturalnych Europy. Po ustanowieniu państw był rozwijany na wysokim poziomie przez liczne zespoły, które reprezentowały odmienne kierunki i style. Dzisiaj ponad tuzin profesjonalnych 272 l Izrael w FAKTACH Kultura l 273

grup tanecznych, z których większość ma siedzibę ambasadorem izraelskiej kultury. Zatrudnia 65 osób w Tel Awiwie, występuje w rozmaitych przedstawie- – tancerzy i członków ekipy technicznej. Obecnie dy- niach na terenie całego kraju i za granicą. rektorem artystycznym jest Ohad Naharin, zaś Sharon Eyal głównym choreografem. Balet Narodowy Izraela wyrósł ze studia tańca klasycznego założonego przez jego dzisiejszych dy- Jak wiele grup tanecznych w Izraelu, Batsheva re- rektorów artystycznych – Bertę Yampolsky i Hillela alizuje również program edukacyjny i dalekosiężne Markmana. Jedyny profesjonalny zespół baletu kla- programy, które mają na celu upowszechnić taniec sycznego w kraju, wystawia klasyczne, neoklasycz- wśród wszystkich warstw izraelskiego społeczeń- ne i współczesne utwory z choreografią stworzoną stwa. Według słów członków samego zespołu, przez Yampolsky, oraz balety z choreografią Balan- przedstawienia Batshevy odzwierciedlają energię china i innych międzynarodowych choreografów, kraju dzięki swojemu ekspresyjnemu, dynamiczne- mu, innowacyjnemu, emocjonalnemu i estetyczne- The Kibutz Contemporary Dance Company mu charakterowi. został założony w 1970 roku przez Yehudit Arnon, członkinię kibucu Ga’aton w Gali- Vertigo to odnosząca duże sukcesy grupa tańca lei, niedaleko granicy libańskiej. Ar- współczesnego, którą założyła w 1992 roku para non przekształciła grupę młodych tancerzy – Noa Wertheim oraz Adi Sha’al. Dając tancerzy amatorów w jeden z czo- występy na całym świecie, zdobyli kilka nagród łowych zespołów tańca współcze- międzynarodowych. Wiele pozycji w repertuarze to snego, który krok po kroku zdo- oryginalne choreografie Wertheim, jak również no- bywa międzynarodowe uznanie. watorskie projekty taneczne innych artystów. Szkoła Dzisiaj z zespołem jest związany tańca Vertigo, założona w 1997 roku w Jerozolimie, Rami Be’er, jego dyrektor artystycz- zapewnia amatorskie i profesjonalne lekcje w zakre- ny i choreograf. sie klasycznego baletu, tańca współczesnego i im- prowizowanego. dzięki uprzejmości kibucowego zespołu Założony w 1964 roku przez Mar- tańca współczesnego thę Graham oraz baronessę Bat- Zespół taneczny Inbal Pinto, która jest zdobywa- shevę Rothschild Batsheva Dance jącym coraz większe uznanie choreografem i kreato- Company, był początkowo oparty na metodach pra- rem. Niegdyś członkini zespołu Batshevy, otrzymała cy Graham, ale zawsze kładł duży nacisk na trening liczne nagrody od kiedy w 1990 roku zajęła się cho- baletowy. Na przestrzeni czterdziestu lat, zespół stał reografią. Współdziałając z reżyserem Avshalomem się prawdopodobnie najbardziej znanym na świecie Pollackiem Pinto stworzyła wiele przedstawień mu- 274 l Izrael w FAKTACH Kultura l 275

zycznych, z których najbardziej znane – „Ostryga” Taniec ludowy było wielokrotnie wystawiane w kraju i poza grani- Izraelskie tańce ludowe wywodzą się z połącze- cami. nia żydowskich i nieżydowskich tańców tradycyjnych z wielu stron świata. Podczas gdy w innych Krajową scenę tańca współczesnego zasilają licz- krajach zachowanie tańców ludowych służy pod- ne mniejsze grupy i niezależni choreografowie, któ- trzymaniu starych rolniczych tradycji, w Izraelu jest rych praca jest wysoko ceniona przez miłośników to stale rozwijająca się forma sztuki, ewoluująca od tańca na całym świecie. Najwybitniejszą z nich jest lat czterdziestych. Wykorzystuje źródła historyczne Yasmeen Godder, która oprócz wielu nagród w Izra- i współczesne, jak również odniesienia biblijne oraz elu, w 2001 roku zdobyła w Nowym Jorku nagrodę stylistykę tańca nowoczesnego. Bessie. Jej taniec jest zbudowany w oparciu o kobiece formy, a jej spektakl „Two playful pink” był wysta- Pierwsi pionierzy przywieźli ze sobą ojczyste tań- wiany na całym świecie. Inne wschodzące gwiazdy ce, które zostały zaadaptowane do nowego oto- to między innymi Emanuel Gat i Renana Raz. czenia. Wśród nich, rumuński taniec, hora, który świetnie uosabiał nowe życie, budowane w Ziemi Od otwarcia w 1989 roku w Newe Cedek – nowo Izraela. Zamknięty krąg zapewniał równy status odrestaurowanej dzielnicy Tel Awiwu Centrum uczestników, proste kroki umożliwiały wszystkim tańca i teatru Suzanne Dellal stało się centralnym wzięcie udziału, a złączone ramiona symbolizowały ośrodkiem inicjatyw tanecznych w kraju. Również nową ideologię. w Tel Awiwie mieszczą się Izraelska Biblioteka Tań- ca oraz Izraelskie Archiwum Tańca. Służą one jako Wybuch szeroko zakrojonego entuzjazmu dla ośrodki edukacji i badań, publikują dodatkowo tańca, przyniósł powstanie wielu odmian tańca lu- książki i rocznik izraelskiego tańca. Naukę tańca dowego, które tańczy się do popularnych izraelskich oferują wydziały tańca na Akademii muzyki i tań- pieśni. Łączą one takie motywy jak arabska debka ca Rubin w Jerozolimie i Tel Awiwie, studio Bat-Dor z elementami tanecznymi północnoamerykańskiego w Tel Awiwie i Beer Szewie, szkoła Thelmy Yellin jazzu i rytmów latynoskich, oraz typową dla krajów w Giwatajim oraz inne liczne szkoły tańca i pracow- śródziemnomorskich rytmiką. nie w całym kraju. Tańce ludowe mogą przejawiać się zarówno po- Wkład Izraela w edukację ruchu obejmuje stoso- przez indywidualne uczestnictwo jak i występy sce- waną na całym świecie metodę Moshe Feldenkraisa, niczne. Zainteresowanie ogółu tańcami ludowymi oraz system Eshkola-Wachmana, jeden z trzech po- doprowadziło do pojawienia się profesjonalnego wszechnie znanych systemów zapisu tańca i ruchu. zawodu animatora tanecznego. Dzięki temu tysią- 276 l Izrael w FAKTACH Kultura l 277

ce ludzi uczestniczy regularnie w zajęciach tanecz- Literatura nych jako formie rekreacji. Od 1988 roku odbywa się corocznie w Karmiel, mieście w centralnej Ga- Współczesna proza hebrajska, któ- lilei, trzydniowy Międzynarodowy festiwal tańców ra powstawała w Ziemi Izraela, była ludowych. Uczestniczą w nich grupy z Izraela oraz z początku dziełem pisarzy-imigran- całego świata. tów. Chociaż ich korzenie sięgały do świata i tradycji wschodnioeuro- Równolegle do izraelskich tańców ludowych, pejskich społeczności żydowskich, wpływając na nie, funkcjonują tradycyjne tańce w swoich pracach zajęli się przede poszczególnych grup etnicznych. Tradycje tańców wszystkim twórczymi osiągnięciami etnicznych starają się przechowywać grupy specjali- na Ziemi Izraela, do której przybyli, zujące się w tańcach Jemenu, Kurdystanu, Północnej zgodnie z syjonistycznym motto „by Afryki, Indii, Gruzji, Buchary i Etiopii, oraz zespoły budować i być budowanym przez przedstawiające tańce arabskie, druzyjskie i czerkie- nią”. Yosef Brenner (1881–1921) skie. Stanowi to jednocześnie dowód na spełnienie i Szmuel Agnon (1888–1970) którzy się idei „powrotu wygnanych” oraz pluralistycznej wprowadzili hebrajską prozę w XX natury izraelskiego społeczeństwa. wiek, przez wielu są uważani za oj- ców współczesnej hebrajskiej literatury.

W swoim dążeniu do uchwycenia rzeczywistości, Brenner faworyzował rabiniczne lub średniowieczne formy mówionego hebrajskiego, tworząc w ten sposób nowe idiomy i używa- jąc dramaturgicznej składni, by uzy- skać efekt języka potocznego. Cha- alfabet hebrajski rakterystyczna w tekstach Brennera jest jego iden- tyfikacja z ciężką fizyczną walką osadników o każdą piędź surowej i spieczonej ziemi, tak bardzo innej od ziemi europejskich krajów z których pochodzili, oraz z wcale nie łatwiejszą pracą na rzecz kształto- wania tożsamości Żydów w kraju Izraela. 278 l Izrael w FAKTACH Kultura l 279

nych. Wyrażał zrozumienie dla ciemnych i irracjo- nalnych stron ludzkiej psychiki oraz empatię wobec wewnętrznych wątpliwości dręczących wierzących i niewierzących Żydów.

Rzeczywistość u Agnona emanuje atmosferą tra- gizmu, a czasami groteski. Na większość jego twór- czości wpłynęła wojna i Holokaust. Świat poboż- nych Żydów został przez niego ukazany ze wszystkimi swoimi pragnieniami i napięciami. W 1966 roku Agnon otrzymał literacką nagrodę Nobla (wespół z Nelly Sachs).

Rodowici pisarze, którzy zaczęli publikować w latach 40. i 50., są często określani mianem „pokolenia wojny o niepodległość”. Wprowadzili oni do swojego pisania nową mentalność i podejście kulturowe, inne od właściwego ich poprzednikom, Hebrajski tydzień książki, zamienia skwery i parki w całym kraju przede wszystkim dlatego, że hebrajski był ich języ- w zatłoczone księgarnie kiem ojczystym, a ich doświadczenie życiowe było w całości związane z Krajem Izraela. Autorzy tacy Agnon w swoich dziełach zdecydował się uży- jak S.Yizhar, Mosze Szamir, Hanoch Bartow, Haim wać więcej współczesnego języka hebrajskiego. Guri, Binjamin Tammuz wahali się między indywidu- Jego znajomość tradycji żydowskiej, w połączeniu alizmem a zaangażowaniem w życie społeczeństwa z wpływami dziewiętnastowiecznej i wczesnodwu- i kraju. Prezentowali model realizmu społecznego, dziestowiecznej literatury, dały podstawy do two- często w heroiczny sposób przedstawiając mieszan- rzenia literatury pięknej opowiadającej o głównych kę lokalnych i międzynarodowych wpływów. współczesnych niepokojach duchowych. Do ulu- bionych tematów należy dezintegracja tradycyj- We wczesnych latach 60. nowe podejścia w prozie nych sposobów życia, utrata wiary, oraz wynikająca hebrajskiej wypróbowywali młodsi, utalentowani pi- z tego utrata tożsamości. Był konserwatywnym Ży- sarze, tacy jak A. B.Jehoszua, Amos Oz, Joram Kaniuk dem i zarazem pisarzem obdarzonym intuicją i wni- i Jaakow Szabtaj. Zerwali oni z ideologicznym zabar- kliwością w opisywaniu aspektów psychologicz- wieniem literatury i skupili się na przedstawianiu 280 l Izrael w FAKTACH Kultura l 281

świata jednostki. W ciągu dwóch na- Jehoszua Kenaz, Alexander i Yonat Sened, Nava Se- stępnych dekad eksperymenty z nowy- mel i inni). „Patrz pod: miłość” Grossmana, która mi formami narracji i stylami proza- częściowo opowiadana jest z perspektywy małego torskimi (od realizmu psychologiczne- chłopca Momika, który widzi jaki wpływ wywarł go, poprzez alegorię i symbolizm) stały Holokaust na życie jego imigranckiej rodziny, jest się typowe dla współczesnej literatury. prawdopodobnie najbardziej znanym przykładem. Towarzyszył temu sceptycyzm odno- śnie sfery politycznej i ograniczeń spo- Poruszone zostały również nie podejmowane łecznych. wcześniej tematy, takie jak życie w centrum arabskiej wioski (Anton Shammas, pisarz arabsko-chrze- Lata 80. i 90. ubiegłego stulecia ścijański, oraz Said Kaszua, izraelski arab, dzien- były czasem intensywnej aktywności nikarz i pisarz), świat ultraortodoksyjnych Żydów, literackiej, znacznego wzrostu liczby którzy z premedytacją separują się od współcze- wydawanych tytułów. W tym okre- snego społeczeństwa (Jesel Birsztajn), życie osnute sie kilku izraelskich pisarzy zyskało wokół jerozolimskiego sądu hasydyjskiego, (Haim uznanie międzynarodowe – przede Be’er) oraz funkcjonowanie człowieka niewierzące- wszystkim Oz, Jehoszura, Kaniuk, go w świecie, gdzie świeckie ideologie się załamują

dzięki ale również Aharon Appelfeld, David a fundamentalizm religijny zyskuje na sile (Icchak uprzejmości Szahar, David Grossman i Meir Shalev. Orpaz-Auerbach). Innym ważnym tematem, który studia Rami & Jacky Trzy pokolenia współczesnych autorów piszących opisują pisarze którzy sami pochodzą ze środowisk w tamtych czasach łączyła wiara w literaturę jako sefardyjskich, jest wyalienowanie środek ułatwiający czytelnikom zrozumienie siebie i szukanie miejsca w społeczeń- samych w sensie indywidualnym oraz jako część stwie przez nowych imigrantów środowiska w jakim żyją. Wielu, a szczególnie Oz, z krajów arabskich (Sami Michael, Grossman i Shalev, podejmowało również temat Albert Suissa, Dan Benaia Seri). Inni politycznych i moralnych dylematów związanych poświęcają uwagę uniwersalnym z życiem we współczesnym Izraelu. kwestiom demokracji i sprawiedli- wości w kontekście społeczeństwa, Nowe próby uporania się z tragedią Holokaustu które musi stawić czoło wyzwa- przyniosły sformułowanie nowych poziomów eks- niom w niemal każdej sferze życia presji, by odpowiedzieć na fundamentalne pytania narodowego (Icchak Ben-Ner, Ka- z perspektywy czasu i specyficznego miejsca, łącząc niuk, Grossman, Oz). Odbywające się co dwa lata dystans z zaangażowaniem (Appelfeld, Grossman, Jerozolimskie Targi Książki / Y. Loeff 282 l Izrael w FAKTACH Kultura l 283

Twórczość rosnącej grupy autorek, która wysunę- i prozy publikowana jest w innych językach – arab- ła się ostatnio na pierwszy plan, dotyczy nie tylko skim, angielskim i francuskim. Od czasu przybycia tematów ogólnych, ale traktuje też o świecie kobiet ponad miliona imigrantów z dawnego Związku świadomych swojego miejsca w żydowskiej tradycji Sowieckiego, Izrael stał się największym ośrodkiem oraz roli w syjonistycznym przedsięwzięciu (Amalia rosyjskojęzycznej twórczości literackiej poza teryto- Kahana-Karmon, Chana Bat-Szahar, Szulamit Here- rium Rosji. wen, Szulamit Lapid, Ruth Almog, Savion Liebrecht oraz Batya Gur). Lapid i Gur są, przy uznaniu kryty- W ostatnich latach, izraelscy wydawcy masowo ków w Izraelu i za granicą, autorkami pozycji z za- wkroczyli w świat publikacji elektronicznych. Izrael- kresu literatury detektywistycznej. skie programy, dotyczące wielu dziedzin, są sprzedawane na całym świecie. Ostatnio pojawiło się nowe pokolenie pisarzy, którzy negują centralne miejsce jakie dotychczas Literatura dziecięca w literaturze zajmowało wyjątkowe izraelskie do- Literatura dla dzieci obejmuje teksty oryginalne świadczenie, i odzwierciedlają bardziej uniwersa- oraz przekłady klasycznych tekstów z wielu języ- listyczne trendy w literaturze. Często ich prace są ków, podejmujące różnorodne tematy i style proza- surrealistyczne, wyobcowane, szczególne. Niektórzy torskie. Światowy trend bardziej otwartego i jedno- z tych autorów (Jehudit Katzir, Etgar Keret, Orly Ca- cześnie wyrafinowanego podejścia do języka i treści stel-Blum, Gadi Taub, Irit Linor i Mira Magen) mają książek dla dzieci, znajduje odbicie w izraelskiej lite- wierną rzeszę czytelników, wyznających swego ro- raturze dziecięcej. dzaju kult pisarza, dzięki czemu ich nowe książki mają zapewnione miejsca na szczycie listy bestselle- rów, zarówno w kraju, jak i, w nie- których przypadkach, za granicą. W ostatnich latach Keret stał się ulubieńcem dla europejskich czytel- ników, zaś jego tomiki opowiadań, między innymi Tęskniąc za Kissin- gerem zdobyły wiele prestiżowych nagród literackich.

dzięki Niezależnie od kręgu literatury uprzejmości studia

J . Mal c ol m hebrajskiej, znacząca część poezji Rami & Jacky 284 l Izrael w FAKTACH Kultura l 285

Przez lata wydany został znaczący zasób litera- Specyfiką Izraela są autorzy, którzy z sukcesami tury dziecięcej dla różnych grup wiekowych. Wy- piszą zarówno dla dzieci jak i dla dorosłych. Wśród różnia się on dobrze zaprojektowanymi ilustracja- nich są David Grossman (Chłopiec Zyg-Zag, Itamar mi i okładkami, cechuje wrażliwością w kwestiach chodzi po ścianach) i Etgar Keret (Tata ucieka z cyr- psychologicznych, oraz ekspresyjnym i obrazowym kiem). Wiele z tych dzieł rozmywa granicę pomię- użyciem języka. Pozwala to młodemu czytelnikowi dzy powieściami dla dzieci i dorosłych. Izraelskie identyfikować się z treścią w trakcie lektury. książki dla dzieci są publikowane na całym świecie w tłumaczeniach na wiele języków. Pobudzanie do otwartego poszukiwania odpowiedzi i zachęcanie do samodzielnego myślenia stało Poezja się głównym celem współczesnych książek dla dzie- Pisana bez przerwy od czasów biblijnych do dziś, ci. Chociaż kwestie istotne społecznie i narodowo hebrajska poezja łączy tradycje z wpływami ze- są nadal obecne, są one teraz traktowane z większą wnętrznymi. Poezja dawna, która porusza tematy szczerością i otwartością. Niektóre najnowsze książki religijne i narodowe, zawiera również wątki do- stawiają sobie za cel walkę ze stereotypami w zróżni- świadczenia osobistego, które zdominowały współ- cowanym społeczeństwie i opisują imigrację Żydów czesną poezję. Odejście od tradycyjnej ekspresji po- z różnych stron świata. Inne przedstawiają historię etyckiej nastąpiło w czasach Haskali – żydowskiego i biografie osób, które odegrały ważną rolę w rozwo- oświecenia w Europie (1781–1881), kiedy starano ju kraju w ciągu ostatniego stulecia, zaczynając od się o pełne prawa obywatelskie dla Żydów i seku- odrodzenia życia żydowskiego w Ziemi Izraela. laryzację żydowskiego życia, oraz pod koniec XIX wieku, kiedy na znaczeniu zyskiwał syjonizm, ruch Od lat 60., książki dla dzieci wzywający do odrodzenia żydowskiego życia naro- w znacznym stopniu opisują świat dowego w Ziemi Izraela. Najwięksi poeci tamtego samych dzieci, pomagają oswoić okresu, którzy sami zdecydowali się na imigrację do tematy takie jak śmierć, rozwód ro- Palestyny we wczesnych latach dwudziestych XX dziców, samotne rodzicielstwo, nie- wieku to Chaim Nachman Bialik (1873–1934) i Saul pełnosprawność, dorastanie, oraz Czernichowski (1875–1943). walkę o swoje miejsce w rodzinie i społeczeństwie. W tym samym cza- Utwory Bialika, które oddają jego zaangażowanie sie powstało też wiele książek i hi- w renesans narodowy Żydów, i odrzucają możliwość storii opartych na wyobraźni, które utrzymania się osadnictwa w Europie Wschodniej, zapewniają czystą fantazję, rozryw- to zarówno długie poematy epickie streszczające dzięki uprzejmości izraelskiego Stowarzyszenia Wolontariuszy kę i ucieczkę do krainy marzeń. rozdziały historii, jak i poezja liryczna odnosząca się 286 l Izrael w FAKTACH Kultura l 287

do miłości i natury. Bialik, często nazywany „wiesz- czem narodowym” i „poetą hebrajskiego renesan- su” sformułował nowy kanon poetycki, wolny od przytłaczających odniesień biblijnych, jakich używali jego poprzednicy. Kanon ten cechowała w dalszym stopniu klasyczna struktura i jasność wyrażania poprzez bogate, wyszukane ale współczesne słownic- two. Jego wierszy, z których niektóre pisane były z myślą o najmłodszych dzieciach, uczą się na pa- mięć kolejne pokolenia izraelskich uczniów.

Czernichowski, który tworzył poezję liryczną, jest autorem pełnych dramatyzmu poematów epickich, ballad, alegorii, mających na celu naprawę ży- dowskiego świata poprzez zaszczepienie poczucia dumy i godności osobistej oraz wzmocnienie świa- domości piękna przyrody. Czernichowskiego cha- rakteryzował pozytywny stosunek do rabinicznego hebrajskiego. Odróżniało to go od słownictwa uży- wanego przez Bialika, który łączył biblijne wpływy ze współczesnym stylem mówionym. Obaj poeci, Bialik i Czernichowski, reprezentują okres przejścia Plakat od starożytnej poezji żydowskiej do współczesnego Raphiego Etgara, etapu rozwoju gatunku. za zgodą artysty

Abraham Szlonski, Natan Alterman, Lea Gold- berg, Cwi Grinberg stali na czele następnego poko- głównie z rosyjskiego. Wiele utworów Altermana lenia poetów, którzy tworzyli w latach poprzedzają- było głośnych ze względu na swoje odniesienia cych utworzenie państwa, oraz w pierwszych latach polityczne, towarzyszyły one każdemu etapowi roz- niepodległości. woju wspólnoty żydowskiej w Erec. Charakteryzu- Szlonski stosował potok obrazów oraz ekspe- ją się one bogactwem języka i wielością form po- rymenty lingwistyczne zarówno w swojej poezji, etyckich, różnorodnością tonacji i rymów, metafor jak i w licznych tłumaczeniach klasycznej poezji, i symboliki. Grinberg, tworzył wiersze przepełnione 288 l Izrael w FAKTACH Kultura l 289

rozpaczą i gniewem, okrutną symboliką i stylistycz- ojczystym. Na ich czele stanęli Je- ną mocą, odnoszące się do tematów nacjonali- chuda Amichai, Natan Zach, Dan Kiedy otwieram oczy stycznych i kwestii Holokaustu. Poeci tego okresu Pagis, T. Karmi i Dawid Awidan. Śnieg w górach/ Ponad jako pierwsi wprowadzili do poezji hebrajskiej rytm Charakterystyczne dla ich twórczo- miejscami modlitwy/ponad mowy potocznej. Ożywili starożytne słowa i uku- ści korzystanie z niedopowiedzeń, Jerozolimą/ Pójdźcie Jero- li nowe, nadając antycznemu językowi nową ela- odwrót od doświadczeń kolek- zolimo/ oddajcie mi moje styczność i koloryt. tywnych, swobodna obserwacja dziecię/Pójdźcie Betlejem/ rzeczywistości i kolokwialny język, oddajcie mi moje dziecię/ Poezja tego okresu znajdowała się pod wpływem sprawiły, że wpływ poezji Puszkina Zaklinam góry/zaklinam rosyjskiego futuryzmu i symbolizmu, oraz niemiec- i Schillera został zastąpiony współ- wiatr/ zaklinam powódź kiego ekspresjonizmu, zachowała jednak tendencję czesną poezją angielską i amery- w portach/ oddajcie mi do klasycznej struktury i melodyki uporządkowa- kańską. Utwory Amichai’a które są moje dziecię/I nawet ty, nych rymów. Obrazowała krajobrazy i widoki ty- szeroko tłumaczone, znaczą ironia, zgięte sitowie/ cienkie ło- powe dla krajów urodzenia poetów oraz wizje ich użycie mowy potocznej i metafi- dygi w potoku/ żylasty nowego kraju w przepełnionej patosem stylistyce. zyczne metafory. Te cechy są cha- krzewie pustynny,/ oddaj- Wspomnienia „stamtąd” i chęć zapuszczenia ko- rakterystyczne dla poezji większości cie mi moje dziecię/tak jak rzeni „tutaj” wyrażała, jak pisał Lea Goldberg „ból jego młodszych kolegów, którzy dusza powraca do ciała/ dwóch ojczyzn”. Do wielu wierszy dopisano muzy- ogłosili koniec poezji ideologicz- kiedy otwieram oczy. kę, dzięki czemu stały się nieodzowną częścią trady- nej i zerwali ostatecznie z tradycją Dalia Rawikowicz, cji narodowej kraju. zapoczątkowaną przez Altermana tłum. własne i Szlonskiego, tworzenia według Pierwszą ważną poetką piszącą po hebrajsku była klasycznej struktury i zadanych ry- Rachel Bluwstein (1890–1931) znana szeroko jako mów. Wiersze Zacha wydobywają z codziennego, „Rachel”. Jej prace stanowią podstawę do odnie- mówionego hebrajskiego, nowatorskie, prawie li- sień i wyznacznik oczekiwań wobec kobiecej poezji turgiczne brzmienie i swoistą muzykę. w języku hebrajskim. Jej liryczna, zwarta, emocjo- nalna, oraz intelektualnie skromna i osobista styli- Dzisiejsza poezja hebrajska jest wielogłosem kil- styka wpłynęła na większość prac jej współczesnych ku pokoleń, gdzie znajduje się miejsce dla poetów i późniejszych poetek, takich jak Dalia Rawikowicz dwudziestoletnich, obok tych w wieku średnim. i Maja Bejerano. Przedstawicielem tych ostatnich jest Meir Wiesel- tier, który tworzy bezpośrednie i slangowe strofy na W połowie lat 50. wyłoniła się nowa grupa mło- przyziemne tematy, odrzucając romantyzm. W jego dych poetów, dla których hebrajski był językiem poezji Tel Awiw zostaje podniesiony do rangi symbolu 290 l Izrael w FAKTACH Kultura l 291

rzeczywistości. Jair Horowitz, którego powściągliwe Sztuki wizualne wersy wyrażają delikatny smutek, związany ze świa- domością nieuchronności śmierci. Jona Wallach Od początku XX wieku na rozwój kreatywny sztuk zaś używa archetypicznych i religijnych motywów, wizualnych w Izraelu miał wpływ szereg czynników symboliki freudowskiej a czasami brutalnej sensu- – spotkanie Wschodu z Zachodem, Ziemia Izraela alności, rytmicznych powtórzeń i długich ciągów oraz jej rozwój, charakter miast, style w sztuce wy- skojarzeń by zaprezentować siebie w sarkastycznej pływające z zagranicznych ośrodków artystycznych. tonacji, pełnej kolokwializmów. Inni godni odnoto- W malarstwie, rzeźbie, fotografii i innych formach wanie współcześni poeci to Asher Reich, Arie Siwan, artystycznych zróżnicowany krajobraz Izraela jest Ronny Somak i Mosze Dor. częstym bohaterem. Tarasy i grzbiety wzgórz two- rzą szczególną dynamikę linii i kształtów, pagórko- Poezja najmłodszego pokolenia została nazna- waty teren Negewu, dominująca zielono-szara ro- czona indywidualizmem i rozterkami młodych lu- ślinność, czyste, jaśniejące światło dające wyraziste dzi. Skłaniają się oni ku krótkim formom poetyckim, efekty kolorystyczne, powierzchnie dotknięte przez pisanym kolokwialnym językiem, bez rymów i nie- morze i piasek. Podsumowując, lokalne krajobra- rytmicznym. Przykłady takich działań można zna- zy, problemy i polityka leżące w centrum izraelskiej leźć w wierszach urodzonej w Transylwanii poetki sztuki zapewniają jej unikalność. Agi Miszol. Poezja w Izraelu ma dużą i lojalną rze- szę czytelników, a tomiki poezji, z różnych okresów Początek zorganizowanej aktyw- są sprzedawane w nakładach porównywalnych do ności artystycznej w kraju datuje się tych w krajach zachodnich, mimo że Izrael jest kra- na 1906 rok, kiedy profesor Borys jem dużo mniej liczebnym. Schatz (1867–1932) przybył z Buł- garii i założył Bezalel, akademię sztuk i rzemiosł w Jerozolimie. Była to realizacja planu przyjętego na kongresie syjonistycznym w 1905 roku, mającego na celu zachęcanie młodych utalentowanych Żydów do studiowania sztuki w Ziemi Izra- ela. W 1910 roku, szkoła miała 32 wydziały, 500 studentów, oraz ry-

nek zbytu dla swoich dzieł w całym dzięki uprzejmości Bezalel, akademii świecie żydowskim. sztuki i designu w Jerozolimie 292 l Izrael w FAKTACH Kultura l 293

Oprócz malarzy i rzeźbiarzy, w życiu artystycznym kraju uczestniczą też zastępy utalentowanych rze- mieślników (ceramików, złotników i jubilerów, tkaczy, kaligrafów, szklarzy, itd.). Wielu z nich specjalizuje się w wytwarzaniu współczesnych interpretacji tradycyjnych żydowskich przedmiotów obrzędowych.

Entuzjazm dla sztuki jest rozpowszechniony wśród ludzi, niezależnie od trybu życia. Izraelczycy wspie- rają i dopingują artystów chodząc na wystawy – za- równo retrospektywy wybranych twórców, jak i ob- szerne, zbiorowe pokazy w państwowych muzeach i prywatnych galeriach w całym kraju, oraz nabywa- jąc dzieła lokalnych artystów. Do zwyczajów należy W stronę Jerozolimy. Obraz Mordechaja Ardona też regularne odwiedzanie dzielnic artystycznych Muzeum Izraela, Jerozolima/ za zgodą Dr. M. Ardona w Safed czy Jafo, oraz wioski artystów Ein Hod. Pierwsza ważna wystawa sztuk pięknych (1921 r.), Malarstwo która odbyła się w Cytadeli Dawida, na starym mie- Z początku, celem kształcenia ście w Jerozolimie, została zdominowana przez ma- w Bezalel było wykreowanie „ory- larzy z Bezalel. Jednak wkrótce potem, anachronicz- ginalnej sztuki żydowskiej” po- ne, podejmujące wątki narodowe malarstwo z Bez- przez fuzję europejskich technik alel zostało poddane w wątpliwość przez młodych z bliskowschodnimi wpływami. Za- buntowników, artystów wywodzących się zarówno owocowało to malarstwem przed- z kręgów szkoły jak i spośród nowoprzybyłych imi- stawiającym sceny biblijne, roman- grantów. Rozpoczęli oni poszukiwania języka wyra- tyczne wyobrażenia przeszłości po- zu dla tego co nazywali sztuką „hebrajską” w od- łączone były z utopijnymi wizjami różnieniu od „żydowskiej”. Starając się na nowo

dzięki uprzejmości Bezalel, akademii przyszłości. Wizerunki czerpano ze zdefiniować swoją tożsamość kulturową i wyrazić sztuki i designu w Jerozolimie starożytnych żydowskich wspólnot swoją wizję kraju jako źródła odrodzenia narodo- wschodnich, oraz lokalnej tradycji wego, wybierali na temat swoich prac rzeczywi- beduińskiej. Artyści tego okresu to stość Bliskiego Wschodu, ze szczególnym uwzględ- Samuel Hirszenberg (1865–1908), Maurycy Lilien nieniem światła, i soczystych kolorów krajobrazu, (1874–1925), Abel Pann (1883–1963). oraz wydobywali egzotykę poprzez obrazowanie 294 l Izrael w FAKTACH Kultura l 295

prostego życia arabów. Na obrazach Israela Paldi, Zerwanie kontaktu z Paryżem podczas drugiej Cijony Tagger, Pinhasa Litwinowskiego, Nahuma wojny światowej i trauma Holokaustu spowodo- Gutmana i Reuwena Rubina można też zobaczyć, wały, że liczni artyści, łącznie z mosze Kastelem, że w większości stosowali prymitywne techniki. Icchakiem Danzigerem i Aharonem Kahaną rozwi- Do połowy dekady większość ważniejszych arty- nęli ideologię „kananejską”, która szukała identyfi- stów przeniosła się do nowego, dynamicznie rozwi- kacji z pierwszymi mieszkańcami kraju, odświeża- jającego się Tel Awiwu (zał. 1909 r.), który po dziś ła starożytne mity i pogańskie motywy w nadziei dzień pozostaje artystycznym centrum kraju. stworzenia „nowych ludzi hebrajskich”. Wojna o niepodległość z 1948 roku sprawiła, że artyści, Sztuka lat 30. znalazła się pod mocnym wpły- na przykład Naftali Bezem i Awraham Ofek rozwi- wem ruchów awangardowych z początku stule- nęli styl militarny z jasnym przesłaniem społecznym. cia, z których najpotężniejszym był rozchodzący się Jednak najważniejsza powstała w tamtym okresie z pracowni Paryża ekspresjonizm. W swoich pra- grupa to „Nowe Horyzonty” stawiająca sobie za cach malarze tacy jak Mosze Castel, Menachem cel uwolnienie izraelskiego malarstwa od lokalnych Szemi i Arie Aroch starali się pokazać emocjonalnie ograniczeń i odniesień literackich, tak by stało się naładowaną, często mistyczną rzeczywistość, uży- częścią europejskiego kręgu współczesnej sztuki. wając zniekształceń i deformacji. Chociaż tematem W ramach grupy rozwinęły się dwa główne prądy: pozostawały lokalne krajobrazy i wizerunki, straciły Josef Zaritsky, ważna postać ruchu, skłaniał się ku one swoją narrację obecną jeszcze 10 lat wcześniej, nastrojowemu liryzmowi, cechującemu się pewnym zanikły też tematy orientalne i życia muzułmanów. realizmem, obecnością elementów lokalnego krajo- Kolejny prąd w sztuce – niemiecki ekspresjonizm po- brazu i chłodną tonacją. Jego styl przejęli Awigdor jawił się w połowie lat 30., razem z napływem arty- Stematsky i Jehezkel Streichman. Drugi trend, sty- stów imigrujących w obawie przed terrorem zdoby- lizowany abstrakcjonizm, zarówno geometryczny, wających władzę nazistów. Grupa ta, składająca się jak i formalny, oparty na symbolach, jest wyraźnie z Hermana Strucka, Mordechaja Ardona i jakuba widoczny w pracach urodzonego w Rumunii arty- Steinhardta, razem z przybyłymi 20 lat wcześniej, sty Marcela Janco, który studiował w Paryżu i był urodzonymi w Niemczech Anną Ticho i Leopoldem jednym z ojców dadaizmu. Grupa „Nowe Horyzon- Krakauerem, poświęciła się subiektywnemu przed- ty” nie tylko usankcjonowała sztukę abstrakcyjną stawianiu Jerozolimy i otaczających wzgórz. Artyści w Izraelu, ale była również najbardziej wpływową ci mieli znaczący wpływ na rozwój lokalnej sztuki, siłą w sztukach wizualnych aż do początku lat 60. przede wszystkim poprzez przejęcie zarządzania szkołą Bezazel przez Ardona i Steinhardta. Pod ich Ruchy artystyczne lat 60. stanowią ogniwo po- opieką dojrzewało kolejne pokolenie artystów. między aktywnością grupy „Nowe Horyzonty” 296 l Izrael w FAKTACH Kultura l 297

W przeciwieństwie do elitarnej atmosfery europej- skości, która otaczała „Nowe Horyzonty”, „Grupa dziesięciu” utożsamiała się raczej z urodzonymi w Izraelu „Sabrami” i pokoleniem kompanii szturmowych Palmach. Pod koniec lat 60. do grupy do- łączyli „realiści” – Ori Reisman i Icchak Mambush.

Wpływ Ardona na szkołę Bezalel, szczególnie w zakresie doboru tematów i technik, jest wyraźny w pracach Awigdora Arikha, który wykreował świat form wypełnionych treścią duchową i symboliczną. Przejawia się on również w powrocie do przedsta- wień figuralnych poruszających kwestie Holokaustu i tradycyjne tematy żydowskie w pracach Josela Granaty w Safed, Nahum Gutman Bergnera i Samuela Baka. Radykalnie odmienny jest dzięki uprzejmości muzeum Nahuma Gutmana, oraz prof. Menachema Gutmana styl Jacoba Agama, pioniera sztuki optycznej i kine- tycznej, którego prace są wystawiane w znaczących a poszukiwaniem indywidualnych środków wyrazu, galeriach Izraela i za granicą. właściwym dla następnej dekady. Stematsky i Strei- chman, wykładowcy w instytucie Avni w Tel Awi- Minimalistyczna konwencja sztuki w latach 70. wie, silnie wpłynęli na drugie pokolenie artystów, prawie zawsze oznaczała amorficzne, czyste formy takich jak Raffi Lawi, Awiwa Uri, Uri Lifschitz i Lea nawiązujące do lokalnego malarstwa. Prace Larry’e- Nikel. W poszukiwaniu osobistego stylu, odrzucili go Abramsona i Mosze Gerszuni, oraz kilku innych subtelną kreskę lirycznego abstrakcjonizmu, two- charakteryzowało zainteresowanie raczej treścią niż rząc liczne i niejednorodne dzieła łączące ekspresyj- kwestiami formalnymi. Artyści z lat 80. i 90. tworzyli ne i figuratywne style abstrakcyjne inspirowane za- w atmosferze sprzyjającej indywidualnemu ekspery- granicznymi tendencjami. mentowaniu. Ich celem było szukanie prawdziwe- go znaczenia i sensu „izraelskiego ducha” poprzez Artyści ci sformułowali w późnych latach 50. eksperymenty z materiałami i technikami, oraz tak „Grupę dziesięciu”, która weszła w spór z domi- różniącymi się od siebie tematami (o charakterze za- nującą w sztuce tamtego okresu skłonnością uni- równo lokalnym, jak i uniwersalnym) jak litery hebraj- wersalistyczną i dążyła do tworzenia sztuki, która skiego alfabetu czy ludzki stres i lęk. Najnowsze tren- czerpie inspirację z izraelskiego krajobrazu i ludzi. dy, widoczne w pracach między innymi Pinhasa Co- 298 l Izrael w FAKTACH Kultura l 299

hen-Gana, Deganit Beresz, Gabi Klezmer, Cibi Gewa, łów i monumentalnej skali. Zbiegło się to w czasie Cwi Goldsteina, Davida Reeba przejawiają się walką z wprowadzeniem żelaza i cortenu jako materiałów o poszerzenie definicji izraelskiej sztuki, w kwestii te- rzeźbiarskich. matów i materiałów. Tak rozumiana izraelska sztuka jest zarówno wyrazem rodzimej kultury, jak i dyna- Potrzeba wystawienia namacalnego pomnika, micznym elementem składowym sztuki zachodniej . tym, którzy zginęli w wojnach Izraela, zapewniła rzeźbiarzom nowe pola działania. Począwszy od lat Rzeźba 60. wiele świetnych pomników, z początku niefi- Sztuka rzeźby rozkwitła w kraju guratywnych, znalazło swoje miejsce w przestrzeni dzięki staraniom niewielkiej grupy krajobrazowej Izraela. Przykładem takich pomni- rzeźbiarzy pracujących na prze- ków jest monument morski w Achziw, zrealizowany strzeni lat. Awraham Melnikoff w technologii spawanej stali przez Jehiela Szemie- (znany dzięki masywnej kamiennej go. Przedstawił on nie tylko surowość natury, lecz statui lwa w Tel Hai) i Zeew Ben- również ludzką zdolność do przemocy i destrukcji. Zwi zapoznali Izraelczyków z ku- Innym przykładem jest „Pomnik Brygady Negewu” bizmem, jednak w okresie przed pod Beer Szewą, podkreślający szczególny charak- powstaniem państwa dominowała ter walki pustynnej. bardziej akademicka szkoła rzeźby reprezentowana przez Mosze Zif- Pod wpływem szkoły paryskiej, w szczególności fera, Aharona Privera i Batii Liszań- ekspresjonizmu, współcześni artyści konceptualni skiej. tworzą instalacje i formy w prze-

Meskin, aktor. strzeni przy użyciu różnego rodzaju Rzeźba Zeewa Pod koniec lat 40. ideologia „kananejska” wy- środków i tworzyw. Mają one wy- Ben-Zwi warła wpływ na wielu artystów, spośród których rażać ich indywidualne przemyśle- najważniejszym był Icchak Danziger. Jego posąg nia w kwestii rzeczywistości spo- asyryjskiego króla Nimroda, wykonany z czerwo- łecznej i politycznej. Kontrowersyj- nego piaskowca nubijskiego jest próbą syntezy ny zdobywca nagrody izraelskiej – bliskowschodniej tradycji rzeźbiarskiej i współcze- Igal Tumarkin stosuje grę kształtów snego postrzegania ludzkiego ciała. Z kolei formy i symboli, by wyrazić swój sprzeciw składające się na jego rzeźbę owcy, przypominają wobec wojny w abstrakcyjnych skały pustynne, kanały wodne i namioty Beduinów. formach geometrycznych lub zge- Kikar Lewana – Biały skwer Rzeźby w latach 50., stawały się coraz bardziej abs- ometryzowanych formach figura- w Tel Awiwie. Rzeźba Dani’ego trakcyjne również w wyniku użycia nowych materia- tywnych. Menasze Kadiszman sły- Karavana / Albatross 300 l Izrael w FAKTACH Kultura l 301

nie z kolei z ciągłego powtarzania, w geometrycz- potrzebowali zdjęć dla swoich celów, na przykład nej minimalistycznej konwencji, motywu owiec, na potrzeby Żydowskiego Funduszu Narodowego. które przywodzić mają na myśl biblijnego barana ofiarowanego zamiast Izaaka, ale i prywatny wątek Utalentowani reporterzy, tacy jak Tom Gidal, Dawid symbolizujący bezradną ofiarę. Rubinger, Warner Braun, Borys Karmi, Zew Radowan, Dawid Harris czy Misza Bar Am, pieczołowicie do- Kilku izraelskich rzeźbiarzy, na przykłada Tumarin, kumentowali rozwój kraju w pierwszych latach. Nie- Karavan, Kosso Elul i Izrael Hadany zdobyło między- którzy z nich pracują do dziś. Jednymi z tych, którzy narodowe uznanie. Ich prace mogą być oglądane przekroczyli niewidzialną granicę pomiędzy fotografią na całym świecie w kolekcjach publicznych i pry- rozumianą jako dokumentacja a „sztuką”, była Aliza watnych. Auerbach, która wybrała portret, Neil Folberg, Doron Horwitz i Szai Ginott, Fotografia którzy skupili się na przedstawianiu Dzisiejsza fotografa artystyczna w Izraelu opo- natury, Dawid Darom, specjalista wiada o świecie zarówno z perspektywy prywatnej fotografii podwodnej, oraz Dubi Tal – zadając pytania o życie i śmierć, sztukę i iluzję – i Monni Haramati, ekipa specjalizują- jak i narodowej/politycznej. Charakteryzuje ją intym- ca się w aerofotografii. ność i zachowanie rezerwy, wewnętrzne skupienie. Jest to reakcja na nadmiernie romantyczny, infor- W Izraelu powstało kilka waż- macyjny styl zdjęć, preferowany we wcześniejszych nych miejsc w których wystawia się

okresach. W połowie XIX wieku, lokalna fotografia fotografię, czołowym jest z pew- Pesi G irsch pełniła głównie funkcje usługowe, koncentrując się nością biennale w mishkan Le’O- na uwiecznianiu miejsc świętych (głównie chrześci- manut w Kibucu Ein Harod, oraz jańskich). Zdjęcia te służyły jako pamiątki dla piel- nowe Muzeum Fotografii w Tel Hai grzymów i turystów. w północnej Galilei.

Od 1880 roku datuje się początek dokumento- Ponieważ fotografia jako środek wania rozwoju wspólnot żydowskich w Palestynie wyrazu artystycznego, w ostatnich (Ziemi Izraela). Fotografowie portretowali osadni- latach zyskała uznanie jako pełno- ków pracujących na roli, budujących miasta i mia- wartościowa forma sztuki, dzięki steczka, tworząc heroiczny mit, oparty o nowocze- wsparciu galerii, kuratorów i kolek- sną, świecką ideologię. Wychodzili w ten sposób cjonerów w kraju i zagranicą poja- dzięki uprzejmości Bezalel, akademii naprzeciw oczekiwaniom swoich odbiorców, którzy wiło się sporo nowych fotografów sztuki i designu w Jerozolimie 302 l Izrael w FAKTACH Kultura l 303

kreacyjnych. Najbardziej godny uwagi wśród nich jest Muzea Adi Nes. Urodzony w 1966 roku w Kiriat Gat w rodzinie imigrantów z Kurdystanu i Iranu został zauwa- Ponad 200 muzeów w całym kraju odwiedzają żony w 1990 roku dzięki „Żołnierzom”. Ta seria zdjęć każdego roku miliony gości. Duże i małe, w miastach stawia pytania o tożsamość narodową i męskość lub kibucach, są skarbcami eksponatów i zabytków w homoerotycznej, ambiwalentnej i vouerystycznej archeologicznych, etnograficznych, lokalnej historii, stylistyce. Jego inny cykl, „Opowieści Biblijne”, wy- sztuki starożytnej i nowoczesnej, oraz rzemiosła za- korzystuje postaci z Biblii i rekonstruuje wydarzenia równo prymitywnego jak i wyrafinowanego. w niepokojącym, współczesnym otoczeniu (bez- domni, bieda). Pokazuje w ten sposób zmiany jakie Muzeum Izraela w Jerozolimie, założone zachodzą w izraelskim społeczeństwie, odejście od (1965 r.) jako narodowe muzeum kraju, posiada socjalistycznych wartości na rzecz kapitalistycznego kilka działów: kolekcję Muzeum sztuk pięknych i konsumpcyjnego stylu życia. Niedawna sprzedaż Bezalel, kolekcję judaików i etnograficzną, wysta- jednej z jego prac (Ostatnia Wieczerza) na corocznej wę przedmiotów typowych dla poszczególnych aukcji żydowskiej i izraelskiej sztuki w Sotheby’s za wspólnot żydowskich w Diasporze, galerie sztuki, 264 000 USD, jest uważana za punkt zwrotny w hi- sale odtwarzające dany okres historyczny, szeroki storii międzynarodowego uznania izraelskiej sztuki. zasób przedmiotów z Afryki, Południowej i Północ- nej Ameryki, Australii i Oceanii i Dalekiego Wscho- Prace Barry’ego Frydlendera składają się z dziesiąt- du. W skrzydle archeologicznym muzeum można ków a czasami setek zdjęć niezauważalnie połączo- zobaczyć artefakty od czasów prehistorycznych do nych, tak by tworzyły jeden obraz wyprowadzający XV wieku, w ogrodzie rzeźb znajduje się ponad z równowagi precyzją, czystością i perspektywą. Na wystawie z 2007 roku, „Miejsce i czas” prezentowane były najnowsze fotografie, dokumentujące warunki życia we współczesnym Izraelu: męskie spotkania w kawiarni we wschodniej Jerozolimie, pobożnych ultraortodoksyjnych Żydów (charedim) na corocznej pielgrzymce, wojskową ewakuację osadników żydowskich z Gazy. Wystawa została zorganizowana początkowo w Muzeum Sztuki Tel

Awiwu a następnie przeniesiona do MoMA w No- dzięki wym Jorku, gdzie była pierwszą indywidualną wy- uprzejmości Muzeum Izraela, stawą izraelskiego artysty w tym muzeum. Jerozolima 304 l Izrael w FAKTACH Kultura l 305

60 prac. Szczególne miejsce w kompleksie mu- mów o sztuce, oraz sal przeznaczonych na wystawy zeum zajmuje Sanktuarium Zwojów, w którym pre- czasowe. Pod egidą muzeum działa również Pawi- zentowane są rzadkie rękopisy Biblii, w tym zwoje lon Sztuki współczesnej Heleny Rubinstein. z Qumran. W skrzydle młodzieżowym znajdują się galerie, klasy lekcyjne i warsztaty, w których realizo- Miszkan LeOmanut („Dom Sztuk” zał. 1934 r.) wane są programy edukacyjne o szerokim zasięgu. w kibucu Ein Harod na północy kraju, pierwsze mu- Częścią kompleksu muzeum jest również Muzeum zeum na terenach rolniczych, oraz pierwsze mu- Rockefellera we Wschodniej Jerozolimie, gdzie eks- zeum sztuki ruchu kibucowego, posiada ciekawą ponowana jest kolekcja obiektów archeologicz- kolekcję żydowskiego malarstwa, rzeźby, oraz sztu- nych z okolicy, Centrum Sztuki Paley, prowadzące ki ludowej z całego świata, organizuje wystawy spe- we wschodniej Jerozolimie programy dla arabskich cjalne i prowadzi wiele projektów edukacyjnych dzieci, oraz Dom Ticho – galeria i popularna kawiar- i badawczych w dziedzinie sztuki. nia w stuletniej posiadłości w centrum Jerozolimy. Muzeum przygotowuje również regularnie różno- Muzeum Hajfy (zał. w 1949 r.) mieści Muzeum rodne, imponujące wystawy czasowe, oraz orga- Sztuki Starożytnej, które specjalizuje się w prezen- nizuje wykłady, warsztaty, pokazy filmów, koncerty tacji odkryć archeologicznych dokonanych w Izra- kameralne i lekcje muzealne. elu i basenie Morza Śródziemnego. Inną częścią składową jest Muzeum Sztuki Współczesnej (zał. Dla uczczenia 45 rocznicy powstania, Muzeum 1951 r.), z eksponatami z całego świata (od połowy Izraela przeszło gruntowną przebudowę, która XVIII wieku do dziś). Pod egidą muzeum działają dwukrotnie zwiększyła jego powierzchnię wysta- również Muzeum Prehistorii, Narodowe Muzeum wienniczą. Nowy układ ekspozycji zabiera zwiedza- Morskie, oraz Muzeum Sztuki Japońskiej Tikotin, jących w podróż w czasie, zaczynając od archeolo- mała, lecz dobrze zaprojektowana przestrzeń ofe- gii i prehistorii 1,5 miliarda lat temu, kończąc na rująca zarówno wystawy stałe jak i czasowe. sztuce współczesnej. Muzeum Ziemi Izraela (zał. 1953 r.) w Ramat Muzeum Sztuki Tel Awiwu (zał. 1932), które Awiw, wyczerpująca skarbnica znalezisk archeolo- w obecnym budynku znajduje się od 1971 roku gicznych, antropologicznych i historycznych w re- składa się z głównych galerii prezentujących stałą gionie. Składa się z osobnych pawilonów poświę- kolekcję klasycznej i współczesnej sztuki, ze szcze- conych szkłu, ceramice, monetom, przedmiotom gólnym uwzględnieniem sztuki izraelskiej, skrzydła miedzianym i innym, posiada również planetarium. młodzieżowego, audytorium, gdzie regularnie od- Sekcja „Człowiek i jego dzieła” pokazuje rekon- bywają się recitale, koncerty kameralne, pokazy fil- strukcje tradycyjnych metod pracy rzemieślników 306 l Izrael w FAKTACH Kultura l 307

w warsztatach tkackich, jubilerskich, garncarskich, w sprawach dotyczących żydowskiego życia i dzie- młynach i piekarniach. Na miejscu znajduje się rów- dzictwa. nież teren wykopalisk archeologicznych Tell Qasile, gdzie odkryto 12 kolejnych warstw cywilizacyjnych. Cytadela Dawida. Muzeum historii Jerozoli- Pod kontrolą muzeum są również Muzeum Historii my (zał. 1988 r.) mieści się w kompleksie Cytadeli, Tel Awiwu-Jafy i Sala Niepodległości, gdzie prokla- miejscu ważnym pod kątem historycznym i arche- mowano niepodległość Państwa Izrael w 1948 roku. ologicznym, gdzie dokonano odkryć z czasów Pierw- Oba muzea znajdują się w centrum Tel Awiwu. szej Świątyni (960–586 r. p.n.e.). Część murów miasta i wieży pochodzi z czasów dynastii Hasmoneuszy Instytut Sztuki Islamskiej imienia L. A. Mayera (I wiek p.n.e.), zaś podstawa olbrzymiej wieży zosta- (zał. 1974 r.) w jerozolimie mieści obszerną stałą ła zbudowana przez Heroda (37–4 r. p.n.e.). Mu- ekspozycję ceramiki, tkanin, wyrobów jubilerskich, zeum prezentuje 4000 lat historii Jerozolimy, od jej przedmiotów ceremonialnych i innych, która doku- powstania jako miasta kananejskiego do czasów mentuje tysiące lat sztuki islamskiej, od Hiszpanii po najnowszych. Ekspozycje są podzielone według Indie. Gościnnie odbywają się tam również okazjo- okresów historycznych. W każdej sali znajduje się nalne czasowe ekspozycje. „wykres czasu” z zaznaczeniem najważniejszych wy- darzeń. Eksponaty nie są przedmiotami zabytkowy- Beit Hatefutsot (Muzeum Diaspory, zał. 1978 r.) mi, historię miasta obrazują mapy, prezentacje wi- mieści się na terenie campusu uniwersyteckiego deo, hologramy, rysunki, makiety i modele. Wystawy w Tel Awiwie. Wystawa jest zbudowane przy udzia- czasowe wykorzystują piękną scenerię, by pokazać le nowoczesnych technik i ekspozycji audiowizual- rzeźby, instalacje i inne prace nie zawsze powiązane nych, które pozwalają prześledzić historię żydow- z tematyką muzeum. skich społeczności w Diasporze na całym świecie, poprzez wieki. W tym muzeum bez eksponatów, Yad Vashem, Instytut Pamięci Męczenni- sale są aranżowane tematycznie, zaś każde piętro ków i Bohaterów Holokaustu w Jerozolimie ma przestrzeń studyjną. Muzeum regularnie orga- jest poświęcony podtrzymywaniu pamięci o sześciu nizuje czasowe wystawy na tematy żydowskie, wy- milionach Żydów, którzy stracili życie w czasie dru- stawy objazdowe, które są udostępniane innym giej wojny światowej. Odnowione i powiększone muzeom, szeroki zakres programów edukacyjnych w 2005 roku, składa się z nowego muzeum histo- i kulturalnych. Interesującym elementem muzeum rii Holokaustu (w środku znajduje się hol nazwisk jest chronosfera prezentująca audiowizualny prze- ofiar), muzeum sztuki Holokaustu, pawilonów eks- gląd żydowskiej historii. Na stronie internetowej pozycyjnych, alei Sprawiedliwych Wśród Narodów www.bh.org.il można znaleźć porady i wskazówki Świata, archiwum, sanktuarium pamięci z nazwami 308 l Izrael w FAKTACH Kultura l 309

obozów zagłady umieszczonymi w podłodze, pa- Archeologia wilonu-pomnika dzieci, oraz doliny zniszczonych społeczności. Zaprojektowane przez Mosze Safdie- Badania archeologiczne w Ziemi Izraela trwają go muzeum ma dostarczyć zwiedzającym wszech- od połowy XIX wieku, kiedy bibliści przeprowadza- ogarniające, oddziaływujące na wszystkie zmysły li pierwsze pomiary terenu w poszukiwaniu ruin doświadczenie emocjonalne i intelektualne. miejsc wspomnianych w Biblii. Pod koniec XIX wieku i od początku XX wieku odkryto wiele pagórków (po hebrajsku tel), składających się z pozostałości starożytnych osad. Położono fundamenty pod naukowe prace wykopaliskowe.

Aktywność archeologów wzrosła w okresie mandatu brytyjskiego (1917–1948), oraz znacznie roz- winęła się od czasu utworzenia Państwa Izrael.

Doświadczenie zdobyte podczas wykopalisk, wpłynęło na rozwój badań stratygraficznych, oraz drobiazgowych studiów nad rozwojem form naczyń i innych przedmiotów, dzięki którym da się oznaczyć wiek warstwy i samego znaleziska. W ostatnich latach badania archeologiczne zostały rozszerzone o mniej znane aspekty kultury materialnej starożyt- ności, takie jak sposób żywienia, choroby, ekono- mię i handel. Te zdobycze współczesnej archeologii są stosowane w praktyce w dziesiątkach lokalizacji, na których co roku prowadzi się wykopaliska.

Zakres badań archeologicznych obejmuje wszystkie ślady przeszłości kraju, od prehistorii do końca panowania Ottomanów. Obfitość źródeł archeologicznych świadczy o wielu cywilizacjach, które odci- snęły swój ślad w ziemi. Wyjątkowe położenie i warunki geograficzne miały wpływ na nawet starsze 310 l Izrael w FAKTACH Kultura l 311

kultury: setki tysięcy lat temu obszar ten posłużył stulecia zakopane w ziemi, stanowią namacalne do- jako pomost dla grup zbieracko-łowieckich któ- wody na łączność między przeszłością, teraźniejszo- re migrowały z Afryki do Europy. Ich obozowiska ścią oraz przyszłością ludności żydowskiej w swoim i ślady osadnictwa można znaleźć wzdłuż całej do- kraju. liny Jordanu, oraz w jaskiniach w paśmie Karmelu i w Galilei. Ten nieprzerwany łańcuch historii można obser- wować w wielu lokalizacjach: w biblijnych miastach W czasach biblijnych, Ziemia była mostem po- Hatzor, Megiddo, Gezer, Samarii, Beer Szewie i Dan, między bogatymi imperiami Żyznego Półksiężyca: w miastach okresu Drugiej Świątyni – Tyberiadzie, Mezopotamią (w dzisiejszym Iraku) i Egiptem. Od Seforis, Gamli – oraz w fortecach czasu okupacji przez Aleksandra Wielkiego, Ziemia Masada i Herodion, gdzie Żydzi Izraela stała się geograficznym i kulturowym łączni- walczyli o wolność. Na pustyni ju- kiem między wschodem i zachodem. dejskiej w pobliżu Morza Martwe- go, odkryto szczątki centrum du- W toku badań archeologicznych w Izraelu, dużą chowego sekty esseńczyków, oraz wagę przywiązuje się do faktu, że kraj jest domem zwoje z Qumran, wśród których są dla spuścizny duchowej trzech wielkich religii mono- najwcześniejsze zachowane teksty teistycznych. Wykopaliska dobitnie pokazują wspól- biblijne. Z tego samego okresu po- ne ogniwa historii Żydów, narracji biblijnej i Ziemi chodzą miejsca związane z życiem Izraela, odkrywając pozostałości dziedzictwa kultu- Jezusa – Kafarnaum i Tabdze, gdzie rowego Żydów w ich ziemi ojczystej. Ślady te, przez znaleziono również pozostałości Wykopaliska starożytnego Ekronu kościołów z okresu bizantyjskiego. w Tel Miqne / I. Sztulman

Odsłonięte zostały również fragmenty wspania- łych rzymskich i bizantyjskich miast – Cezarei, Bet Szean, Banias oraz Awdat, Haluca, Mamszit, miasta na pustyni Negew, które dobrze prosperowały w tym samym okresie. Z czasów panowania władców mu- zułmańskich pochodzą ślady starożytnego miasta Widok Ramla, oraz pałac Khirbet al-mafjar (pałac Hiszama) z lotu ptaka, w Jerychu. Z okresu wypraw krzyżowych zachowało wykopaliska w Bet Shean się wiele ruin zamków i pozostałości miast – Akra, ISA Cesarea, twierdza Belvoir oraz forteca Nimrod. 312 l Izrael w FAKTACH Kultura l 313

Jerozolima, stolica Izraela, zna- i dynastia Ottomańska zbudowali minarety, które lazła się w centrum intensyw- przyozdobiły krajobraz Starego Miasta. Mury Stare- nych prac archeologicznych, które go Miasta oraz Cytadela przylegająca do Bramy Jafy ujawniły ślady historii trwającej zostały zbudowane za panowania sułtana Sulejma- 5000 lat. Na terenie Miasta Da- na Wspaniałego (1520–1566). wida odkryto mury kanneńskiego miasta, oraz pozostałości budowli W Izraelu jest ponad 20 000 stanowisk arche- z czasów zjednoczonych królestw ologicznych uznanych i chronionych przez prawo. Izraela, w tym skomplikowane Co roku, dokonuje się odkryć dziesiątków nowych podziemne systemy wodno-kanali- lokalizacji na terenie całego kraju, pochodzących zacyjne. Z czasów Drugiej Świątyni z różnych okresów historycznych. Licencje na bada- pochodzą budynki przylegające do nia wykopaliskowe są wydawane ekipom krajowym zachowanego fragmentu Muru i zagranicznym przez Israel Antiquities Authority Zachodniego, który stoi po dziś (IAA) – urząd, któremu powierzono zadanie zacho- dzień. Tak samo datuje się również wania i ochrony zabytków starożytności. Zgodnie pozostałości bogatych rezydencji z prawem archeologicznym w Izraelu, każdy plac z Wyższego Miasta, znajdującego przygotowywany do budowy, musi zostać przeba- się w dzisiejszej dzielnicy żydow- dany pod kątem śladów archeologicznych. W razie Posąg Dionizosa skiej Starego Miasta, które prze- potrzeby prowadzone są ratownicze wykopaliska. IAA trwały zniszczenie Jerozolimy przez Rzymian w 70 Państwo ma również prawo własności w stosunku roku n.e. Wreszcie z tego okresu pochodzą setki do znalezisk ważnych z uwagi na interes publiczny. wykutych w skałach grobów, niektóre luksusowo Najważniejsze odkrycia są prezentowane w mu- dekorowane, co świadczy o bogactwie zniszczo- zeum Izraela w Jerozolimie. Znajduje się tam rów- nego miasta. W jerozolimie znajduje się również nież Sanktuarium Zwojów, gdzie przechowywane wiele kościołów i budowli o charakterze religijnym oraz udostępniane zwiedzającym są zwoje znad z czasów bizantyjskich, z których najbardziej znany Morza Martwego. to bazylika Grobu Pańskiego. Z okresu panowania muzułmańskiego pochodzą meczety na Wzgórzu Dużo wysiłku i środków inwestowanych jest w za- Świątynnym, oraz centrum administracyjne, które- chowanie i odrestaurowanie starożytnych budowli, go pozostałości zostały odkopane na południe od dzięki czemu wiele z nich, z różnych okresów, jest Wzgórza. Wyprawy krzyżowe pozostawiły po so- otwartych dla publiczności. bie ślady w postaci fragmentów murów miejskich, kościołów, oraz krytych targowisk. Memelukowie 314 l Izrael w FAKTACH Kultura l 315

Media Obronnych Izraela) nadają non-stop muzykę, wia- domości oraz programy na tematy szczególnie bli- Bycie informowanym o wydarzeniach w Izraelu, skie żołnierzom. Wielojęzyczne transmisje na falach na Bliskim Wschodzie i ogólnie na świecie, jest dla krótkich, skierowane do słuchaczy za granicą stano- Izraelczyków ogromnie ważne. Słuchanie cogodzin- wią stałe i wiarygodne źródło informacji o Izraelu, nych serwisów radiowych, oglądanie wiadomości Bliskim Wschodzie i Żydach. telewizyjnych i czytanie przynajmniej jednej gazety to część codziennego rytuału większości z nich. Początek ery telewizji w Izraelu to rok 1967. Dzi- siaj dwa państwowe kanały proponują programy Przywiązanie Izraela do wolności słowa dotyczy edukacyjne, informacyjne oraz rozrywkę w języku wszystkich rodzajów komunikacji medialnej, jedy- hebrajskim, arabskim i angielskim. Jeden kanał ko- nie kwestie bezpieczeństwa poddawane są cenzu- mercyjny, który powstał w 1994 roku jest podzielo- rze wojskowej. Ukazuje się wiele codziennych gazet ny pomiędzy trzech nadawców, a pewne godziny w języku hebrajskim, kilka po rosyjsku i francusku, zagwarantowane są codziennie na programy edu- oraz dwie po angielsku – mający długą tradycję kacyjne. Telewizja kablowa, dostępna w większości „Jerusalem Post” (wcześniej „Palestine Post”), oraz kraju po opłaceniu comiesięcznego abonamentu, angielskojęzyczna wersja „Ha’aretz”, jednej z głów- pozwala odbierać dziesiątki amerykańskich, euro- nych gazet w kraju, wydawana we współpracy pejskich, azjatyckich i bliskowschodnich stacji. Nie- z „International Herald Tribune”. Na rynku jest też zależne izraelskie kanały kablowe oferują sport, fil- ponad 1000 magazynów, włączając w to tytuły my dla dzieci, oraz filmy fabularne i dokumentalne skierowane do specjalistycznych grup odbiorców. z wielu dziedzin. Większość głównych publikacji ma swoje wydania internetowe. Kol Israel oraz państwowa telewizja funkcjonu- ją pod kontrolą Izraelskiego Urzędu ds. Radiofonii Radio i Telewizja i Telewizji (IBA), która działa na podstawie ustawy Publiczne radio Kol Israel (Głos Izraela) przygo- o IBA (1965 r.), zgodnie z którą nadawcy są nieza- towuje programy w 17 językach, w ośmiu stacjach leżną instytucją publiczną, zobowiązaną do przed- radiowych, które nadają zarówno lekką muzykę stawiania różnorodnych poglądów i perspektyw. rozrywkową i popularną, wykłady akademickie, Zarząd IBA jest wybierany przez rząd na trzyletnią dyskusje panelowe, po muzykę klasyczną. Audycje kadencję, kadencja dyrektora generalnego urzędu dostosowane są do różnych grup odbiorców – od trwa pięć lat. Państwowi nadawcy są finansowani dzieci po seniorów, od nowych przybyszy po wete- z reklam radiowych, płatnych ogłoszeń publicz- ranów. Galei Cahal oraz Galgalac (stacje radiowe Sił nych, oraz abonamentu. 316 l Izrael w FAKTACH Kultura l 317

Sport Koszykówka i piłka nożna Piłka nożna o włos wyprzedza koszykówkę w ran- W ciągu 60 lat od powstania państwa, sport od- kingu najpopularniejszych sportów Izraela. Profesjo- grywał coraz bardziej znaczącą rolę w budowaniu nalne rozgrywki piłkarskie, z 12 drużynami w naj- pozycji kraju na arenie międzynarodowej i w roz- wyższej, pierwszej lidze przyciągają zainteresowanie woju wewnętrznym. Pomimo niewielkiej liczby mediów oraz nawet 20 000 widzów na trybunach. ludności, izraelscy sportowcy, tacy jak gwiazda te- Po blisko dekadzie na szczycie tabeli, era niczym nie nisa Szahar Peer i piłkarz Jossi Benai zostali zauwa- zagrożonej pozycji Maccabi Hajfa wydaje się odcho- żeni i zapamiętani w świecie. Również w sportach dzić w przeszłość. Pałeczkę lidera przejmuje Betar zespołowych, Izraelczycy odnoszą sukcesy zagra- Jerozolima, który w maju 2007 roku wygrał mistrzo- niczne. Wystarczy wspomnieć drużynę koszykówki stwo kraju po raz pierwszy od dziewięciu lat. Klub Maccabi Tel Awiw, która zdobyła w ostatniej de- powtórzył sukces w kolejnym roku. kadzie status jednej z najlepszych drużyn w Europie. Coraz lepsze Izraelskie kluby piłkarskie rywalizują też w roz- wyniki osiągają też izraelskie re- grywkach europejskich. W ostatnich latach najlepiej prezentacje narodowe w piłce radziło sobie Maccabi Hajfa, dochodząc do ćwierć- nożnej i koszykówce. finałów Ligii Mistrzów w 2003 i 2010 roku.

Niezależnie od profesjonalnej ry- Rośnie znaczenie izraelskich piłkarzy na świato- walizacji, uprawianie sportu było wych boiskach, ponad dwudziestu gra w tej chwili zawsze ważnym hobby dla setek w europejskich klubach. Latem 2007 roku kapitan tysięcy Izraelczyków. Szacuje się, reprezentacji narodowej Yossi Banayoun przeniósł że połowa mieszkańców regu- się do FC Liverpool, obrońca Tal Ben Haim przeszedł larnie pływa, co nie dziwi, biorąc do drużyny Chelsea, a w styczniu 2008 roku Tamir pod uwagę kilometry pięknego Cohen dołączył do zespołu Bolton Wanderers. wybrzeża na zachodniej granicy. Wiele ciepłych miesięcy sprawia, że W koszykówce, niekwestionowanym liderem chętnie uprawiają sporty na świe- Izraela jest drużyna Maccabi Tel Awiw, wygrywająca żym powietrzu, zaś wpajane od prawie każde kolejne mistrzostwa. Ostatnio poja- dzieciństwa współzawodnictwo wili się jednak nowi pretendenci do tytułu. W Eu- powoduje, że młodzież angażuje ropie Maccabi odniosło liczne sukcesy w Eurolidze, się w różnego rodzaju aktywności dochodząc do finałów w 2006 i 2008 roku oraz

m itet u oli pi j skiego ko dzi ę ki u p r ze jm oś c i iz aelskiego sportowe. wygrywając rozgrywki w 2004 i 2005 roku. 318 l Izrael w FAKTACH Kultura l 319

W 2009 roku, były zawodnik Maccabi Omri Cas- WTA w 2006 roku i dobrze sobie radzi od tamtej spi, przeszedł do historii jako pierwszy Izraelczyk, pory na turniejach wielkoszlemowych na całym który zagrał w NBA, po tym jak został wybrany świecie. W 2008 roku dotarła do finału wielkoszle- w drafcie do Sacramento Kings. mowego Australian Open (w deblu).

Hapoel Jerozolima, również odnosi sukcesy w Eu- Para deblowa Andy Ram i Jonathan Erlich zapew- ropie, uczestnicząc w Pucharze ULEB (dzisiaj Uleb niła sobie pozycję jednej z najlepszych na świecie, Eurocup), którego był triumfatorem w 2005 roku. wygrywając w 2008 roku Australian Open. Od 10 Narodowa reprezentacja koszykówki również za- lat pozostają na szczycie światowego rankingu. pracowała na pozycję drużyny, z którą trzeba się Ram triumfował również dwukrotnie w wielkoszle- liczyć. W 2009 roku ponownie zakwalifikowała się mowych turniejach w grze mieszanej. W 2006 roku do rozgrywanych co dwa lata mistrzostw Europy wygrał mikstowy Wimbledon z rosjanką Wierą EuroBasket. W imprezie tej Izrael bierze udział od Zwonarjową, a w 2007 roku w parze z Francuzką 1993 roku. Nathalie Dechy zwyciężył we French Open.

Popularna w Izraelu jest koszykówka kobiet, dwie Pomimo, że wśród 100 najlepszych graczy singlo- drużyny – Elitzur Ramla i Anda Ramat Haszaron – wych według ATP nie ma żadnego Izraelczyka, re- regularnie toczą walkę o tytuł w lidze. Oba kluby prezentacja osiągnęła imponujące wyniki w Pucha- uczestniczą również w europejskich rozgrywkach. rze Davisa, awansując we wrześniu 2007 roku do Zawodniczka Shay Doron stała się Grupy Światowej po raz pierwszy od 13 lat. Nastą- jednym z najbardziej rozpozna- piło to dzięki wspaniałemu zwycięstwu nad Chile na walnych izraelskich sportowców oczach 5000 kibiców w centrum tenisowym Ramat na świecie, kiedy w 2007 roku Hasharon. Ta sama reprezentacja w 2009 roku po podpisała kontrakt na grę w Sta- raz pierwszy w historii doszła do półfinałów Pucha- nach w drużynie New Jork Liberty ru Davisa. w WNBA. Instytut Wingate Tenis Ważnym ogniwem w sukcesach i rozwoju izra- W ostatnich latach, tenisiści elskiego sportu jest Instytut Kultury Fizycznej im. z Izraela stali się nieodłącznym Orde Wingate’a, narodowe centrum sportu poło- Spotkanie premiera Ehuda Olmerta elementem każdego światowego żone w pobliżu miasta Netania w centralnym Izra- z tenisistką Szahar Peer w gabinecie premiera w Jerozolimie turnieju. Szahar Peer wdarła się elu. W skład Instytutu wchodzą szkoła dla wybit- GPO /A. Ohayon do pierwszej dwudziestki rankingu nie uzdolnionych sportowo uczniów, oraz wydział 320 l Izrael w FAKTACH Kultura l 321

medycyny sportowej, światowy lider na tym polu. 1924 r.), Elitzur (1939 r.) oraz akademickie stowa- Rada ds. Wybitnych Sportowców, która decyduje rzyszenie sportowe – ASA (1953 r.). o przyznawaniu stypendiów umożliwiających uta- lentowanym sportowcom trenowanie w pełnym Szkoły i ośrodki gminne uczestniczą w lokalnych wymiarze, również mieści się w Instytucie. Wielu ligach i zawodach. Finały szkolnych zawodów w pił- sportowców, zarówno kobiet jak i mężczyzn, którzy ce nożnej i koszykówce są transmitowane przez osiągnęli sukcesy, zaczynało karierę w Wingate. Byli ogólnokrajową telewizję. wśród nich Peer, Ram oraz Erlich. Sport jako hobby Wydział ds. sportu Ministerstwa Nauki, Kultury Izraelczycy są narodem bardzo usportowionym. i Sportu finansuje szkolenia trenerów i instruktorów W każdy weekend można zobaczyć grupy ludzi grają- w Wingate, oraz nadzoruje wszelkie aktywności cych w koszykówkę na odkrytych boiskach w parkach sportowe w Izraelu, koordynuje działalność federa- w całym kraju, uprawiających jogging na ulicach cji sportowych i organizacji, oraz pomaga rozwijać miast, grających w piłkę nożną. Również plaże za- programy. pewniają świetne możliwości uprawiania sportu. Izra- el ma najwyższą w przeliczeniu na jednego mieszkań- Sport wśród młodzieży ca ilość osób z licencją płetwonurka (50 000). Przycią- Sport nie jest oczywiście zarezerwowany jedy- ga ich wyjątkowa podwodna fauna i flora Morza nie dla nadzwyczajnie uzdolnionych. Od początku Czerwonego. Bardzo popularne są windsurfing i nar- państwowości do rozwoju kultury fizycznej przy- ty wodne. Lokalną grą plażową jest matkot, w którą wiązuje się duże znaczenie, zachęcając młodych gra się odbijając piłkę paletkami. ludzi do angażowania się w sport. Ma to na celu promocję zarówno zdrowego stylu życia, jak i zdro- Z dala od plaż, wysoko na liście popularnych ak- wego współzawodnictwa. Co tydzień setki tysięcy tywności jest również bieganie długodystansowe. młodych Izraelczyków gra, uprawia i bierze udział Tysiące ludzi uczestniczy w dorocznym maratonie w rywalizacji w sportach tak różnych jak piłka noż- wokół Jeziora Galilejskiego, który ma start i metę na i koszykówka, kajakarstwo, żeglarstwo czy wspi- w Tyberiadzie, na północy kraju. Wielu trenuje też naczka skałkowa. triatlon oraz jazdę na rowerze. Pole golfowe w Ce- zarei przechodzi w tej chwili modernizację. Zimą Największe organizacje sportowe prowadzą sieć narciarzy przyciąga góra Hermon na północy kra- klubów w całym kraju, należą też do nich najwięk- ju. Inne rozpowszechnione sporty to tenis stołowy, sze drużyny sportowe. Najbardziej znane z nich to boks, zapasy, podnoszenie ciężarów, judo, karate Maccabi (zał. 1912 r.), Hapoel (1923 r.), Betar (zał. oraz system sztuki walki zwany Kraw-Magą, opra- 322 l Izrael w FAKTACH Kultura l 323

cowany przez Cahal. Popularne Co cztery lata Izrael gości imprezę sportową, któ- sporty zespołowe to siatkówka ra jest jego własną wersją igrzysk olimpijskich – Ma- i piłka ręczna, profesjonalne ligi kabiady, które od 1932 roku są miejscem spotkania funkcjonują w obydwu tych dzie- tysięcy żydowskich sportowców z całego świata. dzinach. Jest to jedna z siedmiu ogólnoświatowych imprez zatwierdzona przez Międzynarodowy Komitet Olimpiady i Makabiady Olimpijski. Izrael był zawsze dumny ze swoich sukcesów olimpijskich, mimo że Uczestnicy współzawodniczą w takich dyscypli- do 2004 roku nie zdobył złotego nach jak piłka nożna, koszykówka, tenis stołowy, Yael Arad, judoczka, medalu. Zmieniło się to na Igrzy- netball, oraz biorą udział w wyjątkowej ceremonii skach w Atenach w 2004 roku, gdy otwarcia na stadionie narodowym w ramat Gan. windsurfer Gal Friedman ukończył O wielu najbardziej znanych żydowskich sportow- zawody w klasie mistral na pierw- cach świat usłyszał po raz pierwszy przy okazji szym miejscu. Ariel „Arik” Zeevi Makabiad. Jednym z nich był amerykański pływak zdobył na tej samej olimpiadzie Mark Spitz, który zdobył bezprecedensowe siedem brązowy medal w judo. W 2008 złotych medali na Olimpiadzie w 1972 roku. Innym, roku w Pekinie Szahar Zubari zdo- Lenny Krayzelburg, który zdobywał medale w pły- był brąz w windsurfingu. waniu stylem grzbietowym i w sztafecie na igrzy- skach w Sydney i w Atenach w 2004 roku. Wcześniej medale zdobywali Yael Ariel Zeevi, judoka Arad i Oren Smadja (srebro i brąz Nowe sporty w judo w Barcelonie w 1992 r.) oraz Anglojęzyczni imigranci sprowadzili do kraju Michael Kalganov (brąz w kajakar- wiele dyscyplin sportowych. Izraelska liga basebal- stwie szybkim, Sydney, 2000 r.). Sko- la zaistniała w roku 2007. Inne sporty cieszące się czek o tyczce Alex Averbukh nigdy popularnością to krykiet i futbol amerykański. Dzięki nie był medalistą olimpijskim, ale imigrantom z Indii, Izrael jest członkiem Międzyna- zdobył brąz i srebro w 1999 i 2001 rodowego Stowarzyszenia Krykieta (ICA). Imigranci roku na lekkoatletycznych mistrzo- z południowej Afryki przynieśli ze sobą tradycję rug- stwach świata, oraz złote medale by i gry w bule. W tej ostatniej grze, lokalna męska na lekkoatletycznych mistrzostwach drużyna jest jedną z najlepszych na świecie. W lidze Europy w 2002 i 2006 roku. futbolu amerykańskiego dziesiątki drużyn rywalizu-

m itet u oli pi j skiego ko dzi ę ki u p r ze jm oś c i I z aelskiego Gal Friedman, windsurfer ją co sezon o Puchar Ziemi Świętej. 324 l Izrael w FAKTACH Kultura l 325

Sport niepełnosprawnych Międzynarodowa współpraca Sukcesy niepełnosprawnych sportowców, zdo- bywanie medali na Olimpiadach Paraolimpijskich i wymiana kulturalna Izraela daje tym zawodnikom szczególną możliwość prze- Ogólnoświatowa wymiana w dziedzinie kultury życia chwili triumfu. Na paraolimpiadzie w Pekinie skupia się na współpracy w kwestiach literatury, ję- w 2008 roku Izrael wystawił 42 sportowców, któ- zyka, sztuk pięknych, mediów i sportu. Na podsta- rzy rywalizowali w łucznictwie, lekkoatletyce, ko- wie umów o współpracy kulturalnej, podpisanych szykówce, kolarstwie, jeździectwie, wioślarstwie, z ponad 70 krajami, oraz nieformalnym kontaktom żeglarstwie, strzelaniu, pływaniu, tenisie i tenisie z wieloma innymi, prowadzone są studenckie i na- stołowym. Drużyna wróciła z pięcioma srebrnymi ukowe programy wymiany, organizowane wzajem- medalami i jednym brązowym. Karen Leibovitz, ne trasy zespołów muzycznych, teatrów, muzyków która jest najbardziej cenioną izra- i orkiestr, gościnne wystawy sztuk. Współpraca elską paraolimpijką, zdobyła na obejmuje też udział w targach książek, festiwalach zawodach w Sydney w 2000 roku filmowych i zawodach sportowych oraz nauczanie trzy złote medale w pływaniu, dwa języków i tradycji kulturalnych krajów współpracu- razy była mistrzynią świata, pięć jących. razy triumfowała na mistrzostwach Europy.

Izraelskie stowarzyszenie sportu niepełnosprawnych (ISAD) prowadzi szereg zajęć w wielu dyscypli- M. Freidin nach, takich jak koszykówka, tenis, siatkówka, badminton, tenis stołowy, strzelectwo, jazda konna, łucznictwo, pływanie i żeglarstwo. Treningi sportowe oferują również kluby sportowe Beit Halohem dla niepełnosprawnych weteranów armii, oraz organizacja Ilan działająca na rzecz osób niepełnosprawnych w wyniku wypadków i chorób. Pośród narodów świata

Ameryka Północna 330

Ameryka Środkowa i Południowa, Karaiby 335

Zachodnia Europa 337

Europa Środkowa i Wschodnia oraz Euroazja 339

Afryka 341

Azja i Pacyfik 343

Bliski Wschód i Północna Afryka 345

Watykan 352

Stosunki polsko-izraelskie 354

Organizacja Narodów Zjednoczonych 361

Żydzi na świecie 364 Pośród narodów świata Państwo Izrael, członek Organizacji Narodów Zjed- noczonych od 1949 roku, utrzymuje stosunki z więk- szością krajów świata. Mając w pamięci stulecia prze- śladowań, druzgocące doświadczenie Holokaustu oraz ciągnący się od dziesięcioleci konflikt arabsko-izraelski, polityka zagraniczna Izraela jest ukierunkowana na popieranie pokoju w regionie, przy jednoczesnym za- pewnianiu bezpieczeństwa kraju oraz wspieraniu współpracy międzynarodowej.

Flagi przed budynkiem ONZ w Nowym Jorku Gorącym pragnieniem Izraela jest utrzymanie dobrych S. Azran stosunków z wszystkimi krajami, ich rządami i ludami (Dawid Ben Gurion, 1952 r.) 330 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 331

AMERYKA PÓŁNOCNA Wierząc, że silny Izrael jest warunkiem sine qua non osiągnięcia pokoju w regionie, Stany Zjedno- Stany Zjednoczone czone zdecydowały się wspierać utrzymanie tech- W tym samym czasie, kiedy Sta- nologicznej przewagi sił izraelskich nad armiami ny Zjednoczone zaczynały rozwijać państw arabskich. Traktaty zawarte pomiędzy Izra- stosunki dyplomatyczne i polityczne elem i Egiptem, oraz Izraelem i Syrią, które miały z Izraelem, dołączyły one również zmniejszyć napięcie w regionie (1973–74 r.), poro- do wprowadzonego przez kraje zachodnie embarga zumienia w camp David (1978 r.) oraz izraelsko- na sprzedaż broni na Bliski Wschód, wierząc że przy- egipski traktat pokojowy (1979 r.) podpisywane były niesie to odczuwalne zmniejszenie napięć w regio- dzięki obecności i pomocy administracji prezydenta nie. Po 1952 roku dążenie administracji prezydenta Nixona, a następnie Cartera. Eisenhowera do zwiększenia wpływów wśród krajów arabskich, w celu zapewnienia stabilizacji na Bliskim Rządy Reagana przyniosły nie tylko rozkwit stosun- Wschodzie, zapowiadało radykalne odejście od po- ków bilateralnych, ale również ich sformalizowanie lityki prezydenta Trumana, który skłaniał się w więk- i skonkretyzowanie. Podpisanie memorandum o wza- szym stopniu ku Izraelowi. jemnym zrozumieniu (1981 r.) w połączeniu z wcze- Relacje pomiędzy Waszyngtonem i Jerozolimą zacie- śniejszymi zobowiązaniami stworzyło podstawy do śniły się ponownie dopiero pod koniec lat 50. w związ- powołania szeregu wspólnych zespołów konsulta- ku z rozczarowaniem Amerykanów polityką egipskiego cyjnych i planujących. W rezultacie szybko osiągnię- prezydenta Gamala Abdela Nassera. W czasie kadencji to praktyczne porozumienia w kwestiach cywilnych Kennedy’ego dotychczasowa polityka amerykańska i wojskowych. Te ramy wzajemnej współpracy zostały w sprawie sprzedaży broni została zrewidowana, co następnie ujęte w szerszym memorandum (1988 r.). zaowocowało zniesieniem embarga. Za czasów George’a Busha seniora, amerykańska Pod koniec kadencji prezydenta Johnsona, w póź- administracja poparła izraelską inicjatywę pokojo- nych latach 60., amerykańska polityka zagraniczna wą (1989 r.) oraz współsponsorowała konferencję opierała się na przekonaniu o konieczności zaan- pokojową w Madrycie (1991 r.), która doprowadzi- gażowania się w zagwarantowanie prawa Izraela ła do zorganizowania rozmów pokojowych w Wa- do istnienia w bezpiecznych i uznanych międzyna- szyngtonie. rodowo granicach. Cel ten miał zostać osiągnięty poprzez bezpośrednie negocjacje z sąsiadującymi Amerykańska dyplomacja za czasów prezydentury z Izraelem państwami arabskimi. Clintona odegrała ważną rolę w bliskowschodnim 332 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 333

procesie pokojowym, aktywnie wspierając porozu- cy wojskowej, procesu pokojowego i wojny Izraela mienia między Izraelem i Palestyńczykami, rozmo- z terroryzmem jest charakterystyczne dla postawy wy na temat traktatu pokojowego między Izraelem Kongresu i cementuje przyjaźń amerykańsko-izrael- i jordanią, negocjacje z Syrią. Stany Zjednoczone ską. Cenne było przyjęcie uchwały (1995 r.), która starały się również promować współpracę regio- uznawała zjednoczoną Jerozolimę za stolicę pań- nalną i działać na rzecz zniesienia bojkotu gospo- stwa Izrael i wzywała administrację prezydencką do darczego Izraela. Kontynuując politykę podtrzymy- przeniesienia ambasady Stanów Zjednoczonych do wania jakościowej przewagi militarnej Izraela, USA tego miasta. „Specjalne stosunki” dotyczą kwestii wspierały też minimalizację zagrożeń izraelskiego gospodarczych, politycznych, strategicznych i dyplo- bezpieczeństwa narodowego w trakcie trwania matycznych. Obecnie Izrael otrzymuje corocznie po- procesu pokojowego. moc gospodarczą i wojskową wartą około 2,6 mld USD. Wzajemna wymiana gospodarcza została Administracja prezydenta George’a W. Busha wzmocniona dzięki ustanowieniu amerykańsko- podjęła kilka ważnych kroków, by wesprzeć Izrael izraelskiej umowy o wolnym handlu (1985 r.). w jego wojnie z terroryzmem, zaś Izrael podzielał plany prezydenta Busha w kwestii osiągnięcia po- Rośnie liczba wspólnych przed- koju z Palestyńczykami. sięwzięć finansowanych przez izraelski lub amerykański przemysł. Kolejne administracje różniły się sposobem defi- Kilka amerykańskich stanów nawią- niowania stopniowo pogłębiających się, niezmien- zało międzystanową współpracę nie przyjacielskich stosunków pomiędzy Izraelem z Izraelem w kwestiach między in- a Stanami Zjednoczonymi. Mówiono o Izraelu nymi kultury i rolnictwa. w kontekście „podstawowej doktryny” amerykań- skiej polityki zagranicznej, podkreślano „specjalne Stany Zjednoczone z reguły stają stosunki” pomiędzy krajami, aż po deklaracje „ame- po stronie Izraela na forum między- rykańskiego zobowiązania” wobec Izraela. Na po- narodowym, uniemożliwiając prze- Była Sekretarz Stanu USA Condoleezza Rice z minister spraw czątku lat 80. Izrael był postrzegany w Stanach jako forsowanie w Organizacji Narodów zagranicznych Izraela Tzipi Livni „strategiczny atut”, zaś w 1987 roku, dzięki aktom Zjednoczonych oraz w pokrewnych ambasada amerykańska w Izraelu/ prawnym przyjętym w poprzednim roku, zyskał sta- instytucjach antyizraelskich rezolu- Matty Stern tus „głównego sojusznika spoza NATO”. cji. Oba kraje współpracują w zakresie wymiany informacji wojskowych i wywia- Poparcie jakiego Izraelowi udzielają kongresmani, dowczych, wojny z terroryzmem i walki z handlem jest ponadpartyjne. Wsparcie dla corocznej pomo- narkotykami. Przyjaźń międzypaństwowa cieszy się 334 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 335

poparciem społeczności amerykańskich Żydów oraz AMERYKA ŚRODKOWA szerokich warstw amerykańskiego społeczeństwa. I POŁUDNIOWA, Kanada KARAIBY Kanada uznała Izrael de jure w 1949 roku. Od Kiedy 29 Listopada 1947 roku wielu lat Izrael i Kanada utrzymują pełne stosun- Zgromadzenie Ogólne ONZ po- ki dyplomatyczne, oparte o wspólnotę demokra- dejmowało decyzję w sprawie powstania dwóch tycznych wartości. Ożywiona wymiana kulturowa państw, jednego żydowskiego i jednego arabskie- i naukowa wzmacnia powiązania dwustronne obu go, na terenie brytyjskiego mandatu w Palestynie, krajów. Kanadyjsko-izraelskie stosunki gospodarcze 13 z wtedy 20 państw latynoamerykańskich gło- zostały zacieśnione po wejściu w życie dwustronnej sowało za. W latach 50. i 60. relacje z krajami re- umowy o Wolnym Handlu (CIFTA). Kanadyjski rząd gionu zostały zacieśnione, w dużym stopniu dzięki wyraża swoje poparcie dla Izraela na arenie mię- programom pomocowym. Izrael chętnie dzielił się dzynarodowej, opowiadając się z reguły po stronie swoimi doświadczeniami i osiągnięciami w zakre- pro-izraelskiej w dyskusjach na forum ONZ. sie rolnictwa, medycyny, organizacji spółdzielni i kooperatyw, rozwoju rolnego, regionalnego i spo- łecznego. Tysiące stażystów uczestniczyło w programach nauki w Izraelu. Zmiany na arenie mię- dzynarodowej, do jakich doszło w latach 60.i 70. doprowadziły do osłabienia poparcia, jakiego kraje te udzielały Izraelowi w toku prac ONZ i innych organizacji systemu Narodów Zjednoczonych.

Dzisiaj Izrael utrzymuje pełne stosunki dyplomatyczne z wszystkimi krajami Ameryki Południo- wej i Środkowej oraz Karaibów z wyjątkiem Kuby. Stosunki te znajdują odzwierciedlenie w owocnej współpracy w sferze politycznej, gospodarczej i kulturalnej. Zawartych zostało wiele dwustronnych umów o współpracy w rozmaitych dziedzinach.

Obroty handlowe rosną regularnie. Układ o wolnym handlu pomiędzy Izraelem i meksykiem, za- 336 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 337

warty w 2000 roku, sprawił że wymiana handlo- ZACHODNIA EUROPA wa zyskała nowy wymiar. Eksport między innymi artykułów chemicznych, oprogramowania, płodów Kraje zachodniej Europy są najbar- rolnych, maszyn i elektroniki oraz import do Izraela dziej naturalnym partnerem handlo- głównie mięsa, ziarna zbóż, kukurydzy, cukru, ka- wym Izraela. Powstanie strefy wol- kao, kawy oraz metali stale rosną. Izraelskie banki, nego handlu (1975 r.) w stosunkach firmy budowlane oraz przedsiębiorstwa zajmujące z Europejską Wspólnotą Gospodar- się planowaniem i rozwojem rolnictwa aktywnie in- czą przyniosło znaczące zwiększe- westują w regionie. nie eksportu do Europy, oraz nawet wyraźniejszy wzrost eksportu Wielu obywateli Izraela odwiedza kraje Ameryki dóbr europejskich do Izraela. Efekt Południowej i Środkowej, są to głównie młodzi lu- wzrostu w handlu został wzmoc- dzie dla których jest to pewien rytuał przejścia, zwią- niony poprzez nawiązanie bliskich zany z końcem obowiązkowej służby wojskowej. powiązań biznesowych pomiędzy przedsiębiorcami oraz inwestorami, zakładanie spółek typu joint ventu- res. Sprzyjało też temu podjęcie wy- Premier Ehud Olmert z kanclerz siłków na rzecz zacieśnienia więzów Niemiec Angelą Merkel ekonomicznych z krajami członkow- GPO/Amos Ben Gershom skimi Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA). Umowa Izraela z Unią Eu- ropejską o stowarzyszeniu w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa weszła w życie w 2000 roku umożliwiając podniesienie intensywności rozmów politycznych, oraz bliższe stosunki gospodarcze. W połowie lat 90. Izrael przystąpił do ramowego programu rozwoju badawczego i technologiczne- go UE. W listopadzie 2007 roku, powstało forum dialogu Unia – Izrael dla biznesu, w celu wspierania i promowania współpracy sektorów prywatnych obu stron. W grudniu 2004 roku, ostatecznie przy- jęty został wspólny plan działań w ramach Europej- skiej Polityki Sąsiedztwa. 338 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 339

Wspólnie ze Stanami Zjednoczonymi, Rosją oraz EUROPA ŚRODKOWA Organizacją Narodów Zjednoczonych, Unia Euro- I WSCHODNIA ORAZ pejska jest członkiem „Kwartetu” który angażuje się EUROAZJA w poszukiwania rozwiązania konfliktu arabsko-izraelskiego w procesie pokojowym. Przemiany demokratyczne w krajach Europy Środkowej i Wschod- niej, przyniosły niezwłocznie odnowienie stosunków dwustronnych tych państw z Izraelem. Od tego momentu są zacieśniane, szczególnie w kwestiach gospodarczych, kulturalnych, w turystyce i jeśli chodzi o współpracę na arenie międzynarodowej. Umowy gospodarcze z tymi krajami są o tyle ważne, że większość jest jednocze- śnie członkami Unii Europejskiej lub stara się o peł- ne członkostwo.

Ponieważ przed drugą wojną światową kraje te stanowiły centrum życia żydowskiego, wspomnienie Holokaustu jest istotnym czynnikiem we wzajemnych relacjach. Kwestie z którymi trzeba się mierzyć obejmują: odzyskanie znacjonalizowanych po wojnie dóbr osób prywatnych i instytucji publicznych przez prawowitych właścicieli, lub ich spadkobier- ców, docenienie „Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata”, którzy ryzykowali życie by ratować Żydów pod rządami nazistów, oraz współpracę z rządami poszczególnych krajów regionu przy zwalczaniu przejawów antysemityzmu.

Stosunki Izraela z państwami Euroazji (byłego Związku Sowieckiego) nabrały rozmachu, szczegól- nie w sferze politycznej, gospodarczej i kulturalnej. Wizyty na szczeblu oficjalnym i nowe umowy dwu- 340 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 341

stronne stanowią solidne podstawy rozwoju tych AFRYKA relacji i wyjątkowej dynamiki powiązań handlowych i inwestycyjnych. Relacje międzypaństwowe zyskują Relacje Izraela z krajami Afryki nowy wymiar dzięki ponad milionowi obywateli by- subsaharyjskiej datują się na połowę łego Związku Sowieckiego żyjących obecnie w Izra- lat 50., pierwsze kontakty miały nie- elu, którzy tworzą żywy pomost pomiędzy Izraelem rzadko miejsce jeszcze przed uzyska- a swoimi krajami pochodzenia. niem niepodległości przez państwa tego regionu. W 1956 roku nawiązano kontakty dy- Relacje z Federacją Rosyjską mają dla Izraela zna- plomatyczne z Ghaną, a następnie z kolejnymi pań- czenie strategiczne ze względu na aktywne zaanga- stwami na południe od Sahary. Na początku lat 70. żowanie Rosji, jako członka „Kwartetu”, w działania Izrael utrzymywał pełne stosunki dyplomatyczne z 33 dyplomatyczne na Bliskim Wschodzie, oraz pozycję państwami w regionie. Kontakty te w dużym stopniu Rosji w negocjacjach z Iranem w sprawie jego pro- wynikały z poczucia pokrewieństwa i podobieństwa gramu nuklearnego. losów jaką odczuwały kraje afrykańskie w stosunku do nowopowstałego państwa Izrael, gotowego Izrael buduje coraz lepsze stosunki z państwami dzielić się zdobytym doświadczeniem i służyć radą. Kaukazu. Pomoc w ramach programu MASHAV W tym okresie nawiązano wiele korzystnych dla obu w dziedzinach zdrowia publicznego, zaawansowa- stron kontaktów gospodarczych, między innymi zanego rolnictwa, gospodarowania wodą i przeciw- łożono wiele spółek zagranicznych. działania pustynnieniu, spotyka się w tych krajach z dużym zainteresowaniem. Innymi ważnymi płasz- W wyniku wojny Jom Kippur w 1973 roku, po czyznami współpracy jest ochrona żydowskiego której nastąpił globalny kryzys naftowy większość dziedzictwa w krajach euroazjatyckich, podtrzymy- krajów Afryki subsaharyjskiej ochłodziło swoje dy- wanie pamięci o Holokauście oraz walka z antyse- plomatyczne kontakty z Izraelem. Zadecydowały mityzmem. o tym dwie główne okoliczności: obietnica taniej ropy oraz pomocy finansowej ze strony państw arabskich oraz podporządkowanie się przyjętej z inicjatywy Egiptu rezolucji OJA (Organizacji Jedności Afrykańskiej) wzywającej do zamrożenia stosunków z Izraelem. Jedynie Malawi, Lesoto i Suazi utrzyma- ły pełne stosunki dyplomatyczne z Izraelem, a kilka innych krajów zachowało ograniczone kontakty poprzez biura przy obcych ambasadach. 342 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 343

Mimo to współpraca na pewnym poziomie została AZJA I PACYFIK utrzymana, studenci z Afryki uczestniczyli w szkole- niach i kursach w Izraelu, zaś izraelscy eksperci wy- Izrael utrzymuje stosunki dwustron- jeżdżali do Afryki. ne z większością państw w Azji. Ro- snąca siła gospodarcza i znaczenie Od lat 80. kontakty dyplomatycz- polityczne tych państw miały wpływ ne z państwami Afryki subsaharyj- na pogłębienie związków w sferze skiej były stopniowo odnawiane. politycznej, kulturalnej, oraz przede wszystkim go- Proces ten intensyfikował się w mia- spodarczej. Współpraca technologiczna w dziedzinie rę jak postępowały rozmowy poko- badań naukowych i rozwoju, rolnictwa, rozwoju re- jowe pomiędzy Izraelem i jego arab- gionów wiejskich oraz edukacji odgrywa ważną rolę skimi sąsiadami. Do końca lat 90. w zacieśnianiu kontaktów Izraela z krajami rozwija- oficjalne stosunki zostały na nowo jącymi się w regionie. ustanowione z 39 rządami państw leżących na południe od Sahary. Stosunki izraelsko-chińskie zostały nawiązane Minister spraw zagranicznych Tzipi w 1992 roku. Od tamtej pory kraje rozwijają stop- Livni z ambasadorami państw arabskich w Izraelu/ Flash 90 Izrael i kraje subsaharyjskie są dziś niowo wzajemne kontakty. Punkty kulminacyjne sta- zaangażowane w dialog polityczny, nowiły historyczna wizyta prezydenta Chin w Izra- wyrażający się wzajemnymi wizytami głów państw elu w 2000 roku oraz podróże trzech prezydentów i ministrów w rządzie. Dynamicznie rozwija się także Izraela do Pekinu. współpraca kulturalna i na szczeblu akademickim, realizowane są różnorodne projekty dotyczące rolnictwa, Od połowy lat 80. Izrael i Japonia pogłębiają sto- pomocy medycznej, programy szkoleń zawodowych, sunki dwustronne, czego dowodem jest podpisa- a w razie potrzeby również pomoc humanitarna. nie kolejnych umów międzyrządowych oraz wizyty oficjalne premierów obu krajów. Japonia odgrywa Izrael z zainteresowaniem przyglądał się proce- znaczną rolę w wielostronnym procesie pokojowym. sowi politycznej i gospodarczej integracji w Afryce, oraz powstaniu Unii Afrykańskiej. Chęć współpra- Stosunki dyplomatyczne z Indiami, których począ- cy, w imię przyjaźni i solidarności, z powstającymi tek datuje się na 1992 rok uległy zintensyfikowaniu w Afryce instytucjami i organizacjami była wyraża- na wszystkich polach począwszy od końca lat 90. na wielokrotnie. W ten sposób otwiera się kolejny W 2003 roku premier Izraela udał się z pierwszą w hi- rozdział w historii szczególnych relacji Izraela z kon- storii oficjalną wizytą do New Delhi. W roku 2000, tynentem afrykańskim. Izrael odnowił stosunki dyplomatyczne ze Sri Lanką. 344 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 345

Stosunki z Południową Koreą ustanowio- BLISKI WSCHÓD ne w 1962 roku, od kilku lat przeżywają rozkwit w każdym aspekcie. W 2007 roku odbyły się wizyty I PÓŁNOCNA AFRYKA ministrów spraw zagranicznych obu krajów. Egipt Traktat pokojowy między Izra- Izrael utrzymuje dobre relacje z wieloma pań- elem i Egiptem został podpisany stwami członkowskimi ASEAN. W przypadku kra- w 1979 roki kończąc w ten sposób jów takich jak Myanmar, Tajlandia czy Filipiny, histo- trzydziestoletni okres nieprzejedna- ria kontaktów dyplomatycznych sięga 50 i więcej lat nej wrogości i pięciu kosztownych wstecz. Inne związki międzypaństwowe rozwinęły wojen. Traktat poprzedziły wizyta się stosunkowo niedawno, po nawiązaniu stosun- egipskiego prezydenta Anwara Sa- ków dyplomatycznych z Mongolią, Kambodżą, La- data w Jerozolimie (1977 r.) na za- osem. Kontakty izraelsko-wietnamskie rozwijają się proszenie Premiera Izraela Mena- intensywnie od 1993 roku, szczególnie jeśli chodzi chema Begina oraz podpisanie po- o współpracę gospodarczą, handlową i rolniczą. rozumień w Camp David (1978 r.). Coroczne spotkania polityczne na szczeblu mini- Porozumienia te stanowiły podsta- sterstw spraw zagranicznych odbywają się regular- wę dla porozumień pokojowych Premier Ehud Olmert z egipskim nie od 2005 roku. pomiędzy Egiptem a Izraelem, oraz prezydentem Hosni Mubarakiem Nepal i Izrael mają długą wspólną historię bliskich w stosunkach Izraela z innymi kra- GPO/Moshe Milner i bardzo przyjacielskich stosunków, zapoczątkowa- jami ościennymi. Uznawano w nich nych na początku lat 60. Minister spraw zagra- potrzebę rozwiązania kwestii palestyńskiej, propo- nicznych Nepalu pierwszy raz odwiedził Jerozolimę nując pięcioletni okres przejściowej autonomii dla w 2007 roku, ogłaszając w trakcie tej wizyty otwar- palestyńskich mieszkańców Judei i Samarii (Zachod- cie ambasady w Tel Awiwie. ni Brzeg) oraz strefy Gazy. Prezydent Sadat i premier Begin zostali wspólnie uhonorowani Pokojową Na- Od wielu lat Izrael ma nawiązane pełne stosunki grodą Nobla za te osiągnięcia. dyplomatyczne z Australią i Nową Zelandią. Izrael dzieli się swoim doświadczeniem na wielu płaszczy- Porozumienie pokojowe zawarte między Izraelem znach z 12 niepodległymi państwami na wyspach i Egiptem składa się z kilku głównych elementów: Pacyfiku, z którymi ostatnio ustanowione zostały zakończenia stanu wojny oraz aktów i gróźb użycia bezpośrednie kontakty. przemocy, ustanowienia stosunków dyplomatycznych, ekonomicznych, oraz kulturalnych, zniesienia barier w handlu i jeśli chodzi o swobodę poruszania 346 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 347

się. Wreszcie obejmowało też wycofanie sił Izraela Jordania z półwyspu Synaj, przy zachowaniu strefy zdemili- Układ pokojowy pomiędzy Jordanią i Izraelem, taryzowanej i innych uzgodnień dotyczących bez- podpisany na przejściu granicznym Akaba–Ejlat (paź- pieczeństwa. Izrael zakończył wycofywanie wojsk dziernik, 1994 r.) poprzedziło spotkanie króla Husaj- z półwyspu zgodnie z warunkami traktatu (1982 r.) na z premierem Icchakiem Rabinem, które odbyło się rezygnując z baz wojskowych o znaczeniu strate- trzy miesiące wcześniej w Waszyngtonie. Wtedy obaj gicznym oraz innych korzyści w zamian za pokój. liderzy ogłosili koniec stanu wojny między swoimi krajami. Egipt w związku z zawarciem pokoju, spotkał się początkowo z ostracyzmem wśród innych państw Chociaż formalnie w stanie woj- arabskich. Stopniowo jednak odnowiły one stosunki ny przez 46 lat, Izrael i jordania dyplomatyczne z Egiptem oraz ponownie otworzy- przez cały czas utrzymywały pouf- ły ambasady w Kairze. Siedziba główna Ligi Państw ne kontakty i zawierały obustronnie Arabskich, która w ramach reakcji została przeniesio- korzystne porozumienia. na do Tunisu, powróciła do Kairu na początku lat 90. Konferencja madrycka w 1991 Z uwagi na ponad 30 lat nieufności i wrogości, roku umożliwiła jawne rozmowy normalizacja stosunków pomiędzy Izraelem i Egip- dwustronne, zakończone formal- tem jest procesem długotrwałym i mozolnym. nym traktatem (1994 r.), w któ- Mimo to oba kraje ustanowiły ambasady i konsula- rym oba kraje zobowiązywały się Premier Ehud Olmert i król Jordanii Abdullah II ty, regularnie odbywają się spotkania ministrów i na powstrzymać od aktów wrogości, GPO/Amos Ben Gershom szczeblu wysokich urzędników. zapewnić, że żadne zagrożenie dla sąsiada nie będzie miało źródła na W wyniku kolejnej fali palestyńskiego terrory- jego terytorium. Oprócz tego zadeklarowano dąże- zmu w sierpniu 2000 roku relacje uległy znaczne- nie do zapobiegania terroryzmowi, oraz wspólne mu ochłodzeniu, Egipt odwołał do kraju swojego działanie dla osiągnięcia bezpieczeństwa i współ- ambasadora, który powrócił na placówkę dopiero pracy na Bliskim Wschodzie poprzez rezygnację w 2005 roku. Mimo to handel i współpraca w in- z gotowości do użycia siły na rzecz środków bu- nych dziedzinach były kontynuowane, połączona dowy zaufania. Inne postanowienia obejmowały komisja wojskowa spotyka się w dalszym ciągu re- podział istniejących zasobów wody, swobodę prze- gularnie. Stosunki uległy poprawie w związku z wy- kraczania granic dla obywateli obu krajów, wysiłki cofaniem się Izraela ze strefy Gazy, w które zresztą na rzecz złagodzenia problemu uchodźców, oraz Egipt wniósł swój wkład. współpracę na rzecz rozwoju doliny rzeki Jordan. 348 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 349

Granice międzynarodowe wytyczone w traktacie sadora. Od tego czasu sytuacja uległa stopniowej w nawiązaniu do granic z okresu brytyjskiego man- poprawie i jordania przywróciła ambasadora na datu (1922–1948 r.) zastąpiły linię demarkacyjną stanowisko w 2005 roku. z 1949 roku. W czerwcu 2003 roku król Abdullah II był gospo- W momencie ratyfikacji traktatu pokojowego na- darzem szczytu w Akabie, w którym uczestniczyli pre- wiązane zostały pełne stosunki dyplomatyczne. Od zydent Bush, premier Szaron oraz przewodniczący tego czasu kontakty między Izraelem i Jordanią sta- Autonomii Palestyńskiej Mahmoud Abbas. W kwiet- le się rozwijają. niu 2004 roku król odwiedził ówczesnego premiera Szarona w jego rezydencji na pustyni Negew. Wprowadzenie w życie traktatu pokojowego było połączone z podpisaniem i ratyfikacją 12 dwustron- Kraje Zatoki Perskiej nych porozumień w sferze gospodarki, nauki i kultu- W następstwie porozumień z Oslo, kraje Zatoki ry. Te umowy służą jako podstawy pokojowych relacji Perskiej wyraziły zainteresowanie nawiązaniem sto- między Izraelem i Haszemidzkim Królestwem Jorda- sunków z Izraelem po raz pierwszy od 1948 roku. nii. Najlepszym wyrazem zażyłości tych kontaktów Po wstępnych rozmowach na ten temat nastąpiła jest ustanowienie specjalnych stref ekonomicznych seria wizyt i rewizyt urzędników wysokiego szczebla. (kwalifikowane strefy przemysłowe, ang. Qualifying W maju 1996 roku Izrael otworzył biura handlowe Industrial Zones – QIZs). Umożliwiają one Jorda- w Omanie i Katarze. Miały one za zadanie rozwi- nii, dzięki pośrednictwu Izraela, eksportowanie do jać współpracę gospodarczą, handlową i naukową USA dóbr wartych ponad miliard dolarów rocznie ze szczególnym uwzględnieniem takich zagadnień z pominięciem wprowadzonych przez Waszyngton jak wykorzystywanie zasobów wody, turystyka i rol- ograniczeń ilościowych oraz celnych. Ponadto Izrael nictwo, przemysł chemiczny, oraz zaawansowane współpracuje z Jordanią przy dwóch projektach rol- technologie. nych oraz w dziedzinie zdrowia publicznego. W wyniku kolejnej fali palestyńskiego terroryzmu W kwietniu 2000 roku Izrael odwiedził król Ab- w 2000 roku relacje z krajami Zatoki Perskiej uległy dullah II, który objął tron po śmierci swojego ojca, ochłodzeniu. Biuro handlowe Izraela w Omanie zo- króla Husajna w marcu 1999 r. stało zamknięte.

W wyniku kolejnej fali palestyńskiego terroryzmu Kraje Magrebu (sierpień 2000 r.) relacje uległy znacznemu ochło- W 1994 roku trzy arabskie kraje Północnej Afryki – dzeniu, Jordania odwołała do kraju swojego amba- Maroko, Mauretania i Tunezja – dołączyły do grona 350 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 351

tych państw arabskich, które wybrały drogę pokoju du na żyjącą w Izraelu dużą populację imigrantów i zgody międzynarodowej, decydując się na nawią- z krajów Afryki Północnej. Pozostali oni emocjonal- zanie stosunków dyplomatycznych z Izraelem. nie związani z krajami, gdzie ich rodziny żyły przez wiele stuleci. Ich przywiązanie jest kapitałem który Kontakty Izraela z marokiem, dotychczas okazjo- może prowadzić do głębszych relacji i przysłużyć się nalne, zostały sformalizowane w momencie otwar- w praktyce procesowi pokojowemu. cia w stolicy Maroka, Rabacie biura łącznikowego (listopad 1994 r.). Cztery miesiące później rząd Maroka W wyniku kolejnej fali palestyńskiego terroryzmu otworzył swoje biuro w Izraelu, w ten sposób de fac- w 2000 roku Maroko i Tunezja zerwały stosunki dy- to nawiązując dwustronne stosunki dyplomatyczne. plomatyczne z Izraelem. Niektóre relacje handlowe i turystyczne oraz kontakty na innych polach zostały Podczas szczytu w Barcelonie (listopad 1995 r.) mimo to podtrzymane. Islamska Republika Mauretanii oraz Izrael zawarły w obecności ministra spraw zagranicznych Hiszpa- nii porozumienie o utworzeniu specjalnych sekcji w hiszpańskich ambasadach w Tel Awiwie i Nawak- szut. Po inauguracji misji w Tel Awiwie (maj 1996 r.) Mauretania wyraziła pragnienie pełnej normalizacji stosunków z Izraelem.

W październiku 1999 roku Mauretania stała się trzecim krajem arabskim (po Egipcie i Jordanii), który nawiązał pełne stosunki dyplomatyczne z Izraelem.

Wypełniając plan wypracowany przez Izrael, Tu- nezję i Stany Zjednoczone w styczniu 1996 roku, Izrael otworzył biuro łącznikowe w Tunisie (kwie- cień 1996 r.) zaś sześć tygodni później Tunezja od- wzajemniła się otwierając misję w Tel Awiwie (maj 1996 r.). Stosunki dyplomatyczne z umiarkowanymi krajami Magrebu są szczególnie ważne ze względu na rolę jaką te kraje grają w świecie arabskim, oraz ze wzglę- 352 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 353

Watykan W listopadzie 1997 roku została podpisana w Je- rozolimie umowa określająca status Kościoła kato- Nawiązanie pełnych oficjalnych stosunków dyplo- lickiego i jego hierarchii wobec izraelskiego prawa. matycznych pomiędzy Izraelem a Stolicą Apostolską Akt ten stanowi pierwsze w historii, oficjalne – de (na zasadach określonych w Umowie Podstawowej jure – uznanie Kościoła katolickiego przez rząd spra- podpisanej w Jerozolimie w grudniu 1993 r.) może wujący władzę w Ziemi Świętej. być postrzegane jako krok o wyjątkowym znaczeniu w procesie zmiany podejścia Kościoła katolickiego W marcu 2000 roku papież Jan Paweł II przybył do judaizmu i Żydów. Ten historyczny proces został z prywatną pielgrzymką do Ziemi Świętej, w trak- zapoczątkowany deklaracją Nostra Aetate, przygo- cie której spotkał się z prezydentem Ezerem We- towaną w ramach Drugiego Soboru Watykańskiego izmanem oraz premierem Ehudem Barakiem. Inne w 1965 roku. punkty pielgrzymki obejmowały spotkania z naczelnymi rabinami oraz wizytę w Yad Vashem oraz przy W dokumencie zapisano „wy- Ścianie Płaczu. Wizyta podkreślała postęp w proce- jątkową naturę związków między sie budowania porozumienia pomiędzy judaizmem Kościołem katolickim a Żydami...” i Kościołem katolickim. oraz zobowiązanie do „stosownej współpracy w zwalczaniu wszelkich form antysemityzmu oraz wszystkich przejawów rasizmu i nietole- rancji religijnej, promowanie wza- jemnego zrozumienia pośród na- rodów, tolerancji wśród wspólnot, Papież Jan Paweł II przed Ścianą oraz szacunku dla ludzkiego życia Płaczu w Jerozolimie i godności”. Kolejnym elementem GPO/ Amos Ben Gershom była deklaracja zaangażowania się w działania na rzecz „pokojowego rozwiązywania sporów między państwami i między narodami, wykluczenia przemocy i terroryzmu z ży- cia międzynarodowego”. Dodatkowe zobowiązania dotyczyły między innymi statusu chrześcijańskich miejsc świętych, kwestii związanych ze swobodą wyznania, pielgrzymek do Ziemi Świętej. 354 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 355

STOSUNKI POLSKO-IZRAELSKIE tensywne działania podjęły organizacje syjonistyczne i dzięki nieoficjalnym porozumieniom z polskimi Trwałe i głębokie relacje, jakie łączą obecnie Pol- władzami duża fala żydowskich uchodźców opuści- skę i Izrael, obejmują ścisłą współpracę w sferach ła kraj. Do końca 1946 roku emigrowało z Polski polityki, obronności, gospodarki, kultury i edukacji. około 70 tys. Żydów. Związki te opierają się na obopólnych interesach, Polityka aktywnego wspierania żydowskiej emi- wspólnych wartościach i zbliżonej ocenie sytuacji gracji zmieniła się jesienią 1946 roku, między inny- na arenie międzynarodowej, ale są także naturalną mi z powodu narastających z tego powodu napięć kontynuacją niemal 1000 lat wspólnej polsko-ży- w stosunkach z Wielką Brytanią i Czechosłowacją. dowskiej historii. Poniższy rozdział to spojrzenie na W pierwszych miesiącach 1947 roku granice za- rozwój relacji Polski i Izraela na przestrzeni lat. mknięto i Żydzi mogli wyjechać z Polski tylko na podstawie polskiej wizy uznanej przez brytyjskie Żydowska imigracja do Ziemi Izraela władze mandatowe. Migracja Żydów do Palestyny była jednym z wy- Od 1955 roku stopniowo wzrastała zarówno licz- zwań, jakie stanęły przed Polską po zakończeniu ba próśb ze strony Żydów o zezwolenie na emigra- drugiej wojny światowej. Pomimo wielkich cierpień, cję, jak i liczba pozytywnych decyzji: w 1955 roku jakie spotkały naród żydowski w wyniku niemieckie- o paszport wystąpiło 2500 Żydów, zaś rok później go planu eksterminacji, brytyjskie władze mandato- ich liczba wynosiła już 19 000. Łącznie pod koniec we utrzymały liczbę pozwoleń wydawanych żydow- lat 50. Polskę opuściło kolejnych 40 000 osób, skim imigrantom na niskim poziomie. Ta sytuacja z których wiele stanowili repatrianci ze Związku So- stała się inspiracją do powoływania programów wieckiego. Jednym z głównych powodów żydow- nielegalnej imigracji, a także stworzenia organizacji skiej emigracji był antysemityzm. Bricha (Ucieczka). Żydowskie organizacje pomaga- Polska wspierała żydowskie aspiracje do własne- jące imigrantom były bardzo aktywne także w Pol- go państwa. Pierwsze oficjalne wystąpienie Edwar- sce, ponieważ polscy Żydzi ocaleni z Holokaustu da Osóbki-Morawskiego, pod koniec 1945 roku, szukali sposobów na opuszczenie Europy i dostanie wyrażało poparcie dla koncepcji budowy niezawi- się do Ziemi Izraela. Pomiędzy 1944 rokiem a latem słego państwa żydowskiego. Premier Morawski od- 1946 roku Polskę opuściło około 100 000 Żydów. niósł się także do wciąż wówczas trwającej żydow- Latem 1946 roku w wyniku pogromu w Kielcach skiej emigracji, deklarując, że polski rząd nie będzie w relacjach polsko-żydowskich nastąpiła poważna stawiał przeszkód, choć ma nadzieję, że ci, którzy zmiana. Duża część społeczności żydowskiej pod pozostaną, będą czuli się dobrze w Polsce. wpływem strachu przed wybuchem antysemityzmu Poparcie dla tej idei wyrażano w prasie i oficjal- zdecydowała się wyjechać z Polski. W tej sytuacji innych wystąpieniach (także na forum ONZ). Polskie 356 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 357

władze zezwoliły na szkolenie rekrutów do syjoni- protokolarne, zaś Ministerstwo Spraw Wewnętrz- stycznych organizacji zbrojnych, które później walnych zorganizowało na Okęciu antyizraelską de- czyły o niepodległość Izraela. Na przełomie 1947 monstrację, której uczestnicy okazywali wyjeżdżają- i 1948 roku w Bolkowie na Dolnym Śląsku w takich cym dyplomatom jawną wrogość. ćwiczeniach wojskowych wzięło udział około 2500 Wkrótce potem rozpoczęła się antysemicka na- Żydów. gonka. W marcu 1968 roku władze zaczęły nękać Polska zajęła proizraelskie stanowisko w dwóch klu- obywateli żydowskiego pochodzenia, naciskając na czowych momentach: podczas głosowania w ONZ natychmiastowe opuszczenie kraju. Ocenia się, że 29 listopada 1947 roku poparła koncepcję podziału w rezultacie z Polski wyjechało 13 000–30 000 Żydów. terytorium mandatowego na część żydowską i arab- Tak duża fala poważnie osłabiła społeczność żydow- ską, zaś po proklamowaniu niepodległości Izraela ską w Polsce. Co więcej, tematy związane z Żydami w maju 1948 roku była jednym z pierwszych krajów, stały się czymś w rodzaju tabu, zamykając możliwość które uznały nowe państwo i nawiązały z nim stosun- otwartej debaty na niemal dwadzieścia lat. ki dyplomatyczne. Pierwsza izraelska misja dyploma- Przełamanie milczenia na temat kwestii polsko- tyczna trafiła do Polski 29 września 1948 roku. żydowskich i próby ponownego nawiązania stosun- ków dyplomatycznych z Izraelem nastąpiły dopiero Stosunki polsko-izraelskie do 1967 roku w latach 80. Oficjalne przywrócenie stosunków dy- Kraje bloku wschodniego w swojej polityce wobec plomatycznych miało miejsce w lutym 1990 roku. Izraela uzależnione były od nastawienia ZSRR wobec państwa żydowskiego. Stopniowe pogarszanie się Relacje polsko-izraelskie po przywróceniu relacji izraelsko-sowieckich po 1951 roku spowodo- stosunków dyplomatycznych wało podobną zmianę w stosunkach Polski i Izraela. Przełom demokratyczny w Polsce miał głęboki Wraz ze wzrostem zaangażowania Związku Sowiec- i różnoraki wpływ na relacje polsko-izraelskie i pol- kiego w świecie arabskim, Polska także zaczęła roz- sko-żydowskie, doprowadzając przede wszystkim wijać relacje z tymi państwami. do normalizacji stosunków między obydwoma pań- Najbardziej jaskrawym wyrazem tej negatywnej stwami. Odnowienie stosunków dyplomatycznych postawy polskich władz były wydarzenia z czerwca nastąpiło w lutym 1990 roku, ale już w 1986 roku 1967 roku. W reakcji na wybuch wojny sześciodnio- w Tel Awiwie i Warszawie otwarto tak zwane przed- wej Polska zerwała stosunki dyplomatyczne z Izra- stawicielstwa interesów. Pierwszym ambasadorem elem na ponad dwadzieścia lat. Zamknięciu izrael- Izraela w Polsce został Mordechaj Palzur. skiej ambasady towarzyszyły incydenty, które zapo- Już w maju 1991 roku prezydent Lech Wałęsa od- wiadały antysemicką kampanię, jaka rozpętała się wiedził Izrael. W ważnym wystąpieniu w Knesecie rok później. Izraelscy dyplomaci natrafili na bariery zarysował polską perspektywę na relacje między Po- 358 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 359

lakami i Żydami. Od tamtego czasu miało miejsce Urzędu Statystycznego w 2010 roku Izrael odwie- wiele wizyt oficjalnych delegacji i obecnie politycz- dziło ponad 128 000 Polaków, co plasuje Polskę na ne związki Polski i Izraela są na tyle ścisłe, że zade- szóstym miejscu spośród państw europejskich. Ruch cydowano o organizowaniu co roku międzyrządo- turystyczny w przeciwnym kierunku także rośnie. wych konsultacji; pierwsze miały miejsce w lutym Według polskiego Ministerstwa Sportu i Turystyki 2011 roku w Jerozolimie. w 2009 roku do Polski przyjechało ponad 75 000 Ważną rolę w relacjach dwustronnych odgrywa Izraelczyków. wymiana handlowa. Od czasu wznowienia stosun- Podczas wizyty prezydenta Wałęsy w 1991 roku ków dyplomatycznych nastąpiło znaczące pogłę- podpisano porozumienia dotyczące wymiany mło- bienie i poszerzenie zakresu współpracy gospodar- dzieżowej oraz współpracy kulturalnej, naukowej czej. W 1991 roku weszło w życie kilka porozumień i edukacyjnej. Choć wymiana młodzieży była wów- ułatwiających handel polsko-izraelski m.in. podpi- czas utrudniona, współpraca naukowa i kulturalna sano porozumienie o wspieraniu i obustronnej rozwijała się błyskawicznie od samego początku. ochronie inwestycji oraz porozumienie o unikaniu Umowa wprowadzała rządowe wsparcie dla tłuma- podwójnego opodatkowania. W 1997 roku zawar- czenia i wydawania książek, wizyt artystów i współ- to także istotną umowę o wolnym handlu, ułatwia- pracy naukowców. Ważnym elementem była współ- jącą wymianę handlową. Pozostawała ona w mocy praca muzeów, zwłaszcza związana ze wspólną hi- do 2003 roku, kiedy rozwiązała ją strona polska. storią Polaków i Żydów oraz Holokaustem. Wiele izraelskich firm inwestuje w Polsce, oprócz Wymiana kulturalna między obydwoma krajami tego Izrael eksportuje do Polski sprzęt elektroniczny, znacząco wzmocniła się w nowym millenium. maszyny, materiały chemiczne oraz towary medycz- W 2000 roku otwarto Instytut Polski w Tel Awiwie. ne. Łączna wysokość eksportu wyniosła w 2009 Kolejne lata przynosiły coraz więcej wspólnych pro- roku 202 mln USD. Z drugiej strony Polska sprzeda- jektów w dziedzinie literatury, muzyki, teatru, tańca je w Izraelu towary o wartości 170 mln USD (w 2009 i filmu. Szczytowym punktem tej współpracy byłR ok roku), głównie maszyny i pojazdy oraz produkty Polski w Izraelu, odbywający się od kwietnia 2008 oparte na surowcach naturalnych. roku do czerwca 2009 roku. Podczas 140 wydarzeń Od wczesnych lat 90. ożywił się ruch turystyczny z różnych dziedzin twórczości z polską kulturą zapo- między obydwoma krajami. W 1991 roku narodowi znało się ponad 180 000 widzów. Jednocześnie izra- przewoźnicy otworzyli regularne połączenia lotni- elscy twórcy prezentowali się w Polsce podczas 100 cze między Warszawą i Tel Awiwem. Od tego mo- różnych imprez, w tym na największych festiwalach. mentu liczba Polaków odwiedzających Izrael i Izra- Mimo formalnego zakończenia Roku Polskiego, wie- elczyków przylatujących do Polski systematycznie le projektów zaowocowało dalszą współpracą arty- wzrastała. Według danych izraelskiego Centralnego stów i instytucji z obydwu państw. 360 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 361

Izrael i Polska robią wiele, aby roz- Organizacja Narodów wijać nie tylko współpracę politycz- ną, ale także budować relacje mię- Zjednoczonych dzy obywatelami obydwu państw. Państwo Izrael zostało przyjęte do Organizacji Realizowany jest bogaty program Narodów Zjednoczonych (ONZ) jako 59. członek spotkań młodzieży. Co roku tysiące 11 maja 1949 roku. Od tego czasu Izrael uczest- izraelskich uczniów szkół średnich niczył w licznych operacjach ONZ, oraz starał się przyjeżdża do Polski na wycieczki wspierać organizacje systemu ONZ zajmujące się edukacyjne śladami miejsc związa- zdrowiem, pracą, żywnością oraz rolnictwem, edu- nych z Holokaustem. Dodatkowo kacją i nauką. Izrael odgrywa ważną rolę w pracach Premierzy Donald Tusk i Benjamin program tych wycieczek obejmuje organizacji działających pod auspicjami ONZ, które Netaniahu podczas spotkania w Warszawie w styczniu 2010 r. zapoznanie się z Polską współcze- zajmują się tak różnymi kwestiami jak lotnictwo cy- FOT. Grzegorz Rogiński (CIR) sną i dziejami Żydów w tym kraju. wilne, imigracja, telekomunikacji czy meteorologia, Wiele wycieczek wprowadza także handel po status kobiet. do swojego programu spotkania z polskimi uczniami. Do roku 2010 Światowa Organizacja Syjonistyczna została założona na spotkało się w ten sposób już 15 pierwszym kongresie syjonistycznym (1897 r.) w celu ułatwiania 000 młodych Polaków i Izraelczy- powrotu Żydów do ojczyzny przodków, Ziemi Izraela. Organizacja ków. Izrael nie prowadzi tak dużego miała też działać na rzecz odrodzenia żydowskiego życia narodo- programu spotkań młodzieży z żad- wego w kraju. Podstawowy cel Światowej Organizacji Syjoni- nym innym państwem. W maju stycznej został osiągnięty w 1948 roku wraz z ustanowieniem 2009 roku podpisano porozumienie uznawanego międzynarodowo państwa żydowskiego – Państwa w sprawie wymiany młodzieżowej, Izrael. Od tego czasu Światowa Organizacja Syjonistyczna funk- aby jeszcze wzmocnić te relacje cjonuje jako łącze między Izraelem a Żydami w Diasporze. Promu- Prezydent RP Lech Kaczyński i Szymon i ułatwić wyjazdy polskich wycieczek je działania, które podkreślają jedność Żydów na całym świecie Peres podczas oficjalnej wizyty. do Izraela. Warszawa, kwiecień 2008 r. oraz centralną rolę jaką odgrywa Izrael w życiu żydowskim. Uła- FOT. www.prezydent.pl twia imigrację, opiekuje się programami edukacyjnymi w gmi- nach żydowskich na całym świecie oraz broni praw Żydów, gdzie- kolwiek żyją. Wybierany demokratycznie Światowy Kongres Syjonistyczny, naj- wyższe ciało Światowej Organizacji Syjonistycznej, zbiera się co 4–5 lat w Jerozolimie. 362 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 363

Przez 50 lat Izrael nie przynależał do żadnej gru- Izraelskie starania przedstawienia żydowskiej per- py regionalnej ONZ. W kwietniu 2000 roku został spektywy na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ tymczasowo przyjęty do grupy regionalnej Europy przyniosły efekt w postaci zwołania specjalnej sesji Zachodniej (WEOG) do czasu aż będzie mógł przy- Zgromadzenia Ogólnego z okazji 60. rocznicy wy- stąpić do Grupy Azjatyckiej. Od tego momentu zwolenia nazistowskich obozów zagłady w Euro- przedstawiciele Izraela mogą wybierać i być wybie- pie. W rezultacie przyjęcie rezolucji Zgromadzenia rani do władz najważniejszych instytucji ONZ. Dzię- Ogólnego zostało włączone w doroczne obchody ki przynależności do WEOG przedstawiciel Izraela Dnia Pamięci o Holokauście. został wybrany na wiceprzewodniczącego 60. Ge- neralnego Zgromadzenia Ogólnego ONZ.

Niektóre rezolucje ONZ miały kluczowe znaczenie dla Izraela. Należą do nich rezolucje Rady Bezpie- czeństwa nr 242 (22 listopada 1967 r.) oraz nr 338 (22 października 1973 r.), które stworzyły ramy dla rozwiązania konfliktu arabsko-izraelskiego.

Przez lata, Organizacja Narodów Zjednoczonych aktywnie działała na rzecz zaprzestania użycia przemocy w stosunkach Izraela i arabskich krajów ościennych, wyznaczając mediatorów, patronując kolejnym rozejmom i zawieszeniom broni oraz roz- lokowując w regionie siły pokojowe ONZ.

Przez wiele lat Organizacja Narodów Zjednoczo- nych była traktowana jako pole walki w kampanii politycznej przeciwko Izraelowi. 21 państw arabskich, dzięki pomocy ze strony krajów muzułmań- skich oraz sojuszników z ruchu państw niezaanga- żowanych ustanowiły „automatyczną większość”, gwarantującą przyjmowanie antyizraelskich rezolucji podczas obrad Zgromadzenia Ogólnego. 364 l Izrael w FAKTACH Pośród narodów świata l 365

ŻYDZI NA ŚWIECIE historii, idei i zainteresowań, są uczestnikami toczą- cego się dialogu, dotyczącego szerokiego wachla- Od momentu pierwszego wygnania (w 586 r. rza tematów. p.n.e.) i w konsekwencji rozproszenia narodu ży- dowskiego po świecie, pomiędzy Żydami mieszka- Żydzi na świecie, uznając centralne miejsce Izra- jącymi w Ziemi Izraela i tymi, którzy żyją poza nią ela w żydowskim życiu, uczestniczą w budowaniu wytworzyła się wyjątkowa, żywa więź. Choć roz- państwa poprzez społeczne, polityczne i finansowe dzieleni przez wieki ogromnymi odległościami, Ży- wsparcie, a także osiedlając się w Izraelu i dodając dzi pozostali jednym narodem, związani wspólną swe umiejętności i kulturowe korzenie do tamtejszej historią, religią i ojczyzną, a także zbiorowym od- mozaiki. Długą tradycję pomocy wzajemnej wśród daniem idei fizycznego i duchowego przetrwania Żydów ucieleśnia złożona sieć organizacji, dbają- narodu. Utworzenie państwa Izrael w 1948 roku cych o różne żydowsko-izraelskie interesy. było spełnieniem żywionego od dwóch tysięcy lat marzenia o powrocie do ziemi przodków, by tam Izrael ze swojej strony stale dba o wzmacnianie odnowić życie narodowe i odzyskać suwerenność. społeczności żydowskich i więzi z nimi – pomagając potrzebującym, promując związane z Izraelem wy- Ostatnie wyliczenia oceniają liczbę Żydów na darzenia, organizując kursy hebrajskiego, stwarza- świecie na ponad 13 milionów, z czego 41% miesz- jąc możliwości inwestycyjne i zachęcając zarówno ka w Izraelu. Wszyscy Żydzi dzielą pewien zakres pojedyncze osoby, jak i całe grupy do odwiedzania kraju. Obecnie Agencja Żydowska dla Izraela (Sochnut) działa na rzecz rozwoju kontaktów między Państwem Izrael a Żydami na Izrael przywiązuje także dużą wagę do bezpie- całym świecie. Powołana przez Światową Organizację Syjonistycz- czeństwa żydowskich społeczności na całym świe- ną (1929 r.), by zapewnić reprezentację społeczności żydowskiej cie. W odpowiedzi na niedawne nasilenie oznak an- w Ziemi Izraela wobec brytyjskich władz mandatowych, rządów tysemityzmu Izrael we współpracy z organizacjami obcych państw i organizacji międzynarodowych. Po uzyskaniu żydowskimi oraz rządami państw europejskich, USA niepodległości przez Izrael, niektóre zadania zostały delegowane i innych krajów podjął walkę z rasizmem, zwłaszcza na Sochnut oraz Światową organizację syjonistyczną. Należały do antysemityzmem. nich imigracja, absorpcja nowych imigrantów, osiedla rolnicze, zapewnienie imigrantom mieszkań, edukacja oraz praca z mło- dzieżą i rewitalizacja miast. W ostatnich latach wiele z tych zadań przejął rząd. Projekt graficzny: GJ-studio Grażyna Janecka

Zdjęcie na okładce: Maciej Janecki

Zdjęcia: str. 5, 67, 93, 147 – Maciej Janecki str. 123 – www.goisrael.com str. 245 – Tomasz Wasiak

Wydawnictwo Jeden Świat Warszawa, 2011 www.jeden świat.pl

Statystyki: Central Bureau of Statistics (o ile nie podano inaczej)