Spis treści Historia 5 PAŃSTWO 67 KRAJ 93 LUDZIE 123 ZDROWIE I OPIEKA SPOŁECZNA 147 EDUKACJA 165 ISRAEL MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS NAUKA I TECHNOLOGIA 185 GOSPODARKA 203 AMBASADA IZRAELA W WARSZAWIE KULTURA 245 Książkę można otrzymać kontaktując się z Ambasadą Izraela POŚRÓD NARODÓW ŚWIATA 327 w Warszawie lub na stronie internetowej www.israel.pl Historia Czasy biblijne 8 Okres Drugiej Świątyni – powrót do Syjonu 14 Obca dominacja 21 Państwo Izrael 36 Proces pokojowy 50 Najważniejsze daty 57 Historia Kraj Izrael (Erec Izrael) jest dla Żydów kolebką istnie- nia. To miejsce związane z najważniejszymi wydarze- niami długiej historii narodu, z której dwa tysiące lat opisano w Biblii; tutaj formowała się jego kulturowa, religijna i narodowa tożsamość. Łączność z Krajem została utrzymana przez stulecia, nawet wtedy, gdy większość narodu musiała udać się na wygnanie. W ciągu wieków rozproszenia Żydzi nigdy nie przecięli i nie zapomnieli o swojej więzi z Ziemią. Dzięki założeniu Państwa Izrael w roku 1948 Żydzi odzyskali utraconą 2000 lat wcześniej możliwość sa- mostanowienia. Fragment ilustrowanej późnośredniowiecznej (wg tłumaczenia z Biblii Tysiąclecia): mapy plemion Izraela Na dawne dni sobie wspomnij. DZIęKI uPrZEjmOŚcI R. BEN-HAIMA Rozważajcie lata poprzednich pokoleń 8 l Izrael W FAKTACH HISTORIA l 9 Exodus z Egiptu (ok. 1300 p.n.e.) CZASY BIBLIJNE Niech cię Pan błogosławi pozostawił trwałe piętno na naro- i strzeże. Niech Pan Patriarchowie dowej pamięci Żydów i jest po dziś rozpromieni oblicze swe Początki udokumentowanej historii Żydów sięgają dzień uniwersalnym symbolem wy- nad tobą, niech cię obdarzy 4000 lat wstecz (ok. 1700 p.n.e.) i dotyczą patriar- zwolenia i wolności. co roku, świę- swą łaską. Niech zwróci chów − Abrahama, jego syna Izaaka i wnuka jakuba. tując Pesach, Szawuot (Zielone ku tobie oblicze swoje Dokumenty pochodzące z okresu 2000–1500 lat p.n.e. Świątki), Sukkot (święto Namiotów, i niech cię obdarzy odkryte w Mezopotamii, potwierdzają opisy wędrow- Kuczki) Żydzi wspominają tamte pokojem. nego trybu życia plemion, które odnajdu- wydarzenia. (Księga Liczb 1, 24–26) jemy w Biblii. Księga rodzaju zdaje relację z opuszczenia przez Abrahama kraju ur, W ciągu kolejnych dwustu lat rządzonego przez chaldejczyków, i jego Izraelici podbili większość Ziemi Ka- wędrówki do Kanaanu, dokąd został we- naan i zajęli się uprawą roli oraz zwany, by zebrać lud wierzący w jednego rzemiosłem, krzepnąc społecznie Boga. i gospodarczo. czasy względnego Kiedy w Ziemi Kanaan zapanował głód, spokoju przeplatały się z okresami jakub (Izrael) i jego 12 synów wraz z ro- wojny. Gromadzono się wówczas dzinami osiedli w Egipcie, gdzie ich po- wokół przywódców zwanych sę- tomkowie zostali sprowadzeni do roli dziami, wybieranych spośród ludu niewolników i zmuszeni do pracy. ze względu na zdolności polityczne i doświadczenie w walce. Wyjście i Osiedlenie W obliczu zagrożenia ze strony Po czterystu latach zniewolenia Izra- Filistynów (żeglarskiego ludu z Azji elici zostali wyzwoleni przez mojżesza. mniejszej, który osiedlił się na wy- Biblia opisuje, jak mojżesz został wybra- brzeżu morza Śródziemnego) taka ny przez Boga, aby wyprowadzić swój plemienna organizacja wykazywała lud z Egiptu z powrotem do Ziemi Izra- nieuniknione słabości. Potrzebny ela, obiecanej jego pradziadom. Podczas był władca, który zjednoczyłby ple- Niewielki srebrny zwój czterdziestoletniej tułaczki na pustyni miona i zapewnił trwałość rządów z VII wieku p.n.e, znaleziony w jerozolimie, zawierający Mojżesz dłuta Synaj, która pozwoliła przekuć plemiona poprzez dziedziczenie. błogosławieństwa kapłańskie michała Anioła. w Naród, Żydzi otrzymali Torę (Pięcioksiąg) zawierają- z Księgi Liczb; prawdopodobnie rzym, Bazylika najstarszy zachowany fragment św. Piotra cą 10 przykazań i stanowiącą podstawę ich monote- egzemplarza Biblii. w okowach. istycznej wiary. IZraelski urZąD DS. StarOŻyTNOŚcI 10 l Izrael W FAKTACH HISTORIA l 11 Królestwo Izraela Panowanie pierwszego króla Saula (ok. 1020 p.n.e.) komentarzy moralnych na temat życia narodu. Wiele z ich obja- stanowi pomost między luźną organizacją plemienną wień, spisanych prozą i wierszem, trafiło do kanonu biblijnego. a potężną monarchią utworzoną przez jego Trwałe, uniwersalne znaczenie przesłań proroków wynika z ich następcę, Dawida. nacisku na fundamentalne ludzkie wartości. Słowa Izajasza (Iz 1, 17) „Zaprawiajcie się w dobrem! Troszczcie się o sprawiedliwość, Królestwo Dawida (ok. 1004–965 p.n.e.) wspomagajcie uciśnionego, oddajcie słuszność sierocie, w obro- stało się ważną siłą w regionie, nie tylko dzię- nie wdowy stawajcie!” wciąż inspirują dążenia ludzkości do spra- ki pomyślnym ekspedycjom militarnym, ale wiedliwości społecznej. też umiejętności zawierania sojuszy z okolicz- nymi państwami. Po ostatecznym pobiciu Fili- stynów jego władza rozciągała się od morza czerwonego i granic Egiptu po brzeg Eufratu. mon zapewnił Izraelowi pokój i wprowadził go do Dawid zjednoczył 12 plemion Izraela, ustano- grona największych ówczesnych potęg. rozwinął han- wił instytucję monarchii, a centrum życia na- del zagraniczny, a także wydobycie miedzi i wytop me- rodowego uczynił swoją stolicę, jerozolimę. tali. Wybudował wiele nowych miast, inne zaś uforty- Tradycja biblijna opisuje króla jako muzyka fikował i rozbudował. ukoronowaniem osiągnięć króla Kilkucentymetrowy owoc i poetę, przypisując mu autorstwo licznych była świątynia w Jerozolimie, która stała się ośrodkiem granatu wykonany z kości psalmów. religijnego i politycznego życia narodu. Tradycja biblij- słoniowej, ze starohebrajską inskrypcją, pochodzący na przypisuje Salomonowi autorstwo Księgi Przysłów prawdopodobnie z Pierwszej Po Dawidzie tron objął jego syn Salomon oraz Pieśni nad Pieśniami. Świątyni w jerozolimie. Ok. VIII wiek p.n.e. (ok. 965–930 p.n.e.), który wzmocnił jeszcze muZEum IZrAELA, państwo. Dzięki sojuszom z okolicznymi Okres podzielonej monarchii jErOZOLImA władcami i politycznym małżeństwom Salo- Końcówka panowania Salomona została naznaczo- na niezadowoleniem części ludności, zmuszonej po- nosić koszty realizacji ambitnych planów władcy. co Prorocy: charyzmatyczni religijni mędrcy, postrzegani jako wy- więcej, faworyzowanie jego własnego plemienia różnieni darem objawienia. Nauczali w okresie monarchii, jeszcze wzmacniało antagonizmy i separatystyczne dążenia przez ok. stulecie po zniszczeniu Jerozolimy w 586 roku p.n.e. pozostałych grup. Po śmierci Salomona (930 p.n.e.) Zarówno występując w roli królewskich doradców religijnych, bunt dziesięciu północnych plemion doprowadził do moralnych i politycznych, jak i krytykując władców na gruncie podziału państwa na królestwo Izraela na północy prymatu osobistego związku każdej osoby z Bogiem, prorocy kie- i królestwo judy na południu, na terytorium plemion rowali się zasadą sprawiedliwości i byli autorami wpływowych Benjamina i judy. 12 l Izrael W FAKTACH HISTORIA l 13 W ciągu ponad dwustu lat istnienia królestwa Izraela ze stolicą w Samarii rządziło nim 19 królów. Królestwo judy przetrwało czterysta lat, a wła- dzę w Jerozolimie sprawowało 19 ko- lejnych potomków króla Dawida. Ekspansja imperiów asyryjskiego i babilońskiego przyniosła kres naj- Pieczęć z megiddo z inskrypcją Shemy, sługi jeroboama, pierw Izraelowi, a po nim judzie. Króle- króla Izraela stwo Izraela zostało podbite przez IZraelski urZąD DS. StarOŻyTNOŚcI Asyryjczyków w 722 roku p.n.e., a jego ludność wygnana i rozproszona. Po- nad sto lat później, w 586 roku p.n.e., król Babilonii Nabuchodonozor II zajął królestwo judy, burząc jerozolimę i Świątynię oraz upro- wadzając większość mieszkańców. Nad rzekami Babilonu, Pierwsze wygnanie (586–538 p.n.e.) rys. E.M. Lilien Babiloński najazd położył kres erze Pierwszej Świąty- ni, ale nie zerwał poczucia łączności Żydów z Krajem Izraela. Siedząc nad rzekami Babilonu przysięgali pa- miętać o swojej ojczyźnie: „jeruzalem, jeśli zapomnę o tobie, niech uschnie moja prawica! Niech język mi przyschnie do podniebienia, jeśli nie będę pamiętał o tobie, jeśli nie postawię jeruzalem ponad największą moją radość” (Ps 137, 5–6). Zesłanie do Babilonii, które nastąpiło po zburzeniu pierwszej świątyni (586 p.n.e.) stanowi jednocześnie początek żydowskiej Diaspory. judaizm wytworzył reli- gijne ramy i zasady funkcjonowania poza granicami Kraju, dzięki czemu możliwe stało się przetrwanie na- rodu i zachowanie żywej duchowej tożsamości. 14 l Izrael W FAKTACH HISTORIA l 15 OKRES DRUGIEJ ŚWIĄTYNI żydowską teokracją. Kiedy ci panujący w Syrii władcy, POWRÓT DO SYJONU chcąc narzucić grecką kulturę i zwyczaje, zabronili praktykowania judaizmu i zbezcześcili Świątynię, wy- Okres perski i hellenistyczny buchło powstanie. (538–142 p.n.e.) Dekret perskiego króla cyrusa II, pogromcy imperium Dynastia Machabeuszy (142–263 p.n.e.) babilońskiego (w 538 p.n.e.), umożliwił powrót do Zie- Dowodzeni przez kapłana matatiasza Hasmone- mi Izrael około 50 tys. Żydów, prowadzonych przez usza, a potem jego syna judę machabeusza żydowscy Zorobabela, potomka rodu Dawida. Niecałe sto lat powstańcy weszli do jerozolimy i z powrotem poświę- później do Ziemi Izraela dotarła druga fala powrotu cili świątynię (164 p.n.e.). Wydarzenia te upamiętnia- pod wodzą proroka Ezdrasza. W ciągu kolejnych czte- ne są każdego roku podczas święta chanuki. rystu lat Żydzi cieszyli się różnymi stopniami autonomii pod panowa- Dzięki kolejnym zwycięstwom machabeuszy w 147 niem perskim (538–333 p.n.e.), a póź- roku p.n.e. Seleucydzi przywrócili autonomię judei, jak niej helleńskich dynastii Ptolemeuszy nazywano wówczas Ziemię Izraela. upadek królestwa i Seleucydów