Rasprostranjenje, Ekologija I Centri Diverziteta Slepih Miševa (Mammalia, Chiroptera) U Srbiji
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
UNIVERZITETUBEOGRADU BIOLOŠKIFAKULTET MRMILANM.PAUNOVI Rasprostranjenje,ekologijaicentri diverzitetaslepihmiševa(Mammalia, Chiroptera)uSrbiji DOKTORSKADISERTACIJA BEOGRAD,2016. UNIVERSITYOFBELGRADE FACULTYOFBIOLOGY MRMILANM.PAUNOVI Distribution,ecologyandcentresofbat diversity(Mammalia,Chiroptera)in Serbia DOCTORALDISSERTATION BELGRADE,2016 Mentor: Dr Srđan Stamenković, docent, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu Članovi Komisije: Dr Srđan Stamenković, docent, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu Dr Aleksandar Ćetković, docent, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu Dr Jasmina Šinžar-Sekulić, vanredni profesor, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu Dr Svetlana Milošević-Zlatanović, docent, Prirodno- matematički fakultet, Univerzitet u Kragujevcu Dr Dragan Kataranovski, redovni profesor, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu i naučni savetnik, Institut za Biološka istraživanja „Siniša Stanković“, Univerzitet u Beogradu DATUM ODBRANE: ___________________________ Svoju veliku zahvalnost upućujem mentoru dr Sranu Stamenkoviu koji mi je pružio značajnu stručnu pomoć i pomogao da istrajem na ovom vremenski zahtevnom zadatku. lanovima Komisije se zahvaljujem na stručnoj pomoći i korisnim savetima tokom finalne izrade ove disertacije. Branku Karapandži se zahvaljujem za dugogodišnje prijateljstvo, zajednički uporan i predan rad i ustupljene fotografije. Jeleni Jovanovi i Ivani Budinski sam zahvalan za pomoć u terenskom radu i pregledu i obradi literature poslednjih godina istraživanja. Kolegama i prijateljima iz Prirodnjakog muzeja u Beogradu i sa Biološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu se zahvaljujem za dugogodišnji zajednički rad i kolegijalnost. Direktoru Prirodnjakog muzeja Slavku Spasiu se zahvaljujem na razumevanju i podršci. Predragu Iliu i Bori Milieviu se zahvaljujem za redizajn IUCN mapa rasprostranjenja vrsta. Mnogobrojnim saradnicima na istraživanju slepih miševa i drugih sisara i životinja se zahvaljujem na poverenju i njihovom velikom doprinosu. Svojoj dobroj deci i porodici sam neizmerno zahvalan za razumevanje, izdržljivost, poverenje i toplu ljubav. Rezime Rasprostranjenje, ekologija i centri diverziteta slepih miševa (Mammalia, Chiroptera) u Srbiji U poslednjih šezdeset godina slepi miševi u Srbiji su veoma često bili objekti kraćih i/ili dugotrajnijih istraživanja, a rezultati su do sada samo sporadično objedinjavani i objavljivani. Cilj ove disertacije je objedinjavanje podataka o fauni slepih miševa na području Srbije, analiza i vrednovanje dominantnih ekoloških faktora koji generišu distribuciju faune, karakterizacija preferiranih tipova staništa i skloništa, analiza aktuelnog rasprostranjenja vrsta, analiza strukture faune i identifikacija centara diverziteta, procena statusa ugroženosti i predlog mera zaštite vrsta u Srbiji. Slepi miševi su po nizu ekološko-zoogeografskih pokazatelja među najugroženijim i najmanje poznatim sisarima, te je sumiranje saznanja, analiza i interpretacija podataka o rasprostranjenju preduslov za utvrđivanje ekoloških i zoogeografskih determinanti njihove raznovrsnosti kao osnova za izradu strategije očuvanja i zaštite vrsta, staništa i skloništa slepih miševa u Srbiji. U radu je izvršeno i definisanje areala svake pojedinačne vrste u Srbiji, utvrđivanje obrazaca vertikalne i horizontalne distribucije vrsta u odnosu na dominantne ekološke gradijente, definisanje karakterističnih bionomskih pokazatelja za svaku vrstu, utvrđivanje preferencije staništa i skloništa vrsta po fenološkim fazama tokom životnog ciklusa, procena brojnosti i populacionih trendova vrsta u Srbiji, analiza diverziteta slepih miševa Srbije po prostornim jedinicama, definisanje ekološkog statusa vrsta u Srbiji i nova procena statusa ugroženosti prema IUCN standardima i predlaganje mera očuvanja i zaštite vrsta, staništa i skloništa. Rasprostranjenje trideset vrsta slepih miševa, za koje je utvrđeno da žive u Srbiji, je mapirano u kvadratnim poljima osnove 10 km u okviru UTM projekcione mreže, i to: Rhinolophus hipposideros, Rh. ferrumequinum, Rh. euryale, Rh. mehelyi, Rh. blasii, Myotis daubentonii, M. dasycneme, M. capaccinii, M. brandtii, M. mystacinus, M. alcathoe, M. nattereri, M. emarginatus, M. bechsteinii, M. myotis, M. oxygnathus, Nyctalus noctula, N. leisleri, Pipistrellus pipistrellus, P. pygmaeus, P. nathusii, P. kuhlii, Hypsugo savii, Vespertilio murinus, Eptesicus serotinus, Barbastella barbastellus, Plecotus auritus, P. macrobullaris, P. austriacus i Miniopterus schreibersii. Liste nalaza su date za svaku vrstu u okviru kojih i svi prikupljeni podaci o jedinkama, kolonijama, datumu, nalazištu, staništu, skloništu, nadmorskoj visini, UTM kvadratnom polju, kolektorskom/inventarskom broju, ustanovi gde se dokazni primerak ili podatak o nalazu čuva, nalazaču, identifikatoru i eventualnoj litaraturnoj jedinici koja opisuje nalaz. Broj nalaza varira u okviru vrsta, i to od jednog (Plecotus macrobullaris) do 325 (Rhinolophus ferrumequinum). Za svaku vrstu posebno su dati opšti bionomski podaci, populacioni status, faktori ugrožavanja, zakonska zaštita, nacionalni i međunarodni status zaštite, te mere očuvanja. Tako prikazani podaci su sintetizovani, analizirani i vrednovani. Analiza rasprostranjenja nalazišta vrsta slepih miševa u Srbiji vršena je najpre po UTM kvadratnim poljima, po administrativnim celinama i po širim hipsometrijskim oblastima. Ukupno je registrovano 605 nalazišta. U UTM kvadratnim poljima je beleženo od jednog do osmadeset nalazišta. Od ukupno 2168 nalaza, među kojima dominiraju skloništa (70 %) i mesta preleta/koridori (20 %), 62 % je zabeleženo nakon 1990. godine. Na 126 nalazišta su registrovane porodiljske kolonije, na 273 zimske, a na 34 kopulatorne. Izvršena je analiza širine areala vrsta, pri čemu je nađeno da samo 4 od 30 vrsta imaju usko rasprostranjenje. Visinsko rasprostranjenje vrsta je sintetski obrađeno, pri čemu je najniža nadmorska visina nalazišta bila 40 m, najviša 1776 m, a prosečna 300 m. Oko 70 % nalazišta vrsta je grupisano u visinskom opsegu od 0 do 400 m, a oko 45 % u opsegu od 0 do 200 m. Šezdeset dva nalazišta su izdvojena kao značajna nakon vrednovanja prema tipovima i strukturi. Ukupno je prepoznato 6 tipova značajnih nalazišta, među kojima su dominantna podzemna prirodna skloništa (77 %). Utvrđena je pretežna stanišna eurivalentnost i izvršena multivarijantna analiza preferencije staništa. Utvrđena su tri dominantna gradijenta – prvi dvopolni kojeg čine termofilna otvorena staništa na karstnim formacijama i mezofilna šumska staništa sa različitim tipovima prirodnih ili veštačkih vodenih površina, drugi kojeg čine urbana, semiurbana i ruralna staništa i treći kojeg čine kombinacije parcijalnih kontrasta pojedinačnih parova staništa. Na svim gradijentima se ne vidi jasna ordinacija vrsta. Primenom dvosmerne simultane klasifikacije utvrđena su tri obrasca preferencije staništa – termofilna otvorena i poluotvorena staništa na krečnjačkim formacijama sa svojim stenotopnim vrstama, vodena staništa u šumskim i poljoprivrednim ekosistemima sa svojim setom vrsta i prirodna i veštačka vodena staništa sa mezofilnim šumskim, urbanim i semiurbanim staništima sa grupom euritopnih vrsta. Od 605 nalazišta 82 % su skloništa, od čega du dominantna antropogena (45 %), a subdominantna prirodna podzemna skloništa (32 %). Široku sklonišnu valencu pokazuju samo tri vrste, usku sedam vrsta, a ambivalentnu sve ostale. Centri diverziteta su analizirani na nivou broja vrsta po jedinici površine, na kvadratima osnove 10 km, 20 km, 50 km i 100 km, pri čemu su prikazane analize za najmanje i najveće kvadrate. Takođe je izvršena analiza diverziteta po regionima Srbije, kao i ad hoc ekspertska procena centara diverziteta. Poređenjem rezultata, utvrđeno je da regionalni pristup daje najbolju procenu centara diverziteta, kao i najbolju interpretaciju eko-geografskih determinanti faune slepih miševa Srbije. Takođe su uočene saglasnosti sa ekspertskom procenom koja je bila osnov dosadašnjih studija. Nakon primene metode divizionog klasifikovanja celokupnog skupa podataka o vrstama po regionima Srbije, iteracijom metode k-means grupisanja dobijeno je i interpretirano 7 centara diverziteta. Ovim nalazima su potvrđeni prethodni nalazi o dva glavna centra diverziteta u regionima severoistočne i severozapadne Srbije, potvrđen je i vrednovan nedavno otkriven novi centar u beogradskom mikroregiji, i otkrivena su i vrednovana dva nova centra – regioni zapadne i jugoistočne Srbije, koji nisu bili očigledni na osnovu dostupnog seta podataka. Analize faktora ugrožavanja, mera očuvanja, antropogenog stresa i neophodnih i nedostajućih istraživanja, prema IUCN klasifikacionim šemama, su upotrebljene za definisanje statusa ugroženosti vrsta. Data je i hronologija nacionalne zakonske zaštite i kategorija ugroženosti, kao i pregled međunarodnih konvencija i sporazuma relevantnih za slepe miševe. Detaljno je prikazana analiza vrsta po eko-geografskim pokazateljima stanja i ugroženosti. Na kraju su predložene neophodne mere očuvanja slepih miševa Srbije iskazane u vidu preporuka kao osnova za strategiju očuvanja i zaštite pripadnika ovog reda sisara u Srbiji. Ključne reči: Chiroptera, rasprostranjenje, Srbija, status, ekologija, centri diverziteta, očuvanje Naučna oblast: biologija Uža naučna oblast: ekologija, biogeografija i zaštita životne sredine UDK: [599.423 + 599.426] : [ [502.172 : 502.211] + 574.2] (497.11) (043.3) Summary Distribution, ecology and centres of bat diversity (Mammalia, Chiroptera) in Serbia During the