Klik Hier Voor Het Boek 'In Veilige Haven'

1 2 Jan Oudenaarden Rien Vroegindeweij

In veilige haven

150 jaar zeemanshuizen in Rotterdam 1856 — 2006

Ad. Donker — Rotterdam

3 Dit boek is opgenomen in de reeks van de Stichting Historische Publicaties Roterodamum onder nr. 162.

tweede druk 2012

de tweede druk kwam tot stand door sponsoring van:

stichting vrienden van het zeemanshuis te rotterdam

4 Inhoud

7 Voorwoord 9 Inleiding

DE ZORG VOOR DE ZEEMAN A AN DE WAL, VANAF 1856 door Jan Oudenaarden

13 Dominee Walraven Francken 17 Bouw van het Zeemanshuis aan de Westerhaven 21 Open voor zeelui 24 De zeevaartschool, het Britse consulaat en godsdienstige bijeenkomsten 28 Bootwerkersstaking 28 Noorse initiatieven 31 ‘The Missions to Seamen’ 32 Noorse kerk en Noors zeemanshuis 34 Concurrentie voor het Zeemanshuis 35 Bureau van aanneming in het Zeemanshuis? 35 De Zeemansbond 38 Zeemansrust 38 Christelijk Tehuis voor Zeelieden aan de Westerkade 39 Het Zeemanshuis aan de Calandstraat 39 De journalist M.J.Brusse in het Zeemanshuis 43 Gevolgen van Brusses artikelen 43 De zeevaartschool 46 De Eerste Wereldoorlog 49 Ontwikkelingen tijdens het Interbellum 51 Het Zeemanshuis aan de Calandstraat 57 Het Apostolaat ter Zee 63 Het Zeemanshuis Stella Maris 68 De Tweede Wereldoorlog 77 Naoorlogse jaren 78 Eén Zeemanshuis?

5 HET ZEEMANSHUIS IN ANDER VAARWATER, 1984 — 2006 door Rien Vroegindeweij

85 De Nederlandsche Zeemanscentrale 86 Veranderingen in de zeevaart 90 Ruwe bolster, blanke pit 90 Troost 93 Kerstmis aan wal 94 Internationale zeelieden 96 Zeemanswelzijnswerk 99 Groei van de Rotterdamse haven 100 Samenwerking 106 Commerciëler vaarwater 113 Willemskade 13, Monument van de wederopbouw

119 Bestuursleden Stichting Zeemanshuis Rotterdam 2006

121 Zeemanshuizen en zeemanskerken in Rotterdam

123 Bronnen

127 Lijst van sponsors

6 Voorwoord

Rotterdammers zijn gastvrij. Al eeuwenlang Tegenwoordig hebben de zeevarenden die onze havens aan - moet de stichting doen daarvan geproﬁteerd. Halverwege de de exploitatie uit negentiende eeuw begon een aantal mensen eigen middelen be- zich echter zorgen te maken over de vormen talen. De sub si dies die de Rotterdamse gastvrijheid soms aan- voor de zeeva ren- nam. Een groep welgestelde Rotterdammers den zorg zijn opge- (‘havenbaronnen’) en de Kamer van Koophan- droogd. Stich ting del namen het initiatief voor een speciale en Zee mans huis Rot- goed verzorgde opvang van zeelieden. terdam is ge luk kig Wat er uit dit initiatief is voortgekomen niet bij de pakken leest u in dit fraai geschreven en goed verzorg- gaan neerzitten, de boek. Het schetst niet alleen de ontwikke- maar heeft een ling van de zeemanszorg. Wie die ontwikke- cre atieve oplossing gevonden. De uitbrei- ling volgt, krijgt tegelijkertijd een beeld van ding van het Zeemanshuis met het Maritime wat er in de afgelopen anderhalve eeuw in en Hotel levert extra geldstromen op, die weer rond de Rotterdamse haven is gebeurd. Een ten goede komen aan het welzijnswerk voor compliment aan de auteurs is op zijn plaats. zeelieden in de regio Rot ter dam. Een compliment verdient ook de Stich ting Het waren zakenmensen die in 1856 de Zeemanshuis Rotterdam. In de eerste plaats zee manszorg gingen organiseren. De men- voor het initiatief om dit boek uit te bren- sen die daaraan in 2006 invulling geven, zijn gen. Daarnaast voor de wijze waarop de stich- nu ook zakenmensen geworden. ting inmiddels 25 jaar in Rotterdam invul- Rotterdam is veel dank verschuldigd aan ling geeft aan de zeemanszorg. Er zullen wei- al die — grotendeels onbekende — mensen nig andere steden zijn, waar zeevarenden die de afgelopen anderhalve eeuw voor zee- voor een bescheiden bedrag op zo’n toplo- varenden invulling hebben gegeven aan het catie kunnen logeren. Een locatie met prima begrip ‘gastvrijheid’. Rotterdam is niet meer faciliteiten, zoals die er ook zijn in de centra de grootste haven ter wereld. Dat worden we in Heijplaat en op de Maasvlakte. En moch- ook nooit meer. Laten we er wel naar stre- ten er mensen in de problemen komen, dan ven de meest gastvrije haven van de wereld staan de medewerkers voor hen klaar. te zijn.

Mr. Ivo Opstelten Burgemeester van Rotterdam

7 Februari 2009 Algemeen directeur Arend Boer overhandigt het boek ‘In veilige haven’ aan de burgemeester van Rotterdam, de heer Ahmed Aboutaleb

8 Inleiding

Het boek dat u, geachte lezer, ter hand hebt In de tweede plaats omdat wij van mening genomen beschrijft het ontstaan en de ont- zijn dat de zeemanshuizen een vitaal onder- wikkeling van de zeemanshuizen in het Rot - deel zijn van de maritieme geschiedenis van terdamse havengebied in de afgelopen 150 Rotterdam, welke het verdient als zodanig jaar. Het bestuur van de Stichting Zeemans- erkend en beschreven te worden. Wij zijn huis Rotterdam heeft om een aantal redenen dan ook bijzonder verheugd dat de burge- opdracht gegeven tot vervaardiging ervan. meester van Rotterdam, mr. Ivo Opstelten, In de eerste plaats als huldebetoon aan al bereid is gevonden een voorwoord te schrij- diegenen die in de afgelopen 150 jaar heb- ven en daarmee te bevestigen dat het werk ben meegewerkt aan wat in de statuten van van de stichting door de stad Rotterdam ge- de stichting wordt omschreven als ‘het zon- waardeerd wordt. der winstoogmerk exploiteren van tehuizen Ten slotte hoopt het Bestuur dat dit boek ten dienste van zeevarenden die zich in de ertoe bijdraagt de belangstelling voor het havens van Rotterdam bevinden’. Het huidige werk van onze stichting te vergroten, en zo bestuur is zich er terdege van bewust dat alles de bereidheid te versterken van onze huidige wat tegen woor dig en toekomstige ‘weldoeners’ en sponsors om ter beschikking ons ook in de toekomst te blijven steunen. staat om de zeeva- Rest mij nog om iedereen te danken die renden van dienst direct of indirect heeft meegewerkt aan de te zijn, is gebaseerd totstandkoming van dit fraaie geschrift. Met op wat vorige be- name denk ik dan aan onze huidige directeur stuur ders, be gun- Arend Boer, die zich bijzonder heeft inge- sti gers en me de- spannen om een en ander voor elkaar te krij- werkers tot stand gen. Dank daarvoor! hebben gebracht. Geachte lezer, wij wensen u veel Leeringh Wij dan ken en ge- ende Vermaeck! denken hen! Mr. E. J. Bree Voorzitter Stichting Zeemanshuis Rotterdam

9 10 Op 1 oktober 2006 is het 150 jaar geleden dat aan de Westerhaven het eerste zeemanshuis van Rot terdam zijn deuren voor zeelui opende; een zeemanshuis op algemene grondslag. In 1893 opent de Zeemansbond aan de Willemskade voor de zeelieden een lokaal op protestants-christelijke grondslag, dat vanaf 1903 aan de Veer haven tot bloei zal komen onder de naam ‘Tehuis voor Zeelieden’. In 1935 opent aan het Willems- plein het katholieke zeemanshuis Stella Maris van het Apostolaat ter Zee. Het algemene zeemanshuis sluit in 1931 voorgoed zijn deuren. Het protestantse en het katholieke zeemanshuis fuseren in 1980 tot het aan de Willemskade gelegen Zee manshuis Rotter dam. De geschiedenis van de Rotterdamse zeemanshuizen volgt een onregelmatig spoor, langs vele kades en havens van Rotterdam, via allerlei vertakkingen en zijsporen. Het doel van de zeemans huizen blijft echter steeds de zeelieden gedurende hun verblijf aan wal niet alleen een slaapplaats, maar ook verzorging, huiselijkheid en ontspanning te bieden.

11 [GEDICHT C]

Prent van het Zeemanshuis aan de Westerhaven, 1863 (ri)

1Het984 Zeemanshuis – 2006 1234567890 in ander 12345678 vaarwater, 90 De zorg voor de zeeman aan de wal, vanaf 1856 door Rien Vroegindeweij

D OOR JAN OUD ENAARD EN

Dominee Walraven Francken cken zich af. Hij richt die vraag tot iedere koopman, ‘als mens en als christen!’. Francken De geschiedenis van het eerste Rotterdamse geeft zelf het antwoord op zijn vraag. Het Zeemanshuis is onlosmakelijk verbonden moet anders, er moet in Rotter dam, net als met dominee Walraven Francken. In 1852 in Lon den en Liverpool, een zeemanshuis pu bli ceert Francken de brochure Het Lon- komen. Francken vervolgt: ‘Ik heb ’t genoe- den sche Matrozenlogement. In het voorwoord gen hierbij de vertaling van eenige authen- richt Francken zich tot ‘Rotterdam’s geach- tieke stukken aan te bieden van het Matro - ten Koop mansstand’. Hij constateert dat de zenlogement te London. Zij is niet van mijne stad rijk is aan liefdadige instellingen en dat hand, maar van een’ mijner vrienden. Ik men zich allerwegen het lot aantrekt van meende eerst ze te vereenigen tot ééne ver- verwaarloosden. De zeelieden echter, en in handeling. Maar neen! De stukken spreken het bijzonder de matrozen, worden daarbij genoegzaam voor zich zelve, en ik sta vast in consequent vergeten, zowel in geestelijke en de overtuiging, dat niemand een en ander godsdienstige als in materiële zin. Er zijn lezen zal, zonder inge nomenheid met dus- wel reders en gezagvoerders die tijdens de danige instelling.’ zeereis proberen de zeelui in de keuze van Walraven Francken wordt op 4 septem ber hun slaapplaats te beïnvloeden, maar die 1822 in Doetinchem geboren als zoon van weinige pogingen stuiten af op één hinder- de predikant Ahasveros Francken en Ca tha- paal. De schijnbaar vrije matrozen zijn sla- rina Geertruida van Rossem. Hij studeert let- ven van de zogenoemde slaapbazen. Die zijn te ren en theologie in Utrecht, waarna hij als er op uit de matrozen zo spoedig mogelijk hervormd predikant in De Vuursche (1845) van hun zuurverdiende geld te verlossen en Wad dinxveen (1848) staat. In 1850 komt door hen aan allerlei liederlijkheid bloot te hij naar Rotterdam, dan de op één na groot- stellen. De matrozen blijven daardoor arm, ste hervorm de gemeente van het land. Hij maar vooral ook buiten de invloed van de wordt lid van het geheime protestantse ge- bur germaatschappij en de kerk. Na iedere nootschap ‘Phylacterion’, dat is opgericht reis keren de matrozen méér gedemorali- ‘om een dam op te werpen tegen de Room- seerd aan boord terug, om misschien spoe- sche propagan da’. dig de dood in de golven te vinden, ‘zonder Grote bekendheid krijgt Francken door God en zonder hoop’. zijn inspanning voor de bouw van de Wil- ‘Mag dat in een christelijke koopstad, mag helms turm in Dillenburg, die grotendeels dat in Rotterdam zo blijven?’, vraagt Fran- door prinses Marianne wordt geﬁnancierd.

13 deur moet blijven. Evenmin als in Londen moet men zich laten afschrikken door een geringe toeloop kort na de opening. De erva - ring leert namelijk dat het aantal bezoe- kende zeelui ieder jaar toeneemt, ‘want wat op stevige grondslagen rust, gaandenwegs wint in kracht’. Francken bestemt de opbrengst van zijn brochure, na aftrek van de kosten, tot eerste gift voor de stichting van een ‘Rotter damsch Matrozen ge sticht’. Op 12 februari 1852 stuurt Francken zijn brochure naar de Rotterdamse Kamer van Koop handel en Fabrieken. In een begelei- dende brief vraagt hij de Kamer mee te werken aan de totstandkoming van zo’n instelling. Op 20 februari ontvangt hij de schriftelijke belofte dat door de Kamer ‘pogingen zullen worden aangewend om eene vereen i- ging van krachten tot daarstelling van een “matrozenlogement” te bevorderen’. In de vergadering van de Kamer op 20 fe- bru ari 1852 vraagt voorzitter Abraham van Dominee Walraven Francken (1822-1894) Rijcke vorsel aandacht voor de brochure van (Collectie Gemeentearchief Rotterdam) Francken. Na een discussie over voor- en na- delen van zo’n inrichting stelt Van Rijcke- Bij de eerstesteenlegging in 1872 en bij de vorsel voor een commissie te benoemen die inwijding drie jaar later spreekt Francken zich tot de Rotterdamse reders zal richten een rede uit. Dat Francken een zeer sociale om de stichting van een matrozenlogement instelling had, blijkt uit zijn krachtige ijveren te overwegen. Als de reders gunstig beslis- voor de stichting van een zeemanshuis in sen, moet worden getracht het be nodigde Rotterdam. Tot zijn emeritaat in 1888 blijft geld bij een te krijgen. Het voorstel wordt hij in Rotterdam wonen. Hij overlijdt op 16 aangenomen en de voorzitter benoemt de januari 1894 in Utrecht. reders Hu dig, Obreen, Bunge, Van Rossem, Francken hoopt dat zijn brochure Het Suer mondt, Plate, Van Schelle en Dunlop tot Lon densche Matrozenlogement uiteindelijk tot leden van die commissie. Van Rijckevor sel de bouw van een Rotterdams Zeemans loge - wordt voorzitter. Aan dominee Francken zal ment zal leiden. Over geld maakt hij zich een be leefd briefje worden ge stuurd. geen zorgen. Rotterdam is een rijke stad en Op 8 maart 1852 stuurt de Kamer van kan bogen op een bloeiende handel. Als een Koop handel een circulaire aan de Rotter- groep invloedrijke en geachte Rotterdam- damse reders, assuradeurs, cargadoors, en - mers zich er sterk voor maakt, wordt het zo voort over de oprichting van een loge- doel wel bereikt. Francken vindt wel dat, net ment voor ma tro zen van alle nationalitei- als in Londen, de bijbel een voorname rol ten. Twee dagen later, op 10 maart 1852, moet spelen en dat sterke drank buiten de wordt een com mis sie be noemd die als taak

14 Inleiding bij de brochure Het Londensche Matrozen logement, 1852

‘Rijk is onze tijd en niet het minst schien hun dood in de golven te wezen. Maar het geld? Het zou mij onze stad aan menschlievende vinden, zonder God en zonder zeer uit de hand vallen, als het instellingen. Men trekt zich aller- hope. Mag dat in eene christelijke wel varende Rotterdam, met zijnen wege de belangen aan van ver- koopstad, mag dat in Rotterdam bloeijenden handel, met zijne waarloosden. Één stand nogthans zoo blijven? Ik rigt die vraag tot nieuwe kaden en prachtig Jacht- is er, voor welken in ons midden iederen koopman, als mensch en clubhuis daardoor zich liet afschrik- nog weinig of niets is ge daan, om christen! Doch ik weet het ant- ken. Neen, ik maak mij sterk, dat hem in zedelijken en godsdiensti- woord van alle welgezinden; ik als eenige invloedrijke en geachte gen zin te verbeteren, en, wat meen den geest te kennen van mannen zich aan de spits stellen, daarmede gepaard gaat, ook zijne Rotterdam’s kooplieden. Uit eenen de zaak tot stand komt. Bij dezen materiele welvaart te vermeerde- mond zeggen zij: ’t moest anders breng ik hun, in den naam der ren. ’t Zijn de zeelieden, bepaalde- zijn! Hadden wij maar eerst iets zoo mensche lijkheid en der christelijke lijk de matrozen. Wel zijn er te als te London, te Liverpool enz. Ik liefde, de noodige daartoe. hunnen be hoeve eenige godsdien- heb ’t genoegen hierbij de verta- Ik ambiëer volstrekt niet, gelijk de stige en zedelijke geschriften in het ling van eenige authentieke stuk- Lord Bisschop van London, het licht gegeven; wel zijn er reeders ken aan te bieden van het Matro- protectoraat; maar mogt ik er den en gezagvoerders, die tijdens de zenlogement te London. Zij is niet eersten stoot door de uitgave dezes zeereize op hen trachten te werken van mijne hand, maar van een’ aan gegeven hebben, ik zou er ten goede. Maar de weinige pogin- mijner vrienden. Ik meende eerst ze dankbaar voor wezen aan God. gen, die in dezen gedaan zijn, te vereenigen tot ééne verhande- Slechts mag ik mijne overtuiging stuiten allen af op éénen hinder- ling. Maar neen! de stukken spre- niet verheelen, dat de inrigting paal. De schijn baar zoo vrije ken genoegzaam voor zich zelve, slechts dan gezegend zou wezen, ma trozen zijn slaven van de dus- en ik sta vast in de overtuiging, dat als zij op denzelfden godsdienstig- Inleiding bij de brochure genaamde slaapbazen. Die zijn niemand een en ander lezen zal, zedelijken grondslag gebouwd Het Londensche Matrozenlogement, 1852 1852 1852 1852 hunne despoten. En welk afschu- zonder ingenomenheid met dus- werd, als de Londensche. Van een welijk despotisme dat is, weet ieder danige instelling. Doch ik wensch Matrozen logement zonder Bijbel, Inleiding bij de brochure die hen kent. Zij zijn er op uit, om tevens vurig, dat die ingenomen- zonder school en zonder christe- Het Londensche Matrozen logement, 1852 de matrozen hun zuurverdiende heid in het jaar 1852 Rotterdam’s lijke-zedelijk opzigt zou ik meer geld zoo spoe dig mogelijk te doen kooplieden onder Gods zegen leide kwaads dan goeds verwachten; verteren, en dat wel in allerlei tot het besluit: ER WORDE EEN vooral wanneer men den sterken liederlijkheid en ongebondenheid. ROTTERDAMSCH MATROZEN- drank niet met alle mogelijke Zoo blijven de matrozen niet alleen LOGEMENT GE STICHT in den kracht weerde. Overigens leert het arm, maar bovenal blijven zij bui- geest van het Londensche. Ik zie voorbeeld van London, […] dat ten allen zedelijken en godsdiensti- niet ééne reden, waarom dat niet men zich niet zou moeten laten gen invloed der geordende maat- zou kunnen ge beuren. Vele zijn de afschrikken door den betrekkelijk schappij en der christelijke kerk, in bezwaren en de moeijelijkheden, weinigen bijval, welken de stich- wier zegeningen alle andere men- welke aan die stichting zouden ting in den beginne bij de matrozen schen deelen of althans kunnen verbonden zijn. Maar niets goeds is misschien zou vinden. Want het deelen. De matrozen keeren telken ooit zonder moeite tot stand geko- voorbeeld van London […] leert reize meer gedemoraliseerd en men; en, met vast vertrouwen en ook, dat wat op stevige grond- onontvankelijk voor iets goeds tot goeden wil kan geen hinderpaal slagen rust, gaandenwegs wint in de schepen weder, om ras mis- tegen iets goeds on over komelijk kracht.’

15 Circulaire van de commissie ter stichting van een logement voor matrozen van alle nationaliteiten, 7 - 4 - 1852

‘Onder de vele instellingen in ons der Maatschappij tot Nut der Zee- bandigheid, den matrozen veelal land, die eene menschlievende vaart heeft de treurige verklaring eigen. Langzamerhand zal er zich, strekking hebben, missen wij eene moeten afleggen, “dat het eene als weleer een nationale zeemans- inrigting, ten behoeve der matro- zeldzaamheid wordt, een’ veertig- stand vormen, de schepen zullen zen; en toch staan zij, over het jarigen matroos te vinden.” niet alleen spoediger bemand, algemeen, door verschillende oor- Naar het voorbeeld in andere maar die bemanning zal stellig zaken, zoo wel wat hunne zedelijke landen gegeven, zijn de onderge- beter zijn; zoo als meestal zal hier als materieele toestand betreft, op tekenden uitgenodigd, pogingen wederom eene zedelijke pligtsver- eenen zeer lagen trap. Om hierin aan te wenden, om ook in deze vulling tevens een materieel voor- verbetering aan te brengen, is het stad eene inrigting voor zeelieden, deel aanbrengen. bovenal noodzakelijk het lot van onder den naam van Zeemanshuis, De ondergetekenden meenen den matroos gedurende zijn verblijf daar te stellen; alwaar de schepe- genoeg ge zegd te hebben, om het aan wal, met ernst, ter harte te lingen, van boord komende, tegen wenschelijke eener zoodanige nemen, en door gepaste middelen matige betaling niet alleen een inrigting voor zeelieden aan te de verheffing van eenen stand te verblijf, maar ook kost, bewas- toonen; zij ontvein zen niet, dat helpen bevorderen, die in menig sching en huisselijke verzorging hare daarstelling met aanzienlijke opzigt (ook voor de welvaart van vinden; waar hun desverkiezende kosten gepaard zal gaan, doch ons vaderland) als hoogst belang- gelegenheid zal gegeven worden, rekenen op de bekende hulpvaar- rijk moet geschat worden. het bezoek van leeraren hunner dige mede werking hunner stad- en Wanneer de zeeman van eene godsdienst te ontvangen; waar landgenooten. Ten einde de deel- langdurige en gevaarvolle reis is hun boeken en kaarten zullen neming zoo algemeen mogelijk te teruggekeerd, wacht hem zelden ten dienste staan, en zij tevens maken, zijn de aan deelen bepaald een vriendelijke te huis komst, gepaste uitspanningen zullen kun- op Twee Honderd Vijftig Gulden. maar te dikwerf eene menigte die nen genieten. Ook kunnen aldaar U wordt uitgenoodigd op het op hem, als op haar prooi gluurt. tot bewaring en belegging hunner bijgaand billet te willen invullen Hij valt meestal in handen van bespaarde penningen de meest hoeveel aandeelen U daarin zult menschen, wier eenigste pogen is, geschikte maatregelen beraamd gelieven te nemen. Indien U op hem zijn zuur gewonnen geld in worden. Ten gevolge van zoo- eene andere wijze uw medewer- brooddronkenheid en allerlei onge- danige inrigting zullen de zeelieden king zult willen toonen, wordt bondenheid ten spoedigste te doen gewoonten van orde en matigheid daartoe op datzelfde billet de gele- doorbrengen; na weinige dagen, aannemen, waardoor hun mate- genheid aangeboden. niet van rust, maar van bedwel- rieel welzijn bevorderd, hunne Zoodra genoegzame gelden zullen ming en verdierlijking, rekent hij zedelijke waarde verhoogd en hun bijeengebragt zijn, om aan deze zich gelukkig wederom eene reis te maatschappelijke stand verbeterd inrigting het gewenschte gevolg te kunnen aanvaarden, ligchamelijk zal worden. Ouders, voogden en geven, zullen Heeren Aandeelhou- en zedelijk verzwakt en op nieuw regenten van Godshuizen zullen ders bijeengeroepen worden ten met schulden belast, waardoor hij alsdan minder aarzelen hunnen einde omtrent het beheer der zaak bij zijne terugkeer noodwendig bij kinderen of pupillen in dezen stand en de verantwoording der gelden, herhaling in handen zijner ergste te doen treden; thans worden zij enz., de noodige maatregelen vast vijanden vallen moet. De meeste daarvan teruggehouden, minder te stellen.’ matrozen bezwijken dan ook in uit vrees voor de gevaren der zee, krachtvollen leeftijd en het bestuur dan wel uit afkeer van de los-

16 Omslag van de brochure Het Lon densche Matrozen logement, 1852 (ri)

krijgt ervoor te zorgen dat er zo’n logement te houden. Daar naast kunnen er lezingen komt. worden ge houden over geograﬁe, navigatie, De commissie vergadert op 31 maart 1852 ster ren kunde en an dere vakken. voor het eerst en stelt unaniem een aantal Op 7 april 1852 stuurt de commissie een grondbeginselen vast. Zo zal de directeur van cir culaire rond, waarin de doelstellingen het zeemanshuis zich uitsluitend mogen bestaan vermeld en wordt opgeroepen een bij- moeien met de materiële en zedelijke wel- drage te leveren. vaart van de zeelieden door hun orde en ma tig heid bij te brengen, maar hij zal zich daarbij onthouden van godsdienstige toe- Bouw van het Zeemanshuis spraken. Godsdienst lera ren van verschillen- aan de Westerhaven de rich tin gen krijgen, voor zeelieden die daar be hoefte aan hebben, de gelegenheid Al op 19 mei 1852 is 40.000 gulden toege- in daarvoor ingerichte vertrekken diensten zegd en wordt besloten een prijsvraag voor

17 Bewijs van aandeel in het te stichten Zeemans huis aan de Westerhaven (Verz. K. Moonen) een nieuw logement van zeelieden uit te De kosten van dit plan worden geraamd op schrijven. De beste inzending zal worden 55.000 à 60.000 gulden. Van Dam werkt het be kroond met 200 gulden. Alle antwoorden verder uit en toont het aan stadsarchitect worden door gegeven aan architect A.W. van W.N. Rose. Dam. Begin 1853 kiest hij voor het plan van de Enige leden van de commissie benaderen schilder Paul Tetar van Elven uit Amsterdam, in tussen burgemeester en wethouders om die inzendt onder het motto: hen te bewegen de benodigde grond voor de bouw van een zeemanshuis gratis af te staan. Ik heb er ’t leven afgedragen Op 14 april 1853 besluit de Rotter damse ge - ’k Sta in ’t hemd, maar toch aan land meenteraad ‘ongeveer 1500 vierkante ellen, Zou ik dan mijn lot beklagen aan het tweede Nieuwenwerk en wel in het ’k Vind gastvrijheid bij de hand. middelste der tusschen de Maas en het bassin ter bebouwing bestemde vakken’ ter be-

18 schikking te stellen en wel ‘zoodanig dat de van het zeemans huis aan de zuidzijde van de voorgevel van het te stichten gebouw aan Wester haven aanbesteed. De laagste inschrij- de zijde van die bassin zal moeten komen’. ver is A. van Ameyden van Duym, voor 66.500 Met dat ‘bassin’ wordt de in 1852 gegraven gulden. Westerhaven bedoeld, een aftakking aan de Tijdens een vergadering van de commis- westzijde van de Veerhaven. sie stelt de voorzitter voor prins Hendrik, bij- De plannen voor de bouw nemen daar na genaamd ‘de Zeevaarder’ en een broer van snel vaste vorm aan en op 4 april 1854 komen koning Willem iii, het beschermheerschap de aandeelhouders van het op te richten zee- van het zeemanshuis aan te bieden. Hem manshuis bijeen. Voorzitter Tromp van de zal worden gevraagd de eerste steen te leg- commissie houdt een rede waarin hij het gen. Op 26 april 1855 aanvaardt de prins het mooie gebaar van het gemeentebestuur beschermheerschap en op 30 april 1855 legt mee deelt, architect Van Dam heeft de teke- hij de eerste steen. Van ofﬁciële zijde bestaat ning en het bestek van het gebouw voltooid veel belangstelling; de minister van Marine, en C. Vlierboom en H. van Rijckevorsel bie- de Commissaris van de Koning en leden den een stenen standbeeld aan van Michiel van de gemeenteraad zijn bij de plechtig- de Ruyter van de hand van de beeldhouwer heid aanwezig. De aanwezigheid van domi- J.Th. Stracké. Op 8 juli 1854 wordt de bouw nee Francken, die met zijn brochure over het Londense zeemanshuis de zaak in gang zette, wordt nergens vermeld. Op het bouwterrein aan het Nieuwe Werk zijn de funderingen op de dag van de eerstesteenlegging al gelegd. Vlaggen van veel verschillende landen versieren het bouwterrein. Op de plaats waar de eerste steen gelegd moet worden staat een tent, die geheel is omhangen met de Nederlandse driekleur. Een eenvoudig schild met de wapens van prins Hendrik en zijn vrouw versieren de achterzijde. Het bestuur van het zeemanshuis heeft het stadsbestuur en veel autori- teiten die een relatie hebben met de zeevaart uitgenodigd. Om half twaalf arriveren prins Hendrik en zijn gezelschap met de trein uit Den Haag in Rotterdam. Van het station Delftsche Poort rijdt de prins in een rijtuig naar het bouwterrein en na enige tijd begint de plechtigheid. De prins legt de eerste drie stenen; de als opperman verklede zoon van de aanne- mer helpt hem daarbij. Op een van de stenen staat de naam van de prins gebeiteld. Na Beeld van Michiel Azn. de Ruyter, een aantal toespraken en een lichte maaltijd van J.Th. Stracké, 1856 (mmr) in een van de bouwketen vertrekt het gezel-

19 Brief van oud-mini ster Johan Rudolph Thor becke (1798-1872) aan zijn vriend Huibert van Rijcke- vorsel (1813-1866), 1856 (Collectie Gemeentearchief Rotterdam)

Brief van Thorbecke, 1856

Den Haag, 16 Oct. 1856 den 17jarigen knaap met vader- Brief van oud-mini ster Weledelgeboren en hooggeachte lijke zorg naauwgezet wil waken, Johan Rudolph Thor becke Vriend! Schoon de persoonlijke en aan zijne opleiding behulpzaam (1798-1872) aan zijn indruk, dien Dr. v. G. mij gaf, meer zijn. Ik reken bij de verwachting, vriend Huibert van Rijcke- die was van een waardig, bemin- die ik van den heer R. koester, vorsel (1813-1866), 1856 nelijk man, dan van een helder vooral op uwen invloed. (Collectie Gemeente- docent, heb ik geen oogenblik Ds. Jacobi, dien ik bezocht, zal archief Rotterdam) geaarzeld, ten aanzien van mijn door katechetisch onderwijs, mijn zoon uw advys geheel te volgen. zoon tot het doen zijner belijdenis Gisteren door een sectievergade- voorbereiden. ring belet zelf over te komen, heb Eene hoofdzaak is, dat hij steeds ik hem evenwel reeds eene les bij nuttig werkzaam worde gehouden. Dr. v. G. doen bijwonen. Heden Dat zal ik den heer R., gelijk Dr. v. bragt ik hem in het Zeemanshuis, G., bijzonder dank weten. en beval hem den heer Rietberger Met vriendschappelijke hoogach- aan. Deze zal mij in hooge mate ting heb ik de eer te zijn verpligten, zoo hij, in dit gevaarlijke tijdvak van overgang, over Uw EGeb. dr. Thorbecke.

20 schap naar het gebouw van de Koninklijke Van Rijckevorsel, in zijn hoedanigheid Nederlandsche Yachtclub. Later die middag van voorzitter van de Kamer van Koophandel keert de prins met de trein terug naar Den en Fabrieken, herinnert eraan hoe in 1852 Haag. Op de bouwplaats krijgt het werkvolk, de Kamer als eerste op de noodzakelijkheid zoals bij dergelijke gelegenheden gebruike- van een zeemanshuis wees en hoe de Kamer lijk, iets te drinken aangeboden. reders, kooplieden en anderen bij elkaar De bouw vordert gestaag, al is de aanvan- heeft geroepen om een commissie te vor- ke lijk geschatte bouwsom behoorlijk over- men. De rol van dominee Francken negeert schreden. De totale kosten van de bouw be dra- de voorzitter voor het gemak. gen 94.153,92 gulden. Op 14 juni 1856 verga- deren de aandeelhouders in het nieuwe zeemanshuis aan de Westerhaven 11. Ook prins Open voor zeelui Hendrik is aanwezig. Er zijn toespraken van onder meer de prins en de voorzitter, en In juli 1856 vraagt het bestuur van het Zee- alle genodigden krijgen de gelegenheid het mans huis, op voorstel van het commissie lid pand te bekijken. De heren Vlierboom en Willem Ruys, de koopvaardijkapitein D.C. Van Rijckevorsel dragen tijdens de vergade- Rietbergen directeur van het zeemanshuis ring het door hen geschonken standbeeld te worden. Rietbergen wijst het verzoek aanvan Michiel Adriaansz. de Ruijter over. De vankelijk af, maar op 25 juli besluit hij als- beeld houwer Stracké onthult (‘ontbloot’) nog de functie te aanvaarden. In de tussen- het persoonlijk. Er zijn ook andere geschen- tijd zijn al twee andere kandidaten gevraagd ken: een vlag en een vlaggenstok, een schil- naar de functie te solliciteren, maar op 5 derij, een boek over De Ruyter, 52 bijbels en augustus valt toch het besluit Rietbergen twintig rooms-katholieke boeken. uit de drie kandidaten (7 stemmen voor en

Folder van het Zeemanshuis, bestemd voor zeelui, 18 58 (Collectie Gemeentearchief Rotterdam)

21 1 tegen) te benoemen. Eind augustus kan gemakkelijk. Men heeft te kampen met voor- worden overgegaan tot het aannemen van oordelen, waarvan de belangrijkste is dat het het overige personeel en de inrichting van niet juist zou zijn te proberen een matroos het gebouw. Op 1 oktober 1856 wordt het Zee- beschaving bij te brengen. Hij moet het liefst mans huis, zonder enig ceremonieel, voor het ruwe, half verdierlijkte wezen blijven dat zeelui opengesteld. hij altijd was. Alleen in dat geval zal hij een De Kamer van Koophandel schrijft in het goed zeeman kunnen zijn. Dat er, gezien de verslag over 1856: ‘Een belangrijke stap om ervaringen in het Londense Zee manshuis, meer zedelijkheid onder ons zeevolk te bren- het eerste jaar op niet meer dan één gast gen en hen tegen de vele afzetterijen, waar- gerekend moet worden, blijkt gelukkig een aan zij elders bloot staan, te behoeden is misvatting. De vrees dat een zeeman na alzoo gedaan. De Commissie uit de Reeders een lange zeereis de voorkeur zal geven aan dezer stad, die zich met dit werk belastte, het vrije leven in de logementen, boven de heeft zich daardoor blijvende aanspraak ver- tucht en regel waaraan zij vermoeden in het worven op de dankbaarheid van wie in den Zeemanshuis te zullen worden onderwor- bloei onzer scheepvaart belang stelt.’ pen, is ongegrond. Toch loopt het niet met- Al vrij kort na de opening kan het Zee- een storm aan de Westerhaven. Het duurt mans huis bogen op een voorname gast: Ru- zelfs veertien dagen voor de eerste zeeman dolf, de zoon van oud-minister Thorbecke. zich voor onderdak meldt. Uit eindelijk valt De 17-jarige jongen gaat lessen aan de Zee- het allemaal mee. In de laatste drie maan- vaart kun dige School van dr. Petrus van Galen den van 1856 vinden 84 zeelieden in het huis in Rotterdam volgen. Thorbecke laat zijn onderdak. In het eerste hele jaar hebben pre- zoon, op advies van zijn vriend Huibert van cies 432 zeelieden onderdak gezocht in het Rijcke vorsel, logeren in het Zeemans huis. Zeemanshuis. Hun gedrag laat over het alge- Op 16 oktober 1856 heeft hij een gesprek met meen niets te wensen over. De diefstal van directeur Rietbergen, van wie hij hoopt dat een klok, door een lid van de bemanning van hij ‘in dit gevaarlijke tijdvak van overgang’ het vergane Amerikaanse schip Medomac, is met vaderlijke zorg over zijn zoon zal waken het enige incident. en hem bij zijn opleiding ter zijde zal staan. De zeelieden houden zich in het huis Dominee Jacobi verzoekt hij zijn belijdenis bezig met allerlei tijdverdrijf. Er wordt veel voor te bereiden. Hoewel hij dan nog niet de gelezen, gedamd en gebiljart. Soms wordt er vereiste leeftijd van achttien jaar heeft be- ’s avonds gedanst, waarbij een stel Zweedse reikt, doet Rudolf Thorbecke op 7 april 1857 zeelui met hun harmonica’s de dansers bege- examen aan de Zeevaartkundige School. In leiden. Het voornaamste doel van het Zee- mei 1858 maakt hij zijn eerste reis als stuur- manshuis, de zedelijke zin bij de zeelieden man. Op 6 augustus 1861 overlijdt Ru dolf opwekken en onderhouden, wordt intussen Thor becke op weg naar Java aan boord van niet vergeten en geregeld worden zij met ver- het fregat ‘De Vriendschap’ in de Indische antwoorde lectuur in aanraking gebracht. Oce aan. Kort na de opening van het Zeemanshuis Uit het eerste jaarverslag, dat op 8 april doet zich een incident voor waaruit blijkt 1857 wordt gepresenteerd, blijkt duidelijk dat de leiding het juiste beleid voert. Tijdens dat het bestuur van het Zeemanshuis zijn de uitbetaling in het Zeemanshuis van een taak aanvankelijk met enige huivering heeft scheepsbemanning is een van de matrozen aanvaard. De beginperiode is inderdaad niet zo dronken, dat hij geen besef heeft van wat

22 Jan Prins

Rotterdam

Te Rotterdam ben ik geboren Dan waren het de specerijen onder den adem van de Maas uit Bombay of Batavia. en liep ik, met mijne eigen stilte, Naar schapen rook het in de Boompjes, temidden van het straatgeraas. naar uien op de Spaansche Ka. Van zwaarbespannen sleeperswagens Aan ’t Nieuwe Werk geurden citroenen ben ik er passagier geweest. en bij het Entrepôt tabak. Door heel de stad heb ik gezworven, Kortom, er valt geen reuk te ruiken, maar aan de kaden toch het meest. die aan dit havenbeeld ontbrak. Daar lag de stoet uit alle streken, Maar later, toen ik op mijn tochten de klipper en de keulenaar, in aller Heren landen kwam, het driemastschip, zijn tuig ten hemel, kon het mij dikwijls overvallen: en de ertsboot, vol en breed en zwaar, hier ruikt het als in Rotterdam! de Lloyd-vloot, met provincienamen, En daarmee kwam dan in zijn volheid alle elf, als ik mij niet vergis, dat eene beeld mij voor den geest, De Caland en de Lady Tyler, waartegen zich ons leven teekent: de Scholten, die gebleven is. de stad, waar men is kind geweest. Daar lagen zij, voor alle verten Het is, of vanuit deze haven gereed, elk in zijne eigen pracht. iets over heel de wereld drijft ’t Is me, of ik nog hun stem hoor loeien waardoor, waar u het lot mag voeren, ten afscheid, in den winternacht. ge toch binnen haar omtrek blijft. Maar dit ook is, wat uit die jaren Het is of, met haar lucht en water het weerzien mij tebinnen brengt, en wind, zij ons heeft opgevoed dat alle geuren uit de wereld in ruimte en vergezicht, de kusten daar met elkaar waren gemengd. van onze toekomst tegemoet. Naar kofﬁe rook het bij de Draaisteeg, Vaart ge naar Sidney of naar kaapstad, aan ’t Oude Hoofd naar teer en touw, naar Kobe of naar Baltimore, naar copra langs de Spoorweghaven, vaart ge onder alle hemelsbreedten, naar reuzel bij het Poortgebouw, vaart ge alle wereldzeeën door, naar huiden op den Terwenakker nooit voelt gij u geheel verlaten, en aan den Haringvliet naar kaas. als hier uw mensch-zijn aanvang nam, Dan was de lucht van gist of olie door wat van kindsbeen af u eigen en dan van jute weer de baas. en lief was. Dát is Rotterdam.

23 er om hem heen gebeurt. Directeur Riet ber- Om het bestaan van het Zeemanshuis gen begrijpt dat als de matroos zo de stad on der zeelieden beter bekend te maken, wor- ingaat, hij de volgende dag nog maar weinig den bij aankomst van de schepen in Helle- van zijn ontvangen gage, ongeveer 160 gul- voet sluis en Brouwershaven folders uitge- den, over zal hebben. Hij besluit hem bin- deeld met een wervende tekst. Als het be - nen te houden. Met hulp van een van zijn stuur merkt dat anderen de schepelingen al landgenoten brengt hij de matroos, die bijna in vreemde zeehavens aan zich proberen te bewusteloos is, naar een kamertje. Zijn geld binden, besluit het Zeemanshuis de vijand neemt hij in bewaring. De volgende morgen op datzelfde terrein te bekampen. Al in het is de matroos zeer verwonderd dat hij zich Kanaal brengen de loodsboten de folders in het Zeemanshuis bevindt. Op aanraden aan boord van de naar huis kerende Oost- van Rietbergen besluit hij in het huis te blij- Indiëvaarders. ven logeren. Iedere dag neemt hij zoveel geld op als hij zin heeft uit te geven. Na een paar dagen zegt hij het maar een vreemde zaak te De zeevaartschool, het Britse vinden dat zijn geld nog steeds niet op is. Hij consulaat en godsdienstige vaart al drie jaar op Rotterdam en altijd is hij bijeenkomsten na drie dagen door zijn geld heen. Hij realiseert zich dat hij zijn geld nu nuttiger be- Op 1 september 1857 verhuist de Rotter dam- steedt. Met het geld dat nog over is, ongeveer se Zeevaartkundige School naar het Zee- 100 gulden, besluit hij zijn oude moeder in mans huis, dat voor dat doel zeer geschikt is. Munsterland, die hij sinds hij is gaan varen De zeevaartschool is in 1833 gesticht door dr. niet meer heeft ge zien, te verrassen. De vol- Petrus van Galen, die de eerste lessen gaf in gende morgen vertrekt hij via Utrecht met de een lokaal boven de Beurs bij de Blaak. Ook trein naar huis. De ‘zoon die tot zijne oude het Bataafsch Genootschap voor Proefonder- moeder wederkeerde, was ons de schoon ste vindelijke Wijsbegeerte was daar gevestigd. triomf op onze tegenstanders en ons als een De laatste jaren liep het leerlingenaantal van blijk dat de zegen van Boven op onzen arbeid de school ﬂink terug, maar de verhuizing rust!’, schrijft het bestuur in het jaarverslag brengt daar verandering in. Meer en meer over 1856. leerlingen vinden de weg naar het nieuwe

Vaarroute van Hellevoetsluis tot Nieuwe- De verzanding van de Brielsche sluis. De vaarweg naar de Maas- Maas had tot gevolg dat het voor stad werd daardoor aanmerkelijk zeeschepen steeds moeil ij ker werd korter. De geringe afmetingen van de haven van Rotterdam te berei- het kanaal maakten het nodig dat ken. Zij moesten, na aankomst al een deel van de lading bij Brou- op de rede van Brouwershaven, wershaven moest worden overge- een lange omweg maken via Dor- laden in kleinere schepen. Na het drecht. In 1829 werd op initiatief graven van de Nieuwe Waterweg van koning Willem I het Voorn- in 1872 wordt het Voornsche sche kanaal aangelegd, dat loopt kanaal nog weinig gebruikt.

24 adres. De verhuizing levert het Zeemanshuis, behalve extra inkomsten door betaling voor huur, vuur en licht, ook naamsbekendheid op omdat er nu ook stuurlieden en stuur- mansleerlingen komen. Naast Van Galen is ook de directeur van het Zeemanshuis Riet- bergen als leraar aan de zeevaartschool verbonden. Op 1 januari 1869 trekt het Britse consulaat in een lokaal van het Zeemanshuis om daar de aan- en afmonstering van Britse schepen af te werken. De huur bedraagt honderd gulden per jaar. In december 1871 vraagt de consul toestemming om naast de kamer die hij al in gebruik heeft nog een vertrek te huren. In januari 1859 stuurt het bestuur van het Zeemanshuis een uitnodiging aan de rooms- katholieke en protestantse geestelijkheid in Rotterdam met het verzoek in het huis godsdienstige bijeenkomsten te organiseren voor Dr. P. van Galen, oprichter van de zeelieden die daar prijs op stellen. Voor dat Zeevaartschool (1805 – 1891)(ri) doel is een ruimte beschikbaar. In april 1863

Zeevaartschool 1882 Zweedsche, Deensche en Duitsche aan het “Nieuwe Werk” heette Th. Lehman Zeelieden, de laatsten veelal Ro s- dat stadsgedeelte toen in den tockers genaamd, logeerden in de volksmond nog. Bij den boekhou- ‘In 1882 trad ik voor het eerst de particuliere inrichtingen door der van het Zeemanshuis gaf men Zeevaartschool binnen of beter verschillende slaapsteehouders zich op voor logeergast, terwijl gezegd het Zeemanshuis, waarin geëxploiteerd. onze gezamenlijke eetzaal zich op de school gehouden werd. Wel In het voorjaar dan van 1882 ver- het parterre op den hoek van was ik meermalen in de jaren om voegde ik mij bij den portier die Haven en Zeemanstraat bevond. 1870 als kwajongen het Zeemans- mij naar den Directeur bracht. Dat Jaren later was hier het kantoor huis voorbijgelopen en kon dan was de WEgestr. Heer E. Hoos, van het Britse Consulaat gevestigd. niet nalaten door de ruiten te kij- oud- zeeofficier, onder ons stuur- De school bevond zich op de 1e ken, al moest ik ook op mijn tee- lieden meer bekend als de man etage aan de achterzijde van het nen gaan staan om het standbeeld met den kogel. […] De meeste gebouw langs de binnenplaats en van Mich. Asz. de Ruyter te zien, studeerende stuurlieden, die bui- bestond uit een kantoorlokaaltje van wien wij op de particuliere ten Rotterdam woonden, logeer- voor den directeur en een groter school of het Instituut zooveel den in het Zeemanshuis en wel op lokaaltje daarnaast voor het voor- hoorden vertellen. de 1e etage aan de nu Caland- bereidend onderwijs, gescheiden Het Zeemanshuis was destijds straat destijds de Havenzijde Z.Z. door een gang, die uitliep op een meer logement voor Hollandsche van de Westerhaven, ook wel groot lokaal daarachter aangren- zeelieden want de Noorsche, Vluchthaven of Dok genaamd; zend.’

25 De Westerhaven in 1899. Aan de kade het marineschip Hr. Ms. Van Gogh. Links het Hollandsch Veem, rechts het Zeemanshuis. (Collectie Gemeentearchief Rotterdam)

26 spreekt dominee Francken, in 1852 initia- tiefnemer van de stichting van het Zeemans- huis, tijdens de Algemene Vergadering van Aandeelhouders een woord van dank wegens de gelegenheid die in het huis voor dat doel wordt gegeven. De bijeenkomsten worden goed bezocht en de predikanten steken er graag hun tijd in. Een andere aanwezige dominee voegt daar nog aan toe dat hij al lang de wens koestert om bij de godsdienst- oefening, die zich bepaalt tot gebed en pre- ken, ook te kunnen zingen. Door het ontbre- ken van de nodige muzikale begeleiding kan dat niet. Hij hoopt dat er in de toekomst nog eens een klein orgel of harmonium in het lokaal geplaatst wordt. In augustus 1877 vraagt de Noorse predikant Jonas Dahl, die in Amsterdam onder de Noorse zeelui evangelisch werk verricht, of hij één keer per week en bij voorkeur op zondag, gebruik mag maken van de kerkzaal in het Zeemanshuis, om daar gods- dienstoefeningen in het Noors te houden. Het bestuur discussieert uitvoerig over het Evert Deddes (1836-1920), directeur van het verzoek, maar besluit dan toch er niet op in Zeemanshuis (1881-1914) aan de Westerhaven te gaan. Er worden volgens het bestuur op (Collectie Gemeentearchief Rotterdam) zondagen al voldoende diensten door predikanten van de verschillende Rotterdamse ter mogelijk gevolgd door andere, een kloof kerkgenoot schap pen ge houden en ook zee- ontstaat tussen katholieken en protestan- lui van andere nationaliteiten wonen die be- ten. Een ander bestuurslid spreekt van een langstellend bij. gevaarlijk precedent, dat het moeilijk zal ma- In 1880 moet het bestuur opnieuw over ken in de toekomst andere soortgelijke aaneen godsdienstige kwestie oordelen. G.P. Itt- vragen te weigeren. Het Zee mans huis zou zo man jr. vraagt of hij op 24 mei gebruik mag in een minder gewenste richting kunnen ‘af- maken van een lokaal in het Zee mans huis dwalen’. voor een vergadering van belangstellenden Anderen zijn het met deze redeneringen in het ‘Sailor’s Institute’, een vereniging met niet eens en noemen verhuur juist wel in de een streng godsdienstig karakter. Voor de geest van het Zeemanshuis. Het godsdiensti ge voorzitter is dat voldoende reden zich tegen element zien zij als een krachtig middel om het verzoek uit te spreken. In het Zee mans- bij te dragen aan de ‘verzedelijking’ van de huis heerst vrijheid van godsdienst en daar- zeeman. Waarom godsdienstige bijeenkom- om kan moeilijk ruimte voor het gevraagde sten wel op zondag en niet op een werkdag doel worden afgestaan. Hij is ook bang dat zouden mogen, ontgaat hen bovendien. Het door het toestaan van zo’n bijeenkomst, la- Zeemanshuis en de ‘Sailor’s Institute’ heb-

27 ben trouwens hetzelfde doel voor ogen: het wel alle eisen ingewilligd. De ﬁrma Hudig & verschaffen van gepaste ontspanning aan de Pieters betaalt 1.250 gulden aan het Zeemans- zeeman. Een meerderheid van 1 stem wijst huis, dat daarmee 250 gulden winst maakt. het verzoek af. Het personeel krijgt uit dankbaarheid boven- Directeur Bik, die Rietbergen in 1870 is dien een gratiﬁcatie van 25 gulden uitge- opgevolgd, biedt in december 1881 zijn ont- reikt. slag aan. Hij gaat naar Den Haag en per 1 juli Ook bij de havenstaking daarna, in 1896, 1882 krijgt hij eervol ontslag. Uit drie kan- speelt het Zeemanshuis een rol. De schutte- didaten kiest het bestuur Evert Deddes met 7 rij is ingeschakeld om de stakers te bestrij- tegen 2 stemmen tot de nieuwe directeur. In den en om de onderkruipers, die van overal totaal zijn er 51 sollicitanten voor de vrijge- worden aangevoerd, te beschermen. De schut- komen post. ters gebruikten de maaltijden in het Zee- mans huis.

Bootwerkersstaking Noorse initiatieven Het Zeemanshuis speelt in 1889 een (bescheiden) rol in de eerste zogenaamde ‘bootwer- De al genoemde Noorse predikant Jonas kersstaking’ in Rotterdam. Naar Engels voor- Dahl arriveert op 23 mei 1876 in Amster dam. beeld zetten de bootwerkers hun eisen over Hij is in dienst van de ‘Vereniging tot verkon- kortere arbeidstijden en betere beloning op diging van het evangelie aan Scan dinavische papier. Als de Rotterdamse werkgevers niet zeelui in buitenlandse havens’ en gaat in de de moeite nemen op die eisen in te gaan, be- hoofdstad onder Noorse zeelui werken. Hij noemen de bootwerkers een stakingscomité krijgt veel steun van de Noorse consul-gene- en op 26 september 1889 gaat de haven plat. raal Egidius. De oorsprong van veel Scan- Onder de losse bootwerkers is de staking vrij- dinavische zeemanskerken ligt in een ‘lees- wel algemeen en bootwerkers met een vast en schrijfkamer voor zeelieden’ en ook Dahl dienstverband worden gedwongen zich bij neemt zo’n initiatief. Egidius vindt voor Dahl de staking aan te sluiten. Zo’n vijftig stoom- een ruimte in het Nederlandse Zeemanshuis en veertig zeilschepen kunnen niet worden aan de Hoogte Kadijk, die twee avonden per gelost. Reders en stuwadoors roepen de hulp week tot zijn beschikking staat. Dahl houdt in van de gemeente, die de politie en de bijbellezingen, gaat op scheeps- en zieken- schut terij op de stakers afstuurt. De bootwer- huisbezoek en houdt af en toe kerkdiensten kers werpen barricades op en in de haven- op Noorse schepen. Buiten Amster dam orga- buurten wordt zwaar gevochten. De mari- niseert hij bijeenkomsten in houthavens als niers van het Oostplein en uit Den Haag over- Zaandam, Harlingen, Schie dam, IJmuiden, gekomen huzaren mengen zich in de strijd; Westzaan en Dor drecht. in de haven worden oorlogsschepen gesta- Kort na zijn aankomst in Nederland brengt tioneerd om de onderkruipers te be scher- hij een bezoek aan Rotterdam. Hij toont gro- men. De stakingsbrekers die door de ﬁrma te belangstelling voor de groeiende haven- Hudig & Pie ters zijn aangenomen om op de stad. Als het bestuur zijn verzoek afwijst om Harwichboten te werken, worden in het Zee- diensten in het Zeemanshuis te houden, gaat manshuis gehuisvest. De bootwerkers win- hij op zondagmorgen op de schepen dien- nen de staking en op 2 oktober worden vrij- sten houden.

28 De Westerhaven, ca. 1900 (Collectie Gemeentearchief Rotterdam)

29 Anton Beuving

Ketelbinkie

Toen wij van Rotterdam vertrokken Wanneer hij ’s avonds in zijn kooi lag Met de ‘Edam’, een ouwe schuit, En na zijn sjouwen eind’lijk sliep, Met kakkerlakken in de midscheeps Dan schold de man die ‘wacht-te-kooi’ had En rattennesten in ’t vooruit Omdat-ie om zijn moeder riep. Toen hadden we een kleine jongen Toen is-ie op een mooie morgen, Als ketelbink bij ons aan boord ’t Was in de Stille Oceaan, Die voor de eerste keer naar zee ging Terwijl ze brulden om hun kofﬁe, En nooit van haaien had gehoord. Niet van zijn kooigoed opgestaan. Die van zijn moeder aan de kade En toen de stuurman met kinine Wat schuchter lachend afscheid nam, En wonderolie bij hem kwam, Omdat-ie haar niet durfde zoenen Vroeg hij een voorschot op z’n gage Die straatjongen uit Rotterdam. Voor ’t ouwe mens uit Rotterdam.

Hij werd gescholden door de stokers In zeildoek en met rooster baren Omdat-ie van de eerste dag, Werd hij die dag op ’t luik gezet. Toen wij maar net de pier uit waren, De kapitein lichtte zijn petje Al zeeziek in het foc’sle lag. En sprak met grocstem een gebed. En met jenever en citroenen En met een ‘Eén twee drie in Godsnaam’ Werd hij weer op de been gebracht, Ging ’t ketelbinkie overboord, Want zieke zeelui zijn nadelig Die ’t ouwetje niet durfde zoenen En brengen schade aan de vracht. Omdat dat niet bij zeelui hoort. Als-ie dan sjouwend met z’n ketels De man een extra mokkie schoot-an Uit de kombuis naar voren kwam, En ’t ouwe mens een telegram Dan was het net een brokkie wanhoop, Dat was het einde van een ‘zeeman’ Die straatjongen uit Rotterdam. Die straatjongen uit Rotterdam.

30 In april 1880 keert Dahl terug naar Noor- ‘The Missions to Seamen’ wegen en wordt opgevolgd door Olaf Knud- sen. In 1886 geeft deze op zijn beurt zijn ta- ‘The Missions to Seamen’ is in 1858 in Enge land ken over aan de ervaren dominee Thorvald opgericht met als doel pastorale zorg aan Egidius Isaachsen, die al eens een half jaar zeelieden te geven. De organisatie kent dan plaatsvervangend beheerder was van de al een voorgeschiedenis die teruggaat tot Noorse kerk in Cardiff. In Nederland leert 1835. De jonge Anglicaanse geestelijke John hij Val borg Dzwernitzka Dudok van Heel Ashley uit Bristol begint dat jaar met het kennen. Ze worden verliefd en op 9 mei 1892 brengen van geestelijke zorg aan boord van trouwen zij in Naarden. Het paar blijft tot de vissersvloot. In 1837 sticht hij ‘The Bristol 1897 in Nederland werkzaam en vertrekt Channel Mission’. In 1845 wordt de naam ge- daarna naar Noorwegen, waar de echtelie- wijzigd in ‘The Bristol Channel Sea men’s Mis- den tot hun overlijden in het begin van de sion’. Het werk ligt enige jaren stil en wordt jaren dertig van de twintigste eeuw blijven in 1855 weer opgevat, wat in 1856 leidt tot de wonen. oprichting van ‘The Missions to Seamen Aﬂoat, Door de snelle groei van de Rotterdamse at Home and Abroad’, in 1858 verkort tot ‘The transitohavens na de opening van de Nieuwe Missions to Seamen’. Deze organisatie zet zich Waterweg in 1872, verleggen verscheidene in voor de belangen van zeevarenden, waar rederijen hun route naar Rotterdam. Dat be - ook ter wereld, zonder onderscheid te ma- tekent niet alleen meer vracht en bedrijvig- ken naar nationaliteit, huidskleur of geloof. heid, maar ook een toename van het geeste- ‘The Missions tot Seamen’ is overigens niet lijke werk onder zeelieden. Isaachsen besluit de oudste protestantse organisatie die zich na zijn zondagse bezigheden een nacht in het lot van zeelui aantrekt. In 1818 stelt de Rotterdam te blijven, om zich daar ook op ‘British and Foreign Sailor’s Society’ zich tot maandag nuttig te maken. Hij komt echter doel de protestantse zeelieden te helpen een voortdurend tijd te kort. Naast zijn scheeps- christelijk leven te leiden en een geest van en ziekenhuisbezoeken praat hij veel met kameraadschap onder gelijkgezinden te zeelui en houdt hij diensten op schepen. ont wikkelen. Tijd en plaats moet hij zelf gaan rondzeg- De groei van de Rotterdamse haven aan gen. Als het laat wordt, is hij gedwongen een het einde van de negentiende eeuw maakt nacht in Rotterdam te blijven, want de reis het nodig dat er aan wal meer voorzienin gen naar Amsterdam duurt tweeëneenhalf uur. voor de bemanningen komen. Vrijwilligers Een hotelkamer laat zijn budget eigenlijk van de Anglicaanse St. Mary’s Church en de niet toe. Consul Egidius krijgt het gedaan pres byteriaanse Schotse Kerk beginnen hier- dat Isaachsen gratis met de trein kan reizen. mee in een klein zaaltje. Dat is al snel te klein Dat scheelt in de uitgaven, maar de situatie en men verhuist naar een groter onder ko- is nog steeds niet ideaal. De predikant van men aan de Boompjes. Het werk neemt zo de Anglicaanse Kerk schiet hem te hulp. Hij toe en de vrijwilligers kunnen het niet meer stelt een lokaal ter beschikking van de Noren aan. Mr. Turing, de Britse consul en voorzit- in het huis van ‘The Missions to Seamen’ aan de ter van de ‘Rotterdam Sailors’ Friends Society’, Boompjes. Iedere zondagavond en nog een schrijft een brief aan het Londense hoofd- andere avond in de week kunnen ze daar bij kantoor van ‘The Missions to Seamen’, waarin elkaar komen. hij om hulp vraagt. Dominee C.H. Minchin, de Britse geestelijke in Rotterdam, neemt die

31 taak op zich. In mei 1893 verandert ‘The Rot- Isaachsen bespreekt zijn plan met con- terdam Sailors’ Friends Society’ zijn naam in sul Egidius, die accoord gaat en de onder- ‘The Rotterdam Missions to Seamen’ en huurt neming financieel steunt. Aan de Boompjes een ruimte boven een melkzaak aan de Leu- 44 opent in oktober 1892 het nieuwe ‘Norske ve haven. Deze locatie wordt door veel zeelie- sjømandshjem’. Het is een groot pand: er is den bezocht en is al gauw te klein. Er wordt ruimte voor een kerkzaal, een flinke leeska- een pand gehuurd aan de Terwe nakker, maar mer, een woning voor Olsen en slaapplaat- in 1910 voldoet ook die ruimte niet meer. Do- sen voor twintig gasten. Er melden zich veel minee Haworth Coryton werft fondsen in de zeelui aan, maar dat is tegen de zin van de havens aan de Engelse zuidkust en in 1913 is logementhouders in de Rotterdamse bin- er voldoende geld om op de hoek van de West- nenstad. Zij maken stemming tegen het zeedijk en de Pieter de Hoochweg een nieuw Noorse zeemanshuis maar bereiken het complex voor ‘The Missions to Seamen’ te bou- tegendeel, want al snel weten de shippingmas- wen. Op 5 januari 1914 legt de Engelse gezant ters dat ze goede zeelui júist in het Noorse in Den Haag de eerste steen voor het nieuwe zeemanshuis kunnen vinden. Op 1 april Engelse zeemanshuis, een ontwerp van de 1892 krijgt dominee Isaachsen Rotterdam Rotterdamse architect Jan Verheul Dzn. als vaste standplaats en vertrekt Olsen naar Amsterdam. Isaachsen vat zijn taak zeer breed op. Noorse kerk en Noors Hij en zijn vrouw willen niet alleen Noorse zeemanshuis zeelui helpen. Op zaterdag 1 oktober 1892 plaatst de Nieuwe Rotterdamsche Courant een De Noren genieten niet lang onderdak bij de in gezon den brief van mevrouw V.D. Isaach- Engelsen. Op 24 juni 1888 wordt een nieuw sen-Dudok van Heel. Na een lange inleiding lokaal aan de Leuvehaven 203 ingewijd door over het leven van de zeeman, zijn behoef- de Antwerpse pastor Hansen. Het is de eerste ten en de gevaren die hem bedreigen, komt eigen vestiging van de Noorse kerk in Rotter- zij ter zake. Zij wil de zeelui een gezellig inge- dam. De voormalige zeilmaker Johan Olsen richt, ruim en fris lokaal aanbieden, waar komt als assistent van Isaachsen naar Rotter- zij kranten, tijdschriften en boeken kun- dam. Amsterdam blijft de officiële stand- nen lezen, kunnen dammen en schaken en plaats van Isaachsen. In het pand wordt een met andere zeelui kunnen praten over hun leeskamer ingericht, die ook wordt openge - belangen en alles wat hun op het hart ligt. Ze steld voor niet-Noorse zeelui. moeten kunnen discussiëren en voordrach- De leeskamer wordt vanaf de opening ten kunnen horen, over alles wat hen boeien druk bezocht. Olsen heeft veel succes met kan en wat hun een ruimere en gelukkigere zijn toverlantaarn. Hij vermaakt de zeelui levensopvatting kan geven. met zijn verhalen bij de glasplaatjes, die hij Mevrouw Isaachsen schrijft dat zij en haar op de muur projecteert. Olsen woont zelf in man over zo’n lokaal voor Noorse zeelieden het huis. Omdat er nog ruimte over is, krij- beschikken. Aangrenzend hebben ze nog de gen Olsen en Isaachsen het idee een Noors beschikking over een ongebruikt lokaal, dat zeemanshuis te beginnen, waar ze jonge zee- ze graag willen openstellen voor Hollandse lui kunnen behoeden voor de berovingen zeelieden. Omdat het, met vier kale muren, waarvan zij in de beruchte logementen in de nog niet erg gezellig toont, vraagt zij de le- binnenstad herhaaldelijk slachtoffer zijn. zers van de nrc om hulp:

32 Ingezonden brief in NRC Mevrouw V.D. Isaachsen-Dudok van Heel, 1 - 10 - 1892

‘Een weinig licht, een weinig ven kennen. Laag van verdieping, natuurkunde, geschiedenis, ja over vreugde te brengen in de harten soms haast geen licht, benauwd, alles wat hen tijdelijk boeien kan, van anderen, niet zoo gelukkig als donker, leelijk. En dat is de eenige en wat hun eene ruimere en geluk- gij; eenige hoogere gedachten bij ruimte die ze hebben om het zich kigere levensopvatting geven kan. hen op te wekken, zoodat ze het gezellig te maken, de lange, lange Wij hebben zulk een lokaal voor de leven meer lief kunnen krijgen, de winteravonden. Komen ze nu aan Noorsche zeelieden. Hieraan grenst gouden uren daarvan beter begrij- wal, komen ze nu eindelijk in de een ander lokaal, dat voor het pen en de duistere leeren dragen – haven, het is niet ver te zoeken oogenblik ledig staat, en hetwelk dit is eene heerlijke, heilige taak. waaraan zij behoefte hebben, wij zoo gaarne willen openstellen Doch, hoe die te volbrengen? Hoe? waarnaar zij verlangen. voor de Hollandsche zeelieden; Ziedaar eene vraag, die zeker u Afwisseling, afwisseling, menschen doch ons ontbreekt de inrichting. evenals mij dikwijls heeft bezigge- zien en spreken, voor alles gezellig- Vier kale muren zijn niet juist houden. De oplossing is niet zoo heid, huiselijkheid. Hoe zullen zij geschikt om het gezellig te maken. spoedig gevonden – maar toch die vinden? Ze kennen niemand – Kleine tafeltjes en stoelen, waarvan mogelijk. Men moet eens uit zich alles, de plaats zoowel als de men- men gezellige hoekjes maken kan, zelf gaan en zich geheel in de schen, is vreemd voor hen. Waar een paar gordijnen voor de ramen, plaats stellen van die anderen, die die gezelligheid, waar die afwisse- eenige schilderijen of platen voor men op het oog heeft, van hen die ling te zoeken, waar? [...] De zee- den muur, een paar lampen, boe- men gelukkiger wil maken. [...] man is gul van natuur en vertrouwt ken, vooral veel Hollandsche boe- Terwijl ik dit nu schrijf, heb ik niet alle menschen, hij geeft het gaarne ken, illustraties, ja van alles. Ge alleen een vaag gevoel van ande- als hem gezelligheid en prettige moet uwe eigen zitkamer maar eens ren gelukkig te willen maken, maar onderhouding wordt beloofd. nazien, wat er zoo al in staat, en heb ik een geheel bijzonder soort Maar wie eenmaal een blik heeft wat het gezellig maakt, en zend menschen voor me, die een weinig geslagen in de lokalen der drink- ons dan zoo iets, wat dan ook, het licht, een weinig vreugde zoo huizen, weet genoeg om overtuigd behoeft niet nieuw te zijn. [...] En noodig hebben, voor wie ik zoo te zijn, dat hier het een noch het dan op zolder in kisten gepakt, die gaarne uwe sympathie wilde ander te vinden is voor onzen zee- alleen met de groote schoonmaak opwekken. man. Het is dus duidelijk, wat men opengaan. Ik weet het zeker, daar Het zijn de zeelieden! hen moet aanbieden, we weten liggen oude platenboeken en op Wilt ge eens voor een oogenblik u dus nu waarnaar ze verlangen. dien zolder liggen oude gravuren geheel met mij in hunnen toestand Geef hun een gezellig ingericht, en nog heel veel meer, dat zoo goed indenken? Voortdurend van huis, ruim en frisch lokaal, waar zij cou- te pas zou komen voor ons doel. altijd weg van wat hun lief is, altijd ranten vinden, tijdschriften en En als ge het gezonden hebt en een weer terugkeerend afscheid, boeken, eenige spelen als dam- over een poosje alles is ingericht zonder te weten, wanneer men en schaakspel, en vooral laat hen moet ge vooral ook eens komen elkander weer zal zien, misschien eenige menschen vinden die het zien, hoe gezellig het geworden is. na één jaar, misschien na vier, vijf goed met hen meenen, die met hen Misschien is er onder u iemand, die jaar, misschien na tien jaar, mis- spreken over hunne belangen en eens eene voordracht wil houden schien nooit meer. [...] Altijd het- over alles, wat hun op het hart ligt. met Janmaat; want daar houdt hij zelfde eentonige werk, altijd Ook moet hun gelegenheid wor- van, zooals gezegd: hij houdt van dezelfde menschen, niets dan de den gegeven discussies te houden, de gezelligheid. roef en het dek. Ge moet die roe- voordrachten te hooren over

33 ‘Kleine tafeltjes en stoelen, waarvan men moet ge vooral ook eens komen zien, hoe ge- gezellige hoekjes maken kan, een paar gor- zellig het geworden is. Misschien is er onder dijnen voor de ramen, eenige schilderijen u iemand, die eens eene voordracht wil hou- of platen voor den muur, een paar lampen, den met Janmaat; want daar houdt hij van, boeken, vooral veel Hollandsche boeken, il- zooals gezegd: hij houdt van de gezellig- lu straties, ja van alles. Ge moet uwe eigen zit- heid.’ kamer maar eens nazien, wat er zoo al in Voorde leeskamer wil ze graag een oude piano staat, en wat het gezellig maakt, en zend ons hebben ‘om Wien Neerlands Bloed met onze dan zoo iets, wat dan ook, het behoeft niet Janmaats te zingen’. nieuw te zijn.’ Het hoofdbestuur van de Noorse zeemans- Zij ziet het helemaal voor zich: ‘En dan kerken in Bergen vindt het intussen minder op zolder in kisten gepakt, die alleen met juist dat zeemanskerk en zeemanshuis in de groote schoonmaak opengaan. Ik weet hetzelfde pand zijn gevestigd, omdat daar- het zeker, daar liggen oude platenboeken en over bij de zeelui nogal eens verwarring ont- op dien zolder liggen oude gravuren en nog staat. Het zeemanshuis verhuist daarop van heel veel meer, dat zoo goed te pas zou ko- de Boompjes naar Glashaven 28 en later naar men voor ons doel. En als ge het gezonden Wijnbrugsteeg 8. Het staat tot 1899 onder lei- hebt en over een poosje alles is ingericht ding van stuurman Andreassen.

Concurrentie voor het Zeemanshuis

Op 25 oktober 1892 schrijft Joan van Vollen - hoven als voorzitter van het bestuur van het Zeemanshuis aan de Westerhaven een brief aan Cornelis Lely, de minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid. Het bestuur heeft namelijk een kaart van het Christelijk Tehuis voor Zeelieden aan de Glashaven in handen gekregen met daarop een door de Rotter- damse waterschout jhr. S.B. Ortt onderte- kende tekst. Storend vindt Van Vollenhoven vooral de zinsnede: ‘beveelt dit ten zeerste aan als het eenigste te huis te Rotterdam waar de werkelijke belangen der zeelieden worden behartigd’. Van Vollen hoven legt ten overvloede uit dat het in 1852 opgerichte Zeemanshuis een volledig ﬁlantropische instelling is, dat de directeur zijn uiterste best doet het de zeeman goed naar de zin te maken, en dat het bestuur geheel belange- Waterschout jhr. Steffan Balthazar Ortt (1853- loos werkt. Er is in het Zeemanshuis plaats 1932) (Collectie Gemeentearchief Rotterdam) voor honderd man, maar door de overgang

34 van zeil- naar stoomvaart blijven zeelieden bezorgen. De bewijzen daarvoor komt hij da- korter aan wal dan vroeger. Per dag verblij- gelijks in zijn werk tegen. In Duitsland vin- ven er daardoor gemiddeld maar 46 man. den de zeelui moeilijk werk en daarom trek- Het Zeemanshuis heeft het dus niet makke- ken velen naar Nederland. Zij kunnen meer lijk; met behulp van giften en legaten moet bieden dan Hollandse zeelieden. Duitsers het in stand worden gehouden. Daarom be- vervangen bovendien gaandeweg de Neder- grijpt Van Vollenhoven niet hoe het kan dat land se en Noorse huur- en slaapbazen. Uit de de waterschout als rijksambtenaar, die door voorbeelden van de nasm en de rl blijkt dat zijn werk veel met het zeevolk in aanraking de huurbazen gemist kunnen worden, ‘zon- komt, reclame gaat maken voor een ándere der daarom minder of minder deugdelijk instelling, en nog wel een buitenlandse die zeevolk te krijgen, en dat ook de woekerwin- is opgericht door de Noor se kerk. sten, van de zeelieden zelf te trekken, kun- Van Vollenhoven vraagt de minister de nen ophouden’. water schout te dwingen hiermee te stoppen Ortt stelt voor alle aanmonsteringen, met ‘en hem te doen gelasten de nog in omloop uitzondering van die van de nasm en de rl, zijn de strooibiljetten ten behoeve van het door middel van een ‘bureau van aanne- Chris te lijk tehuis voor Zeelieden onmiddel- ming’ in het Zeemanshuis te laten plaatsvin- lijk in te trekken en te vernietigen’. den. Het Zeemanshuis moet dan een eigen Minister Lely antwoordt op 13 december shippingmaster, bijvoorbeeld een oud-stuur- dat de zaak op een vergissing berust. De wa- man, aanstellen, die niet door zeelui maar ter schout wist niet van het bestaan van de door het Zeemanshuis wordt betaald. Zelf kaarten en de tekst is ‘het gevolg van eene wil de waterschout dan kantoor houden in onjuiste opvatting eener afspraak tusschen het Zeemanshuis, ‘zoodat dit dan meer dan den predikant der Noorsche zeelieden te Rot- nu het centrale punt zou kunnen worden terdam Dr. Th. Isaachsen en den waterschout’. van alle zeelieden te Rotterdam’. De grote Al op 1 november heeft Ortt op dracht gege- aantallen zeelieden die de Rotter damse haven de kaarten met zijn aanbeveling niet meer ven aandoen en over ‘allerlei slaapsteden en te verspreiden. huizen zijn verspreid’, zullen dan ‘meer naar het Zeemanshuis worden gericht’. Het bestuur ziet wel voordelen in het voor- Bureau van aanneming in stel van Ortt, maar ook bezwaren, ‘daar het het Zeemanshuis? niet onwaarschijnlijk zou zijn dat de heer Ortt door het vestigen van zijn kantoor in Voordat dit antwoord het bestuur van het het Zeemanshuis ons wellicht andere wet- Zee manshuis bereikt, ligt er op 8 december ten en gebruiken zou willen doen aanne- 1892 een brief van de waterschout in de bus. men’. Het voorstel van Ortt wordt niet aange- Jhr. Ortt vraagt daarin aandacht voor de nomen. Neder landse koopvaardijschepen — met uitzondering van de Nederlandsch-Amerikaan- sche Stoom vaart Maatschappij (nasm) en de De Zeemansbond Rot terdamsche Lloyd (rl) — waarop veel Duitsers werken. Volgens Ortt is dat vooral De oproep van mevrouw Isaachsen-Dudok het gevolg van de praktijken van huurbazen van Heel heeft succes. In oktober 1892 wordt die de meest biedenden een plaats aan boord de leeskamer kosteloos ter beschikking van

35 Jaap Koopmans Holland-Amerika Lijn

Niemand in Rotterdam heeft uitgekeken naar de laatste lijnboot uit Amerika boordevol verheugde passagiers, zij zongen Hollands vlag, jij bent mijn glorie. En sommigen voelden hun tranen toen zij het HAL-gebouw zagen aan de linker Maasoever: rechts voor passagiers uit Amerika.

Zij waren de laatsten: geen Mohikanen maar Amerikaanse Hollanders met vakantie. Voor de terugweg moesten ze naar Schiphol. De dagen werden uren maar iedereen was het eens: we zijn te vlug terug.

36 de Nederlandse zeelui gesteld en vanaf het de lijk leiden de bemoeienissen van de Zee- begin druk bezocht. Regelmatig hebben er mans bond tot de stichting van de ‘Zeemans- gloedvolle discussies plaats over de belan- beurs’. gen van zeelui. Dat leidt op 23 februari 1893 Door het aanpakken van deze netelige tot de oprichting van de Zeemansbond, die kwestie heeft de bond direct succes, zo blijkt de verhefﬁng van de Nederlandse zeemans- uit de groei van het aantal leden. Na een jaar stand tot doel heeft. Onder verhefﬁng wordt telt de bond 900 leden; in het tweede jaar verstaan ‘de geschiktheid voor het vak, gees- stijgt het ledenaantal tot 1.664, waarvan er tesontwikkeling en verbetering van de maat- 1.004 zeevarend zijn. schappelijke positie van de zeeman’. Alge - De Kamer van Koophandel schrijft op 21 meen luidt het oordeel dat materiële wel- maart 1894 aan Burgemeester en Wet hou- stand alléén de zeemansstand niet kan ver- ders dat men ‘volle sympathie’ heeft voor het heffen. Daarom — en omdat men niet het streven van de Zeemansbond om door het marxistische middel van de klassenstrijd wil stichten van een arbeidsbeurs voor zeelieden toepassen, maar door welwillendheid en een einde te maken aan de praktijken van over tuiging het doel wil bereiken — krijgt huurbazen. De Zeemansbond is echter een de bond een christelijke grondslag. De Zee- christelijke organisatie (en bovendien voor ge- mans bond is landelijk georganiseerd, richt heelonthouding) en de Kamer geeft de voor- zich op de hele zeemansstand en telt negen keur aan een centraal aanmonsteringsbu- afdelingen. Rotterdam krijgt een eigen afde- reau voor zeelieden van alle gezindten. Zelf ling, met een eigen bestuur. De bond neemt neemt de Kamer geen initiatieven en ook een aantal brandende kwesties ter hand, zo- andere belanghebbenden als reders, carga- als aanwervingskwestie, oprichting van zee- doors of kapiteins doen dat niet, waardoor mansbeurzen, verzekeringskwes tie, inwisse- er voorlopig weinig tot niets verandert. len voorschotbewijzen en zeemanszending. Jaarlijks vinden in die tijd in Rotterdam De Zeemansbond pakt onmiddellijk de ongeveer 4.000 zeelieden een schip. Een be- kwestie van de aanwerving aan, die in hoofd- langrijk percentage daarvan woont in Rotter- zaak verloopt via tussenpersonen, de zoge- dam, maar de drukte in de haven trekt zee- naamde makelaars van de zeevaart. Deze lui uit alle hoeken van het land naar de Maas- ship pingmasters of huurbazen beschikken stad. Ze moeten er vaak lang blijven en als ze over de te bezetten plaatsen aan boord van willen, is er in het Zeemanshuis een goede de sche pen. Daardoor hebben zij de zeelie- slaap plaats voor hen. Maar zeelui die op den in hun macht en kunnen zich allerlei zoek zijn naar een schip moeten zich dage- misbruiken veroorloven. Zij verkopen de lijks in de nabijheid van de schepen en het plaatsen aan de hoogst biedenden en geven waterschoutskantoor ophouden, om bij de daarbij de voorkeur aan de logés van de loge- eerste de beste gelegenheid bij de hand te menten. Zeelui die in de stad bij hun ouders zijn. Er is daarom grote behoefte aan ge- wonen of ge trouwd zijn, blijven daardoor schik te, in de havenbuurt gelegen lokalitei- dikwijls, voor al in slappe tijden, weken of ten. Een groot aantal kroegen in de stad voor- maanden werkloos. Wie zijn geld in korte ziet al vele jaren in die behoefte. tijd heeft verspild, vindt wel snel een schip. Maar kroegen zijn voor werkzoekende De huurbazen bezitten vaak ook tapperijen, zeelieden geen goede wachtlokalen. De Zee- waar zeelui op zoek naar een schip genood- mans bond wil graag een geschikt wacht- zaakt worden verteringen te maken. Uitein- lokaal openen, maar Boompjes 44 is daar-

37 voor veel te klein. In november 1894 huurt ven goede wachten leeskamers voor zeelui. de bond een geschikt pand aan Willemskade Al heeft Zeemansrust een andere, meer be- 24. Het ligt in het centrum van het scheep- perkte doelstelling dan de Zeemansbond, vaartkwartier en heeft een mooi uitzicht op toch is men er bij de bond van overtuigd dat de Nieuwe Maas. Waterschout Ortt is bereid Zeemansrust in de toekomst in het belang een deel van het pand te huren, zodat de kos- van het welzijn van de zeelieden vaker met ten gedrukt kunnen worden. hen zal samenwerken. In het Zeemanshuis aan de Westerhaven is men blij met de initiatieven van Isaachsen en zijn vrouw. Het toont dat men niet alleen Christelijk Tehuis voor Zee- staat in het streven het welzijn van de zeelieden aan de Westerkade man te dienen. ‘Ook moge onze opvatting over andere zaken verschillend zijn; doch Het aantal leden van de Zeemansbond groeit het doel waarnaar wij streven blijft hetzelfde gestaag. In 1896 heeft de bond al 2.530 leden, en daarom begroeten wij met warmte de van wie 1.371 zeevarend. Van de biljarten oprichting van den Zeemansbond.’ In het koffiekamers maken ’s winters dagelijks 30 à Zeemanshuis kan men de tussenpersonen 40 zeelui gebruik en er heerst een gezellige ech ter niet missen, omdat de doelstelling ver- drukte. Sommige leden vinden het jam mer der gaat dan de zeeman een tehuis te bezor- dat er geen gelegenheid bestaat bij de Zee- gen. Men probeert de zeeman ook weer zo mansbond een bed te huren. Als in augustus snel mogelijk een schip te bezorgen. De op- 1896 de bovenverdieping van Willems kade rich ting van de Zeemansbond is voor het 24 vrijkomt, wordt die als slaapruimte inge- Zeemanshuis dus reden te meer op de ingericht. Er kunnen negen zeelui overnachten. slagen weg door te gaan. De weduwe Petersen zorgt tegen een klein salaris voor voeding, logies en de aanschaf van slaapkamermeubilair. De kostgelden Zeemansrust mag ze houden. Vanwege de geringe ruimte kan alleen aan leden van de Zeemansbond Op 16 oktober 1894 nemen dezelfde Rot ter- onderdak worden verleend. De animo is zo damse notabelen die betrokken zijn bij het groot dat eind januari 1899 op de Westerkade Zeemanshuis aan de Westerhaven het initia- 5 een nieuw Christelijk Tehuis voor Zeelie- tief tot de oprichting van de vereniging Zee- den wordt geopend. De leiding komt in han- mansrust, die een zeemanskoffiehuis opent den van het echtpaar Joostema. Hoewel offi- aan de Terwenakker. Hoewel men eerst over- cieel een onderafdeling van de Zeemans- weegt het koffiehuis bij het Zeemans huis bond, is het Tehuis fi nancieel onafhankelijk. onder te brengen, ziet men daar uiteinde- De waterschout blijft intussen het Zee- lijk vanaf, ‘daar de zeeman die daar verblijft mans huis scherp in de gaten houden. Op 23 natuurlijk uit wenscht te gaan, de stand niet juni 1898 schrijft hij aan het bestuur dat hij gunstig genoemd kan worden en de direc- die morgen ‘ten half elf’ langs het Zee mans- teur niettegenstaande alle zijne goede eigen- huis is gekomen en toen tot zijn verwonde- schappen niet de man is voor eene dergelijke ring heeft gezien, dat het Britse consulaat in inrichting’. het Zeemanshuis de Rotterdamse huurbaas Naast de vele kroegen in de stad bestaan Pons inschakelt bij het aannemen van zee- er nu op twee plaatsen in de Rotterdamse ha- lui. Volgens Ortt is dat tegen de verordenin-

38 gen van de Britse regering en hij verlangt dat eigen ogen zien wat er waar is van de verha- het Zeemanshuis maatregelen neemt. Het len over de misbruiken in de wereld waarin bestuur besluit de brief niet te beantwoor- de zeeman verkeert in ‘den tijd tusschen den, omdat het een zaak betreft ‘die het wa- het afmonsteren en het zich weer opnieuw terschoutsambt niet regardeert’. verhuren op een schip’. Samen met een bevrien de zeeman begeeft hij zich in de krin- gen van zeelui, in Antwerpen, Amster dam en Het Zeemanshuis aan Rot ter dam. Hoewel het leven van de zeeman de Calandstraat aan wal zich afspeelt onder de ogen van de stedelingen, blijft het toch grotendeels onge- Vanaf 1902 is het Zeemanshuis gevestigd aan zien. De krantenfeuilletons van Brusse worde Calandstraat. Voor de meeste schepen was den later gebundeld en onder de titel Van afde haakse bocht van de Veerhaven naar de tot aanmonsteren als boek uitgegeven. Westerhaven namelijk moeilijk te nemen. Na zijn bezoeken aan Antwerpen en Am - Daarom wordt in 1902 de haven gedempt en sterdam bezoekt Brusse in Rotterdam de zee- in plaats daarvan de Calandstraat aangelegd. manskroegen in de uitgaansbuurt rond de In 1906 viert het Zeemanshuis zijn vijf- Zandstraat. De nacht brengt hij door in een tig jarig bestaan. Voorzitter Joan van Vollen- logement waar ook veel zeelui een slaap- hoven constateert dat met de stichting van plaats huren. Aan de ene kant grenst zijn het Zeemanshuis een juiste daad is verricht, bed aan een aanrecht ‘waar een tinnen bak omdat de zeelui er nog steeds komen, on- vuil water op stond en een wit steenen pot danks dat de zeilschepen inmiddels groten- zonder oor’ en aan de andere kant aan een deels zijn vervangen door stoomschepen. Op gootsteen ‘waaruit een vunze rioollucht 1 oktober, de datum waarop het Zee mans- walm de’. Als Brusse zijn bed inspecteert, huis daadwerkelijk zijn deuren voor zeelui durft hij niet te gaan liggen. ‘Een grijze de- opende, wordt Van Vollenhoven door de ken lag er in een prop opgegooid; daaronder koningin tot officier in de orde van Oranje- een stroozak met scheuren; ’t stroo stak door Nassau benoemd. Directeur Deddes wordt de gaten van ’t laken, dat de kleur van een benoemd tot ridder in dezelfde orde. De dweil had, dicht bespikkeld, en met bruin- zalen worden versierd en de gasten van het roode vlekjes. Zoo zag ook ’t verflenste slap- Zeemanshuis krijgen iets extra’s te eten en te ingezakte kussen eruit.’ drinken. Vanaf de opening in 1856 hebben Voor het contrast met het slaaphuis gaat 75.380 zeelui een slaapplaats in het Zee- Brusse ook naar het Zeemanshuis aan de manshuis gehuurd. Daaronder zijn er velen Wes terhaven. ‘Vóór het gebouw stonden de die er vaker kwamen. zeelui in groepen samen te rooken en te spu- gen, en elkaar de avonturen te vertellen van den nacht. We troffen er al dadelijk verschei- De journalist M.J. Brusse in den bekenden, die we den vorigen avond het Zeemanshuis in de inrichtingen van de Zandstraat hadden ontmoet in vaak zeer deplorabelen toe- In 1899 doet de Rotterdamse journalist M.J. stand, en wie van dat gezwier toch niets was (Rie) Brusse zich voor het maken van een aan te zien in hun rood gebrande gezichten, reportage voor de Nieuwe Rotterdamsche Cou- dan wat schrijnerigs in de oogen. En de ship- rant voor als zeeman aan wal. Hij wil met pingmasters en hun runners liepen, fier als

39 pen en Amsterdam. In het Rotterdamse Zee- manshuis lopen ze in en uit. De matrozen, stokers en stewards voelen zich volkomen af hankelijk, groeten hen eerbiedig, volgen hen op een afstand en vragen schuw om een schip. Wanneer ze door een shippingmaster nijdig wor den afgewezen, druipen ze als een hond af. Brusse neemt ook binnen een kijkje. ‘’t Was in de lange koffiekamer van ’t Zee- manshuis een gezellige volte van lui rondslen- terende stoere mannen, die sigaretten rolden, aandachtig hun pasgekochte dure pijpen wre ven, en dan maar weer terugdrentelden ‘Voor het gebouw stonden de zeelui in groepen bij naar den geweldigen platten bak waar de elkaar...’ Tekening van W. Wirtz, in: Van af- tot kommen koffie in klaar staan om maar weg aanmonsteren van M.J. Brusse, 7e druk 1911 (ri) te nemen. En bij elken stap stonden ze dan weer voor een ander, dien ze even onderzoe- hoofdofficieren tusschen troepen soldaten, kend aanzagen en meestal herkenden als een al maar af en aan, met geen ánder doel dan maat met wien ze vroeger gevaren hadden.’ om van de gage der zeelui een onevenredig Brusse valt vooral het verschil in uiterlijk groot deel af te houden bij ’t aanmonsteren, van de zeelui op. en tóch met gezichten alsof die kerels hun ‘Er liepen o.a. tip-top dandies rond, in heelemaal niets aangingen, of zij ’t brutaal nieuw-modische streepjespakjes, hooge boor- vonden dat dat volk daar op ’t trottoir waar den, opzichtige dassen, bruine schoenen, en zij langs moesten, en in ’t portaal van ’t Huis glan zend van gouden kettingen, ringen, den vrijen ingang belemmerden.’ doekspelden, overhemdknoopjes, fijne strooi- Brusse is verbaasd dat in Rotterdam niet en hoeden op naar den laatsten smaak, en wordt geprobeerd de zeelui tegen slaap- en een roos in ’t knoopsgat, — en dat waren toch huurbazen te beschermen, zoals in Ant wer- even goed maar gewone matrozen als de

M.J. Brusse bezoekt zoo oprecht goed meenen met de bij den koffieketel in ’t buffet, met in 1899 het gebouw van bewoners van de zee, wat uit te de wijze spreuken op de muren, de Zeemansbond rusten en nieuwen moed te schepen ’t blij-ernstig gezang bij een pen. Want ’t verblijf in een tehuis piano in een aangrenzende kamer, ‘In ’t heerlijk besef van weer als waar we nu uitkwamen, stemt daar bleef van die stemming niets schoon te zijn en weer schoone wanhopig, verstompt bij wie zwak over dan meelij met de menschen, kleeren aan te hebben, stapten is alle verschil tusschen goed en die langzaam vergroeid zijn in die wij naar ’t gebouw van den Zee- kwaad. Maar in die gezellige, zoo bedorven toestanden, en die nu, mansbond, om daar in ’t inge- echt huiselijk ingerichte conver- zèlf verstompt, ook maar daar in togen gezelschap van zedelijk satiezaal, met vriendelijk uitzicht trekken wie ze grijpen kunnen.’ sterke zeelui, hartelijk begroet op bloeiende boomen, met de door mannen en vrouwen die ’t opgewekt redeneerende vrouwen

40 slobberige mannen in hun opgesjorde trui, ‘In ’t onberispelijk heldere bed kon ik weel- een vettig jasje erover, een lakensche pet en derig rondwentelen zonder vrees voor grie- trijpen pantoffels. Er waren boys van een jaar zelige bevindingen van zoo velerlei aard als of veertien, in avonturen opbiedend zelfs te - ik de laatste nachten telkens weer had opge- gen de geroutineerdste negers, die in opzich- daan. En wanneer ik ’s morgens in ’t proper tige lichte costumes, liefst met wit vilten gewitte vertrekje wakker werd, kon ik lan- hoeden op hun zwart kroeshaar, met reus- gen tijd liggen te genieten van ’t heerlijk uit- achtige wandelstokken equilibreerend, en zicht over het kleurig bescheepte water heen de bronzen nekken gedrongen tusschen roo- op ’t prachtig geboomte van de Parklaan en de en blauwe puntboorden, alle Rotter dam- de buitens daarachter.’ sche meisjes dachten te veroveren, en dat in Brusse vraagt zich af, waarom de zeelui hun komisch gebroken Engelsch ook wel in de kost gaan bij slaapbazen die hen altijd vertellen wilden. afzetten en waar het allesbehalve schoon is, En hier en daar in een hoek zat bij een terwijl ze voor minder terecht kunnen in ta feltje een grijsaard te suffen, verdrietelijk het Zeemanshuis, waar ze het zoveel beter terugdenkend aan zijn eigen amoureuse hebben? Hij vermoedt dat een zeeman aan jeugd, en meestal ’t geheimzinnig verschiet van zijn weinige levensjaren maar wat rose kleurend door borrel op borrel. Want ’t is wel een droeve waarheid, maar van de oude zeelui zijn zeker verrewég de meesten dronk- aards.’ Brusse brengt in het Rotterdamse Zee- mans huis ook de nacht door. Hij is er zeer over te spreken. Nergens vindt hij het eten zo goed of gaat het er zo ordelijk toe als in Rotterdam. De tafels in de ruime eetzaal die uitzicht biedt op de Westerhaven zijn netjes gedekt, naast de borden ligt schoon bestek. De bedienden gaan kalm en vlug te werk en zien on middellijk wie er wat nodig heeft. De ‘In de eetzaal van het Zeemanshuis.’ Tekening schotels worden steeds opnieuw gevuld en van W. Wirtz, in: Van af- tot aanmonsteren alles is even smakelijk. Brusse krijgt die mid- van M.J. Brusse, 7e druk 1911 (ri) dag aardappelen, snijbonen, roastbeef en ge droog de appeltjes. Van alles zijn grote hoe- wal behoefte heeft aan een huiselijke omge- veelheden aanwezig, zodat er veel eten over- ving. Die huiselijkheid vindt hij wel in de blijft. Zodra zijn bierglas leeg is, wordt het kosthuizen, waar hij vaak in de familiekring weer gevuld. De ordelijke omgeving is ook wordt opgenomen. De ‘vader en moeder’ van invloed op de stemming van zijn tafel- behandelen hem gemoedelijk en geven hem genoten. Het is stil aan tafel en de mensen (weliswaar vaak slechte) raad. Die huiselijk- eten met veel minder onhebbelijke manie- heid vindt hij niet in het Zeemanshuis. Daar ren dan bijvoorbeeld in Antwerpen. is niemand die zich met hem bemoeit, nie- Ook over zijn slaapkamertje is Brusse te- mand die hem raad geeft. Hij krijgt te eten, vreden. kan er slapen en daarmee uit.

41 Folder van het Zeemanshuis aan de Calandstraat, begin 20ste eeuw (Collectie Gemeentearchief Rotterdam)

42 Gevolgen van Brusses artikelen ten te gaan, te tracteeren, zich te laten afzetten en als honden behandelen door de ship- Het Bestuur van het Zeemanshuis leest de pingmasters’. reportages van Brusse in de nrc ook. In september 1899 worden ze tijdens een vergadering besproken. In de slaap- en huurbazen- De zeevaartschool kwestie zal men een afwachtende houding aannemen, omdat de regering die ter hand Het adres van de Zeevaartschool verandert gaat nemen, maar aan de sfeer kan wel wat (door de demping van de haven) van Wester- worden gedaan. Direc teur Deddes ziet echter haven 11 in Calandstraat 24. Oud-leerling geen kans in de door Brusse geconstateerde Hen ry Drabbe herinnert zich de school goed: ongezelligheid verandering te brengen. Het ‘Ja, Calandstraat 24, een roestig hek tus- voorstel van het bestuur om een boots man schen twee steenen kolommen, een pleintje en zijn vrouw aan te nemen om zich gezellig voor het “stoomlokaal”, links om, naar den met de zeelieden te onderhouden wijst de ingang van den eigenlijken toegang tot de directeur af. Alles blijft dus bij het oude. Zeevaartschool en grenzende aan dien bui- In november 1911 schrijft Brusse in zijn tengang, links de eetzaal van het oude Zee- voorwoord bij de zevende druk van Van af- manshuis, rechts de plaats, waarop in het tot aanmonsteren dat hij met tevredenheid midden de oude voor-top, volledig ge tuigd, vaststelt dat zijn artikelen en het daarop vol- met een valnet onder de fokke-ra. […] In een gende boek niet zonder gevolgen zijn geble- moderne omgeving werden de lessen in de ven. In de groeiende wereldhaven Rotterdam Calandstraat nu niet bepaald gegeven; het zijn ‘althans de Hollandsche varensgezellen oude Zeemanshuis was niet, wat de lokalen bevrijd van de overmacht van de huurbazen, der Zeevaartschool betrof, met den tijd mede die hun zóó duur kwam te staan, en waaron- gegaan. Maar dat was dan ook het eenige wat der zij, vooral door ’t verbond met de slaap- niet up to date was.’ bazen, zóó veel ellende hadden uit moeten Ook M. Mellaart heeft herinneringen aan staan’. Na de publicatie van het boek ‘heb- de oude school: ben de reeders een centraal kantoor voor ‘Maar in mijn tijd waren we nog niet zoo het aanwerven van schepelingen opgericht, mooi behuisd en moest de rzc zich tevreden waar de bemanning voor de Nederlandsche stellen met een gedeelte van het Zeemanshuis schepen gehuurd wordt, zonder dat de zee- aan de Calandstraat, wel te midden van het lui meer behoeven te bedelen, op dranktoch- volle zeemansleven, maar toch ook weer di-

Zeevaartschool 1911 kracht reeds de geleerdheid naar onderwijs hadden opgegeven, het buiten voelen stralen. ijzeren hek door, gingen over het Ph. Schipper: Edoch, zoo gemakkelijk zou het bestrate gangetje en eindelijk met Vrolijk scheen de zon en overgoot daar niet gaan, daar deze periode een beklemd gevoel den hoofdin- de Calandstraat, waar de oude een werkelijke voorbereiding eiste. gang binnen; beleefd, doch met school als een baken in zee uit de Het sloeg half negen en onwennig een zekere reserve ontvangen huizenrij oprees en door zijn ruiten liepen een 20-tal jongens, welke door de over de gehele wereld kon men met weinig verbeeldings- zich reeds voor het voorbereidend bekende conciërge… Siep.

43 De instructiemast op de binnenplaats van de Zee vaart school in het Zeemanshuis aan de Caland straat (ri) rect niet verheffend voor de jongeren, die geopperd. De gemeente stelt die mogelijk- nog geen zout water geroken hadden en heid voor, maar het zou betekenen dat alle deden “alsof”. Toch is daar een generatie zee- banden met de shippingmasters zouden moe- vaarders ontstaan, die vooral in de oorlogs- ten worden doorgesneden en daar voelt het jaren toonde voor geen andere natie onder bestuur niets voor. De shippingmasters bij het te doen.’ Zeemanshuis gedragen zich netjes en de zee- Al vanaf 1906 wordt nagedacht over een man kan met behulp van deze contacten in nieuw, eigen gebouw voor de zeevaartschool. veel gevallen eerder terug naar zee. In 1910 is het duidelijk dat de school meer Directeur Deddes vertrekt op 1 juli 1914. ruimte nodig heeft, ruimte die het Zeemans- Hij is dan 32 jaar in die functie aan het Zee- huis niet kan bieden. Ook het Britse consu- manshuis verbonden geweest. Oud-zeekapi- laat vraagt doorlopend om extra ruimte. tein F. Bot volgt hem op. Bestuurslid Mees van het Zee mans huis De verhuizing van de zeevaartschool op vraagt zich af of de zeevaartschool en het 4 december 1916, van de Calandstraat naar Zeemanshuis niet samen een nieuw pand een nieuw schoolgebouw aan de Pieter de kunnen betrekken. Maar volgens de voorzit- Hooghweg, betekent een grote verandering ter is dat tegen de zin van de directeur van voor het Zeemanshuis. Sinds de school in de zeevaartschool. Wel moet men de moge- 1857 het Zeemanshuis betrok, is er veel ver- lijkheid van een nieuw gebouw voor het Zee- anderd en de ene na de andere verbouwing mans huis in gedachte blijven houden. Ook heeft plaatsgevonden. Toch moest de school een combinatie van het Zee mans huis met uiteindelijk uitzien naar een nieuw onder- een Arbeidsbeurs voor zeevarenden wordt komen. Voor het Zeemanshuis betekent dit

44 Freek van Leeuwen Matrozenliedje

God schiep het stromende water, Het water is uit god. Maar al wie de zee bevaren Die zeggen na jaren en jaren: Het leven op zee is rot.

God schiep de havenkroegen De kroegen zijn uit god. Maar zuipen is niet genoeg en Het loon van zó zwaar zwoegen Wordt niet licht opgepot.

En toen schiep god de hoeren De hoeren zijn uit god. Die aan elk venster loeren En lijf en ziel vervoeren Totdat je bent kapot.

En god aanzag zijn werken En sprak en zei; ’t is goed. En sindsdien moeten we varen Op gods oneindige baren. Dat zit ons in het bloed.

45 kalen. In de loop van 1917 worden de lokalen aan hen verhuurd. Ook wordt ruimte verhuurd aan twee shippingmasters. De Eerste Wereldoorlog brengt ﬁnanciële achteruitgang mee, die in het Tehuis voor Zeelieden aan de Veerhaven samenvalt met een ernstige ziekte van moeder Joostema. Op 1 april 1918 moet het Tehuis sluiten. Voor waterschout Ortt betekent dit dat hij een ander onderkomen voor zijn bureau moet zoeken. Hij neemt contact op met het Zee- manshuis in de Calandstraat en huurt daar Het nieuwe gebouw van de Zeevaartschool een ruimte. Het bestuur is er niet blij mee aan de Pieter de Hoochweg (ri) dat Ortt contact probeert te zoeken met de gasten van het Zeemanshuis en wil zijn in- dat de vrijgekomen ruimte op een andere vloed zo veel mogelijk tegengaan. wijze zal moeten worden gevuld. Niet alleen aan de Veerhaven is de ongun- stige invloed van de Eerste Wereldoorlog merk- De Eerste Wereldoorlog baar. De teruggang in de haven blijkt ook uit de resultaten van het Zeemanshuis aan de Op 1 mei 1903 verhuist het Christelijk Tehuis Calandstraat. In 1914 worden 2.354 gasten voor Zeelieden naar Veerhaven wz 5. Wegens opgenomen, maar in 1915 komen er nog ruimtegebrek wordt het later verplaatst maar 1.366. Evenals aan de Veerhaven bevin- naar Veerhaven wz 14 en begin 1906 volgt den zich daaronder veel vluchtelingen: 59 een verhuizing naar de nummers 17-18. Het Belgische en 93 Franse militairen. Het jaar pand bestaat uit een ofﬁcieren- en een zee- daarop zijn de resultaten wat beter, maar de liedenafdeling. In 1912 wordt het bovenhuis invloed van de oorlog is nog goed merkbaar. van nr. 16b bij het Tehuis getrokken. In 1916 overnachten er 1.716 zeelui en wor- Op 28 juli 1914 verklaart Oostenrijk (ge - den 1.427 p a r t i c u l i e r e n o p g e n o m e n : 638 F r a n - steund door Duitsland) Servië de oorlog en sen, 357 Belgen, 290 Russen en 142 Oost-In di- breekt de Eerste Wereldoorlog uit. Spoedig sche militairen. Het jaarverslag maakt apart worden meer landen bij de oorlog betrok- melding van nog een — opvallende — catego- ken. Nederland blijft neutraal, maar op 4 rie: 177 Kleurlingen (tegen 59 in 1915). au gus tus 1914 verklaart Duitsland België de In 1917 daalt het aantal zeelieden dat ge- oorlog. De maanden daarop is het extra druk bruik maakt van het Zeemanshuis tot 467, in Rotterdam door de komst van gevluchte maar het bezoek van particulieren stijgt. Mees- Belgen en repatriërende vreemdelingen. Ve- tal betreft het mensen die voor de oorlog op len van hen vinden tijdelijk onderdak in de de vlucht zijn. Het jaarverslag vermeldt expli- Rot terdamse zeemanshuizen. Bel gische scho- ciet ‘maar 6 Kleurlingen’. In 1918 is er een len, die in Rotterdam het onderwijs ver zor- kleine opleving: 588 zeelieden, maar ook: 432 gen voor de kinderen van Belgi sche vluchte- Franse, 270 Belgische, 101 Engelse en 37 Oost- lingen, tonen na het vertrek van de Zee vaart- Indische militairen. In 1919 is er op nieuw een school interesse in de vrijgekomen schoollo- stijging te zien tot 1.266 zeelieden, maar er

46 Veerhaven, omstreeks 1900 (Collectie Gemeentearchief Rotterdam)

47 Jan Jacob Slauerhoff Brieven op zee

Gelezen worden ze ontelbre malen, al was de inhoud haast vooruit geweten, van ’t zelfde levensstof in alle talen en op den duur tot op het woord versleten.

Toch weer ontvouwd, na ’t eenzaam avondeten, des nachts op wacht, te kooi en na ’t verhalen; voor hen die zoveel eenzaamheid verbeten is uit die letters leeftocht nog te halen.

Tussen lieve en liefhebbende steeds staat er van kroost, huis, dorp en eiland weer ’t alleen bij trouw, geboorte en dood gevarieerd relaas.

Na tal van reizen is het of een waas ’t bekende aan land omhult, men is alleen en hoort bij ’t schip en houdt het met het water.

48 komen bijvoorbeeld ook 85 Engelse militairen alleen voor huisvesting, niet voor voeding dus. Na de oorlog trekt het bezoekersaantal verder aan. In 1920 wordt onderdak verleend aan 1.940 zeelieden en in 1921 aan 1.672.

Ontwikkelingen tijdens het Interbellum

Het Tehuis aan de Veerhaven gaat op 23 juli 1919 weer open onder leiding van mejuffrouw De Koning. Het echtpaar Serlier volgt haar op en na hun vertrek komt het Tehuis onder leiding van jonkvrouw Minnie Ortt, de dochter van de waterschout, en mevrouw De Boer-Bokhorst. Als de laatste om gezond- heidsredenen haar werk moet opgeven, krijgt mejuffrouw Roest de leiding. Jonk- vrouw Ortt neemt de instuif voor haar reke- ning en wordt belast met de inspectie van de Mej. G.B.J. Valkenier, directrice van het Te hui zen van de Zeemansbond elders in het Christelijk Tehuis voor Zeelieden aan de land. In een propagandabrochure schrijft Veerhaven (Coll. Th. van Dijk-Cornet) zij loven de woorden over het karakter van het Christe lijk Tehuis voor Zeelieden: Mejuffrouw Roest wordt opgevolgd door het ‘Het Zeemanshuis is een veilige anker- echtpaar Jans en mejuffrouw G.B.J. Valke - plaats. Daar wordt gevonden de eigen taal, nier doet haar intrede. Zij en haar broer Jack de eigen couranten, de huiselijkheid van bij veroveren in korte tijd de harten van de zee- Moeder-thuis met de gewoonten van eigen varenden. Als jonkvrouw Ortt afscheid land. Daar worden gevonden Hollandsche neemt om zich uitsluitend te gaan toeleg- liederen en grappen; iemand, die de Hol- gen op de inspectie, betekent dat een ernstig landsche manieren begrijpt en aan wie(n) verlies voor het zeelieden werk. vertrouwen geschonken kan worden, die de zeelieden opzoekt als zij in den vreemde in Intussen is dominee Isaachsen van de Noorse het ziekenhuis liggen, die hun post (van zoo kerk opgevolgd door dominee Christie. Hem groot gewicht voor een zeeman) bewaart of wordt de huur van Boompjes 44 opgezegd en nazendt, die desgewenst hun geldzaken be- zijn opvolger Geelmuyden is in 1904 ge - hartigt, hen raad en bijstand geeft en gezel- dwongen een nieuw onderdak te vinden. Hij lige avonden met sprekers over allerlei on der- vindt dat op Boompjes 92. Het pand is eigen- werpen organiseert. Een huis, waar gezellige dom van het Scandinavisch tehuis voor zee- zeemanssfeer heerst van pijpjes tabak, dam- lieden, het Kristelig sjømandshjem, en voor men, schaken, domineren, biljarten, le zen, 600 gulden per jaar kan hij de tweede etage praten, piano spelen, waar gelegenheid is huren. Aan de voorzijde, met prachtig uit- tot herstellen van kleding.’ zicht over de rivier, wordt de leeskamer

49 Comité Voorbereiding Kerstfeest in het Tehuis voor Zeelieden, Veerhaven. Zittend, geheel rechts: jhr. S.B. Ortt, ca. 1925 (Coll. J.W. Blanken) ondergebracht. In 1910 verklaart de bouw- ding uit de Kerkenraad van de Neder lands politie het pand aan Boompjes 92 rijp voor Hervormde Gemeente van Amsterdam’, ko - de sloop. Dat is een jobstijding voor domi- men op 1 december 1926 in Den Haag de nee Jens Saxe, de opvolger van Geelmuyden. afgevaardigden bij elkaar van vrijwel alle Saxe wandelt met zijn kinderen graag in Het verenigingen die zich in Nederland inzetten Park aan de Westzeedijk. Hij droomt van een voor Nederlandse zeelieden en zeevissers. echte Noorse houten kerk in Het Park, waar Het voorstel luidt zich aaneen te sluiten en hij zijn eigen huis, een kerk met leeskamer op 28 januari 1927 leidt dat tot de op richting en een pastorie kan onderbrengen. Die kerk van een bond voor geestelijke en zedelijke komt er, geheel in Noorse stijl gebouwd (ter arbeid voor zeevarenden. De naam van de hoogte van de huidige tunneltraverse), en nieuwe bond wordt de Nederlandsche Zee- wordt op 26 juli 1914 ingewijd door bisschop mans centrale. De werk zaamheden beper- Erichsen van het Noorse Bergen. ken zich voornamelijk tot de oprichting van zeemanstehuizen op christelijke grondslag Op initiatief van dr. L.D. Terlaak Poot, secre- en het maken van propaganda voor dat doel. taris van de ‘Commissie voor Zeemans zen- Verschillende corporaties en kerkenraden

50 De bemanning van het Griekse s.s. Petrakis Nomikos, in het Tehuis voor Zeelieden aan de Veerhaven, 1936 (Coll. Th. van Dijk-Cornet) sluiten zich bij de Neder landsche Zeemans- bestuur verwacht dat de scheepvaart in deze centrale aan. Na besprekingen tussen jonk- naoorlogse periode zal opleven en het Zee- heer Ortt en dr. Terlaak Poot wordt op 27 mans huis in de toekomst de ruimte zelf no- januari 1930 besloten tot een fusie tussen dig zal hebben. Bovendien moet om de in- de Zeemansbond en de Nederlandsche Zee- richting gezellig en aantrekkelijk te maken mans c entrale. Op 17 juli is de fusie een feit. aan hogere eisen worden voldaan dan vóór De nieuwe organisatie zal heten: ‘De Neder- de oorlog. De verwachte opleving valt tegen land sche Zeemanscentrale, waarin voortge- en om de financiële toestand te verbeteren, zet de Zeemansbond (opgericht 1891)’. De kan op 1 december 1921 de kookschool van nieuwe organisatie neemt de bestaande zee- de Scheepvaart Vereniging Zuid (svz) zich in manshuizen over. Op 2 juli 1934 wordt de het Zeemanshuis vestigen. De kookschool Zee mansbond, waarin jonkheer Ortt vanaf zal voortaan de maaltijden voor de gasten en het begin een werkzaam aandeel had, offici- het personeel verzorgen. De vaste kokkin eel ontbonden. krijgt per 1 maart ontslag, de twee bedienden worden per 1 december al ontslagen. De regeling met de kookschool levert het Zee- Het Zeemanshuis aan de mans huis een flinke besparing op. Calandstraat Directeur Bot stopt wegens gezondheids- redenen op 1 augustus 1923 met zijn werk- Halverwege juli 1920 vertrekt de Belgische zaamheden. J.H. Commijs volgt hem op en, school uit het Zeemanshuis. De lokalen wor- anders dan in het verleden, krijgt ook de den niet opnieuw voor het geven van onder- vrouw van de directeur een aantal taken in wijs verhuurd, al is er wel interesse voor. Het het Zeemanshuis.

51 centrale verwarming en elektrisch licht. Een deel van de vroegere zeevaartschool wordt ingericht als kantoren en verhuurd aan de ﬁrma Van Nievelt Goudriaan & Co. Een deel van de oude eetzaal wordt afge- scheiden en op 1 oktober 1922 verhuurd aan de svz, de werkgeversorganisatie in de Rotter- damse haven. De geneesheer van de svz gaat er zijn keuringen en ziekencontroles ver- richten. Een jaar later is voor deze afdeling een ruimte beschikbaar in het kantoor van [Illu. 27][Illu. 28] [Illu. de Haven Arbeids Reserve aan de St. Jobsweg 29][Illu. 53] en verlaat de svz het Zeemanshuis weer. Mej. Valkenier in de ofﬁcierskamer van het Tehuis In 1923 loopt het bezoek aan het Zeemans- aan de Veerhaven (Coll. J.W. Blanken) huis, in vergelijking met het jaar ervóór, terug. Dat is toe te schrijven aan de malaise in In 1922 bezoeken 1.252 zeelieden het huis de scheepvaart. Deze heeft ook een nadelige aan de Calandstraat. Dankzij enkele welwil- invloed op het bezoek van schepelingen aan lende bijdragen, aangevuld met een gedeelte het Zeemanshuis. De Rotterdamsche Kook- van een het jaar daarvoor afgesloten hypo- en Vakschool voor koks voldoet goed. Dat theek, worden belangrijke verbeteringen in jaar wordt aan 24 leerlingen een vakdiploma het Zeemanshuis aangebracht; onder meer uitgereikt. In 1924 lijkt het bezoek enigszins

Instuif in het Tehuis voor Zeelieden aan de Veerhaven, 1935 (Collectie Gemeentearchief Rotterdam)

52 Veerhaven en het Tehuis voor Zeelieden, ca. 1930 (Collectie Gemeentearchief Rotterdam)

53 J.H. Leopold Matrozenliedje

Schepen liggen er; waarom zoo... het lieve water leed het zoo.

Vele zeilen zijn uitgehangen breede, sleepende. Huizengangen

stonden; zacht getreden nu schromelijk, want het was alles luw

vervuld: in de heldere streken van den witten hemel gekeken

wenschen te wezen, mijn zinnen dreven er in, in een zachten trek opgeheven.

Droomen bleef over: was het voor dezen al zoo, was dit het eerste wezen?

54 aan te trekken, met 1.583 zeelieden tegen later, omdat vanaf 1 o k to b e r o n ge ve e r 220 g u l - 1.184 in 1923. Daaronder bevinden zich 95 den per maand aan verwarmingskosten be- koks van de kookschool. Ook 1925 laat een taald zal moeten worden. Het personeel krijgt stijging zien, met 1.834 opgenomen zeelie- met ingang van 30 september ontslag aange- den. zegd. Op 1 oktober 1927 vertrekt het Engelse Tijdens de bestuursvergadering van 29 con sulaat uit het Zeemanshuis. Het is vrij- september 1931 verklaart directeur Commijs wel vanaf het begin in het huis gevestigd ge- dat de gasten op 1 oktober na het ontbijt zul- weest. len vertrekken. Het personeel van het Zee- In mei 1930 gaan in het bestuur van het manshuis zal in de loop van de dag het pand Zeemanshuis stemmen op de instelling op verlaten. Van de bestuursleden persoon lijk te heffen en een combinatie aan te gaan met ontvangt Commijs 900 gulden om onder het het Tehuis voor Christelijke Zeelieden aan personeel te verdelen, als kleine tegemoet- de Veerhaven. Directeur Commijs van het koming voor de eerste weken. Zeemanshuis denkt dat dit om verschillende Als eerste punt op de agenda van de be - redenen onuitvoerbaar is. De gasten van het stuursvergadering van 12 april 1932 staat: Zeemanshuis aan de Calandstraat zijn ge - ‘Verkoop van het huis Calandstraat’. Het be - wend aan een grote mate van vrijheid; aan stuurslid Goudriaan vraagt hoe de financi- de Veerhaven moet men op een bepaalde tijd ele positie zal zijn, wanneer het huis voor binnen zijn. Het eten is in de Calandstraat 90.000 gulden wordt verkocht. Het antwoord veel beter dan aan de Veerhaven, terwijl ook van penningmeester Jacob Mees komt er op niet alle bezoekers gediend zijn van de gods- neer dat die niet rooskleurig is. Bij verkoop dienstige leest waarop het Tehuis voor Zee- voor die prijs en na aflossing van de hypo- lieden is geschoeid. theek komt er 3.000 gulden in kas. Dat be- Bijna een jaar later uit voorzitter Willem drag moet worden verminderd met de hypo- Ruys zijn bezorgdheid over de toekomst van theekrente tot 30 april, waarna ongeveer het Zeemanshuis. Hij denkt dat het uit de 1.300 gulden overblijft. De schuld bij de firma tijd is, ‘te meer daar verscheidene nationali- Mees bedraagt ongeveer 11.887 gulden, ter- teiten tegenwoordig hun eigen Zeemanshuis wijl de spaarders onder de zeelui nog recht te Rotterdam hebben’. Bestuurslid Engel- hebben op ongeveer 9.153 gulden. In totaal brecht is bang dat als er in Rotterdam geen is er dan sprake van een tekort van ongeveer Zeemanshuis meer is, dat afbreuk doet aan 20.000 gulden, waar geen baten tegenover de reputatie van de haven. Later zal mis- staan. Penningmeester Mees is, als lid van de schien toch weer een Zeemanshuis moeten directie van de firma Mees, de meest belang- worden opgericht. In de vergadering van 15 hebbende en aan hem wordt de verkoop van mei 1931 stelt de voorzitter voor spoedig tot het Zeemanshuis met algemeen goedvinden sluiting over te gaan. Met algemene stem- gedelegeerd. Hij zal zich in verbinding stel- men valt het besluit het Zeemanshuis met len met de partijen die belangstelling heb- ingang van 30 september te sluiten en de ben getoond. Als hij niet met een van hen gemeente Rotterdam van dit voornemen in voor een bedrag van minstens 90.000 gulden kennis te stellen. Men kiest voor die datum (k.k) tot overeenstemming komt, zal hij het omdat het huis met het oog op de verhuurde pand op 30 april 1932 zelf voor dat bedrag lokaliteiten (onder andere aan de kook- kopen. Het pand gaat uiteindelijk over naar school) niet eerder dicht kan, maar ook niet Mees.

55 De Algemene Maatschappij Voor Jongeren (amvj) heeft onderdak gevonden in het voormalige Zeemanshuis, 1938 (Collectie Gemeentearchief Rotterdam)

56 Tijdens de buitengewone algemene ver- De Amsterdamsche Vereeniging voor Jonge- gadering van 21 juni 1932 komt de inboedel mannen (amvj), die het pand huurt, moet van het Zeemanshuis ter sprake. Die is oud het werk tijdelijk staken, om dat de onder- en zeer eenvoudig en algemeen is men van handelingen over een nieuw onderkomen, mening dat de verkoop ervan maar een zeer het Maashotel aan de Boom pjes, nog niet gering bedrag zal opbrengen. De voorzitter zijn afgerond. In het tegenwoordige gebouw stelt voor de inboedel van het huis aan de op de hoek van de Caland straat en de Zee- zorgen van Jacob Mees, de nieuwe eigenaar, man straat is — naast de oorspronkelijke steen te laten. Die gaat accoord, hij stelt zich voor met de naam van Prins Hendrik — een ge denk- dat een en ander bij eventuele verhuur van steen aangebracht met daarop de tekst: het pand nog van pas kan komen. Mees ver- ‘Gedenksteen Zeemanshuis. Afgebroken plicht zich echter een bord, waarop de na- 1938 om plaats te maken voor dit gebouw. men staan van de heren die vanaf de oprich- J.P.L. Hendriks. Arch. A.B.N. — H.L. Winkel- ting in het bestuur van het Zeemans huis zit- man. Bouwk.’ ting hebben gehad, aan te bieden aan het Oudheidkundig Museum. Hetzelfde zal hij doen met het beeld van zeeheld De Ruyter. Het Apostolaat ter Zee Voor het geval zich nog meer voorwerpen van oudheidkundige of historische waarde Voor het eerst in 1924 kan in Rotterdam ofﬁ- in het gebouw bevinden, zullen die dezelfde cieel worden gesproken van afzonderlijke weg gaan. zorg voor het welzijn van de katholieke zee- In oktober 1938 wordt het voormalige Zee- man. Die katholieke zorg vindt zijn oor- manshuis aan de Calandstraat afgebroken. sprong in de havenwijk Katendrecht. De

Gedenksteen in het appartementencomplex op de hoek Calandstraat/Zeemansstraat, dat verrees op de plaats van het Zeemanshuis (Collectie Gemeentearchief Rotterdam)

57 Het katholieke kerkje en het bovengelegen klooster aan Rechthuislaan 50, 1984 (Collectie Gemeente-archief Rotterdam)

katho lieke be woners van Katendrecht beho- een bierhandel, wordt met de hulp van boot- ren aan vankelijk tot de parochie van de kerk werkers van Katen drecht met veel enthousi- van Fran ciscus van Assisi aan het Afrikaander- asme geschikt gemaakt als kerk. De wonin- plein, die in 1913 is ingewijd. Na enige jaren gen boven de kerk worden ingericht voor hebben de katholieken op het schiereiland een kleine kloostergemeenschap, waar op 16 tussen Maas- en Rijnhaven behoefte aan een december 1921 vier broeders hun intrek ne- eigen kerk. Ongeveer tegelijkertijd vatten de men. Pater Ri chardus is de eerste rector. De pa ters kapucijnen het plan op zich in Rot- eerste mis aan de Rechthuislaan 50 wordt ge- terdam te vestigen. In Tuindorp Vreewijk en houden op 18 december 1921. Delfshaven kan dat (nog) niet, maar bij de Het doel van het werk van de broeders op kerk aan het Afrikaanderplein wordt in 1918 Katendrecht wordt als volgt omschreven: een pater van die orde aangesteld als assi- ‘Het zedelijk en godsdienstig heil te bevorde- stent. Samen met de pastoor maakt hij plan- ren der vele bootwerkers en zeelieden en ar- nen voor een klooster op Katendrecht. De bei ders, die langzamerhand meer en meer over ste van zijn orde en de bisschop van Haar- een prooi worden van ongeloof, zedenbe- lem gaan accoord. Aan de Rechthuislaan op derf en socialisme.’ De paters beginnen di- Katendrecht wordt een pand aange kocht dat rect met hun activiteiten. Ze verzamelen een als kerk en klooster dienst gaat doen. De groep sociaalvoelende mannen en vrou- begane grond, het voormalig pakhuis van wen om zich heen en gezamenlijk roepen ze

58 Anton Beuving Het zeemanshuis in ander vaarwater, 1984—2006 En altijd komen er schepen D OOR RIEN VROEGIND EWEIJ

En altijd komen er schepen En altijd komen er schepen Aan Katendrecht voorbij, Aan Katendrecht voorbij, Maar de schuit van blonde Arie, Maar de schuit van blonde Arie, Die is er nog steeds niet bij... Die is er nog steeds niet bij...

Mot ik een boodschap voor de heren, Vaak word ik ’s avonds aangeslagen, Smeer ik ’m naar het Willemsplein, Als ik zo aan de kade sta. Om daar met angst te informeren, Dan durft zo’n kerel mij te vragen, Wie er weer bijgekomen zijn. Of ik ’es met ’m dansen ga. Altijd weer schepen, vreemde prauwen; Bij zo iets jeuken dan mijn handen, Ik zie matrozen, blond en blij Maar als ’t een zeeman is, die vent, Daar met hun plunjezakken sjouwen, Dan vraag ik, hunk’rend van verlangen, Maar die ik zoek is er nooit bij... Of-ie m’n Arie heeft gekend...

’t Was op een dag in januari, En altijd komen er schepen In Rotterdam, op Katendrecht; aan Katendrecht voorbij, Toen heeft m’n knul, m’n blonde Arie maar de schuit van blonde Arie, Mij voor het laatst gedag gezegd. die is er nog steeds niet bij... Hij had gemonsterd op de Vrede Voor zeven weken uit en thuis, Nou is het zeven jaar geleden En nog kwam Arie niet naar huis...

59 enkele katholieke organisaties in het leven. Apostolaat ter Zee is een geestelijke vereni- Aan Brede Hilledijk 231 wordt het St. Fidelis- ging, een broederschap waarvan de hoofd- patro naat geopend. De voorzaal wordt ge- zetel in 1924 wordt gevestigd in de kerk van bruikt voor parochieavonden, de achterzaal de H. Margaretha Maria Alacoque aan Recht- is ingericht als bibliotheek. Spoedig zal men huislaan 50. Doel is het geestelijk welzijn van ook met het zeeliedenwerk beginnen. de zeelieden te bevorderen. Het belangrijk- Prostitutie is een bloeiende ‘bedrijfstak’ ste middel tot dat doel is, behalve een da- in de havenwijk Katendrecht en cafés zijn gelijks Onze Vader en een Wees Gegroet, het er legio. ‘Opoe Kieviets’ of ‘Miet van Woute’ schietgebed ‘Heilig Hart van Jezus ontferm U van café ‘Van Ouds de Gouden Leeuw’ in de over alle zeevarenden’. Tol huisstraat (waar zij in totaal zestig jaar De Rotterdamse (katholieke) krant De achter de bar stond) trekt zich het lot van Maas bode helpt bij het opzetten van Recht de zeelui aan. Zij ziet dat ze hun vaak zuur door zee, een weekblad voor katholieke zeelie- verdiende geld uitgeven aan drank en vrou- den, dat gratis op schepen wordt verspreid. wen. Voor Miet Kieviets is het reden de zee- In De Maas bode en De Tijd verschijnen artike- lui aan te sporen een christelijker leven te len om bij katholiek Nederland belangstel- leiden. Ook de kapucijner paters erkennen ling te wekken voor het lot van de zeeman. de noodzaak van een passende opvang voor In het eerste jaar na de ofﬁciële opening de op ‘de Kaap’ vertier zoekende katholieke van het Apostolaat ter Zee wordt een groep zeelieden. Pater Adrianus zet zich hiervoor scheeps bezoekers ge vormd. Het zijn vrijwil- in en na veel praten met personen uit het ligers die met een bootje de haven intrekken havenbedrijf, de vakbonden en de bisschop om propaganda te maken voor het Aposto- van Haarlem, volgt de goedkeuring voor zijn laat en zeelieden te helpen bij het nakomen plan. Op 27 februari 1924 wordt de ‘herder- van hun kerkelijke plichten. Daarnaast orga- lijke’ taak van Opoe Kieviets overgenomen niseren zij een zeemansclub in de voorzaal door pater Adrianus O.M.C., die door de bis- van het parochiegebouw aan Brede Hilledijk schop van Haarlem mgr. A.J. Callier wordt 231. belast met de leiding van ‘het Apostolaat ter Tijdens de crisistijd in het begin van de ja- Zee’, zoals het zeeliedenwerk gaat heten. Het ren dertig van de twintigste eeuw vertrekken

Scheepsbezoek van Jo de Jonge, juli 1947 naar de Mis te gaan als ze kun- ‘Goed, ik kom hoor.’ nen.’ ‘Weet u waar Sammy is? De fire- De pater en ik gingen naar de We zetten onze fietsen tegen de man stotteraar?’ Serula. Onderweg vertelde de muur. De pater ging naar de vol- ‘Die is aan wal.’ pater reeds van de bemanning: gende boot. ‘O, wilt U hem dan waarschuwen ‘Zes Katholie ken, Jo… twee ‘Doe je best.’ morgen op tijd klaar te staan.’ stokers, twee seamen 3rd engi- ‘All right.’ ‘Natuurlijk.’ neer en twee firemen, allen Een van de firemen stond, slechts Ik passeerde de kok, een dikke Katholiek! Denk er om, als ze in een bovenbroek gekleed, aan baggervette Chinees uit Liverpool moeten werken kunnen ze om dek. van een jaar of 16. Tegenover de half 7 in de Jan Kruijffstraat naar ‘Morgenvroeg kom ik U afhalen kombuis trof ik de stokers. De een de kerk. Ze zijn ook verplicht voor de Mis, om kwart voor 9.’ zat stil voor zich uit te staren en de

60 Interieur van de kerk aan Rechthuislaan 50, 1937 (Collectie Gemeentearchief Rotterdam) veel gezinnen uit Katendrecht. De openbare de Brede Hilledijk daarheen en het zeelieden- school aan de Tolhuisstraat komt leeg te staan. werk mag het oude patronaatsgebouw gaan De (katholieke) St. Felixschool heeft nog vol- gebruiken. De prostituees op Katen drecht doende leerlingen en verhuist naar de Tol- tonen veel belangstelling voor het zeemans- huisstraat, waardoor het oorspronke lijke on- werk. Als de paters merken dat de meisjes bij der komen, een houten schoolge bouw, vrij- het zeemanshuis gaan posten, besluiten ze komt. Vervolgens verhuist het pa tro naat van een ander onderkomen te zoeken.

ander vond ik na vijf minuten iedere Zondag zijn parochianen tussen een hoop rommel in het af, een leuke man. onderste bed, terwijl hij op zijn Toen kwam de pater mij weer buik lag te soezen. Goede be- ophalen. Na eerst tea gedronken schaafde jongens waren het, te hebben uit een witstenen vat hoffe lijk, en hoewel het stokers (duurde een half uurtje) namen waren, toch echte gentlemen. we afscheid. Brave mannen, Ze zouden morgen naar de Mis hoffelijke kerels… neen, alles is komen. De een vertelde van de niet slecht…Bij de Lekhaven stap- vorige week Zondag, toen hij ten we weer af. Niemand van het thuis was. De kapelaan was op zeemanshuis was daar nog huisbezoek geweest. Die ging geweest. Dan wij.

61 Gezicht op de Willemskade vanaf de Linker Veerdam (Katendrecht), eind 19e eeuw (Coll. Maritime Hotel)

62 Het Zeemanshuis Stella Maris

Aan Willemsplein 16 staat halverwege de ja - ren dertig van de twintigste eeuw een voor- ma lig woonhuis leeg, dat de laatste jaren in ge bruik is geweest als kantoorruimte. Onder andere jhr. Otto Reuchlin, een van de oprich- ters van de Holland-Amerika Lijn, heeft hier ge woond. Pater Antoon van Rixtel scj heeft het werk van pater Quiri nus bij het Aposto- laat ter Zee overgenomen en wil het pand aan het Willemsplein inrichten als het zeemanshuis Stella Maris. Pater Van Rixtel koopt het pand voor 20.000 gulden van me vrouw Reuchlin. Ze tekenen de koopakte op 2 september 1935 bij notaris Jan Koopman. Na een grote verbouwing om het pand ge - schikt te maken als Zeemanshuis, worden ka - pel en huis op zondag 10 november ’s middags om drie uur plechtig ingezegend door mgr. Van Heeswijk, de deken van Rotterdam. Daarna volgt de toewijding van het huis aan Pater Antoon van Rixtel (Collectie Gemeente- de Sterre der Zee, een korte samenkomst van archief Rotterdam) genodigden en de bezichtiging van het huis. De ofﬁciële opening door minister Gelissen drecht was in mei al gesloten, waarmee het van Handel, Nijverheid en Scheepvaart volgt zeemanswerk van Katendrecht verdween. op maandag 18 november 1935 om drie uur Pater Van Rixtel neemt het initiatief tot ’s middags. Het parochielokaal op Katen- Mariaverering in Rotterdam en laat in 1938

gericht en volgen de langzaam neger aan zijn vestje. Hij wilde net, Scheepsbezoek van Jo de dalende spullen zolang tot ze met getooid met een witte strohoed, Jonge, 14 augustus 1947 hun grote handen kunnen aanpak- aan wal gaan. ‘Katholiek?’ Norwalk Victory in de Lekhaven. ken en langzaam op de lorrie diri- ‘No Sir.’ Kwart over zes ’s avonds. De grote geren. Tegen de grote plecht han- ‘Wil je goed amusement morgen?’ kranen rollen knarsend zwaar over gen kabels en touwladders naar ‘Won’t be here, Sir!’ de rails: 4, 5 tegelijk zwaaien over beneden. Een ventje zit met een ‘Gaat het schip morgenavond weg?’ het hoge Victory schip. Ze komen grote kwast de wand te verven. ‘Guess so’, zegt de dikkerd op een terug over de kade met zware Ik vraag me af hoelang die ‘goede zakelijke manier, terwijl hij aan het ijzeren staven langzaam naar beurt’ wel duren zal. kleine waterfonteintje in de mess- beneden, een andere kraan met Hoe prachtig het schip ook ge - room zijn dorst staat te lessen. In een hele greep ijzeren tonnetjes. bouwd is, in de luxueuze hutten is de volgende hut staat iemand op Beneden staan de petten van de het overal rommel. het punt om weg te gaan, gekleed havenarbeiders naar de lucht ‘Good morning, Sir!’ trek ik een in een keurig pak en een dasje met

63 Willemskade, ca. 1900. In het ronde hoekpand aan het Willemsplein wordt in 1935 het r.k. Zeemanshuis Stella Maris gevestigd. (Collectie Gemeentearchief Rotterdam)

een replica van het Maastrichtse beeld Maria beeld. In de kroon is een motief verwerkt van Sterre der Zee naar Rotterdam komen, om het de Ster die boven de golven prijkt. een plaats te geven in het zeemanshuis. De De inscheping van het Mariabeeld in Maas- exacte kopie is vervaardigd in de ateliers van tricht vindt plaats op vrijdag 7 oktober 1938, Gerard Hack in Maastricht. Een inscriptie de feestdag van Onze Lieve Vrouwe van de in het voetstuk vermeldt wanneer en onder Rozenkrans. ’s Morgens om zeven uur ce le - welke omstandigheden hij gemaakt is: de breert mgr. Lemmens een pontiﬁcaal lof kronen en de leliescepter zijn van metaal met een predicatie door kapelaan Habets. en een door Brom uit Utrecht vervaardig de Daarna houdt de bisschop van Roermond zilveren kroon siert het Onze Lieve Vrouwe- in de ka pel van de Sterre der Zee een toe-

een halfnaakte pin-upgirl er op Nee, joh, Hij gaf je het leven om tegenover hem. Tezamen stonden gedrukt. het tot Zijn eer te gebruiken of er dus drie drinkglazen vol jenever ‘Seamensclub?’Nee, dat is niets dacht je soms voor jouw eer? En op tafel. voor hem. Hij had een ‘date with a wilde je het dan nog misbruiken? ‘Seamensclub!’ girlfriend!’ Bij de first engineer werd me een ‘O, neen, houd op, ik ben heiden! Verbeeld je, dat je hier met zo’n stoel aangeboden. Nee, joh, ik kan doen wat ik wil, das rondliep, dacht ik. Dat je met ‘Ga zitten? Whiskey! Nu vooruit! neem die uitnodiging maar mee je eigen fouten te koop loopt. Ja, Strong, Sir! Ik kan morgen niet, terug. Het is toch wel aardig van het is dit kwaad, wat je de das maar de volgende keer kom ik.’ je.’ omdoet, joh, juist zo’n vrouw, zo’n Bijna alle hutten waren gesloten. ‘Nee, Sir, houd dit maar als souve- overmoed. Wat kan me gebeuren? Boven trof ik nog de first mate. nir.’ Ik kan doen wat ik wil. De hele Een grote kruik Schiedam stond ‘Nee, heus niet.’ wereld is van mij! voor hem en twee wachtslui zaten ‘Good evening!’

64 spraak en zegent het beeld, in aanwezigheid Tijdens de tocht trekt het schip veel be- van het comité van uitgeleide, een afvaar- langstelling, het oefent grote aantrekkings- diging van de Federatie van het Apostolaat kracht uit op Mariavereerders. Niet alleen in ter Zee en geestelijke en wereldlijke autori- Limburgse plaatsen wordt hulde gebracht, teiten uit Maastricht. In een korte lichtpro- ook in het land van Maas en Waal brengt de cessie gaat het beeld naar het Julianakanaal, jeugd bloemenhulde en staan vaandelgroe- waar het blinkende jacht Lucretia al een dag pen opgesteld, als een eerbetoon aan het pas- ligt te wachten om het Mariabeeld naar serende Mariabeeld. In Dordrecht betoont Rotterdam te brengen. Door schijnwerpers de plaatselijke afdeling van De Graal eer aan belicht wordt het beeld op de voorplecht het beeld en daar gaat ook het federatiebe- van het jacht geplaatst. Met duizenden staan stuur van het Apostolaat ter Zee aan boord. de Maastrich tenaren op de oevers van het In Rotterdam kiest de Lucretia eerst een ka naal. Alle Maastrichtse verenigingen staan ligplaats aan de Oosterkade, bij het Maassta - met hun vaandels opgesteld. Bij de sluizen tion. Langzaam vaart zij daarna op naar de zingen diverse koren Marialiederen. Via het kade bij het Zeemanshuis. Op het Willems- Juliana kanaal en de gekanaliseerde Maas plein staan — van de rivier tot aan het Zee- gaat de tocht door het Maas-Waalkanaal naar manshuis — ongeveer 1.400 leden van katho- Nijme gen, waar het beeld zaterdagavond lieke jeugdorganisaties te wachten, meisjes tegen zeven uur aan komt. Zondagavond om zowel als jon gens, met honderden fakkels en zeven uur moet het jacht in Rotterdam arri- glanzen de lampions, vaandels en vlaggen. veren. Op het dak van het zeemanshuis wapperen

Luchtfoto van het Willemsplein en de Westerstraat, ca. 1930 (Coll. Stella Maris)

65 De havenaalmoezeniers Van Wezel, Van Rixtel en Ponsioen (Coll. Stella Maris) in het licht van schijnwerpers de vlaggen. Dui- enigingen staat opgesteld tussen de aanleg- zen den trotseren de ononderbroken re gen. plaats en het Zeemanshuis is al heel wat. De aankomst van de Sterre der Zee in Rot- Katholiek Rotterdam heeft zijn best gedaan. terdam draagt een heel ander karakter dan Om ze ven uur precies legt de Lucretia onder het vertrek uit Maastricht. In Rotterdam mag de tonen van een muziekensemble aan bij de overbrenging van het beeld naar het Zee- het Willems plein en een groot knapenzang- mans huis geen godsdienstig karakter heb- koor van de Broederschool zingt een Maria- ben. Processies zijn verboden in Rotter dam. lied. Even later dragen vier koopvaardijofﬁ- Dat een grote haag van katholieke jeugd ver- cieren onder trom geroffel het Mariabeeld hoog op hun schouders van boord, naar het Zee manshuis. Mgr. Huibers neemt het beeld van de Sterre der Zee persoonlijk in ontvangst. In vol or- naat gaat hij het beeld voor naar de kapel in het Zeemanshuis, die helemaal vol staat met mensen. Daar wordt het in een nis bo ven het altaar geplaatst, als middelpunt van een schil dering van het hemelgewelf boven de golven van de zee. Mgr. Huibers wijdt het Apo- stolaat ter Zee plechtig toe aan Maria Sterre der Zee. Een oorkonde in een loden koker, met daar op de namen van de weldoeners die de overbrengst mogelijk hebben gemaakt, Zeemansgraf op de katholieke begraafplaats wordt ingemetseld. in Crooswijk. (Coll. Stella Maris)

66 Zeemanshuis Maria Sterre der Zee, Willemsplein, ca. 1938 (Coll. Stella Maris)

67 Sterre der Zee (Coll. Stella Maris)

De Tweede Wereldoorlog De ruimte aan de Walenburgerweg blijkt al snel te klein en Stella Maris betrekt achter- Het bombardement van 14 mei 1940 verwoest eenvolgens panden aan Claes de Vrieselaan een groot deel van de Rotterdamse binnen- 64 en 41. Heemraadssingel 201 is het volgen - stad. Van het Zeemanshuis Stella Maris blijft de adres, op 23 juli 1945 plechtig ingezegend weinig meer over dan een ruïne. Het Maria- door de deken van Rotterdam. In Ne der land beeld wordt, vlak voor de vernietiging van teruggekeerde katholieke zeelieden kunnen het gebouw, ongeschonden naar buiten ge- er na de oorlog terecht voor allerlei zaken. In bracht. Om het werk te kunnen voortzetten, februari 1946 volgt de volgende verhuizing. wordt het Apostolaat ter Zee verplaatst naar Het pand aan Van Vollenhovenstraat 33 is de Walenburgerweg 11. De oorlogssituatie groter dan het vorige en ligt een stuk dichter dwingt de medewerkers allerlei nieuwe acti- bij de haven. De toeloop is groot en ook dit viteiten te ontwikkelen: gezinnen van zeelie- gebouw is al snel te klein. Een noodgebouw den bezoeken, via het Rode Kruis bemidde- (‘Nissenhut’) bij het pand wordt met kerst- len bij de correspondentie met geallieerde mis 1948 in gebruik genomen. zeelieden, pakketten voor krijgsgevangenen Het Christelijk Tehuis voor Zeelieden aan verzamelen en verzenden, en kinderen van de Veerhaven ligt in mei 1940 buiten het door zeelui uitzenden naar gastgezinnen buiten het bombardement en de daaropvolgende Rotterdam. vuurzee getroffen gebied. Dat betekent niet

68 Fragment Priesters in het veldgrijs, 1947

Fragment uit Priesters in het veld- Het eerste waar hij aan dacht was weg te komen? Na enige ogenblik- grijs (1947) van Hans Hermans. de kapel. Hij ging erheen, haalde ken beraad merkte hij op dat in De bijdrage van Jan Maas aan de de kelken en paramenten te voor- een loods tegenover het huis een redding van de Sterre der Zee blijft schijn en droeg alles wat hij maar handkar stond. De loods stond in onvermeld. kon dragen, de kandelaars, door brand en voor de ingang lagen drie een zeeman indertijd in koper onontplofte bommen. De priester ‘De tweede priester begaf zich uit gedreven, de dwalen van het echter dacht niet aan gevaar: aan de veilige verblijfplaats van zijn altaar, naar buiten, waar hij alles zulke situaties was men die mid- huis, dat buiten het brandende op het trottoir neerzette. Uit zijn dag in Rotterdam wel gewoon. Hij gebied lag, naar de binnenstad om eigen kamer haalde hij vervolgens haalde de handwagen uit de loods, te zien of hij iets kon redden uit de papieren die daar nog waren voorzichtig tussen de bommen een gebouw, dat hem als havenaal- achtergebleven en ook deze bracht doorlaverend. Hij legde het beeld moezenier zeer dierbaar was: het hij naar buiten. Het archief durfde van de Sterre der Zee erop; daar- zeemanshuis op het Willemsplein, hij niet meer te gaan halen, want naast al het andere en dekte het vlak aan de Maas, tegenover de het werd langzamerhand zó kritiek geheel met altaarkleden en kazui- brandende Statendam. Op de dat hij instortingen vreesde. Nog fels toe. En toen trok hij met zijn eerste oorlogsmorgen had hij onder éénmaal ging hij naar binnen. In de karretje de brandende stad door, een hevig vuurgevecht, schuifelend kapel, die reeds begon te branden, terug naar zijn eigen huis. van portiek tot portiek, het zee- stond hij voor het altaar. Daarbo- Een ogenblik stagneerde zijn door- manshuis nog weten te bereiken ven stond het levensgrote beeld tocht. Bij de tunnel onder de spoor- en zijn archief in de ketel van de van de Sterre der Zee. Dat beeld dijk stootte hij op een kolonne centrale verwarming geborgen, – getrouwe copie van het miracu- zwaar Duits oorlogsmateriaal, die waar het tenminste tegen het leuze beeld uit de Lieve Vrouwe- uit Rotterdam Zuid optrok naar gevaar van instorting beveiligd basiliek van Maastricht – vormde Den Haag. Tanks, pantserwagens lag. Daarna had het werk onder de trots van het zeemanshuis. [...] en kanonnen trokken in een ein- soldaten en burgers hem geheel Voor dit beeld stond de priester. Hij deloos lijkende rij voorbij aan de in beslag genomen. Fietsend door kon de gedachte niet verdragen, priester met zijn handkarretje. de brandende straten en over de dat het aan de vlammen ten prooi Toen opeens stak een der Duitse puinhopen heen ging hij nu weer zou vallen. Hij wierp zich met één Truppenführers een stopsignaal naar het gebouw, waar de ziel sprong bovenop het altaar, greep omhoog en brulde naar de achter van zijn werk lag, terug. Hij vond het beeld om het middel en lichtte hem komende pantserwagens: het nog intact. De hele omgeving het met een krampachtige samen- “Halt! Ein Schwerverletzter!” De stond in lichterlaaie en overal lek- trekking van al zijn kracht van zijn kolonne stond stil. Het zegevierend ten de vlammen eromheen. Doch voetstuk en droeg het naar buiten, optrekkende Duitse leger maakte het gebouw zelf brandde niet. De waar hij het tussen al de andere baan voor een priester met een deur stond open en binnen waren geredde voorwerpen op het trottoir handkarretje. Voor de zoete Lieve duidelijk de sporen van de oorlog neerzette. Vrouwe van de Zee!’ zichtbaar. Uit de ramen hadden Terugkeren in het zeemanshuis de Nederlandse militairen liggen was nu niet meer mogelijk. Het schieten. De vloer en de stoelen vuur had er zich aan alle kanten lagen vol lege patroonhulzen. meester van gemaakt. Doch hoe

69 J. H. Speenhoff Ode aan de blauwe zee

Blauwe zee van ver gekomen, Golven die zo loome droomen, Droomen van een eeuwig leven Droomen van een eeuwig zijn. Zacht zingt de zee Zangen van weemoed, Zacht zingt de zee, Zangen van wee. Zingt de haring mee. De haring is een visch Die zoo verfrissend is, Als men katterig is.

70 dat de oorlog de vijf volgende jaren aan het voor lange tijd in het Tehuis een gastvrij on- huis voorbijgaat. Op 23 februari 1943 bestaat derdak. Iedereen krijgt te eten en een slaap- het zeemanshuis vijftig jaar, maar van een plaats en mejuffrouw Valkenier en haar per- feestelijke herdenking is geen sprake. De lei- soneel omringen hen met alle mogelijke zor- ding laat het jubileum onopgemerkt voor- gen. Sommige ‘gasten’ stelen zowat alles wat bijgaan, om bij de bezetter zo min mogelijk in hun bereik komt: lepels, vorken, messen, op te vallen. Na de bevrijding ziet de Neder- lakens en allerlei andere zaken verdwijnen. land sche Zeemanscentrale geen aanleiding Voor mejuffrouw Valke nier en haar perso- het gouden jubileum alsnog te vieren. Er neel is dat zeer teleurstellend. Een zieke, die zijn zo veel zorgen, dat aan feestvieren niet enige tijd met zorg is verpleegd, pro beert na wordt gedacht. Wel wordt ter herinnering zijn genezing het huis te verlaten met een een gedenksteen in de hal aangebracht. wollen deken onder zijn kleren. Bij een ver- Mejuffrouw Valkenier, de directrice van schil van mening over wat van wie is — wat het Tehuis, krijgt tijdens de oorlog met grote nogal eens voorkomt — leveren de tijdelijke problemen te maken. Het tehuis is een waar bewoners in de grote eetzaal verwoede ge - toevluchtsoord voor dakloze gezinnen, zie- vech ten, waarbij het meubilair het zwaar ken en gewonden, hongerpatiënten en onder- moet ontgelden. Dikwijls moet de politie dui kers, joodse en verwaarloosde kinderen. eraan te pas komen. Vijf jaar lang is het Dat begint al meteen na het bombardement. Tehuis een evacuatietehuis en het is niet ver- Duizenden mensen ontvluchten de bran- wonderlijk dat het huis, hoewel het kort dende binnenstad en talrijke gezinnen uit voor de oorlog nog gerestaureerd is, inwen- de grauwste buurten van Rotterdam vinden dig is geruïneerd.

Ruïne van het Zeemanshuis Maria Sterre der Zee aan het Willemsplein. De foto is genomen in de richting van de Leuvehaven, mei 1940 (Coll. Stella Maris)

71 Jo de Jonge als scheepsbezoeker, 1949 (Coll. Stella Maris)

72 Havenaalmoezeniers met Maria Sterre der Zee, 1948 (Coll. Stella Maris)

Tijdens de laatste oorlogsjaren doet het verband aan repen gescheurd, maar het wel- Tehuis voor Zeelieden ook dienst als nood- zijn van de patiënten is mejuffrouw Valke nier ziekenhuis voor hongerpatiënten en worden meer waard dan beddengoed. Het Tehuis er honderden verwaarloosde kinderen met neemt liefderijk veel joodse kinderen op, sca biës en andere ziekten verzorgd en ver- van wie de ouders zijn ondergedoken of pleegd. Slachtoffers van bomaanvallen wor- wegge voerd, en tientallen onderduikers vinden binnengebracht en verbonden. Bijna alle den er een veilige schuilplaats. lakens van het Tehuis worden bij gebrek aan

Inwijding van een olietanker door pater P. Koevoets (Coll. Stella Maris)

73 Jef Last De wilde vaart

De wilde vaart, je kent ze toch de breedgebuikte schepen die heel de wijde wereldbol door zee, trekken hun strepen. Die, heden hier, en morgen daar, en dan weer voort naar ginder, steeds, zonder rust, hun reisweg gaan nu langzaam, dan gezwinder. Maar altijd, vol bevracht of leeg, met ballast in de ruimen, dragen ze mensen, net als jij, en hoe de zee mag schuimen, hoe stamp’ of slingeren mag het schip, hoe dreigen mogen rif of klip: de man aan ’t roer draait spaak voor spaak, rustig blijft stuurman aan zijn taak; de borden wast de jongen; de kok kookt in zijn klein kombuis; beneden vult het kolengruis de tremmer beide longen.

74 Heldhaftig is het gedrag van mejuffrouw Valkenier als de Duitsers een inval doen, terwijl binnen zes onderduikers verstopt zitten. De Duitsers dreigen dat mejuffrouw Val- kenier de dood zal vinden als er een onder- dui ker gevonden wordt. Hoewel ze het huis gron dig doorzoeken, ontdekken de Duitsers de goed verborgen mensen niet. Een Duitse wacht post voor de deur kan niet verhin- deren dat zij later in politie-uniformen en vrou wen kleren het huis verlaten. Bij een volgen de razzia worden snel briefjes met het woord ‘Diphterie’ op de deuren ge plakt. Voor deze zeer besmettelijke ziekte hebben Koningin Juliana bezoekt het zeemanshuis de Duitsers groot ontzag. Stella Maris in gezelschap van burgemeester Tijdens de hongerwinter is mejuffrouw G.E. van Walsum, 1956 (Coll. Stella Maris) Valkenier steun en toeverlaat van iedereen die bij haar aanklopt. Altijd speelt zij het klaar iets op tafel te brengen. Het zeemanswerk voor de capitulatie moet het Tehuis op bevel staat al die tijd niet stil. Regelmatig komen van de Duitsers binnen achtenveertig uur schipbreukelingen van getorpedeerde of op wor den ontruimd. Met tachtig uitgehonger- mijnen gelopen schepen voor onderdak en de patiënten verhuist men naar de Theresia- verzorging naar de Veerhaven. Enige weken stichting aan de ’s Gravendijkwal.

Het accordeonduo de Pico’s (Piet en Co van Amen) treden op voor de zeelieden van Stella Maris, maart 1946 (Coll. Lia Ooms)

75 Brochure van het zeemanshuis Stella Maris, 1957 (Coll. Lia Ooms)

76 Naoorlogse jaren logeren er weer gemiddeld 500 zeelieden per week. Als de bemanning van een of ander Na de bevrijding is het Zeemanshuis — na schip plotseling een slaapplaats nodig heeft, vijf jaar verzorging van zieken, gewonden en roept men geregeld de hulp in van mejuf- daklozen — totaal uitgewoond. Aan alles is frouw Valkenier. Dan worden in de kerkzaal gebrek. Voor de ramen hangen geen gordij- strozakken gelegd. In de tuin achter het ge- nen, op de vloeren liggen geen tapijten, het bouw verrijst een nieuw paviljoen om aan de servies bestaat alleen nog maar uit brokstuk- toegenomen vraag naar slaapgelegenheid te ken, de meubelen zijn wrak, de muren verve- kunnen voldoen. loos, het keukengerei gehavend, er zijn geen In 1948 neemt mejuffrouw Valkenier af - lakens, slopen en handdoeken en er is een scheid als directrice. Zij wordt opgevolgd tekort aan bedden en dekens. De Nederland- door haar broer. Er worden ook nieuwe acti- sche Zeemanscentrale vindt dat de zeeman viteiten ontwikkeld. Als voortzetting van eer- recht heeft op behoorlijke huisvesting en dere, kleinschalige initiatieven opent op 1 goede verzorging in een gezellige omgeving, maart 1947 de Bibliotheek voor Zeevaren- en spoedig worden plannen gemaakt de ach- den, die kisten met boeken aan de schepen terstand in te halen. Hulp komt gelukkig meegeeft. Men begint met 140 kisten en van vele kanten. 6.000 boe ken. Die aantallen zullen spectacu- Voor de oorlog bezochten gemiddeld lair groe ien. In maart 1948 gaat in het Tehuis 13.000 zeelieden per jaar het Tehuis. Daar on- op verzoek van de Nederlandse Reders Vereni- der wa ren zeer trouwe klanten die er al veer- ging een koksopleiding van start. In 1954 tig jaar kwamen. Ruim een jaar na de oorlog wordt aan de Veerhaven een groep van onge-

BLAAK OU 1. Stella Maris 1935-1940 D ET E H HARINGVLI AV 2. - Stella Maris 1953-1978 EN

- Zeemanshuis Rotterdam W IJN H AVEN 1978-heden T ES - Maritime Hotel V N SE VE LAND VAN HOBOKEN M A

2000-heden A N

IED

H VE SC

HA SCHEEP MAKERSH

boompjes

LEUVE

w estzeedijk AVEN ZALMH

1. NOORDEREILAND 2. Maritime Hotel

veerkade e d N a VE FEIJENOORD

VEERHAVE k Stella Maris s m K ONINGSHA EN l e AV i l W ESTERH w

N S Zeemanshuis A ENTREPÔTHAVEN 1856–1931 Christelijk Tehuis voor A Zeelieden 1901–1978 d e M r k a s t e w e E S BINNENH W POORWEGH U I E N AV EN E AV D EN

EN AV

RIJNH LIN

LocatiesEERSTE van deKERV belangrijkste zeemanshuizen op een kaart uit ca. 1900 KATENDRECHTSE VEN

HA EERH

A V

EN 77 veer 25 jongens van de matrozenopleiding in 1954 het nieuwe zeemanshuis op Willems- van de Holland-Amerika Lijn ondergebracht. kade 13, dat dan alleen nog kamers aan de Het Apostolaat ter Zee wil na de oorlog rivierzijde heeft. Op 28 mei 1959 wordt de Jan Jacob Slauerhoff weer in een eigen gebouw op eigen benen eerste paal geslagen voor een noodzakelijke staan. De ruimte aan de Van Vollen hoven- uitbreiding. Het jaar daarop opent wethou- Zeekoorts straat is ontoereikend voor het vele werk. In der G.Z. de Vos de nieuwbouw, waardoor ook de eerste zes maanden van 1950 bezoeken aan de achterkant aan de Westerstraat ka- ruim 40.000 zeelieden het huis. De vier ha- mers komen. venaalmoezeniers krijgen bij hun werk assi- stentie van ongeveer 120 dames en heren die al hun vrije tijd in het zeeliedenwerk steken. Eén Zeemanshuis? In augustus 1950 worden de schetsontwer- pen van het nieuwe gebouw van de architec- In 1972 worden plannen gemaakt voor de ten A. Buys en H. Nefkens goedgekeurd. Na bouw van een nieuw, moderner Tehuis voor de nodige voorbereidingen laat wethouder Zeelieden, maar door allerlei omstandighe- A. Hogeweg van Sociale Zaken en Volksge- den komen die plannen voorlopig niet van zondheid en voorzitter van de stichting ‘Zee- de grond. 1982 is een belangrijk jaar in de mans Wel varen Rotterdam’ op 30 juli 1952 geschiedenis van het Tehuis en Stella Maris. aan de Wil lemskade ‘het heiblok voor de eer- Dan wordt gerealiseerd waarover al van af 1979 ste maal [...] vallen’, zoals de uitnodiging ver- wordt gesproken en vergaderd: de tot stand- meldt. Op 27 oktober 1953 zegent de deken koming van één zeemanshuis in Rot ter dam. van Rotterdam het nieuwe gebouw in. Burge- Wil men dat opvang en verzorging van zee- meester Van Walsum en zijn vrouw openen varenden in de Rotterdamse haven aan de

Jongens van de matrozenschool van de Holland-Amerika Lijn in het Tehuis voor Zeelieden, 1960

78 Jan Jacob Slauerhoff Zeekoorts

Ik moet weer op zee gaan, een goed schip en in ’t verschiet een ster om op aan te sturen, anders verlang ik niet. Het rukken van ’t wiel, ’t gekraak van ’t hout, het zeil er tegen, als de dag aanbreekt over grauwe zee, door een mist van regen.

Want de roep van de rollende branding, brekende op de kust, dreunt diep in het land in mijn oren en laat mij nergens rust. ’t Is stil hier, ’k verlang een stormdag, met witte jagende wolken en hoogopspattend schuim en meeuwen om kronklende kolken.

Ik ben een gedoemde zwerver, waar moet ik anders heen? Maar gelaten door de wind gaan, weg uit de stad van steen. Geen vrouw, geen haard verwacht mij. Ik blijf ook liever zonder. ’k Heb genoeg aan een pijp op wacht, en ’n glas in ’t vooronder.

79 Slaapkamer in het Tehuis voor Zeelieden (Coll. J.W. Blanken)

80 Eetzaal in het Tehuis voor Zeelieden (Coll. J.W. Blanken) eisen van de tijd blijven voldoen, dan is mo- ven. De verbouwing begint in 1983 en is op dernisatie van beide zeemanshuizen hoog- 12 juli 1984 gereed, waarna het vernieuwde nodig. Een werkgroep gaat de mogelijk he- huis aan de Willemskade in gebruik wordt den onderzoeken en besluit tot de bouw van genomen. Het pand aan de Veerhaven wordt één modern zeemanshuis in Rot terdam. Die verkocht. De Nederlandsche Zeemans cen trale keuze is het ge volg van de ontwikkelingen in zegt tach tig procent van de netto opbrengst de scheepvaart, met inkrimping van de be- van de verkoop toe aan de stichting Zeemans- manningen en verplaatsing van havenfacili- teiten naar haventerreinen in het westen. In 1980 wordt de nieuwe Stichting Zee manshuis Rotterdam opgericht, waarin de besturen van beide zeemanshuizen zijn vertegenwoordigd. In 1981 s t e l l e n ‘ Z e e m a n s wel zijn Ne- der land’ en de gemeente Rot ter dam, de beide subsidiegevers, zich garant voor de bouw- kosten en de exploitatie. Daarna wor den de plannen verder uitgewerkt. Het ge bouw van Stella Maris aan de Willemskade zal worden verbouwd en het Tehuis aan de Veerha ven zal worden verkocht. Op 31 maart 1982 neemt de nieuwe stichting het pand aan de Wil lemskade en de exploitatie over. Eind Zeelui in het Tehuis voor Zeelieden aan de december 1982 wordt Stella Maris tijdelijk Veerhaven (Coll. J.W. Blanken) ondergebracht in het gebouw aan de Veerha-

81 Jan Prins De schuiten hebben den dag volbracht

De schuiten hebben den dag volbracht. Zij drijven terug naar de goede haven. Achter de kim ligt de zon begraven Onder den troost van roode pracht.

Wind is er haast niet, maar de sterke vloed Draagt ze vriendelijk, alle gelijk, naar binnen, Den wijden, veiligen mond tegemoet, Waar de hoofden hun wachtende omarming beginnen.

Zoo glijden zij voor de avondlucht, De hooge, slapende zeilen geheven.

Het lijkt een betooverde vogelvlucht, In laatsten, droomenden wiekslag gebleven.

Dan komt een enkele windezucht.

De doode wimpels rimpelen even.

82 huis Rotterdam. Alle bestaande geestelijke Op 30 juni 1988 wordt het oude pand aan en so ciale activiteiten worden vanuit het de Veerhaven ofﬁcieel overgedragen aan de nieuwe Zeemanshuis Rotterdam aan de Wil- nieuwe eigenaar, die het voormalige Te huis lems ka de voortgezet. De gedenksteen uit de voor Zeelieden spoedig laat slopen. Het nieu- hal van het Tehuis, ter herinnering aan het we gebouw op die plek lijkt uiterlijk sterk op vijftigjarig bestaan, krijgt een plaats in het het oude Christelijk Tehuis voor Zeelieden trappenhuis van het pand aan de Willems- en huisvest een advocatenkantoor. kade.

83 Ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de Nederlandsche Zeemanscentrale in 1943, werd in de hal van het Tehuis voor Zeelieden aan de Veerhaven een plaquette aangebracht. Deze verhuisde mee naar de Willemskade en hangt daar in het trappenhuis. Het zeemanshuis in ander vaarwater, 1984—2006

D OOR RIEN VROEGIND EWEIJ

De Nederlandsche Zeemanscentrale ren, als de Nederlandse koopvaardij vrijwel ge heel stil komt te liggen, betekent de nzc Op 23 februari 1993 viert de Nederlandsche veel voor de zeevarenden en hun families. Zeemanscentrale (nzc) zijn honderdjarig jubileum. Zijn voorganger, de Zeemansbond, In het gedenkboekje dat ter gelegenheid wordt in 1893 in Rotterdam opgericht, als van het jubileum verschijnt, wordt in vogel- ‘een vereniging op christelijken grondslag vlucht de geschiedenis van de Zeemans - met als doel de Verhefﬁng van den Neder- centrale geschetst. In dankbare herinnering landschen Zeemansstand’. Onder verhefﬁng staat men stil bij de bestuurders van de wordt verstaan ‘de geschiktheid voor het vak, eerste jaren en de vele vaste medewerkers foto E geestesontwikkeling en verbetering van de en vrijwil ligers die in diverse commissies en maatschappelijke positie van de zeeman’. zeemans huizen aan de ontwikkeling van het De Zeemansbond dringt er bij de overheid zeemanswelzijnswerk hebben bijgedra gen. en het bedrijfsleven in de scheepvaart op Temidden van beschrijvingen van be - aan de vaak erbarmelijke arbeids- en levens- stuur lijke en praktische problemen waar- omstandigheden van zeevarenden en hun voor de nzc zich geplaatst zag, staat het ver- achterban te verbeteren. In Amsterdam, Rot- haal van een anonieme Amerikaanse soldaat ter dam, Harlingen en Delfzijl worden zee- die verslag doet van het wonder waarvan hij mans huizen geopend en daarna ook in tal getui ge is aan boord van een troepenschip van buitenlandse havensteden. Samenwer- dat hem naar Europa brengt: king met de vakbonden leidt tot een verbe - ‘In vredestijd zou de Dorcester al geen ple- tering van de sociale en maatschappelijke zierboot zijn geweest, en in oorlogstijd was positie van de Nederlandse zeeman. het nog veel meer behelpen, nu het schip In 1927 verenigen bijna alle instanties die tjokvol zat met zeezieke soldaten en muni- voor de Nederlandse zeelieden en zeevissers tie. We hadden vier geestelijken aan boord. werken zich in de Nederlandsche Zeemans- Wat godsdienst aangaat, zat er onder de sol- centrale. Drie jaar later komt een fusie met daten van alles, en de geestelijken verschil- de Zeemansbond tot stand. De bundeling den net zo: twee zijn protestants, één Rooms van krachten leidt tot een sterke, door vele en één Joods. Beste kerels die alles deden om leden gesteunde vereniging die een vinger de moed er bij ons in te houden.’ aan de pols houdt wat betreft het wel en wee Als het schip onverwacht door een vij an- van zeevarenden. In het bijzonder in de cri- delijke torpedo wordt getroffen, zijn het de sistijd van de jaren dertig en in de oorlogsja- vier geestelijken die de reddingsvesten uitde-

85 len. ‘Toen de kast leeg was, stond ik met drie kameraden zonder gordel. Het schip zonk snel en zou over enkele minuten ondergaan. Toen gebeurde er een wonder. Als op com- man do deed ieder van de geestelijken zijn eigen reddingsgordel af en hield ze ons voor. Wij gingen achteruit. “Nee meneer,” stamel - den wij. “Dat doen wij niet.” “Pak aan,” her- haal den ze. Ik deed de gordel om en sprong, ging on der maar de gordel trok me op. Ik draaide me om, om naar het schip te kijken. Op het verlaten dek, waar de golven al overheen sloe- gen, stonden onze vier geestelijken arm in arm en met gebogen hoofd. Duidelijk hoor - de ik hen zingen, maar verstond de woorden niet. Toen ging er een siddering door het schip, eer het in de golven verdween en de golven de vier mannen verzwolgen. Als ik droom, zie ik hen vaak staan, zoals ik ze voor ’t laatst zag. Dat is de grootste hel den daad, Huwelijk in het Zeemanshuis. Op 27 december die ik heb meegemaakt.’ 1967 trad de Rotterdamse Tonia Carati, vrijwilligster bij Stella Maris en verpleegster Voor de vele geestelijken, paters en predikan - in het Havenziekenhuis, in het huwelijk met ten die zich in de loop der jaren met het zeeman Romano Gonsalves uit Goa. (coll. geestelijk welzijn van de zeevarenden bezig- familie Consalves, Toronto, Canada) houden, is — gelukkig — een minder held- haftige rol weggelegd. Maar er is op zee en te hui zen gevestigd, met elk hun eigen netwerk land altijd veel en goed werk verricht. Net als van medewerkers en vrijwilligers: het christe- voor de soldaten op het Amerikaanse troe - lijke Tehuis voor Zeelieden aan de Veerhaven penschip, zijn er ook voor Nederlandse zee- en het katho lieke Zeemanshuis Stella Maris lieden verschillende instanties waar ze zich, van het Apostolaat ter Zee aan de Willems- naar gelang hun religieuze over tui ging, bij kade. kunnen aansluiten en die hun geestelijke nood kunnen lenigen. In de praktijk komt het erop neer dat zich Veranderingen in de zeevaart twee godsdienstige stromingen in het zeemans welzijnswerk manifesteren, ener zijds Na de Tweede Wereldoorlog verandert de ma - de christelijke (protestantse) richting en de ritieme wereld in snel tempo. De overheid verscheidene denominaties die in de Zee- neemt steeds meer verantwoordelijkheid mans centrale zijn vertegenwoordigd; ander- voor de opvang van Nederlandse en buiten- zijds het katholieke zeemanswerk, dat onder landse zeevarenden. De macht en de daad- de verantwoordelijkheid van een bisdom valt. kracht van de vakbonden neemt toe, so cia le In Rotterdam zijn derhalve twee zee mans- voorzieningen en voorwaarden wor den wette -

86 Jan Jacob Slauerhoff De oude zeeman

Moe is de machtige zee, moe ook de zwervende wind. En ik dan? Een oude man en toch ook hulploos kind. Ik wou dat ik lag op ’t verlaten strand, waar alleen een meeuw mij nog vindt.

Aan wal wou geen van mij weten. Ik werd vroeg oud, varend, getaand door de zon, gebeten door ’t zout. Ik wou nu liever zinken, gelaten neer op ’t zand, onder de lome deining van ’t diepste waterwoud. Adrie van Druningen, hoofd administratie (Willemskade) De golven gaan stuivend open. Zie, lang, zacht wuivend haar, en witte armen reiken: zij zullen mij dragen waar mijn leven wordt gelukkig en eindlijk luchter, want daar drijven ook de wrakken, gezonken lek en zwaar.

[foto 20 R]

87 lijk gere geld en in bindende arbeidscontrac- wachten tot het gelost of geladen kon wor- ten vastge legd. den — wat ofﬁcieren en bemanning de gele- Nieuwe technieken vereisen meer en be - genheid gaf aan wal ontspanning te zoeken tere scholing. De eerste Gemeentelijke Zee- — tegenwoordig wordt een schip veelal op de vaartschool in Rotterdam is onder leiding dag van aankomst al gelost en geladen en van de Stadsmathematicus (een functie die vaart het de volgende dag uit naar een nieu we nog stamt uit de tijd van de Verenigde Oost- bestemming. De werk zaamheden in de ha- Indische Compagnie) in 1833 begonnen als vens die traditioneel vlakbij of zelfs mid den een klasje met enkele tientallen leerlingen. in een stad lagen, zijn verplaatst naar nieuw Vele opleidingsinstituten hebben in de loop aangelegde havens in de uitgestrekte en onder jaren talloze zeelieden opgeleid. Zij zul- her bergzame indu striegebieden ver buiten len uiteindelijk worden verenigd in het hui- de stads grenzen. dige Scheepvaart en Transport College, waar De luchtvaart is een geduchte concurrent jaarlijks 3.500 studenten uit binnen- en bui- van de scheepvaart geworden. Overigens tenland een van de vele studies volgen. Zee- wordt aan de Rotterdamse Zeevaartschool vaart is er slechts één van de studierichtin- aan de Pieter de Hoochweg al tijdens de gen. De zee- en binnenvaart wordt niet lan- crisis van de jaren dertig een vliegcursus ger als een op zichzelf staande bedrijftak ge- van de Nationale Luchtvaartschool gegeven zien, maar is onderdeel van een groter, logis- om stuurlui om te scholen tot piloot. Een tiek netwerk. diploma van een zeevaartschool bood toen De bouw van grotere en snellere schepen, nog geen garantie voor een baan aan boord. en de ontwikkeling van geavanceerde laad- Na de Tweede Wereldoorlog, als de wereld- en losmethodes en elektronische commu ni- zeeën weer vrij zijn van militaire dreiging catiemiddelen maken het verblijf van de en gevaar, trekt de scheepvaart enorm aan. zeelieden in een haven steeds korter. Lag een De Nederlandse scheepsbouw voorziet in de schip voordien een paar weken op de rede te behoefte aan nieuwe, steeds grotere en tech- nisch meer geavanceerde schepen. In alle windstreken van de haven stad Rotterdam is de bedrijvigheid op de scheepswerven te horen en te zien. De aankomst of het vertrek van een zeekasteel dat de huizen langs de Nieuwe Maas ver duistert, is voor de Rotter- dammers een feestelijke belevenis. Nog in 1958 loopt het grootste passagiers- schip dat ooit in Nederland is gebouwd, de ss Rotterdam, bij de Rotterdamse Droogdok Maat schappij op de Heijplaat van de helling. Tien duizenden mensen lopen uit om de te- waterlating bij te wonen. Als het nieuwe vlag- Legitimatiebewijs van het Apostolatus Maris. genschip van de Holland-Amerika Lijn een Zeemansvrouw Tine van Twuijver-van de Ruit jaar later zijn eerste proefvaart maakt, vol- was verpleegster in het St. Fransiscus Zieken- gen evenzoveel belangstellenden op de ﬁets huis en vrijwilligster bij het zeemanshuis. of de brommer het schip, over de dijk langs (coll. familie van Twuijver, Appingedam) de Nieuwe Waterweg naar Hoek van Hol land.

88 Een boekenkist wordt aan boord gebracht. De ‘Stichting Bibliotheek voor Zeevarenden’ werd op 1 maart 1947 in Rotterdam opgericht. (szr)

89 Veel Rotterdammers vinden werk in de worden, maar het ruwe, half verdier lijkte scheepsbouw, op de vaart en in de havens. wezen moest blijven dat hij was. En er komt om zo te zeggen veel ‘volk van Als hij niet in grote eenzaamheid over buiten’ over de vloer van de havenstad. Maar de wereldzeeën zwerft, is hij van oudsher te het zal niet lang meer duren tot het afscheid vinden in de red light districts van de haven- nemen aan de kade, het zwaaien met zak- steden, waar hij zijn zuur verdiende geld doek jes naar vrienden en verwanten die zich opmaakt aan drank en vrouwen. Want zijn hebben ingescheept voor de emigratie naar devies is: in iedere stad een andere schat. Canada, Australië of Nieuw-Zeeland, tot het Zonder geld in een vreemde stad is hij weer- verleden behoort . loos en als hij zijn roes heeft uitgeslapen, Door de geweldige vlucht die de lucht- staat hij weer op zijn post. vaart in het internationale verkeer in het Het gezegde wil dat de ‘schat’ in wier ar- begin van de jaren zestig neemt, worden de men hij kortstondig troost heeft ge vonden, lijndiensten voor passagiers die de ver bin- het oudste beroep van de wereld uitoefent. ding tussen de continenten onder hou den, Maar misschien is het beroep van zeeman opgeheven en verdwijnen de zee kaste len die nog wel ouder. Talloos zijn de verhalen over niet zelden de trots van een havenstad waren, de romantiek van het zee mans leven. De uit het stadsbeeld. En daarmee ook de passa- oudste geschriften van de mens heid ge- gierende zeeman. tuigen van heldendaden, zee slagen en ont- dek kingsreizen. Talloos ook zijn de zeemans- graven (waarop ‘geen rode rozen en geen Ruwe bolster, blanke pit houten kruis staat’) van degenen die de zee genomen heeft, in de bloedige strijd van een ‘What shall we do with the drunken sailor’, zong zeeslag of door uitputting en ziektes als de de Antwerpse hippie en cafézanger Ferre Grig- eeuwenlang gevreesde scheur buik, dat vele nard. Met zijn versie van dit middeleeuwse slachtoffers eiste. shantylied scoort hij in de jaren zestig van De zeeman komt er bij zijn eerste reis de vorige eeuw een hit die in de kroegen van snel achter dat het leven aan boord strikt de havensteden tot meezingen uitnodigt. hiërarchisch en streng gedisciplineerd is, Wat te doen met een dronken zeeman? In maar hij verkiest het vrije leven boven een het lied zelf worden vele oplossingen geboden, leven aan de wal, dat hem het uitzicht op waarvan ‘put him in bed with the captain’s dau- een verre horizon belemmert. Het varen zit ghter’ wel de sympathiekste is, al zal de doch- hem zogezegd in het bloed en de zee, ‘de zee, ter van de kapitein daar anders over den ken. de zee klotst voort in eindeloze deining, de Deze klassieker, die bij elk shantykoor nog zee waarin mijn ziel zichzelf weerspiegeld steeds op het programma staat, bevestigt het ziet’, zoals de dichter Willem Kloos schreef. algemene beeld dat de burger van de zeeman heeft: een ruige zeebonk, aan wie ter vergoe- lijking van zijn onaangepaste gedrag de Troost spreekwoordelijke blanke pit wordt toege- dicht. In de tijd van de zeilvaart koes terden De werkelijkheid van het zeemansleven was de reders dit beeld ook al: zij vonden dat de en is uiteraard anders dan de romantische zeeman — althans de matroos — om een goed voorstelling die de literatuur ervan geeft. zeeman te zijn beter niet gecivi liseerd kon Door de lange werktijden onder zware en

90 Anna Blaman De zeeman

Een lied heb ik van zee tot zee gespannen en in het want school een groot violist nu, schor gezongen naar de wal verbannen weet ik dat ik me heb vergist.

Terwijl de wind en mijn verlangen zongen en onze schuit op dorre kusten voer en de dolﬁjnen over ’t water sprongen en elke haven ree vond in een hoer.

Terwijl de sterren blonken als verliefde ogen waarom de tere lijn van een gezicht ontbrak terwijl ik over een glas bier gebogen sentimenteel over de liefde sprak bleef, weet ik nu, mijn hart bestorven in heug’nis aan een enkel avontuur. Ik heb een zelf getrokken doolhof rondgezworven met als het middelpunt dit weerziensuur.

91 Rien Vroegindeweij

Hoek van Holland

De kassen verzilveren het groene land, voorbij de laatste stad, de laatste plek. Hier eindigt een gebied, een levensband. De ferry ligt op stroom, klaar voor vertrek.

De pier waarop de golven eeuwig breken maakt als een hand in het water uitgestrekt een nieuw gebaar voor wie was uitgeweken en thuiskomt, een groet voor wie vertrekt.

Een meeuw schrijft eenzaam aan het zwerk zijn tekens van komen en gaan, licht strijkt over het strand, de waterweg, de overkant.

De Hoek, landstreek met een watermerk dat aan de kust naar binnen wenkt en wijkt — het eerste en het laatste beeld van Holland.

92 vaak in moeilijke omstandigheden, het lange en een tonige verblijf op zee en de onderlinge ver houdingen in een mannen wereld waar vaak niet dezelfde taal wordt gesproken, is de zeeman op zichzelf aange wezen. Velen vinden troost, een luisterend oor en praktische raadgeving bij de medewerkers van de Zeemanscentrale, die is ‘geboren en gestuwd door het beginsel van het levend Christendom’, zoals de voorzitter van de nzc bij het jubileum in 1993 memoreerde. De vlootpredikanten en de scheepsaalmoeze- niers leiden de dienst aan boord en gaan de zeelieden die daar behoefte aan hebben persoonlijk voor in het gebed, dat niet zelden In 1946 hervatte het comité ‘Kerstfeest op Zee’ het geldt als steun bij of verwerking van minder verzorgen van kerstpakketten voor zeevarenden plezierige berichten van het thuisfront. van Nederlandse koopvaardij-schepen. In 1954 De Nederlandsche Zeemanscentrale werden 12.800 pakketten uitgereikt. streeft ernaar het beroep van zeeman als elk ander beroep te maken en het ‘halfdierlijke wezen’ te verheffen tot een volwaardig lid van een Bibliotheek voor Zeevarenden en het de sa menleving. Naarmate de verbetering Co mité Kerstfeest op Zee, dat de zeeva ren - van de sociale en maatschappelijke positie den jaarlijks van een kerstpakket aan boord van de zeeman door regering, reders en vak- voor ziet. Ook aan wal besteden personeel en bon den wordt geregeld, wordt voor de nzc vrij willigers van de zeemans huizen veel aan- de geeste lijke ontwikkeling van de zeeman dacht aan kerstmis. de voor naamste doelstelling. In de prak tijk Op 21 december 1978 doet Randstad Edities be tekent dit het onderhouden van de christe- Rot terdam verslag van het kerstfeest in het lijke leer. Tehuis voor Zeelieden aan de Veerhaven, in de volksmond ook wel ‘het Hollandse Zee- manshuis’ genoemd. De verslaggever zet zijn Kerstmis aan wal verhaal als een Wagneriaanse opera in: ‘Mid- den in het scheepvaartkwartier van Rotter- In de zeemanshuizen, waar ook ter wereld, dam, op een plaats waar bij harde wind de vindt de Hollandse zeeman wat hij in stad of schuimkoppen over de straat slaan, ligt het dorp heeft achtergelaten. Het zeemanshuis Hollandse zeemanshuis De Veerhaven. Deze is ‘een veilige ankerplaats waar de eigen taal verblijfplaats voor de zeeman betekent in wordt gevonden, de eigen couranten, de deze dagen wel bijzonder veel voor de varens- huiselijkheid van bij Moeder-thuis met de gast die binnen ligt. Kerstmis wordt er name- gewoonten van eigen land,’ zoals een pro- lijk nog gezamenlijk gevierd, rond de kerst- pagandablaadje voor de eerste zeemans hui- boom en met kerstdiner op de eerste kerst- zen vermeldt. dag.’ Allerlei activiteiten worden ontplooid, zo- De kerstviering in het zeemanshuis kent als de oprichting in 1947 in Rotterdam van een lange traditie en is voor de vaste en tijde-

93 Philippijnse dans voor zeelieden (szr) lijke bewoners van bijzondere betekenis. De Internationale zeelieden meeste zeelui hebben familie, een gezin, of ergens nog wel een goede bekende waar ze De toegenomen welvaart heeft voor de de kersttijd doorbrengen. Maar er is een vaste maritieme wereld, in het bijzonder de zee- kern van mensen die geen eigen huis heeft vaart en de scheepsbouw, ook een keerzijde. en verstoken is van familie of gezin. Voor die De industriële en technische ontwikkelingen mensen is het zeemanshuis aan de Veerha - in ons land maken een meer gevarieerde be - ven een thuis. roepskeuze mogelijk. Het beroep van zeeman Het succes van het kerstfeest hangt af van wordt minder aantrekkelijk, al thans in de het aantal zeelui dat aan de Veerhaven ver- lagere regionen van de personele bezet ting. blijft. De terugloop van het aantal gasten is Maar ook in de hogere echelons van ofﬁcie- al merkbaar, in het bijzonder van Neder- ren ontstaat de trend op steeds jongere leef- landse varensgasten. Er verblijven dat jaar 87 tijd voor een baan aan wal te kiezen. En voor nationaliteiten aan de Veerhaven. Meer en de rederijen, die we reldwijd in een hevige meer reders varen met buitenlands perso- concurrentiepositie verkeren, wordt het Ne- neel, dat veelal geen kennis heeft van de chris- der landse personeel een vou digweg te duur. te lijke boodschap en rituelen. Om aan de Zoals de scheepsbouw zich naar de lage- gasten met een andere religie of gezindte lonenlanden verplaatst, zo beginnen de re - tegemoet te komen, wordt naast de traditio- derijen daar ook hun bemanning te werven. nele Hollandse kerstmaaltijd ook een Aziati- Lange tijd gold voor schepen die onder Neder - sche maaltijd geserveerd. landse vlag voeren de voorwaarde dat het of-

94 ﬁcierscorps uit Nederlanders bestond. Maar aan die voorwaarde kan niet langer worden voldaan. Studenten die met succes een hbo- opleiding aan de Zeevaartschool hebben afge rond, krijgen steeds vaker een aantrekke- lijke baan aan wal aangeboden, nog voor ze bij wijze van spreken de zee heb ben gezien. In de jaren zestig worden de schepen van de Nederlandse koopvaardij in toenemende mate bemand door Italianen en Grieken, daarna door Spanjaarden en Portugezen. Naarmate de welvaart — en dus de loonkos - ten — ook in die landen toeneemt, wordt de Dorstige Philippijnse zeelieden in het (szr) bemanning onder Kaapverdianen, In do ne- Zeemanscentrum Heijplaat siërs en Filippijnen geworven. Tegenwoor dig zijn Russen en Polen bereid voor een laag welzijn van de interna ti onale zee lieden. In loon Hollands glorie boven water te hou den. 1969 is de Nederlandsche Zee mans cen trale Deze verschuiving in het zeemansbestand medeoprichter van de In ter national Chris tian heeft uiteraard gevolgen voor het zeemans- Maritime Association (icma). Hierin werken de wel zijns werk. Voor de Zee mans centrale ver- christelijke organisaties voor zee mans wel- schuift het accent meer naar het geestelijk zijn we reld wijd sa men.

Chinese zeelieden ontspannen zich op de Heijplaat (szr)

95 Zeemanswelzijnswerk Naarmate Rotterdam zijn industrie- en havengebieden in westelijke richting uit- Een buitenstaander staat versteld van het breidt, verandert de naam van de stichting aan tal stichtingen, verenigingen en in stel - in Stichting Zeemanswelvaren Rijn mond lin gen dat zich internationaal, nationaal en en ontstaat de behoefte om het zeemanswel- lo kaal met het welvaren van de zeevarenden, zijnswerk dichter bij de mensen te brengen. zeelieden, baggeraars, zeevissers en binnen- Daartoe ontwikkelt de gemeente plannen vaarders te land en op het water bezighoudt. voor de bouw van een zeemanshuis op com- Maar in het korte bestek van dit boek be per- merciële basis in de Europoort. ken we ons tot de wereldhaven Rotter dam. Op 7 mei 1969 opent h.k.h. prinses Mar- Tot het begin van de jaren tachtig van de griet, beschermvrouwe van de koopvaardij, vorige eeuw zijn er in Rotterdam drie instan- het Internationaal Zeemanscentrum De ties zichtbaar actief in het zeemanswelzijns- Beer. Het zeemanscentrum bestaat uit een werk. In de jaren vijftig roept de Stichting hotel, een café, een restaurant en een sport- Zee mans welvaren Rotterdam de Dienst Ge- accommodatie. Na een aanvankelijk succes- meen te lijk Bureau Sociale Zorg voor Zee-, volle exploi tatie loopt in de jaren tachtig de Rijn- en Binnenvaart in het leven — ook wel belang stelling zodanig terug dat een faillis- ‘het-bureau-met-de-lange-naam’ genoemd, sement dreigt. De gemeente Rotterdam is er of kort weg ‘Bureau Grundel’, naar oud radio- echter veel aan gelegen het zeemanscentrum ofﬁcier Cees Grundel, die in 1963 de leiding in stand te houden en zoekt naar een oplos- van deze dienst op zich neemt. sing, De Sea farers’ Trust van de International Dit bureau houdt zich in eerste in stantie Transport Workers’ Federation (itf) en de Fede - bezig met scheepsbezoeken, in het bijzonder ra tie van Werknemersorganisa ties in de schepen die niet door de protestantse of ka - Zee vaart (fwz) zijn bereid te participeren in tholieke instanties worden bediend, zoals de Stichting De Beer, die in 1986 wordt opge- schepen uit de Sovjet-Unie en andere com- richt. munistische landen. Het doel van de scheeps- Na een uitbreiding van het hotel met der- bezoeken is het geven van voorlichting aan tig kamers en een grondige renovatie van zeelieden over de mogelijkheden tot ont- het gehele complex vindt in september 1987 spanning en sport. Een terugkerend evene- de heropening plaats, eveneens door h.k.h. ment is het internationale voetbaltoernooi prinses Margriet. Een deel van De Beer wordt dat jaarlijks op tweede pinksterdag gehou- afgezonderd en door de Stichting Zee mans- den wordt op het gemeentelijk sportcomplex huis Rotterdam als dagen avondopvang aan de Schulpweg. voor zeelieden geëxploiteerd. Deze wordt Het bureau, dat aan de Schiedamsevest is drie jaar later verplaatst naar de nabijgele- gevestigd, bemiddelt tevens voor zeelui die gen Noorse Kong Olav Kapel, die na een gron- een conﬂict met hun werkgever of proble- dige verbouwing in 1991 in gebruik wordt men met monsterboekje of paspoort heb- genomen. Het lijkt erop dat de exploitatie ben. Als een schip wegens wanbetaling van van het ho tel en het zeemanscentrum voor de rederij of wegens een ondeugdelijke geruime tijd ongestoord kan worden voort- staat aan de ketting is gelegd, zorgt Bureau gezet. Grundel voor de bemanning, die vaak zon- Maar helaas, vanwege de herstructurering der geld en eten door de eigenaar van het van het gebied ten behoeve van de Tweede schip aan zijn lot wordt overgelaten. Maasvlakte moet het opvangcentrum wor-

96 Jules Deelder

Aan de Maas

Aan de Maas gezeten turend in het zwerk het stadsgeraas geweken ontstijgt men aan zichzelf

Op hoger plan gekomen wiekend door de lucht de zwaartekracht te boven vindt men een ander terug

O vogel van verlangen wiegend op de wind verlos ons van elkander en van elkaars gewicht

97 Willem van Iependaal

fire up!

Boem!... Een slordig brok Oceaan Gaat in de ouwe z’n laarzen staan. Sop je grabbel! En sar je pruim! Voer de bonken! En vocht de kruim! Lens de bunkers En leeg je schop! Open de vuren! En ﬁre up!!

Boem!... En nog een lap zout! Sta vast! Eeuwiggietgloeiend... Wat stoot die kast! Slaak je godver! En sleis je vuur! Maak het de slak op de roosters zuur! Ruimen en rakelen! Nog een keer!Godzammeblakere! Atmospheer!!

Boem!... Je lot en je leed verschroeid! Je lach en je lijf naar de schop gegroeid! Vloek je navel! En drein je deun... Op het stampende kargedreun! Nog een ruk! Heel de bloody crew! Voor de madam... Met de kaketoe!

98 Leden van het bestuur oo6 den afgebroken en verdwijnt de voormalige nodig is. Integendeel. Rotterdam groeit uit Stichting Zeemanshuis Rotterdam Kong Olav Kapel bij wijze van spreken onder tot de grootste haven van de wereld. Nauw- het plaveisel van snelwegen. keuriger gezegd, het havengebied van Rot- - E.J. Bree, Voorzitter Ter compensatie en behoud van de op- terdam breidt zich zodanig uit dat het totaal - W. de Bos, Vice-Voorzitter* vang voor zeevarenden bouwt men op een aan tonnage dat Rotterdam bereikt het - P. van der Weijde, Penningmeester ander terrein van De Beer een nieuw com- hoog ste ter wereld is. De havens krijgen niet - J.M.L. Ammerlaan, Secretaris plex, dat de Stichting Zeemanshuis Rotter- alleen namen maar ook nummers. De sche- - E.M. van Dijk, Bestuurslid dam van 2000 tot 2004 als dagen avondop- pen worden groter en de bemanning wordt - J.C. Lems, Bestuurslid vang exploiteert. Daarna brengt men het kleiner in aantal, het verblijf in de haven - R.A. Stornel, Bestuurslid opvangcentrum in de Stichting Internatio - wordt beperkt tot de duur van een zeer efﬁ- - R. Touwen, Bestuurslid nal Seamen’s Centre De Beer onder en is de ciënte, gemechaniseerde afhandeling. Per - G.J.W. de Vries, Bestuurslid exploitatie van Hotel De Beer in handen van saldo echter groeit het aantal zeelieden dat Hotel De Beer b.v. korter of langer in het uitgestrekte havenge- * in de functie van penningmeester bied van Rotterdam verblijft explosief. Een 1990 - 2005 ruwe schat ting leert dat heden ten dage zo’n Groei van de Rotterdamse haven 600.000 zeelieden jaarlijks de havens van Rotterdam aandoen. De Hollandse zeeman van de oude stempel In 1988 neemt de Stichting Zeemanshuis mag dan min of meer uit het beeld zijn ver- Rotterdam het Noorse Zeemanshuis op de dwenen, of althans op het totaal van zeelie- Heij plaat, waarvan op dat moment de oud- den in de minderheid zijn, het wil niet zeg- schaat ser Fred Anton Maier beheerder is, gen dat er geen zeemanswelzijnswerk meer over van de Norwegian Governement Seamen’s

Zeelieden aan de bar in Zeemanscentrum Heijplaat (szr)

99 Service, voor het symbolische bedrag van één komen. Maar voor een goede exploitatie zijn gulden. Naast de exploitatie van het Zee- gebouw en organisatie niet meer toerei kend. mans centrum De Beer (tot 2004) wordt te- Notulen, rapporten en aantekeningen van vens op de Maasvlakte, in het leeg gekomen die periode zijn verdwenen met degenen die informatiecentrum van het Haven bedrijf, niet meer onder ons zijn. Herinneringen een dagen avondopvang ingericht. van mensen die in de overgangsfase een rol spelen, spreken elkaar in details tegen. Het oude gezegde ‘Twee geloven op één kussen, Samenwerking daar slaapt de duivel tussen’ lijkt het proces te hebben bemoeilijkt. Anderzijds biedt de Eind jaren zeventig beginnen de besturen oecumenische gedachte, die ook in andere van de beide zeemanshuizen die in Rotter- sectoren van het maatschappelijke en reli- dam actief zijn, al aan samenwerking te den- gieuze leven opgang doet, een opening naar ken. Het gebouw van het Tehuis voor Zee lie- samenwerking. De noodzaak van mo derni- den aan de Veerhaven is, in zeevaarttermen sering maakt dat de ‘duivel’ bij wijze van gesproken, ‘substandard’. Om aan de eisen spreken minder praatjes kan hebben. van de tijd en de veranderde omstandighe- Op 18 februari 1981 passeert de stichtings- den te kunnen blijven voldoen, is het aan akte van de Stichting Zeemanshuis Rotter- een grondige renovatie toe. Er worden plan- dam de notaris. De christelijke doelstellin- nen voor nieuwbouw ontwikkeld, maar die gen van de Stichting Zeemanshuis Veerhaven blijken ﬁnancieel niet haalbaar. Door een en de katholieke doelstellingen van de Vere- terugloop van het Nederlandse zeemansbe- ni ging Apostolaat ter Zee worden onderge- stand, in het bijzonder dat van protestantse schikt gemaakt aan het seculiere doel van de huize, komen er steeds minder gasten. nieuwe stichting. Artikel 3 van de akte voor- In het katholieke zeemanshuis Stella Maris ziet in de mogelijkheid om aan de di verse van het Apostolaat ter Zee, aan de Willems ka- kerkelijke en geestelijke genootschappen de de, neemt daarentegen het aantal gasten toe, mogelijkheid te bieden tot de geestelijke ver- omdat veel zeelieden uit katho lieke lan den zorging van de zeevarenden.

Overslag werden minder aan- en afgevoerd. In 2005 kwamen er 30.781 zee- De overslag van agribulk (+1%), schepen en 133.000 binnenvaart- kolen (+4%), overig droog mas- schepen in Rotterdam; er waren sagoed (+4%), overig nat massa- 84.872 scheepsbewegingen. Er goed (+5,5%), minerale olie pro- werd 370 miljoen ton goederen ducten (+27%) en containers overgeslagen, 5% meer dan in (+10,5%) was sterk positief. In 2004. De afvoer nam sterker toe aantallen nam de containerover- dan de aanvoer, respectievelijk slag met ruim 12% toe tot 9,3 9% en bijna 4%. Het stukgoed miljoen TEU (20-voets eenheden). groeide met 7% tegen 4% voor In de overslag van minerale olie- het massagoed. Ertsen en schroot producten, kolen, containers en (-3,5%), roll on /roll off (-10%) het overig nat massagoed werd en overig stukgoed (-3,5%) een record gevestigd.

100 DagboekDagboek Carla Carla Blanken Blanken

Jan en Carla Blanken beheerden Mevrouw S. (werkster) ligt dronken Kees Berger is weer gaan drinken het Tehuis voor Zeelieden aan de in bed. en blijft drinken. Met Jak kleren Veerhaven, waar zij met hun twee kopen. kinderen ook woonden. Van mei * * * Jak veel gezopen, loopt met groot 1978 tot december 1979 noteerde * * * keukenmes door de kantine te mevrouw Blanken in een school- Erg glad buiten. Werkster meldt zwaaien. schriftje opmerkelijke voorvallen. zich ziek, maar moet van de dokter Een kleine bloemlezing. * * * 11 januari weer gaan werken. 17 stakende zeelieden in huis + na 15 januari belt ze op. Nog ziek. * * * enkele dagen ook een Ethiopische Nieuwe werkster. Na 10 dagen Oude arme zielige man uit India verstekeling. werk, worden we gebeld. Ze is iets gebroken in voet. Hele koffer door haar man uit huis gezet en met goed mee naar huis gegeven, * * * zit in een crisiscentrum. Komt niet ik kreeg 4 glaasjes en staven zeep. 22 bemanningsleden van een meer. onderzeeër komen ’s nachts * * * aan, zaterdagnacht ruitenwisser * * * Bericht Peter K. levensgevaarlijk omgebogen, zondagnacht voet- Jak in ziekenhuis. Toon breekt zijn gewond in ziekenhuis. Sj. zegt via afdrukken tegen voorruit, andere pols. ANWB Alarmcentrale contact te ruitenwissers totaal gemold. Alles hebben gehad met zuster + groot- te danken aan de marine. * * * ouders van Peter. (Gaan direct naar Mevr. van Os komt in de keuken Frankrijk) 2 maanden later komt * * * helpen. Peter terug op de Veerhaven. Wel Iemand heeft last van racekak, erg slecht geweest maar heeft geen gooit iedere dag een vuile broek * * * familie meer. naar beneden vanuit het douche- Da Silva drinkt tien dagen lang bier, raam. niet eten, ziek op bed. Ga hem wat * * * afwassen en medicijnen geven. Hongaar V. uit mast gevallen * * * Hele weekend thee gebracht. (dood). Kirby (Engelse zwerver) wordt door Dins dag morgen Da Silva opgeno- vreemdelingenpolitie weggehaald. men. Dins dagavond op bezoek in * * * Havenzieken huis bij Jak en Da Silva. Indonesiër Nedlloyd neemt alle * * * overgordijnen mee. Nedlloyd ver- Erg stil in huis, 19 man. * * * goedt alles. Sjaan slaande ruzie met dronken * * * * * * man in eetzaal. Kerst erg gezellig, 0ud/nieuw tot Indon. heeft tik. Wilde op zee 4 uur in de kantine. * * * anker laten zakken en zou een Iemand gaat op de verwarming klemmende deur in kapiteinshut zitten, breekt af, water spuit de afschaven, maar neemt bijl en hakt * * * kantine in. er grote stukken uit. * * * * * *

101 * * * * * * * * * In de Scheepstimmermanslaan Indon. Hapik in huis. Loopt op Surinamer S. dronken voor de deur. komen we Venema tegen. Liep krukken. Husin in huis, mist een Moest mevrouw Blanken spreken, stomdronken met pistool te arm. Veel gezeur met Wout T. Weer want zij begreep hem wel. Anders zwaaien en wilde naar Den Haag naar inrichting. meneer Blanken, maar die stond om met iemand af te rekenen. voor zijn neus. Op een gegeven Geprobeerd of hij pistool aan ons * * * ogenblik niets meer te horen. Toen wilde geven. Niet gelukt. Hij dook Bericht Willem Kuzee overboord en hard hysterisch gelach. Hij stond de Grand Bar in. Wij terug en poli- vermist. Na paar dagen familie op voor de spiegel. We hebben hem tie gewaarschuwd. Ze zijn erop stoep voor z’n spullen. op het bed gelegd. afgegaan, maar hij had niets meer bij zich. Ik heb beloofd met hem * * * * * * kleren te gaan kopen. Ria en Jak verloven. Husin jarig. Ouwe Leen was paspoort kwijt. Gebak gehaald en broek, trui en Zat in de koelkast tussen gebakken * * * ondergoed gekocht. mosselen en uien. Kleren gekocht met Venema. Moest hem eerst uit de kroeg * * * * * * halen, roes uit laten slapen. Om 2 Sjaan op staande voet ontslagen. Onbekende mevrouw kwam zich uur naar Coster. Hij liep daar rond Mevrouw Versloot in dienst. hier ’voegen’, want de zeelui kwa- (in alcoholdamp) in onderbroek, Spreekt goed Maleis. men met auto’s vol pis en stront grijze en rode sok. Hij viel op mij naar haar straat en smeerden daar (zei hij), maar ik was getrouwd, * * * alles onder. dus!! Kerstmis heel erg gezellig en geslaagd. Wel veel werk. * * * * * * Overval. Nico klap, M. bedreigd * * * met mes. 2000 gulden weg.

Het gebouw aan de Veerhaven wordt ver- Willemskade. Zijn vrouw zet haar functie kocht ten bate van de Stichting Zeemanshuis als Hoofd van de Huishouding in de nieuwe Rotterdam, dat in het gebouw van Stella omgeving voort. Maris aan de Willemskade wordt gevestigd. Jan en Carla Blanken zijn jarenlang als een Om de nieuwe organisatie onderdak te bie- vader en moeder voor generaties Hol land se den, is een grondige verbouwing gewenst, zeelieden die voor de duur van hun verlof, en die in 1982 zijn beslag krijgt. Tot directeur sommigen ook wel langer, aan de Veerhaven van het nieuwe Zeemanshuis wordt Jan W. een thuis hebben gevonden. Maar de nieuwe Blanken benoemd, die in 1970 als admini- omstandigheden vereisen een mo dernere, strateur in dienst is getreden en sinds 1976 efﬁciëntere bedrijfs voe ring. de leiding had van het Tehuis voor Zeevaren - De eerste doelstelling van de stichting is den aan de Veerhaven. Blanken woont met weliswaar ‘het zonder winstoogmerk exploi - zijn gezin in het Tehuis aan de Veerhaven teren en/of laten exploiteren van tehuizen en verhuist nu naar een verdieping aan de in de meest algemene zin ten dienste van het

102 Zeemanshuis aan de Veerhaven, 1969 (Collectie Gemeentearchief Rotterdam) geestelijk en sociaal welzijn van zeevaren- als hotelmanager in dienst treedt van het den, die zich in de havens van Rotterdam en Zeemanshuis Rotterdam. Van Rooij is op z’n omgeving bevinden’, maar het Zeemanshuis zestiende gaan varen en heeft het met tus- Rotterdam is, meer dan daarvóór de beide sentijdse studies tot chef hofmeester bij de zeemanshuizen, een hotel geworden. Welis- Nedlloyd gebracht. Hij kent het zeemans - waar alleen voor zeelieden die er op vertoon leven en weet hoe en waarmee een schip met van hun monsterboekje onderdak krijgen, veel bemanning en passagiers bevoorraad maar de tijden veranderen. Er melden zich moet worden, al is dit schip dan een zee- nu ook buitenlandse werknemers van bouw- manshuis aan de wal. Bovendien weet hij bij be drij ven die in het havengebied werkzaam oplaaiende meningsverschillen tussen zee- zijn, of bijvoorbeeld classiﬁceer ders die door lui regelmatig een handgemeen te voorko- de scheepsbedrijven op de goedkope buiten- men. land se arbeidsmarkt zijn geworven. Het Zeemanshuis Rotterdam is meer dan Aan de behoefte aan iemand met horeca- de twee huizen die samen zijn gevoegd. Hoe- ervaring wordt voldaan als Gérard van Rooij wel men de ideële doelstelling — het bevorde-

103 In het zeemanshuis Stella Maris was lange tijd een winkel gevestigd (Coll. Maritime Hotel) ren van het welzijn van zeelieden die Rotter- lo ka liteiten op de Heijplaat, Europoort of de dam aandoen — niet uit het oog verliest, moet Maasvlakte vervoeren zich uit. de dagelijkse leiding toch het hoofd bieden Het werk van de Stichting en de exploitatie aan tal van problemen die de omgang met van het Zeemanshuis vereisen zoals gezegd gas ten van uiteenlopende levens over tuiging een moderne, efﬁciënte bedrijfvoering. Een met zich meebrengt. Het zeemans huis is wel- door het bestuur ingeschakeld organi sa tie- is waar een hotel, maar wel een bijzonder ho- bureau geeft het advies een algemeen direc- tel, waar de gasten meer zijn dan toeval li ge teur voor de verschillende vestigingen van passanten. Menig zeeman herstelt er van een het Zeemanshuis aan te stellen. Deze komt operatie of zit met een gebroken been zijn er in de persoon van kapitein Wim Bos, ge- tijd uit. De godsdienstige bloedgroe pen de- zagvoerder bij rederij Van Ommeren. len er tot op heden een kantoor, en paters en Aan de Willemskade blijkt dat een schip predikanten hebben zich in een oecumeni- met twee kapiteins aan boord van de koers sche dienst verenigd. Om aan beide groe pe- af dreigt te raken. In 1995 maakt directeur ringen tege moet te komen, krijgt het beeld Blanken gebruik van de mogelijkheid om van Maria Sterre der Zee, een niet al te promi- met vervroegd pensioen te gaan. Mevrouw nente plaats in de kapel toe be deeld. Blanken neemt tevens ontslag als Hoofd van Nu de schepen steeds verder uit de buurt de Huishouding. Wim Bos neemt tijdelijk van het ‘moederhuis’ in de stad komen te lig- het roer over, maar gaat kort daarna even- gen, breidt het wagenpark met per so nen - eens met pensioen. bus jes die zeelui van en naar de ontspan nings-

104 Gastenboek Stella Maris

Bezoekers en gasten zoeken en * * * vinden troost bij het beeld van * * * cia, Babbo, a presto Als klein meisje bracht mijn vader Stella Maris, Sterre der Zee, in de mij altijd hierheen. Ik heb hele kleine kapel van het Zeemanshuis * * * mooie herinneringen van hier. Ik Rotterdam. Een kleine bloem- Jose Y Mereu Josune hemen egon weet zeker dat me ouwe vader af lezing uit het gastenboek van de gera oso oudo Rotterdam en toe naar beneden kijkt en het- laatste drie jaar. De namen zijn zelfde denkt. om redenen van privacy weg- * * * gelaten. O.L Vrouw van de wereldvrede, * * * bescherm ons! Fijn dat hier nog Wij zijn vanmiddag naar de musi- * * * een rustplaats is om te bidden. cal Jesus Christ Superstar geweest. Heilige Moeder Maria. Geef mij Mooie afsluiting hier! 4 zussen. sterkte en kracht in moeilijke * * * tijden. Sta mij bij! Lord, all what we have received, * * * we very much thank you... In 1954 in dit zeemanshuis * * * getrouwd. Echtgenoot helaas Op 27 december 1967 zijn * * * overleden. Goede herinneringen Romano en ik hier in Stella Maris Hola Dios. ¿Qué tal estás? Soy aan Stella Maris, ook als mede- getrouwd. Vandaag zijn we hier un hijo tuyo y quiero estar en tus werkster. Goede wensen voor alle even op bezoek. We wonen nu in brazos. zeevarenden. Toronto, Canada. * * * * * * * * * Buiten hoor ik de geluiden van O.L. Vrouw, geleidster van de Stella Maris, Geef mij kracht en de grote stad. Binnen hoor ik reizigers. Bid voor ons! levensvreugde en leer mij de de stemmen van de gasten die goede dingen zien. inchecken. In deze kapel is rust,

elk moment van de dag! Dit rust- * * * * * * punt moet blijven, want ik kan hier ¡¡Padre mío !! Dank voor Uw zegen, Heer, wees vanuit mijn hart bidden. Ayúdame con toda tu fuerza para met ons nichtje dat zo ernstig ziek ser tu hijo y creerte cada día más is. Geef haar en haar familie Uw * * * y más. kracht. Wij komen hier af en toe, even een Tu hijo que te quiere para siempre. rustig plekje en nemen dan hier * * * een kop koffie. Dit is echt Rotter- * * * Thank You Good God, for al the dam! Dit moet zo blijven. En voor blessings you bestow upon me, iedereen ... vrede. Een Rotterdam- your love, patience, wisdom and mer + Arnhemse firmness. * * * * * *

105 Wethouder Hans Simons slaat de eerste paal voor het Maritime Hotel, begin 2000 (szr)

Commerciëler vaarwater mo derne bedrijfsvoering op poten zetten. Boer vraagt zich ook af wat de positie van het Met de komst van Arend Boer, die per 1 janua- Zee manshuis als hotel in de stad is. Van de ri 1996 tot algemeen en enig directeur wordt totale begroting van 4,8 miljoen gulden Sociale informatie, hulp benoemd, komt het Zeemanshuis Rotterdam wordt ongeveer de helft uit eigen inkomsten en bemiddeling zo te zeggen in ander vaarwater terecht. Boer opgebracht, de andere helft wordt ge subsi di- is aan de Hogere Zeevaartschool in Rotter- eerd door de gemeente Rotterdam en de De sociale afdeling van het Zee- dam opgeleid tot radio-ofﬁcier ter koopvaar- Stichting Zeemans Welzijn Nederland (waar- manshuis Rotterdam voorziet in dij en had acht jaar de wereldzeeën bevaren, in het Ministerie van Sociale Zaken en later een grote behoefte. Medewerkers waarna hij Hoofd Personeelszaken bij rede- het Ministerie van Verkeer en Water staat par- die dagelijks in direct contact ko men rij Anthony Veder werd. Hij kent het scheep- ti cipeert). De subsidieverstrekking maakt met de zeevarenden, zoals scheeps- vaart- en havenbedrijf door en door; boven- een meer commerciële opzet minder urgent. bezoekers, receptiepersoneel, mede- dien is hij als bestuurslid en secretaris van Maar zal dat altijd zo blijven? werkers van de bars, restaurants, het dagelijks bestuur betrokken bij de Stich- In 1998 kondigt zich zwaar weer aan voor winkels en huishoudelijke dienst ting Zeemanshuis Rotterdam. het Zeemanshuis, wanneer bestuursvoorzit- hebben een signaleringsfunctie. Jaarlijks roepen enkele duizenden Uit dien hoofde kent hij de omstandighe- ter Hans van Meenen, in het dagelijks leven zeevarenden de hulp en bemidde- den waarin het Zeemanshuis organisato- Algemeen Secretaris van de Koninklijke Ve re- ling in van sociaal medewerker risch en ﬁnancieel verkeert. Om een goede niging van Nederlandse Reders (kvnr), van Kees Nobel, die kantoor houdt aan exploitatie mogelijk te maken, en zonodig het Ministerie van Sociale Zaken te horen de Willemskade. Van een taal- uit te breiden, is zijn eerste prioriteit een krijgt dat het Zeemanshuis bij de komende

106 bezuinigingen van het eerste paarse kabinet- Kok niet gespaard zal blijven. Voorlopig wordt de soep niet zo heet ge- geten als ze wordt opgediend. Maar de waar- schuwing is niet aan dovemansoren gericht. Het is zaak aan de toekomst te denken. Hoe kunnen de eigen inkomsten van het Zee- manshuis worden verhoogd? De oplossing ligt, zoals zo vaak, dicht bij de hand. Er is in Rotterdam een groot ge brek aan midden- klassehotels. Terwijl het toerisme en daarmee de vraag naar gelegenheden voor overnachting toeneemt, blijft een groot deel van Hans van Meenen tijdens een toespraak bij de de kamers in het Zeemanshuis onbezet. opening van het Maritime Hotel fase ii. Hij was De aangekondigde bezuinigingen zijn van 1985 tot 2005 voorzitter van de Stichting een bedreiging voor het voortbestaan van Zeemanshuis Rotterdam. (szr) het Zeemanshuis en het zeemanswelzijnswerk. Statutair is een volledige commerciali- richt. Het Maritime Hotel zal zich richten op sering van het Zeemanshuis niet mogelijk. toe risten en zakenmensen. Uit intensief overleg tussen het bestuur en Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. In directeur Boer ontstaat het idee om naast september 1996 wordt de Erasmusbrug ge- het Zeemanshuis een commercieel hotel opend en groeit de omgeving van het Zee- in het leven te roepen, dat een eigen beleid manshuis uit tot een toplocatie, waaraan de voert en eigen inkomsten genereert. Daartoe grond- en huurprijzen worden aangepast. wordt de Maritime Hotel Rotterdam bv opge- Bij komstig voordeel is dat de gemeente des-

Sociale informatie, hulp barrière is nauwelijks sprake, want verblijven, kunnen bijvoorbeeld en bemiddeling Nobel staat naar gelang de natio- worden vergoed. naliteit zijn cliënten te woord in De Stichting Zeemanshuis Rotter- De sociale afdeling van het Zee- het Nederlands, Engels, Duits, dam doet daarvoor dikwijls een manshuis Rotterdam voorziet in Frans, Italiaans, Portugees en beroep op ambassades en consula- een grote behoefte. Medewerkers Spaans. Uiteenlopende vragen ten, rederijen, cargadoors en agen- die dagelijks in direct contact ko men over zaken als kinderbijslag, AOW, ten, instellingen van de overheid met de zeevarenden, zoals scheeps- pensioen, belasting en verblijfsver- en het bedrijfsleven, ziekenhuizen, bezoekers, receptiepersoneel, mede- gunningen komen daarbij aan de en de vele vrijwilligers en zusteror- werkers van de bars, restaurants, orde. Via het Fonds Bijzondere ganisaties zoals het Apostolaat ter winkels en huishoudelijke dienst Voorzieningen kunnen in financi- Zee, de Nederlandsche Zeemans- hebben een signaleringsfunctie. ele nood verkerende zeelieden centrale, Protestants Koopvaardij- Jaarlijks roepen enkele duizenden vaak worden geholpen. Kosten werk, Maritiem Gezinskontakt zeevarenden de hulp en bemidde- voor gezinshereniging van zeeva- Zeevarenden en diverse buiten- ling in van sociaal medewerker renden die door een ongeval, landse instellingen voor zeevaren- Kees Nobel, die kantoor houdt aan revalidatie of behandeling voor den die in Rotterdam vertegen- de Willemskade. Van een taal- langere tijd in het hotel moeten woordigd zijn.

107 gebouwd, die drie verdiepingen ho ger zijn, zodat er een gat in de straatwand ont staat tussen dit appartementencomplex en de hoog- bouw van het Tulip Inn Hotel (het voor ma- li ge Scandia Hotel, dat ooit als Noors Zee- mans huis is begonnen). Misschien kan de ‘rotte kies’ in de straatwand worden gevuld. De fundering van het Zeemanshuis laat echter geen extra belasting toe. Sloop is niet mogelijk en ook niet wenselijk, want het karakteristieke Weder- opbouwgebouw uit 1953, van de architecten H. Nefkens en A.J.M. Buys is op een voorlopi ge Bij de opening van het Maritime Hotel fase ii ont- Monumentenlijst geplaatst. vangt burgemeester Opstelten een zeefdruk van Goede raad is duur, maar haalbaar en uit- het kunstwerk The Horizon van Cor Kraat, dat eindelijk ook betaalbaar. De architecten E. op de gevel aan de Westerstraat geplaatst is (szr) Geill en H. Meijer van het Rotterdamse ar chi- tectenbureau bias, die ook het aan pa lende ap- tijds de grond gratis ter beschikking van het partementencomplex hebben gereali seerd, katholieke zeemanshuis Stella Maris had ge- ontwerpen een staalconstructie waar mee steld, grond die nu eigendom is van de Stich- een opbouw van drie verdiepingen bo ven ting Zeemanshuis Rotterdam. het Zee manshuis kan worden ge plaatst. Een mogelijkheid voor nieuwbouw lijkt te Op 15 december 2000 wordt het Maritime worden geboden als naast het Zeemans huis Hotel door de wethouder van Haven- en Eco- aan de Willemskade appartementen wor den no mi sche Zaken, drs. Hans Simons, ofﬁcieel

Faciliteiten Er is een shop in het Maritime een fax en een kopieermachine Hotel, een gezellige bar en een beschikbaar, alsmede opbergkluis- Het Zeemanshuis Rotterdam en stijlvol restaurant, waar o.a. ont- jes en een wasserij. Ook zijn er ver- Maritime Hotel Rotterdam bieden bijtbuffetten en keuze-dagmenu’s gaderruimten en een kapel annex een breed scala aan faciliteiten geserveerd worden. Nagenoeg stilteruimte. En gratis vervoer naar voor zeevarenden die – om uit- alle 165 kamers (280 bedden) zijn het nabij gelegen ‘International eenlopende redenen - kortere of voorzien van douche en toilet. Op Seamen’s Sport Centre Heijplaat’. langere tijd aan de Willemskade alle kamers zijn kleurentelevisie, verblijven. Het Zeemanshuis is inhouse moviechannels, radio centraal gelegen en is uitstekend en een automatisch weksysteem bereikbaar met het openbaar aanwezig. Ook is er een biblio- vervoer (tram, metro, watertaxi, theek en een leestafel met diverse fast ferry). De receptie is 24 uur binnen- en buitenlandse dagbla- per dag open. In de recreatiezaal den. Gasten kunnen gratis gebruik staan biljarts, een snookertafel, maken van een internetterminal een grootbeeld projectiescherm, en zo de dagelijkse internationale een satelliettelevisie en een video. nieuwsbulletins volgen. Er is ook

108 Tweepersoonskamer in het Maritime Hotel Rotterdam (szr) geopend. Daarmee is Rotterdam een ho tel terdam, mr. Ivo Opstelten, de ofﬁciële ope ning rijker, al is het met 27 kamers nog een beschei- van Maritime Hotel Fase ii. Het Mari ti me Ho- den hotel. Nauwelijks vier jaar later, op 19 tel Rotterdam is dan aan de zijde van de Wes- mei 2004, verricht de burgemeester van Rot- terstraat met 47 kamers uitge breid. De uitbreidingsplannen zijn op tijd gereed. In 2003 bericht lpf-minister van Ver- keeren Waterstaat Roelf de Boer (thans wethouder Economie, Haven en Milieu te Rot- terdam) dat van rijkswege de subsidie aan de Stich ting Zeemanshuis Rotterdam per 1 januari 2005 deﬁnitief zal worden stop gezet. Uitvoerig ver weer tegen deze radicale beslis- sing blijkt ver geefse moeite. Het betekent tevens dat ook de subsidies van de Stich ting Zeemans Wel zijn Nederland en de gemeente Rotter dam worden beëindigd. Het Havenbe- drijf Rotterdam verstrekt weliswaar nog een overgangsbijdrage voor drie jaar ten behoeve van de buitenlocaties Heijplaat en Maas vlak- Algemeen Directeur Arend Boer legt uit waarom te, maar het komt er al met al op neer dat het het Maritime Hotel Rotterdam werd uitgebreid Zeemanshuis moet roeien met de riemen (szr) die het heeft.

109 ker bij sociale en maatschappelijke kwesties, * * * hulp bij ziekenhuisopname of bemiddeling Ogenschijnlijk vormen het Zeemanshuis Rot - bij het verkrijgen van de juiste ‘papieren’. ter dam en het Maritime Hotel één geheel, De directie en de administratie van de maar beide gebouwen zijn alleen door de Stichting Zeemanshuis Rotterdam en Mari- lift en de brandtrap op de binnenplaats time Hotel Rotterdam houden kantoor op met elkaar verbonden. Bedrijfsmatig en ad- de Willemskade. Ook de twee godsdienstige mi ni stratief zijn het twee verschillende or- instellingen, het Protestants Koopvaar dij- ga ni sa ties — een stichting en een besloten werk en het Apostolaat ter Zee, delen daar ven nootschap — die van elkaars diensten ge- een kan toor dat gratis ter beschikking is bruik ma ken. Receptie, restaurant, café en ge steld. Op zondagochtend wordt in een ge- huishoude lijke faciliteiten worden gedeeld meen schap pe lijk verbond van protestants en onder ling verrekend. koopvaardijwerk, het Apostolaat ter Zee, de Zeemanshuis en Maritime Hotel zijn voor Deutsche See manns mission en de Engelse Mis - iedereen toegankelijk. Zeelieden die in het sion to Sea fa rers een oecumenische dienst bezit zijn van een monsterboekje of een an - ge houden in de kapel, die op andere tijden der bewijs van zeevarendheid krijgen korting dienst doet als stiltecentrum. op de prijs voor overnachting. Bovendien Medewerkers van de Stichting Zee mans- kunnen ze gebruik maken van de dien sten huis Rotterdam bezoeken nog steeds de sche- die de zeeman van oudsher ter beschikking pen in het uitgestrekte Rotterdamse haven- staan, zoals advies van de Sociaal Medewer- gebied. Evenals de pastors, predikanten en

Ontbijtbuffet in het restaurant aan de Wilemskade (szr)

110 Opening van het Maritime Hotel, 15 december 2000. V.l.n.r. Hans Simons, Cor Kraat, Arend Boer (szr) vrijwilligers die gratis gebruik maken van bruik maken van de be schikbare voorzienin- het wagenpark van de stichting, waarmee gen. ook de bemanning naar opvangcentra op de Kortom, na alle bestuurlijke stormen en Heijplaat, de Europoort en de Maasvlakte wor- ﬁnanciële windstiltes, ligt het Zeemans huis den vervoerd. In die centra kunnen zeeva- Rotterdam op koers en is het zeemans wel- renden van alle nationaliteiten, zonder on- zijns werk nog altijd in dienst voor de zee- derscheid van ras, religie of geaardheid, ge- man.

111 Werktekening van The Horizon van Cor Kraat Willemskade 13 Monument van de wederopbouw

In de eerste oorlogsdagen van mei 1940 wordt Het Apostolaat ter Zee neemt voorlopig zijn het rooms-katholieke zeeliedentehuis aan de intrek in een pand aan Walenburgerweg 11 Willemskade volledig vernield. Slechts het en vervolgens aan Claes de Vrieselaan 65b en beeld van Maria, Sterre der Zee, blijft ge- 41, Heemraadssingel 201 en Van Vollen hoven- spaard. Medewerker Jan Maas haalt, temid- straat 33. Op deze adressen is slechts gelegen- den van de oorlogshandelingen, samen met heid tot dagen avondopvang, nachtlogies is pater Van Wezel het beeld van het altaar, niet mogelijk. laadt het op een kar en brengt het naar een De gemeente Rotterdam heeft het terrein veilige plaats. In de hal van het huidige Zee- van 774 m2, dat grenst aan de Willemskade manshuis herinnert een gedenksteen, die en de daarachter gelegen Westerstraat, in bij de opening in 1953 door de zoon van de eigendom van het Apostolaat ter Zee gege- redder werd ont huld, aan deze gebeurtenis. ven. De ofﬁciële opdracht aan de architecten ir. H. Nefkens en A.J.M. Buys omschrijft een Mijn vader heeft Uw beeld gered zeemanshuis dat bestaat uit een hotel, een Uit de vuurzee en daarom restaurant, recreatiezalen, een devotie- en Heb ik de eerste steen gezet een grote kapel, een klooster en een kantoor. Van Uw nieuwe Heiligdom. Op 31 mei 1952 gaat de eerste paal voor het Vervulling van een schone droom nieuwe Zeemanshuis de grond in en een jaar Voor zeeman, vriend en maag later wordt het rooms-katholieke zeemans- Al wie U mint aan d’ oude stroom. huis Stella Maris feestelijk geopend.

Ruïne van het Zeemanshuis Maria Sterre der Zee aan het Willemsplein. De foto is genomen in de richting van de Willemskade (links) en Westerstraat (rechts), mei 1940

113 Het gebouw wordt als sober maar zeer aan trekkelijk beoordeeld. Zowel voor de bui- tenkant als voor het interieur zijn de modern- ste materialen gebruikt die men destijds ter beschikking had. Op de zwevende beton- wand die links van de entree uit de gevel springt en waarachter zich de devotiekapel bevindt, brengt de Rotterdamse beeldend kun stenaar Bas van der Smit een sgrafﬁto aan. Voor de ka pel, aan de zijde van de altaar- muur, maakt de eveneens Rotter damse beeldend kunstenaar Frans Fritchy een mozaïek getiteld: Stella Maris Succure Ca den tie: Sterre der Zee Ondersteun de Gevallenen. Al in 1955 wordt het gebouw uitgebreid met een langwerpig bouwvolume aan de zij- gevel, dat uitkijk biedt op de expeditiehof. In 1982 realiseert het architectenbureau Kraay- vanger een tweede uitbreiding: aan de Wes- ter straat worden twee nieuwe verdiepingen Van Vollenhovenstraat, 1950 geplaatst op het oorspronkelijke gebouw uit 1953, en aan de uitbreiding van 1955 wordt kelijke gebouw. In de loop der jaren wordt nog een bouwlaag toegevoegd. Alles in een ook aan de binnenzijde van het pand nog bouwstijl die overeenkomt met het oorspron- het een en ander gewijzigd en aangepast.

Stella Maris, 1970

114 Op 19 december 2000 oordeelt de Dienst (genoemd naar de Belgische con struc teur Stedebouw- en Volkshuisvesting dat Willems- Vierendeel), die met elkaar ver bonden zijn kade 13 voor de stad Rotterdam van algemeen door balken en vloeren, en een stijf verbon - belang is. Het Zeemanshuis Rotterdam krijgt den rasterwerk dat de basis vormt voor de de status van gemeentelijk monument; van- gevelindeling. Nieuwbouw en renovatie vin- wege zijn architectonische en cultuurhisto- den plaats terwijl het Zeemanshuis gewoon rische waarde, zijn uniciteitwaarde en zijn in bedrijf is. verbondenheid met de Rotterdamse haven. De plattegrond van het Maritime Hotel is De bouw van het Maritime Hotel boven eenvoudig van opzet: standaardhotelkamers het Zeemanshuis tast het aanzicht van het aan weerszijden van een middengang. De monument niet aan. Voor het Maritime Ho- be staande lift wordt doorgetrokken naar tel tekenen de architecten E. Geill en H. Meijer boven. Het geheel — de gevel van het Zee- van het Rotterdamse architecten bu reau bias. mans huis en het Maritime Hotel aan de Zij ontwerpen een staalconstructie waardoor Willems kade — roept associaties op met het de opbouw van drie lagen als een object bo- havenge bied van Rotterdam venop het bestaande gebouw ge plaatst kan In 2004 wordt Fase ii gerealiseerd, een uit- worden. In de voorgevel worden een ko lom breiding van 47 kamers aan de Westerstraat. en (vanwege de stabiliteit) een v-vormig juk De burgemeester van Rotterdam, mr. Ivo opgenomen. Op andere plekken zijn deze con- Op stel ten, verricht de opening, waarbij aan structie-elementen door het ge bouw heen- de gevel van de Westerstraatzijde het kunst- gevoerd en vormen een inge wik keld stelsel. werk The Horizon van de Rotterdamse beel- Het nieuwe volume boven het dak is even- dend kun stenaar Cor Kraat wordt onthuld. eens een staalconstructie, bestaande uit twee Aan plannen voor uitbreiding (Fase iii) van zogenaamde Vierendeel-liggers in de gevels het Maritime Hotel wordt gedacht.

115

Het team van de Willemskade 2012

Wil Been-Westerwoudt

hoofd restaurant/keuken

Adrie van Druningen

hoofd administratie Cees Nobel

sociaal adviseur

Arend Boer Algemeen directeur Manuel Ramos hoofd bar

Joop Kremers (rechts) hoofd receptie

Jenny Baardwijk- Schipper hoofd huis - houdelijke dienst 118 Bestuursleden Stichting Zeemanshuis Rotterdam 2006

E.J. Bree, Voorzitter W. de Bos, Vice-Voorzitter* P. van der Weijde, Penningmeester J.M.L. Ammerlaan, Secretaris E.M. van Dijk, Bestuurslid J.C. Lems, Bestuurslid R.A. Stornel, Bestuurslid R. Touwen, Bestuurslid G.J.W. de Vries, Bestuurslid

* penningmeester 1990 - 2005

Bestuursleden Stichting Zeemanshuis Rotterdam 2012

* penningmeester 1990 - 2005

119 120 Zeemanshuizen en zeemanskerken in Rotterdam

Zeem nshuizen Rotterdam/Botlek/Europoort International Seafarers’ Centre De Beer Rotterdam City Centre Europaweg 206 Havennummer 6050 3198 ld Europoort rt Internationaal Zeemanshuis Rotter - dam / Maritime Hotel Rotterdam tel. 0181 261 555 Stichting Zeemanshuis Rotterdam fax 0181 261 461 Willemskade 13 e-mail [email protected] 3016 dk Rotterdam tel. 010 20 10 900/4 11 92 60 fax 010 411 92 62 Rotterdam/Schiedam e-mail [email protected] website www.zeemanshuis.nl Schiedam Seafarers’ Centre e-mail [email protected] Admiraal Trom pstraat 1 website www.maritimehotel.nl Havennummer 562 3115 hk Schiedam tel. 010 4260933 Rotterdam CityPorts, Waalhaven-, Eemhaven- and Pernis Area fax 010 4270063 e-mail [email protected] International Seamen’s Sports Centre “Heyplaat” Stichting Zeemanshuis Rotterdam Oostbroekweg 4 Zeem nskerken Havennummer 2676 3089 kl Rotterdam Deense Zeemanskerk tel. 010 429 07 02 Coolhaven 1 fax 010 429 11 59 3015 gc Rotterdam e-mail [email protected] tel. 010 476 40 16 website www.zeemanshuis.nl Duitse Zeemanskerk ’s-Gravendijkwal 65 Rotterdam Europoort/Maasvlakte International Seamen's Centre 3021 ee Rotterdam “Maasvlakte” tel. 010 425 81 82 Stichting Zeemanshuis Rotterdam Malakkastraat 8 Finse Zeemanskerk Havennummer 9090 ’s-Gravendijkwal 64 3199 lk Rotterdam 3014 eg Rotterrdam tel. 0181 26 31 33 tel. 010 436 61 64 e-mail [email protected] website www.zeemanshuis.nl

121 Noorse Zeemanskerk Zweedse Zeemanskerk D. Fortuynplein 2-6 Parklaan 5 3016 gk Rotterdam 3016 ba Rotterdam tel. 010 436 51 23 tel. 010 24 10 139

122 Bronnen zeemanskerken Rotterdam

Literatuur Archieven

- Boeré, J.C., Vijftig jaren Zeemanswerk 1893- Maritime Hotel 1943, 1943, z.p. Stella Maris - Brusse, M.J., Onder de menschen, nrc 30 Kamer van Koophandel september en 4 oktober 1906 Nederlandsche Zeemancentrale - Brusse, M.J., Van af- tot aanmonsteren, Nijgh Zeemanshuis & Van Ditmar, Rotterdam, 1911 (7de druk) Rotterdammologisch Instituut (ri) - Burgh S.C.J., C. van den, Stella Maris, Stella Gemeentearchief Rotterdam Maris, Rotterdam, 1962 - Cocheret, Ch.A., De Rotterdamsche Zeevaartschool 1833-1933, Rotterdam, 1933 Het zeemanshuis in ander vaarwater, 1984 - Docter, Dirk H., In Rijnmond vliegt een — 2006 kwam tot stand dankzij de engel. The Missions to Seamen in de haven van welwillende medewerking van de heren Rotterdam 1893-1997, Rotterdam, 1997 A.C. Boer, J.W. Blanken, C. Grundel. A.M.D. - Francken Az., W., Het Londensche van Helvert, J.H. van Meenen en G.C.J. van Matrozenlogement, M. Wyt & Zonen, Rooij Rotterdam, 1852 [Vignet Roterodamum] - Hooykaas, G.J. en F.J.P. Santegoets, De briefwisseling van J.R. Thorbecke, deel vi: 1853-1862, Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, Den Haag, 1998 - Jansen, D., biograﬁe van Walraven Francken in: Biograﬁsch Lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse protestantis- me, deel iv, Uitgeverij Kok, Kampen, 1998. - Mouton, P.F.W, e.a., 100 Jaar Vereniging Neder - landse Zeemanscentrale, 1893-1993, z.p., z.j. - Nielson, A.C., Het Noorse kerkje in Het Park, Rotterdam, 1981 - Plaatselijke gemeenschapsgroep van Katendrecht, Katendrecht Parochie 60 jaar, 1921-1981, z.p., z.j. - Teychiné Stakenburg, A.J., svz 1907-1957, Rotterdam, 1957 - Teychiné Stakenburg, A.J. e.a., Op de uitkijk, aan het roer, Donia Pers Produkties, Rotterdam, 1980 - Triomphale Tocht “Sterre der Zee” (knipselkrant) 123 Gedichten

- Beuving, A., Ketelbinkie, En altijd komen er schepen… - Blaman, A., De gedichten. Meulenhoff, Amsterdam, 1992 - Deelder, J.A., Vrijwel alle gedichten. De Bezige Bij, Amsterdam, 2004 - Iependaal, W. van, Alle Liederen van de Zelfkant. N.V. De Arbeiderspers, Amsterdam, 1950 - Koopmans, J., Onvertaalbare gedichten. Bébert, Rotterdam,1988 - Last, J. Vuur en vlam. nv De Arbeiderspers, Amsterdam, 1958 - Leeuwen, F. van, Uitverkoop. Uitgeverij Links Richten, z.p. [Rotterdam], z.j. [1932] tweede druk, - Leopold, J.H., Verzen. Brusse Rotterdam, 1920 (2e druk) - Prins, J., Bijeengebrachte gedichten. Boucher, ’s Gravenhage, 1947 - Prins, J., De stad waar men kind is geweest. Ad. Donker, Rotterdam/Antwerpen, 1950 - Slauerhoff, J.J., Verzamelde gedichten. Nijgh & van Ditmar, Amsterdam, 1988 - Speenhoff, J.H., De beste gedichten van J.H. Speenhoff. BZZTôH, ’s Gravenhage, 1980 - Vroegindeweij, R., Gemengde berichten. Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2006

124

Dit boek kwam tot stand dankzij bijdragen van de volgende sponsors:

ABN-Amro Bank N.V. Management Facilities B.V. Baas Installatie Services B.V. Marin Ship Management B.V. Bibliotheek voor Zeevarenden OBR Gemeente Rotterdam Bisdom Rotterdam Oudkerk B.V. Boekenfonds Elisabeth Grent / F.J.A.M. Prins Bernhard Cultuurfonds van der Helm Regionale Loodsen Corporatie Rotterdam Consulaat Generaal van Malta Rijnmond en Myanmar te Breda Schipper Noordam Advocaten Consulado General de España Smit Internationale N.V. te Amsterdam Stichting Bevordering van Volkskracht Consulate General of Norway Stichting Elise Mathilde Fonds te Rotterdam Stichting Organisatie van Effecten- Consulate General of the Philippines handelaren te Rotterdam te Rotterdam Stichting Verzameling Van Wijngaarden- Consulate General Singapore Boot te Rotterdam Stichting Vrienden van het Zeemanshuis Consulate General of the Republic te Rotterdam of Korea te Rotterdam Stichting Wijkbelangen Scheepvaart- Erasmusstichting kwartier / Het Nieuwe Werk G. Ph. Verhagen-Stichting Stichting Zeemanshuis Rotterdam Hapag-Lloyd Nederland B.V. ThyssenKrupp Veerhaven B.V. Heineken B.V. Tjonger B.V., lid Broekman Groep K.P.M.G. Union des Consuls à Rotterdam Klaassen Advokaten Van der Mandele Stichting “K”-Line (Nederland) B.V Van de Wouw Hotelinrichting B.V.

Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever

Omslagontwerp en vormgeving binnenwerk: Bart Oppenheimer, Rotterdam Omslagfoto zeeman: Kees Molkenboer © Nederlands fotomuseum Rotterdam

De uitgever heeft niet in alle gevallen kunnen nagaan of er op de geplaatste foto’s en gedichten copyright rust. In gevallen waarin de uitgever nog verplichtingen heeft m.b.t. auteursrechten, is hij bereid daaraan alsnog te voldoen.

isbn 90 6100 604 x nur 693

128