Tuindorp Heijplaat Vs. Tuindorp Oostzaan Stedelijke Idealen in De Havens Van Rotterdam En Amsterdam Inleiding
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Leon Sebregts Universiteit Utrecht Architectuurgeschiedenis en Monumentenzorg 3457982 Tuindorp Heijplaat vs. Tuindorp Oostzaan Stedelijke idealen in de havens van Rotterdam en Amsterdam Inleiding Inhoudsopgave In de eerste decennia van de twintigste eeuw was toenemende woningnood de reden een groot aantal arbeidersnederzettingen te Inleiding 1 stichten, zowel in Nederland als daarbuiten. Het betrof zowel particuliere initiatieven als stichtingen van overheidswege. Veelal hanteerde men Tuinstadbeweging 2 hierbij de uitgangspunten van de rond de eeuwwisseling in Engeland -Engeland 2 opgekomen Tuinstadbeweging. -Nederland 3 Na een uiteenzetting van de idealen en belangrijkste begunstigers Ideologie 5 van deze Tuinstadbeweging, volgt een vergelijking tussen twee in -Tuindorp Heijplaat 5 Nederland gestichte tuindorpen: Tuindorp Heijplaat in de Rotterdamse -Tuindorp Oostzaan 7 haven en Tuindorp Oostzaan in Amsterdam-Noord. Beide zijn ontstaan onder de rook van een droogdok, maar wel vanuit een verschillende Ruimtelijke opzet 9 inslag, de één particulier, de ander gemeentelijk. Zoals later duidelijk -Tuindorp Heijplaat 9 zal worden, weerspiegelen deze beide tuindorpen van alle vergelijkbare -Tuindorp Oostzaan 11 nederzettingen in Nederland, het meest de oorspronkelijke idealen en uitgangspunten van de Tuinstadbeweging. Architectuur 13 -Tuindorp Heijplaat 13 -Tuindorp Oostzaan 15 Kwantitatieve vergelijking 17 Paternalisme 19 -Tuindorp Heijplaat 19 -Tuindorp Oostzaan 19 In voor- en tegenspoed 21 -Tuindorp Heijplaat 21 -Tuindorp Oostzaan 23 Een tweede leven 25 -Tuindorp Heijplaat 25 -Tuindorp Oostzaan 27 Conclusie 29 Literatuur 31 01 Tuinstadbeweging Tuindorp Heijplaat vs. Tuindorp Oostzaan Engeland 30.000 mensen, op het omringende platteland 2.000. De stad biedt plaats aan 5.500 kavels van zes bij veertig meter voor woonhuizen. Het is niet verwonderlijk dat men in het Engeland van eind negentiende Er zijn vijf concentrische avenues, waarvan de middelste een brede eeuw, in het land dat het eerst industrialiseerde en verstedelijkte, ook parkstrook bevat waarin scholen, kerken en andere instellingen staan. het eerst te maken kreeg met de problemen die de volkshuisvesting met Aan de buitenste ring, ontsloten door wegen en spoorwegen, liggen zich meebrachten. Ellendige woontoestanden, hoge kindersterfte en de fabrieken en pakhuizen. De omringende land- en tuinbouwgronden grote groepen mensen die samengepakt waren in geïndustrialiseerde kunnen door particulieren worden bewerkt. Wanneer het maximum metropolen, vormden de directe aanleiding voor het ontstaan van aantal inwoners van 32.000 bereikt is, splitst een tweede tuinstad de Tuinstadbeweging. Ebenezer Howard (1850-1928) fungeerde als zich af van de eerste, die eveneens tot 32.000 inwoners mag groeien. geestelijk vader van de beweging. Hij beschreef een revolutionair Op deze manier ontstaat een netwerk van zelfstandige steden, die sociaal-ruimtelijk model van de stad in To-morrow, a peaceful path to met elkaar als één stad kunnen functioneren doordat ze via een snelle real reform in 1898, dat in 1902 herdrukt werd en wereldwijd bekend spoorlijn met elkaar verbonden zijn. werd onder de naam Garden Cities of To-morrow. Howard nam de fabrieksnederzettingen Port Sunlight (1888) vlakbij Voor Howard was de vormgeving van de tuinsteden onbepaald. Op Liverpool van zeepfabrikant Lever Brothers en Bourneville (1895) al zijn diagrammen prijkt dan ook de opmerking dat de stad pas nabij Birmingham van chocoladefabrikant Cadbury Brothers als ontworpen kon worden als de locatie ervan bekend was. De eerste inspiratiebron voor zijn ideeën. William Lever en George Cadbury Engelse tuinstad, Letchworth, ontworpen door Raymond Unwin zagen hun idyllische modeldorpen in het groen als de oplossing voor en Barry Parker in 1903 werd hierdoor als het ware een model de huisvestingsproblematiek waarmee hun werknemers te kampen voor de tuinstadarchitectuur. Unwin drukt een stevige stempel hadden. op de vormgeving van de eerste tuinsteden doordat zijn in 1909 verschenen Town planning in practice min of meer de leidraad wordt Analoog aan deze beide nederzettingen, wilde Howard industrie en voor de beweging. Het geeft een overzicht van de stedebouwkundige bevolking weer uit de stad halen en verspreid over het platteland ontwikkelingen aan de hand van eerdere publicaties, zoals Der herhuisvesten in nieuw te bouwen, zelfvoorzienende, zelfbesturende Städtebau van Joseph Stübben uit 1890 en Städtebau nach seinen en gecontroleerd groeiende steden van ongeveer 30.000 inwoners. künstlerischen Grundsätzen uit 1899 van Camillo Sitte, aangevuld Op deze manier zou men kunnen profi teren van de voordelen van met voorbeelden uit Unwins eigen stedebouwkundige praktijk. de stad, met haar werkgelegenheid, vele winkels, verlichte straten, sociale voorzieningen, uitgaanswereld, kunst, cultuur en religie en In feite zijn Letchworth en Welwyn (1927), beide in Hertfordshire, van het land met zijn parkachtige vergezichten, vorstelijke parken, de enige uitgevoerde tuinsteden. Volgens Harm Jan Korthals Altes naar wilde violen geurende bossen, frisse lucht en kabbelend water, laten ze zien dat de realisatie van een complete stad uit het niets maar ook met zijn lage grondprijzen.1 Howard illustreerde zijn en in samenhang met het agrarische ommeland geen utopie was. ideeën met een afbeelding van drie magneten. Eén van Howards Volgens hem is er sprake van een planologische revolutie. Een sociale doelen was paternalisme, zoals dat voorkwam in de eerdere revolutie bleef echter uit aangezien hooggegrepen sociale idealen fabrieksnederzettingen, te voorkomen. als bewonerszelfbestuur en volmaakte menging van alle rangen en standen een utopie bleven.2 Welwyn werd al snel een sattelietstad van Howards tuinstad-diagram toont een min of meer cirkelvormige stad Londen, waar bewoners gehecht waren aan groen en ruimte, maar niet met een straal van ongeveer 1.200 meter, omgeven door 2.000 aan de locale voorzieningen en werkgelegenheid. 3 Andere initiatieven hectare landbouwgrond. Zes brede boulevards doorsnijden de stad in hadden ofwel de vorm van een tuinwijk, waarvan Hampstead (1906) zes gelijke delen. De boulevards komen in het centrum van de stad in Londen het bekendste voorbeeld is, of van een tuindorp. uit in een groot park met waterpartijen. Rondom het park staan zes Vlak na het uitkomen van To-morrow, a peaceful path to real openbare gebouwen, waaronder het stadhuis. In de stad wonen zo’n reform richtte Howard in 1899 de Garden City Association op om 02 Tuinstadbeweging zijn theoretische ideeën ook in de praktijk te kunnen brengen. Nederland Geïnspireerd door de voorstellen van Howard die door zijn Garden City Association en vanaf 1913 door de International Garden Cities De manier waarop de tuinstadgedachte in Nederland bekend werd, Association wereldkundig werden gemaakt, ontstond aan het begin van is niet geheel duidelijk. Bekend is dat de sociaal bewogen ingenieur de twintigste eeuw een internationale stedebouwkundige beweging. Daniël de Clercq voor de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen in de winter van 1904-1905 een lezing gaf over tuinsteden. 4 De eerste referentie naar tuinsteden in een Nederlands architectuurblad was in juli 1905.5 Pas in januari 1906 introduceerde Bruinwold Riedel, algemeen secretaris van de Maastchappij tot Nut van ’t Algemeen, de ideeën van Howard in Nederland. Zijn brochure Tuinsteden bevatte onder andere Howards magneet- en tuinstaddiagram. Om bekendheid te geven aan de buitenlandse initiatieven, organiseerde de Maatschappij tot Nut van ‘t Algemeen, die functioneerde als de Nederlandse tak van de Tuinstadbeweging, in die dagen tevens excursies voor architecten en fabrikanten (toekomstig opdrachtgevers) naar Engelse tuinsteden. Vooral de eerder genoemde fabriekskolonies Port Sunlight en Bourneville werden vaak bezocht. In Nederland is nooit een zelfvoorzienende tuinstad gerealiseerd. 6 Initiatieven hadden de vorm van een tuinwijk of tuindorp. De tuindorpen Heijplaat in Rotterdam en Oostzaan in Amsterdam komen, vanwege hun geïsoleerde ligging, nog het dichtst in de buurt van de oorspronkelijke ideeën van de Tuinstadbeweging. Dat de twee dorpen te beschouwen zijn als exponent van de tuinstadgedachte in Nederland, heeft echter meer van doen met noodzaak dan met ideologie. Maristella Casciato weet de situatie treffend te duiden door te stellen dat de in Nederland gebouwde tuinstad voor gemeenten een effectief middel was in de uitvoering van de Woningwet uit 1902. 7 Tuindorp Oostzaan is hier een sprekend voorbeeld van. In de praktijk van de Woningwet gingen gemeenten echter pas tot bouw over wanneer particulier initiatief, zelfs in ruime mate gesteund, geen voldoende resultaat tot stand bracht. Tot de bouw van fabriekskolonies werd dan ook nog na 1902 overgegaan, zoals het voorbeeld van Tuindorp Heijplaat laat zien. 03 Tuindorp Heijplaat vs. Tuindorp Oostzaan Vergelijking van kindersterfte tussen tuinsteden en traditionele arbeidersnederzettingen. Uit: R. Unwin, Town planning in practice. An introduction to the art of designing cities and suburbs, New York 1994 (1909). Howards tuinstaddiagram. Uit: E. Howard, Garden Cities of To-morrow, London 1965 Portret Ebenezer Howard. Foto: M. Adams, 1924. (1902). 04 Ideologie Tuindorp Heijplaat bescheiden tempo verdergaan, omdat grote investeringen in de werf zelf nodig waren. In 1902 werd de Rotterdamsche Droogdok Maatschappij (RDM) opgericht als voortzetting van de scheepsbouw- en werktuigfabriek De Gelder is er trots op dat men bij de stichting geen gebruik heeft De Maas. De nieuwe