Internationale Spectator Jaargang 65 - nr 7/8 - juli/augustus 2011

Van vallende torens en vallende banken Na de angst: repressie of preventie met beleid Geen ‘Arabische Lente’ in Syrië en Soedan? Instituut Clingendael Uitgave van Koninklijke Van Gorcum BV (Assen) namens het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ (Postbus 93080, 2509 AB Den Haag), dat samenwerkt met het Koninklijk Instituut voor Inhoud juli/augustusnummer 2011 Internationale Betrekkingen, EGMONT, te Brussel. Verschijnt maandelijks en wordt uitgegeven op de grondslag van een redactiestatuut. Redactiebureau Instituut ‘Clingendael’ Redactie Internationale Spectator Postbus 93080, 2509 AB Den Haag COLUMN Jan Marinus Wiersma tel. 070-3245384; fax. 070-3746669 E-mail: [email protected] of Bob van den Bos Roma en de Europese Unie: [email protected] Een gespleten Politieke Unie 369 een blinde vlek? 405 www. internationalespectator.nl

Kernredactie ARTIKELEN FILMRECENSIE Jan Q.Th. Rood (hoofdredacteur) Peter A. Schregardus (eindredacteur) Bodille Arensman over Gerard J. Telkamp (eindredacteur) Thomas von der Dunk Kinderen in Pakistan tussen Algemene redactie Van vallende torens en vallende twee vuren 409 E. Bakker, S. Biscop, D. Criekemans, E. Drieskens, L. van den Herik, P. Hoebink, S. de Hoop, banken: tien jaar aanleiding tot W. Hout, M. van Keulen, J.C. Mulder, toekomstangst 371 BOEKBESPREKINGEN C.W.A.M. van Paridon, R. A. Wessel, J.W. de Zwaan. Jos van Dijk over Abonnementenadministratie TERRORISME TOEN EN NU Op de grens van het politie­ Koninklijke Van Gorcum BV Administratie Internationale Spectator mandaat 411 Postbus 43, 9400 AA Assen Edwin Bakker Joris Kreutzer over tel. 0592-379555; fax. 0592-379552 Terrorisme en contraterrorisme Knullige revolutionairen 412 E.mail:[email protected] www.vangorcum.nl in de schaduw van 9/11: Yvet Blom over Abonnementsprijzen tien jaar angst voor terrorisme 375 Antiterrorismewetgeving, Nederland en België: publieke opinie en populisme Particulier € 63,00 Beatrice de Graaf in Nederland 413 Instelling € 74,50 Student € 48,50 (max. 5 jaar) Terroristen in de rechtszaal: Michiel de Weger over Studenten-startersabonnement € 26,50 (1 jaar) demonstratie van recht en Vuurwapens in België 415 Buitenland: gerechtigheid? 380 Wouter van Raay over Particulier € 90,25 Instelling € 103,00 Folterbeleid van het Witte Huis Student € 71,00 Betaling via Belgisch gironummer is mogelijk. Peter Knoope & Quirine Eijkman onder George W. Bush 416 Abonnementen worden automatisch verlengd, Tien jaar internationale strijd Jan Jaap Kleinrensink over tenzij voor 1 december schriftelijke opzegging tegen het terrorisme: Taal en terrorisme 418 heeft plaatsgehad. waar staan wij nu? 385 Vincent van Beest over Losse nummers 7,95 excl. portokosten € Terrorisme in institutenland 419 Advertenties Jaïr van der Lijn & Edwin Bakker Lisette van der Ark over Acquire Media, Zwolle Sandor Quatfass, tel 038-4606384 / Het einde van religieus Interventie in binnenlandse fax 038-4606318 terrorisme?: en wat daarna? 389 conflicten 420 [email protected] Krijn Schramade over Foto omslag Floor Janssen & Joas Wagemakers Nicaragua afgeserveerd 422 Rutger van Hamersvelt Is al-Qa‘ida echt failliet? 393 Richtlijnen voor auteurs zijn verkrijgbaar op het redactie-adres. SIGNALEMENTEN 425 GRENZEN AAN DE ARABISCHE LENTE ISSN 0020-9317 SUMMARIES 427 Alle in dit maandblad uitgesproken meningen en inzichten blijven geheel voor verantwoor- Bruno Braak delijkheid van de schrijvers. Geen Arabische Lente in Soedan 397 Niets uit deze uitgave mag worden verveel- voudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, Hans Schippers fotocopie, microfilm, of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke Op eigen kracht: taai verzet toestemming van de uitgever. van Syrische oppositie 401

©2011, Koninklijke van Gorcum, Assen Alle auteursrechten ten aanzien van de inhoud van deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden.

Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Column Bob van den Bos

Een gespleten Politieke Unie

Integreert Europa steeds verder of juist niet? Wint wat ging richting een Politieke Unie’.Vervolgens deed hij ons bindt van wat ons verdeelt? Het afgelopen half jaar in Brussel precies het tegenovergestelde. Hij bond zich onderging de Europese Unie zware lakmoesproeven aan Europese afspraken met verregaande politieke im- van economische, politieke en morele aard. De uit- plicaties. Een andere regeringsleider zou bij terugkeer komsten zijn tekenend voor het huidige karakter van met knikkende knieën het parlement hebben betre- de Unie en werpen licht en schaduw over de nabije den, dan wel andersoortig vertier hebben gezocht. Zo toekomst. niet Rutte. Deze lenige woordkunstenaar maakte van Zo werden we geconfronteerd met een dreigende het ‘Noodfonds’ een deugd. Bovendien zou Nederland ineenstorting van de Europese Monetaire Unie. Onze geen last krijgen van de afgesproken ‘Brusselse be- aloude Griekse vrienden hadden een potje gemaakt moeienis’, omdat het juist een voorbeeld is voor de van hun financiën. Ze deden een beroep op het me- rest. Na zo’n politiek hoogstandje liet de coalitie de cenaat van Europese regeringen om hen van de on- verbale acrobaat natuurlijk niet vallen. dergang te redden: solidariteit met de zwakkeren was Tweede test. De ‘Arabische Lente’ leidde tot een toch de basis van Europese samenwerking? De reacties storm van kritiek op het Europees buitenlands beleid. logen er niet om. Solidariteit? Met die zwendelaars, Donkere wolken pakten samen boven het hoofd van die Europa systematisch hadden voorgelogen over hun Lady Ashton, de Hoge Vertegenwoordiger met de staatsfinanciën? Alom bestond evenzeer de vrees dat lage status. De EU had géén gecoördineerd en strate- ook in landen als Portugal, Spanje en Ierland varian- gisch antwoord op de ingrijpende ontwikkelingen in ten op de Griekse tragedie zouden worden opgevoerd. de naburige regio. De EU had zich nog wel zo besluit- Het hele eurostelsel zou in gevaar komen. Onder ge- vaardig getoond, zij het in het wisselen van vriend- weeklaag van het koor van verontwaardigde burgers schappen: ze had partij gekozen voor de ontketende besloten Europese regeringen daarom ‘uit eigen be- opstandelingen tegen de in het nauw gebrachte dic- lang’ diep in hun slecht gevulde buidels te tasten en tators in Tunesië en Egypte, gevolgd door Libië, Syrië een permanent noodfonds (500 miljard) op te richten. en Jemen. Bovendien kwamen de regeringsleiders overeen Hoe oprecht de EU (500 miljoen inwoners) een tot nu toe ongekende Europese bemoeienis toe was begaan met het lot van de onderdrukten, bleek te staan met hun eigen ‘binnenlandse’ besluitvorming. wel toen een handvol Tunesiërs en andere Noord- Regels en toezicht binnen de eurozone werden aan- Afrikanen er hun heil kwamen zoeken. Als ze al niet gescherpt. Daarnaast werd op Duits aandringen het verdronken waren voor het eilandje Lampedusa was europact afgesproken: verregaande economische coör- bereikt, moesten ze worden tegengehouden door de dinatie op het niveau van regeringsleiders. Regeringen herinvoering van grenscontroles. De Europese raadge- gaan elkaar aanspreken, zelfs op onderwerpen als be- ver was angst. Niet zozeer voor de geringe immigratie lastingen, pensioenen en sociaal beleid. De akkoorden uit Afrika als wel voor het niet geringe verzet hierte- tezamen kunnen worden beschouwd als voorbeeld van gen in eigen land. het vaak betwist spill-over-effect van de economie naar Ook de warme banden met de Libische woestijn- de politieke sfeer. En dat uitgerekend in een periode held Kaddafi werden plotseling verbroken. De ‘Grote waarin euroscepsis zich alom als een virus heeft ge- Verlosser’ had zijn bevolking veertig jaar lang mogen nesteld in de zenuwbanen van de nationale politiek. onderdrukken. Een vakkundig terrorist bovendien, Veel Europese leiders werden dan ook knap nerveus, met op zijn ‘Europese’ getuigschrift het laten ontplof- ingeklemd als ze zaten tussen electoraal sentiment en fen van een verkeersvliegtuig boven Schotland en het beleidsmatige onvermijdelijkheid. opblazen van een discotheek in Berlijn. Toen hij zijn Onze eigen premier Rutte had de Tweede Kamer chantage (massavernietigingswapens, emigratiestro- toegezegd ‘krachtig afstand te nemen van elke bewe- men) had gestaakt, werd hij echter niet opgesloten

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 369 in Scheveningen, maar met open armen ontvangen dwingt eenrichtingsverkeer af: we kunnen alleen nog in Brussel. Ook mocht Kaddafi in Parijs zijn tenten maar vooruit, richting verdere europeanisering. opslaan om Franse ministers en wapenhandelaren te Het dwangmatig karakter van dit proces veront- trakteren op kamelenbiefstuk met gepofte dadels. rust begrijpelijkerwijs veel mensen. Op de term onver- Kaddafi’s dreiging zijn eigen ongehoorzame bevol- mijdelijk rust niet voor niets een politiek taboe. Door king uit te moorden, was echter zelfs zijn politieke za- weerstanden tegen verdere europeanisering worden kenvrienden te gortig en de Veiligheidsraad gaf zowaar ‘onvermijdelijke’ maatregelen echter soms te lang uit- toestemming voor militair optreden. De Verenigde gesteld. Als eerder was besloten tot strenger boven- Staten wilden dit keer geen leidende rol. Washington nationaal toezicht op de financiële markten en natio­ liet het initiatief daarom aan de EU. Deze moest door naal begrotingsbeleid, dan had ons dat zelfs de crisis interne verdeeldheid de beker aan haar voorbij laten kunnen besparen. gaan. Na overleg met zijn campagnestaf voor de ko- Om de populistische partijen toch de wind uit mende presidentsverkiezingen wierp Sarkozy zich op de zeilen te nemen, trachten veel Europese regerin- als grote animator van de militaire operatie tegen zijn gen langszij te komen met nationaal protectionisme, oude politieke kornuit. De Europese leiders kwamen bijvoorbeeld op het terrein van asiel- en immigratie- niet in Brussel bijeen, maar op het Elysée; vooraan de beleid (‘grenzen dicht’). De onmiskenbare opleving welsprekende Sarkozy, Lady Ashton stilletjes achterin. van het nationaal egoïsme is echter vooral merkbaar EU-optreden stond niet op de agenda. op het gebied van de buitenlandse politiek. Hier is Derde test. Eind mei meldde de president van dan ook nog geen sprake van het elders gesignaleer- Servië trots dat oud-generaal Mladić was opgepakt de spill-over-effect. Het verschil met de financieel- ‘na een intensieve zoektocht door de veiligheidsdien- economische sector is dat verregaande buitenlands- sten’. Nu was er geen belemmering meer voor het politieke samenwerking (nog) niet als onvermijdelijk Servisch EU-lidmaatschap. Het zorgvuldig speurwerk wordt beschouwd. Internationale politiek leent zich had maar liefst zestien jaar gevergd. Had de in zijn bij uitstek voor het oppoetsen van het nationale pro- land zo gevierde krijgsheer zich misschien verstopt fiel, waar blijkbaar grote behoefte aan bestaat in deze in het verre Argentinië, veilig vermomd als Duitser, tijd van mondialisering. De Lissabon-constructie met gastvrij verborgen te midden van collega-oorlogsmis- Lady Ashton was niet zozeer gedoemd als wel be- dadigers? Welnee, hij logeerde gewoon bij zijn neef, doeld om te mislukken. De Hoge Vertegenwoordiger / in een dorpje, vlakbij Belgrado. Alleen Nederland Commissaris voor externe betrekkingen mocht vooral had de uitlevering van Mladić als voorwaarde gesteld niet de nationale ministers van BZ gaan overvleugelen. voor toetreding tot de EU. De overige leden van de Tot slot. De verantwoordelijke Europese leiders Europese-waardengemeenschap hadden in Brussel kunnen het vertrouwen van de burgers alleen (terug-) net gedaan of hun neus bloedde, wanneer de ‘Slager winnen door eerlijk te zijn over de gegroeide belan- van Srebrenica’ ter sprake kwam. De Serven worden genverstrengeling. Het steeds verder europeaniseren nu door de EU beloond voor hun grondige recher- van de financieel-economische sector is immers on- chewerk, in plaats van gestraft voor hun diepgaande ontkoombaar. Ook op de andere beleidsgebieden is medeplichtigheid aan het verbergen van één van de niemand gebaat bij nationaal egoïsme. Ieder voor zich grootste oorlogscriminelen van onze tijd. in Europa betekent straks Amerika en China voor ons De genoemde voorbeelden van EU-optreden in allen in de wereld. 2011 kenmerken zich door pragmatisme: al improvi- Kortom, we bewegen ons richting een gespleten serend reageren op gebeurtenissen. Er is géén sprake Politieke Unie: ‘interne’ kwesties gaan we met elkaar van een gezamenlijk nastreven van strategische doel- behandelen en externe zaken blijven we liever zelf einden. Bovendien ontaardt dit pragmatisme opval- doen. lend vaak in bedenkelijk politiek opportunisme. Van een Europese gemeenschap van morele waarden was opvallend weinig te merken, alle pretenties ten spijt. Dr Bob van den Bos is politicoloog en oud-lid van Europees pragmatisme betekent echter ook: doen de Eerste Kamer, de Tweede Kamer en het Europees wat onvermijdelijk geworden is. Uit de dynamiek van Parlement. het integratieproces vloeit een keten van aan elkaar gekoppelde besluiten voort. De interne markt nood- zaakte tot een Europese Monetaire Unie en deze moet steeds strenger gereguleerd worden om te voorkomen dat ze uit elkaar valt door wanbeleid van lidstaten. De financieel-economische belangenverstrengeling

370 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Thomas von der Dunk

Van vallende torens en vallende banken: tien jaar aanleiding tot toekomstangst

Wie anno 2011 na tien jaar terugkijkt naar het begin digd leek te hebben. Dat was bij de Cubacrisis, mid- van deze eeuw, herkent de wereld niet meer terug. En den in de Koude Oorlog, met een herkenbare vijand, bij de aanvang van deze eeuw zullen maar weinigen de Sovjetunie, anders geweest. Die crisis viel te duiden, het voor mogelijk hebben gehouden dat de wereld er in het kader van traditionele machtspolitiek, ook al nu, tien jaar later, zo zou uitzien. Want we moeten dan kwam daar dan een ideologische saus – communisme immers toch een aantal dingen wegdenken die inmid- versus kapitalisme, dictatuur versus democratie – over- dels een belangrijk deel van ons politieke bewustzijn heen. Maar 11 september? Men was zich in Amerika zijn gaan uitmaken. De gewenning gaat in dat opzicht er onvoldoende van bewust dat zich heel ergens anders snel. ook mede door eigen toedoen een enorme hoeveelheid Allereerst internationaal: 11 september. Geen con­flict­stof had opgesta­peld, als gevolg van een door mens die dat bij de aan­vang van 2001 voor mogelijk fundamentalistische Arabieren­ cultuurimperialistisch­ had gehouden, ook Hollywood was nog niet op het geïnter­pre­teerde zes decennia lange­ Midden-Oosten- idee gekomen. Het kwam, die stralend blauwe och- politiek van Was­hington; en toen de Twin Towers in tend, letterlijk en figuur­lijk als een donderslag bij hel- elkaar gezakt waren, vroeg men zich ginds verbijsterd­ dere hemel, en verstoorde de grote veiligheidsillusie­ af: Why do they hate us? van Amerika, dat voor een grote mogendheid tot dan toe eigenlijk­ bijzonder weinig thuis had meegemaakt: De gouden jaren negentig ingeklemd tussen twee brede oceanen en twee vreed- Die verbijstering was des te sterker, omdat men na de zame buren, waarvan nooit enige dreiging was uit- Val van de Muur in de illusie was komen te verkeren gegaan. Het laatste oorlogsgeweld op eigen bodem dat – ongeacht de nog steeds als te voren dictatoriaal­ was – van Pearl Harbor afgezien, maar dat is voor de geregeerde Chinezen ‒ nu, met de ineenstor­ting van Amerikanen geo-psychologisch toch meer een over- het Oost­blok en de Sovjetunie, overal het westerse zees gebiedsdeel – immers de eigen Burgeroorlog ge- maatschappij­model zou zege­vieren en de bomen tot in weest. De paniek was groot, die dag en de dagen erna. de hemel zouden groeien. Indachtig het fameuze boek Amerika was in het hart geraakt: vooral in het men- van Fukuyama hadden we het einde van de geschiede- taal-ideologische hart – wat dat betreft had Al-Qaeda nis bereikt, terwijl de democratische en consumentis- goed weten te mikken, met aanslagen op de symbolen­ tische heilstaat om de hoek lag. Natuurlijk: er kwam van het Amerikaanse kapitalisme en de Amerikaanse Joegoslavië achteraan, en de introductie van democra- militaire supermacht – en, als het laatste vliegtuig in- tie en markteco­nomie in Jeltsins Rusland bleek al snel derdaad voor het Capitool bestemd was, ook op de minder te vlotten – en het met heilig vuur toegediende Amerikaanse democratie. Of de Derde Wereldoorlog kapitalistische medicijn vooral allerlei bijwerkingen te begon­nen was, zo wilden derhalve ook Neder­landse verto­nen die men niet had verwacht. journa­listen weten. Relativerende­ opmer­kingen dat Desal­niettemin leken voor het Westen, nu de drei- drieduizend doden tijdens de Eerste gelijk stond aan ging vanuit het Oosten was weggevallen, de bomen in- een doorsnee ochtendje Verdun en dat één standaard derdaad tot in de hemel te groeien: zowel econo­misch bombardement op Berlijn in de Tweede Wereldoorlog als politiek. De Verenigde Staten hadden als supermo- al meer schade aanrichtte, werden niet geapprecieerd. gendheid het rijk het hele decennium alleen – en dat Maarten van Rossem werd om zijn antihysterie in maakte hen voor elders opgekropt ongenoegen blind. Hilver­sum de tv-studio’s uitgekeken. Rusland was er niet meer, China nog niet als grote Sinds de Cubacrisis van 1962 was er wellicht geen concurrent. Waarbij het laatste, anders dan het eerste moment geweest dat de paniek zo groot was. Of mis- land, thans een veel grotere bedreiging voor de posi- schien was de paniek zelfs veel groter, omdat de aanslag tie van het Westen vormt omdat die uitdaging vooral zo onver­wachts kwam, en zich door niets aangekon- economisch van aard is, wat voor de Sovjetunie nooit

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 371 gegolden heeft. Peking koopt Piraeus en Portugal op, al Amerika zelf bijna financieel­ ten gronde heeft ge- zoals wij Europeanen dat een eeuw geleden deden richt. Toen bonusbank­ na bonusbank­ instortte, bleek met Singapore en Shanghai. Ook dat had in de jaren het Westen voor zijn eigen redding aangewezen op negen­tig niemand nog voor mogelijk gehouden. krachtig ingrijpen door die ene institutie die twee, drie De golden nineties herinneren achteraf in hun ge- decennia lang in grote kortzichtigheid­ stelselmatig ge- lukzaligheid aan de golden twenties – waarop dus in smaad en enthousiast afgebro­ken was: de staat. beide gevallen een door crisis en onzeker­heid geplaagd decennium is gevolgd. Aanvang 2001, nu tien jaar ge- Chinese uitdaging leden, zag niemand dat aankomen, en leefde ieder- Najaar 2008 kwam voor het Westen met de banken- een nog in de roes van de bloei – zo hadden we net crisis ook een tijdperk van economische suprematie de Euro gekregen, symbool van de grenzeloze voor- ten einde. Juist het autoritaire China, met zijn grote uitgang waarin de westerse elites toen onomwon­den staatsinter­ventie in de economie, bleek veel minder geloofden. De klap van 11 september 2001 kwam zo gevoelig voor de crisis, en keer op keer economische hard aan, omdat zij haaks stond op de veilige, opti- groeicijfers te bereiken waarvan het Westen alleen kan mistische wereld die na 9 novem­ber 1989 leek te zijn dromen. En China speelt evenmin als Rusland het ontstaan: Nine-eleven in New York valt niet los te zien economische spel volgens de spelregels van de vrije van negen-elf in Berlijn. De ene datum bete­kende het markt die het Westen na 1945 zo mooi opgeschreven einde van een kortstondig tijdperk dat met de andere heeft. Waar het Westen afzonderlijke bedrij­ven die begonnen was. markt op stuurt, vormen in het Oosten de bedrijven waarmee zij moeten onder­handelen het directe ver- Val van de banken lengstuk van de staat. En nog een tweede keer zou er in het eerste decen- Geen sprake van dat er in de praktijk op basis nium van de eenen­twintigste eeuw paniek uitbreken, van wederkerig­heid gelijk wordt overgestoken. China en ditmaal tegen het eind: najaar 2008, met de Val van wenst geen invloed te geven aan potten­kijkers in ei- de Banken, die niet minder veelbetekenend was dan gen huis, die met hun fatale ideeën over democratie de Val van de Muur, en er evenmin als de Val van de en persoon­lijke vrijheid de interne machts­structuren Torens los van valt te zien. Want de Val van de Muur kunnen ondermijnen – dat is hún les uit Gorbatsjovs had niet alleen tot een Fukuyama-achtige fantasierijke, perestrojka, die onbedoeld uitliep op de implosie van triomfalistische zelfoverschatting van het onaantastba- de Sovjetunie. Juist die staat, waaraan men in Peking re karakter van de westerse internationale machtspo- daarom zo vasthoudt, is bij ons de afgelopen twin- sitie geleid. Daarin was met 11 september­ een stevige tig jaar in het verdom­hoekje geraakt – vooral in de deuk geslagen, die na het daaropvolgend wegzakken­ Verenigde Staten, waar Palins Tea Party een primitief van Amerika­ in zelfgeschapen Irakese en Afghaanse oeroud wantrouwen­ tegen het eigen federale centrum moerassen alleen maar groter werd. mobili­seert, op basis van een bijna middeleeuws ge- De Val van de Muur had door het wegvallen van loof in overzichtelijke, kleine gemeen­schap­pen. Maar het communistisch tegenmodel ook vrij baan gegeven tegen China, met anderhalf miljard inwoners, gaat aan het ongeremde neoliberale superkapitalisme­ , waar- haar Alaska het met een half miljoen in z’n eentje niet voor door Reagan en Thatcher al eerder de grondsla- redden.­ gen waren gelegd. De daarmee mogelijk geworden Amerika is daarenboven in 2008 een economische schaamteloze zelfverrijking en graaicultuur, die tot zeepbel gebleken, die eens knappen moest – met grote dan toe altijd met een angst voor mogelijke revolu- particuliere consumptieve schulden, met een enorm tie in toom waren gehouden, leidde vervol­gens dankzij negatieve handelsbalans,­ en een door ondoordachte steeds massaler ‘bonanerende’ bankiers tot het nemen militaire avontu­ren gigantisch overheids­tekort, dat van steeds grotere risico’s, die, toen dit systeem twintig volgens het bon mot van Reagan zo groot was gewor- jaar later totaal ont­spoorde, onverwachts het gelijk van den, dat het nu wel voor zichzelf zorgen kon. Dat doet de oude Marx bewezen: privatisering van de winsten, het inderdaad: het voedde zich in onbeheersbare mate socialise­ring van de verliezen. De gewone belasting­ met het vervolgens, omwille van krankzinnige belas- betalende burger mocht immers opdraaien voor de tingverlagingen voor een rijke bovenlaag, verder leeg- miljarden­schade die de Ma­doffs met hun piramidespel eten van de staat. Washington­ staat daarbij – en dat is op de beurs hadden aangericht, een schade die voor- een groot en gevaarlijk verschil met de relatie eertijds

372 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 ten aanzien van Moskou­ – financieel­ bij Peking in het breder toegankelijk onderwijs heeft gezorgd. De pro- krijt, dat intussen in een hoog tempo Afrika en Azië wes­terse autocra­tieën, die tot dusverre goedkope olie econo­misch koloniseert.­ En de Arabische wereld zal plus betrekkelijke veiligheid voor het in Washington spoedig volgen, want de Chinese oliehonger­ is, met die sacrosancte Israël garandeerden, blijken nu wanke­ thuismarkt van anderhalf miljard mensen, niet gering. lende reuzen op lemen voeten. Het Westen staat erbij Die Amerikaanse financiële afhankelijkheid­ is in- en kijkt ernaar. China draagt hier in Arabische ogen tussen zo groot, dat Washington bij een eventueel con- een aanzienlijk minder belast verleden mee: geen ne- flict in de Chinese Zee alleen maar Seoul of Taipeh gentiende-eeuws imperialis­me, geen twintig­ste-eeuws militair te hulp kan komen als Peking bereid is de kos- zionisme. ten van de beschieting­ van zijn eigen Hongkong te be- talen. Zeker, China heeft er weinig belang bij Amerika Europese afwezigheid failliet te laten gaan, omdat het dan ook het eigen Europa speelt bij dit alles politiek nauwelijks een rol geïnves­teerde vermogen kwijt zal zijn, waardoor de ei- – dat blijkt keer op keer, op mondiaal niveau laatst gen economische groei die de bevolking koest en de nog bij de klimaatconferentie in Kopenha­gen. Zoals partij aan de macht houdt, gevaar zal lopen – wat dat bij veel eerdere crises kijkt het ook in het Midden- betreft houden beide supermachten elkaar in de houd- Oosten voornamelijk toe. Dat is enerzijds een gevolg greep. Maar het komt er bij zoiets altijd op aan, wie van uiteenlopende geostrategische­ tradities en histori­ als eerste met de ogen knippert. Dat is dan al gauw de sche sentimenten – voor de Italianen ligt Libië om de democratie en niet de dictatuur, omdat de machtheb- hoek, voor de Polen Oekraïne. Al in de Joegoslavische bers in een democratie omwille van hun herverkiezing crisis scheurde begin jaren negentig Europa in een eerder onder druk komen te staan om toe te geven - en pro-Servisch en een pro-Kroatisch kamp uiteen, op dat weten de machthebbers in een dictatuur. basis van oude bondgenootschappen en sympathieën. Irak idem dito: Tony Blair waande zich een tweede Wereldpolitieagent exit Winston Churchill – we gaan niet voor dictatoren De economische crisis, die voor een enorme machts- opzij – waar Gerhard Schröder, tussen ruïnes opge- verschuiving in de wereld zorgt omdat zij in het groeid, het Nie wieder Krieg van zijn landge­noten tot Westen veel harder toeslaat dan in het Oosten, doet Leitmotiv had gekozen. Voor de Britten heet het gro- niet alleen afbreuk aan de mondiale geloofwaardig- te trauma Chamberlain, voor de Duitsers Dresden. heid van het westers-democratische maatschappijmo- Zolang dat zo is, zal bij elke concrete crisis de reactie del. Zij beperkt ook militair de armslag van Amerika in elke Europese hoofdstad anders zijn. aanzienlijk: het kan niet overal meer de politieagent De noodzaak van meer eenheid in Europa wordt van de wereld spelen – zie de aarzelende reacties op de wel steeds met de mond beleden, maar nationale huidige omwentelingen in het Midden-Oosten, waar- profile­ringszucht ‒ Sarkozy inzake Benghazi­ – dan mee een volgende pijler onder het Amerikaanse bui- wel economisch particularisme – Balkenendes voorde- tenlandse beleid weggesla­gen wordt. lige gasdeal in Moskou­ – doorkruist steeds opnieuw De les van de mislukte democratisering van Irak en het uitzetten van een gezamenlijke koers. Altijd sprin- Palestina – en de ontwikke­lingen in Turkije onderstre- gen er weer kikkers overboord – zie bijvoorbeeld de pen dat – is immers dat meer volksin­vloed ginds in een onafhankelijkheid van Kosovo, omdat de erkenning­ anti-westerse koers resulteert. Hier kantelt momen­teel ervan een aantal lidstaten als Spanje voor een stimu- over de hele linie van Marokko tot Pakistan een con- lans van separatistische bewegingen thuis doet vrezen. stellatie die, juist als gevolg van de via massatoerisme, Zolang de politici voor hun overleven van hun eigen migratiecontacten en moderne media binnendringen- nationale electoraat afhankelijk zijn, zal dat zo blijven. de kennis van westerse welvaart en vrijheid, wel eens Er is nu weliswaar officieel eindelijk dat ene telefoon­ kantelen­ moest. Daarin schuilt de paradox: juist de ex- nummer waar reeds Henry Kissinger veertig jaar gele- port van westerse waarden ondermijnt nu de westerse den om vroeg, maar Ashton blijkt dan inderdaad­ niet machtspositie. Zoals, omge­keerd, het toenemen­de ver- veel meer te zijn dan een telefoniste: meer ruimte gun- zet in Iran tegen de islamitische theocratie mede het nen de rege­ringsleiders haar niet, en hetzelfde geldt product is van het hogere opleidingsniveau – dus een voor Van Rompuy. Niet toevallig zijn er ook geen groter aantal kritische geesten – waarvoor die zelfde krachtdadige figuren van het kaliber-Joschka Fischer theocratie zelf de afgelopen drie decennia met beter en op de bewuste posten be­noemd, omdat die de natio-

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 373 nale hoofdsteden dan weleens het gras voor de voeten te doen, zolang we met zijn allen aan het Russische weg zouden kunnen maaien. gasin­fuus blijven liggen. De islamofobe component, die bij dit nationale Angst voor oppermachtig Europa rechts-populisme in veel gevallen in de plaats van de Die tweeslachtige houding van de Europese poli- oude antisemitische­ uit de jaren dertig is gekomen, tici zelf – wel een abstracte structuur, geen passende kreeg uiteraard door het fundamentalistisch terroris- personele invulling met veel bevoegdhe­den – ver- me van Al-Qaeda een enorme stimulans, die op zijn mag natuurlijk ook niet de Europese burger van het beurt weer op de groeiende frustratie over de mede belang van Europa te overtuigen, waarop door die met westerse steun tientallen jaren in stand­ ge­houden zelfde Europese politici steevast zo gehamerd wordt. archaïsche politieke en maatschappelijke structuren in De angst voor een oppermachtig Europa zit niet al- het Mid­den-Oosten stoelt. Deze frustratie dacht het leen bij de burgers, maar, zodra het concreet dreigt te Westen – ook in de over­winningsroes van 1989 – ja- worden, ook bij de politici zelf. Die eerste angst, die renlang te kunnen negeren. Zonder dat terrorisme zou van veel burgers, is een gevolg van de ‘globalise­ring’, ook in Neder­land het onder­huids al langer levende de op grond daarvan als noodzakelijk beargumen- ongenoe­gen over de moeizame omvang met migran- teerde snelle uitbrei­ding van de Europese Unie en het ten uit de Mediterranee in de multicultu­rele samenle­ daarmee gepaard gaande vervagen van grenzen, omdat ving nooit die politie­ke scherpte hebben gekregen, de voordelen daarvan vooral door de hoger opgelei- waarvan dan eerst Fortuyn, en vervolgens nu Wilders den worden genoten, en de sociaal-economische en weet te profite­ren, omdat zij, gezien het begrip dat on- ­sociaal-culturele prijs ervan vooral door de lageropge- der sommige Nedermoslims voor dat terrorisme be- leiden wordt betaald. stond, tot het mobili­seren van een menselijke oerangst Die prijs neemt onder meer de vorm aan van leidde: kan ik mijn buren nog vertrou­wen? immigra­tie, die tot verkleuring van hun woonwij­ En daarmee zijn we weer terug bij Elf September, ken, en dus tot een gevoel van vervreemding­ leidt. als het kernmoment en dramatische ope­ningsschot Anderzijds komt de prijs in de vorm van grotere in- voor de permanente internationale en nationale on- ternationale concurrentie op de arbeidsmarkt, die het rust van het afgelopen decennium, die als gevolg van in Europa gekoesterde egalitaire maat­schappij­model de eerdere over­moed na 1989, nu tenminste tijdelijk ondermijnt. Die globalise­ ­ring betekent namelijk dat in een mondiale verlamming van Europa en Amerika de directeur, on­der verwijzing naar Amerikaan­se con- resulteert. Daaraan doet ook de recente liquidatie van currentie, voor zichzelf een hoger salaris kan eisen, en Osama bin Laden, de personificatie van Elf September, tegelijk, onder verwijzing naar Albanese concurrentie,­ niets af. de monteur laat weten dat hij met een lager genoegen zal moeten nemen. Vandaar dat uit SCP-rapport na SCP-rapport ook voor Nederland blijkt dat veel bur- Dr Thomas von der Dunk is zelfstandig gevestigd ­ gers vrezen dat het met de samenleving een andere publicist en cultuurhistoricus. Hij is tevens als kant opgaat dan zijzelf zouden willen: minder veilig onderzoeksmedewerker ­ verbonden aan de en minder solidair. opleiding Europese Studies van de Faculteit der Geesteswetenschappen van de Universiteit van Toekomstangst Amsterdam. Het sinds de millenniumwisseling in veel Europese landen sterk opgeko­men rechts-populisme wortelt in die toekomstangst: zij keert zich tegen een ontwortelde kosmopolitische elite, zoals die in de Brusselse euro- cratie beli­chaamd wordt gezien. Ook dat verlamt na- tuurlijk elke poging om Europa meer invloed te geven teneinde op het wereldtoneel tussen de andere grote mogendheden een rol van betekenis te spelen en niet door die andere machten tegen elkaar uitgespeeld te worden, zoals het Kremlin steeds weer heel knap weet

374 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Edwin Bakker

Terrorisme en contraterrorisme in de schaduw van 9/11: tien jaar angst voor terrorisme

Tien jaar geleden vond op een zonnige dag in sep- schade. De Twin Towers werden geheel vernietigd en tember een reeks aanslagen plaats die als een schok- een deel van het Pentagon werd zwaar beschadigd. De golf de wereld rondging. De schaduw van ‘9/11’ was totale directe schade van 9/11 wordt geschat op ruim bovendien lang en liet diepe sporen na op het gebied honderd miljard dollar.1 De indirecte economische van veiligheidsbeleid en het denken over veiligheid. schade lag veel hoger, maar is moeilijk vast te stellen. Vanaf de verschrikkelijke aanslagen in New York en De beurs van New York en vliegtuigmaatschappijen Washington was terrorisme – zeker in de Verenigde hadden geweldig te lijden onder de angst en onzeker- Staten – hét veiligheidsissue. Sterker nog, men sprak heid die de aanslagen hadden veroorzaakt. Wall Street van een ‘post-“9/11” tijdperk’. Al Qaida werd de naam bleef dagenlang dicht en bij heropening van de beurs van het jihadistische kwaad dat in het afgelopen de- daalden de koersen, in het bijzonder van de lucht- cennium overal ter wereld met regelmaat van zich vaartbranche. Veel Amerikanen keerden het vliegtuig liet horen – van Bali tot Londen en van Marokko tot na de aanslagen een tijdlang de rug toe – met het idee Pakistan. geen risico te nemen stapte men massaal in de auto, met zo’n 1.500 extra verkeersdoden tot gevolg.2 Vragen achteraf De maatschappelijke en politieke schade was ook Dit artikel blikt terug op de angst voor terrorisme in bijzonder groot. De Verenigde Staten waren verbijs- de afgelopen tien jaar en direct na de aanslagen in de terd over de aanslag, die vrijwel direct vergeleken werd Verenigde Staten. Destijds was de angst voor een golf met de onverwachte aanval van de Japanners op Pearl van terreur en een tweede ‘9/11’ bijzonder hoog. Tegen Harbor. Daarnaast heerste na de aanslagen lange tijd die achtergrond werd de War on Terror uitgeroepen die een gevoel van nationale rouw over het verlies van zo- in de afgelopen tien jaar een enorme impact had op al- veel mensen, onder wie ook veel hulpverleners. Ook lerlei terreinen. Er werd – zeker door de Amerikanen buiten de Verenigde Staten hadden de aanslagen een – grootschalig geïnvesteerd in de bestrijding van ter- enorme impact, mede omdat velen de tweede aanslag rorisme. Achteraf rijst de vraag of overheden in het en het ineenstorten van de Twin Towers live op tele- Westen goed op de dreiging hebben gereageerd. Of visie hadden kunnen zien. De beelden van uit het ge- moeten we constateren dat sprake was van een over- bouw springende mensen zullen velen overal ter we- reactie? En was die angst – achteraf gezien – gerecht- reld niet snel vergeten. vaardigd of hebben we ons laten meeslepen door de Het meervoudige karakter van de aanslag en de terroristen en hun bestrijders? onduidelijkheid over de daders en hun doelstellingen voedden de angst voor nog meer aanslagen, al dan niet Terug naar ‘9/11’ met vliegtuigen. Het Amerikaanse luchtruim werd Op 11 september 2001 boorden twee passagiersvlieg- drie dagen gesloten en de Amerikaanse strijdkrachten tuigen zich in de Twin Towers van het World Trade werden in de hoogste staat van paraatheid gebracht. Center in New York en een ander vliegtuig in het Amerikaanse ambassades en militaire bases in het bui- Pentagon in Washington D.C. Een vierde vliegtuig tenland werden na de aanslagen zeer streng beveiligd. stortte neer in Pennsylvania. De aanslagen werden De term ‘oorlog’ viel al snel en de regering van pre- volgens officiële rapporten uitgevoerd door negentien, sident George W. Bush beschouwde de aanvallen als vooral Saoedische leden van de toen bij het algemene een directe oorlogsverklaring. Op 16 september 2001 publiek nog relatief onbekende terroristische organi- gebruikte hij de term war on terrorism voor het eerst satie Al Qaida. Gelet op het aantal slachtoffers is deze en gaf hij aan dat deze ‘kruistocht’ lang zou duren.3 meervoudige aanslag de grootste uit de geschiedenis. De bondgenoten van de Verenigde Staten deelden die Bij de aanslagen kwamen ongeveer drieduizend men- opvatting en riepen artikel 5 van het NAVO-verdrag sen om het leven. Ook was er aanzienlijke materiële in, volgens welke een aanval op een van de staten van

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 375 het Bondgenootschap opgevat wordt als een aanval op Direct na ‘9/11’ werd duidelijk dat Al Qaida ook alle lidstaten; een zet die vooral symbolisch van aard in Europa actief was. Diverse complotten kwamen aan was. Concreet betekende het dat enkele lidstaten de het licht. De aanwezigheid en aantrekkingskracht van Verenigde Staten kort na de aanslagen bijstonden met Al Qaida werd helaas ook bevestigd met de bomaan- AWACS-radarvliegtuigen. President Bush probeerde slagen op treinen in Madrid, waarbij 191 doden en in eerste instantie niet alleen vertrouwde bondgeno- ongeveer 1.400 gewonden vielen (maart 2004). Een ten, maar zoveel mogelijk landen te betrekken bij de jaar later volgden de aanslagen op een bus en de metro strijd tegen het terrorisme. De twee belangrijkste doe- van Londen, waarbij 56 doden te betreuren waren (juli len waren het oppakken en bestraffen van de daders en 2005). Deze aantallen slachtoffers zijn al erg genoeg, het voorkomen van een tweede ‘9/11’. maar ze stonden in schril contrast met die in Irak, waar Onder Amerikaanse leiding werd – met de bij aanslagen door de lokale tak van Al Qaida tussen steun van de Afghaanse ‘Noordelijke Alliantie’ – het 2003 en 2011 honderden, mogelijk een paar duizend Taliban-regime verdreven en werden de trainings- doden vielen. Ook de buurlanden Jordanië en Saoedi- kampen van Al Qaida vernietigd. De leiders van beide Arabië kregen met dit geweld te maken. Zo werd groeperingen bleven echter lange tijd uit handen van Riaad in mei 2003 dus opgeschrokken door de ont- de Amerikanen, ondanks grootschalige investeringen ploffing van drie autobommen in huizencomplexen in het Amerikaanse inlichtingen- en veiligheidsappa- waar veel Amerikanen wonen. En bij een zelfmoord- raat. En zelfs tien jaar later loopt er nog een aantal aanslag in een hotel in Amman kwamen tientallen vrij rond. Een tweede ‘9/11’ kwam er gelukkig niet. mensen om het leven (november 2005). Wel volgden buiten Amerika veel aanslagen tegen Al deze aanslagen werden breed uitgemeten in de de Verenigde Staten, het Westen en zijn bondgeno- pers en de politieke arena. Zo ontstond bij velen het ten, vooral in Irak, dat in 2003 werd aangevallen om beeld van een jihadistische terreurgolf en van een or- het regime van Saddam Hoessein ten val te brengen, ganisatie, Al Qaida, die overal ter wereld cellen had omdat deze de Iraakse bevolking zou onderdrukken, waarmee het dood en verderf wist te zaaien. De vrees terrorisme zou ondersteunen en massavernietigings- voor terrorisme in het algemeen en voor Al Qaida in wapens zou hebben ontwikkeld. het bijzonder nam in de Verenigde Staten spectacu- lair toe. Na de aanslagen was meer dan de helft van Aanslagen na ‘9/11’ de Amerikanen zelfs bang zelf slachtoffer van ter- In de jaren na de aanslagen van 11 september liet Al rorisme te worden. Volgens de opiniepeilingen van Qaida herhaaldelijk van zich horen: door middel van Gallup schoot dit cijfer omhoog van een kwart van de dreigementen en daadwerkelijke aanslagen door de bevolking in 2000 naar bijna 60 procent direct na 11 kern van de beweging of door een van haar regionale september. Ook in de maanden en jaren daarna bleef takken, zoals Al Qaida in Irak, of bondgenoten als de een groot deel van de bevolking (rond de 40 procent) Afghaanse en Pakistaanse Taliban. Daarnaast vormde bezorgd of zeer bezorgd voor terrorisme.4 In Europa Al Qaida een bron van inspiratie voor lokale netwer- steeg volgens Eurobarometer het percentage respon- ken en voor individuen, ook in Europa en Amerika. denten dat angst koestert voor terrorisme in het na- De meeste en meest dodelijke aanslagen vonden plaats jaar van 2001 naar 86 procent. In het bijzonder in het in Irak na de in 2003 door de Verenigde Staten geleide Nederland, het Verenigd Koninkrijk en Spanje bleef interventie in dat land. Daarnaast was er een aantal dat percentage hoog, uiteraard onder meer gevoed zeer dodelijke aanslagen in andere delen van de islami- door de moord op Theo van Gogh en de aanslagen tische wereld. De eerste aanslag na ‘9/11’ met een rela- in Madrid en Londen.5 Maar de groei van angst voor tie met Al Qaida was een bomaanslag op een synagoge terrorisme was een stuk groter dan de toename van in Tunesië, waarbij onder meer Duitse toeristen om het aantal terroristische incidenten, zeker in Europa het leven kwamen (april 2002). Een jaar later volgde en Amerika. een zelfmoordaanslag op door buitenlanders bewoon- De cijfers voor terroristische aanslagen en de aan- de appartementencomplexen in Saoedi-Arabië (mei tallen slachtoffers laten namelijk een minder spectacu- 2003) en vier bomaanslagen in Istanboel: twee op sy- laire groei zien. Sterker nog, volgens de data van het nagogen en een op een bank en het Britse consulaat Amerikaanse Department of State nam het aantal in- (november 2003). ternationale terroristische aanslagen in 2001 zelfs af.6 Een analyse van Rik Coolsaet en Teun Van de Voorde

376 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 uit 2006 laat zien dat de wereldtrend wat betreft in- algemeen de afgelopen vijf jaar af in plaats van toe. ternationaal terrorisme in de jaren rond 9/11 dalend En zelfs op wereldschaal was er volgens de RAND was.7 De cijfers zijn echter nogal afhankelijk van de Database of Worldwide Terrorism Incidents sinds 2005 gehanteerde definities – vooral de vraag of je het ‘ver- een afname van het aantal terroristische incidenten.9 zet’ tegen Westerse militairen in Irak en Afghanistan De meeste aanslagen vinden bovendien plaats in en- wel of niet tot terrorisme rekent. Volgens het data- kele landen: Irak, Pakistan en Afghanistan. Overigens bestand van de Amerikaanse denktank RAND - die is lang niet iedereen het erover eens dat de aanslagen een ruimere definitie hanteert - was er in de eerste ja- in deze drie landen tot terrorisme gerekend kunnen ren na 9/11 wel een stijging van het aantal aanslagen worden. Aanslagen op Westerse troepen door elemen- (binnenlands en internationaal) alsook van het aantal ten van de voormalige regimes in Irak en Afghanistan slachtoffers.8 Maar al met al geven deze cijfers géén (de Baath-partij, respectievelijk de Taliban) worden aanleiding te spreken van een post-9/11 terreurgolf. vaak niet gezien als een vorm van terrorisme, maar als Dit geldt zeker voor de ontwikkeling van het jihadis- een vorm van oorlogvoering. De NAVO spreekt in het tisch terrorisme in de afgelopen vijf jaar. geval van de Afghaanse Taliban van opposing forces en de beweging staat niet op de Amerikaanse lijst met Ontwikkelingen sinds 2005 terroristische organisaties. Na 2005 is er, buiten Irak, Afghanistan en Pakistan, Benadrukt dient dat, welke definitie of meetlat sprake van minder en minder dodelijke terroristische men ook hanteert, terrorisme veel leed heeft veroor- aanslagen door Al Qaida en andere jihadistische orga- zaakt. Er zijn sinds ‘9/11’ verschrikkelijk veel slacht- nisaties. Europa en Amerika hebben vooral te maken offers gevallen als gevolg van terroristische aanslagen, met zogeheten jihadi-strijders van eigen bodem. Het maar terrorisme heeft ons niet als een golf overspoeld gaat hier om niet erg professionele netwerken, zoals en er kwam gelukkig ook geen tweede ‘9/11’. En hoe- de Hofstadgroep. Daarnaast worden de islamitische wel elk slachtoffer er een te veel is, zouden Europese wereld en India vooral geconfronteerd met lokale en en Amerikaanse beleidsmakers tien jaar geleden opge- regio­nale groeperingen, waarvan sommige in de afge- lucht adem hebben gehaald, als ze toen geweten had- lopen jaren op een of andere manier verbonden waren den dat de schade beperkt zou blijven tot twee grote met de kern van Al Qaida. Voorbeelden hiervan zijn aanslagen (Madrid en London), alsmede enkele do- de Groupe Salafiste pour la Prédication et le Combat in delijke acties van individuen (moord op Van Gogh en Algerije – nu opererend onder de naam Al Qaida in enkele dodelijke incidenten in de Verenigde Staten en de Islamitische Maghreb – en Al Shabab in Somalië. Zweden). Daarom rijst de vraag of we in de maanden Duidelijk is dat de kern van Al Qaida de afgelopen en jaren na ‘9/11’ over-gereageerd hebben op de drei- vijf jaar niet in staat was zelf vanuit Afghanistan en ging van jihadistisch terrorisme in het algemeen en Al Pakistan grootschalige operaties in of tegen het Westen Qaida in het bijzonder. te organiseren. De meest dodelijke en spectaculaire aanslag in de afgelopen vijf jaar vond plaats in Bombay Overreactie? (november 2008). De organisatie achter deze aanslag, Het is een stuk gemakkelijker om achteraf te bepa- Lashkar-e-Taiba, is ‘bevriend’ met Al Qaida, maar be- len hoe groot een dreiging was dan in te schatten hoe slist geen tak van de organisatie van wijlen Osama groot een dreiging op een bepaald moment is. Tien Bin Laden. De belangrijkste acties van Al Qaida zelf jaar na dato kan men stellen dat er in de maanden beperkten zich tot de geslaagde zelfmoordaanslag op en jaren na ‘9/11’sprake was van een overreactie ten de Pakistaanse ex-premier Benazir Bhutto (decem- aanzien van de dreiging van Al Qaida en andere jiha- ber 2007), een poging tot een aanslag op een vlucht distische groeperingen. Maar dan gaan we ervan uit van Northwest Airlines onderweg van Amsterdam naar dat de strijd tegen terrorisme er niet toe heeft gedaan Detroit (december 2009) en de mislukte aanslag op of misschien zelfs contraproductief was. Het kan na- vrachtvliegtuigen of een joodse instelling in Chicago melijk ook zo zijn dat die strijd – al dan niet te veel met behulp van postpakketjes (oktober 2010) geleid door overtrokken angsten en dreigingsbeelden Al met al zijn Al Qaida en bondgenoten op gezette – enorm veel aanslagen heeft voorkomen. Daarover is tijden in beeld, lukt het ze af en toe hard en gericht géén zekerheid te krijgen. Een indicator is het aantal toe te slaan, maar is er géén sprake van een terreur- zaken waarbij mensen opgepakt zijn. Dit getal is ech- golf. Daarnaast nam terrorisme in het Westen in het ter niet bijzonder groot. In Europa (exclusief Rusland

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 377 en Turkije) gaat het voor de periode tussen september speeld. De beeldvorming was overtrokken en daarmee 2001 en januari 2010 om ongeveer 65 terroristische werd een ‘theater van de angst’ gecreëerd.13 Deze term incidenten waarbij 336 personen als (vermeende) da- gebruikte Brian Jenkins al in 1975. Hij constateerde der of medeplichtige betrokken waren.10 Vergeleken dat beeldvorming voor terroristen van groot belang met andere vormen van terrorisme en zeker vergele- is. Volgens hem was terrorisme te vergelijken met een ken met bijvoorbeeld de jaren zestig en zeventig, zijn theater waarin iets wordt opgevoerd voor de toeschou- deze cijfers niet bijzonder hoog. Wel dient benadrukt wers. Veel geciteerd is zijn opmerking ‘Terrorism is dat er enkele mislukte aanslagen bij zaten die, indien aimed at the people watching, not at the actual v­ictims.’ de daders wél succesvol waren geweest, veel dodelijke Anders gezegd, terrorisme bestaat uit twee compo- slachtoffers en een enorme politieke, maatschappelijke nenten waarbij het maken van slachtoffers het middel is en/of economische impact hadden gehad. Denk aan de om mensen bang te maken. Al Qaida is alleen verant- poging in het Verenigd Koninkrijk om diverse vlieg- woordelijk geweest voor het eerste bestanddeel en was tuigen tussen Europa en Amerika op te blazen (het daarin na ‘9/11’ niet bijzonder ‘succesvol’. Wij allemaal zogeheten liquid explosives plot, augustus 2006) en de – overheden, media, individuele burgers ‒ zijn echter mislukte aanslagen op openbaar vervoer in Londen medeverantwoordelijk voor de tweede en belangrijkste (juli 2005), Duitsland (juli 2006) en New York (mei component: het bang maken en bang zijn. Daarmee 2010), waarbij de zelfgemaakte bommen niet afgin- hebben we weinig weerbaarheid aan de dag gelegd en gen. terroristen de afgelopen tien jaar een enorme dienst Maar hoewel veiligheidsdiensten en politie ver- bewezen. Al Qaida en jihadistisch terrorisme werden scheidene aanslagen hebben weten te voorkomen en ondanks en deels ook dankzij al onze inspanningen op het een paar keer maar net goed afliep, kan men stellen contraterrorisme-gebied te groot gemaakt en zo heb- dat ‒ achteraf ‒ de angst voor Al Qaida en jihadistisch ben ze alsnog kunnen scoren. terrorisme overtrokken was. Velen menen thans dat Nu overheden zich langzaam maar zeker meer be- ook de reactie in de vorm van de ‘global war on ter- wust worden van de rol van beeldvorming, kan het de ror’ te zwaar was aangezet. In 2007 stelde de vroegere terroristen nog een stuk moeilijker gemaakt worden Amerikaanse Nationale Veiligheidsadviseur Zbigniew toe te slaan (dus ons bang te maken). De komende Brzezinski: ‘The “war on terror” has created a culture jaren is het daarom zaak de weerbaarheid van samen- of fear in America.’ Hij voegde daaraan toe: ‘The dam- levingen te vergroten. Daarbij moet het denken in ter- age these three words have done - a classic self-inflict- men van een war on terror overboord en moet er meer ed wound - is infinitely greater than any wild dreams ruimte komen voor een war on terrorphobia. Succes is entertained by the fanatical perpetrators of the 9/11 beslist niet gegarandeerd. Al Qaida en andere jihadis- attacks when they were plotting against us in distant tische terroristen zullen ook de komende jaren diverse Afghan caves.’11 pogingen blijven doen ons wél bang te maken, in de Helemaal overtrokken en onverstandig was het vorm van aanslagen of het daarmee dreigen. En het idee dat we sinds de aanslagen op de Twin Towers zal ze misschien af en toe ook lukken om hard toe te en het Pentagon in een post-‘9/11’ tijdperk zouden le- slaan. Maar de ruimte om angst voor terrorisme te ven. Met de al dan niet bewust dramatisch gekozen weerstaan, is nu groter dan die in de afgelopen tien bewoordingen maakten de Amerikaanse autoritei- jaar was. De schaduw van ‘9/11’ verdwijnt langzaam ten – en in mindere mate de Europese overheden ‒ en dit proces lijkt versneld na de dood van Osama bin het Al Qaida wel erg makkelijk het dreigingsbeeld in Laden. Vooral dit laatste gegeven biedt mogelijkheden stand te houden, dit terwijl de groepering na ‘9/11’ in definitief uit de schaduw van de ineenstortende Twin het Westen amper heeft weten toe te slaan. Zelfs een Towers te treden die vooral de Amerikanen zo lang te mislukte aanslag waarbij iemand op een vlucht van bang voor terrorisme heeft gemaakt. Schiphol naar Detroit zijn kruis verbrandde, volstond om de angst voor terrorisme hoog te houden.12 Dr Edwin Bakker is hoogleraar terrorisme en contraterro- Beeldvorming en contraproductieve effecten risme aan het Instituut Bestuurskunde van de Universiteit De overdreven angst en de bewoording van de reactie Leiden en directeur van het Centrum voor Terrorisme & op ‘9/11’ in termen van ‘oorlog’ en ‘een nieuw tijdperk’ Contraterrorisme van Campus Den Haag. hebben Osama bin Laden en de zijnen in de kaart ge-

378 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 8 RAND Database of Worldwide Terrorism Incidents, Noten www.rand.org/nsrd/projects/terrorism-incidents.html. 1 Institute for the Analysis of Global Security, ‘How much did 9 Ibid. the September 11 terrorist attack cost America?’, te vinden op 10 Edwin Bakker, ‘Characteristics of jihadi terrorists in Europe www.iags.org/costof911.html (2001- 2009)’, in: Rik Coolsaet (red.), Jihadi Terrorism and the 2 New York Times, 28 augustus 2007, ‘Through Analysis, Gut Radicalisation Challenge. European and American Experiences, Reaction Gains Credibility’, door Claudia Dreifus. (Second Edition), Londen: Ashgate, (najaar 2011 te verschijnen). 3 Kenneth R. Bazinet, ‘A Fight Vs. Evil, Bush And Cabinet Tell 11 Zbigniew Brzezinski, ‘Terrorized by “War on Terror”. How a U.S.’, te vinden op Nydailynews.com. 2001-09-17. www.nydaily- Three-Word Mantra Has Undermined America’, Washington Post, news.com/archives/news/2001/09/17/2001-09-17_a_fight_vs__ 25 maart 2007. evil__bush_and_c.html. 12 Zie de Gallup poll direct na deze mislukte aanslag: Lydia Saad, 4 Lydia Saad, U.S. Fear of Terrorism Steady After Foiled Christmas a.w. noot 4. Attack. Forty-two percent of Americans now worried, similar 13 Voor een bijzonder waardevolle nadere uitwerking van het to 39% in mid-December, 13 januari 2010, www.gallup.com/ idee van ‘theater van de angst’ zie het boek van Beatrice de Graaf poll/125051/u.s.-fear-terrorism-steady-after-foiled-christ- met dezelfde titel. Amsterdam: Boom, 2010. (Zie bespreking door mas-attack.aspx. Edwin Bakker in Internationale Spectator, september 2010, blz. 5 Edwin Bakker, ‘Differences in terrorist threat perceptions in 481-482; eindred.) Europe’, in: Dieter Mahncke en Jörg Monar (red.), International terrorism. A European response to a global threat?, Brussel: Peter Lang, 2006, blz. 47-62. 6 United States Department of State, September 11 and review of terrorism in 2001, 21 mei 2002, www.state.gov/s/ct/rls/ crt/2001/html/10235.htm. 7 Rik Coolsaet, Teun Van de Voorde, ‘Terreurstatistieken: brug tussen perceptie en realiteit’, in: Vrede & Veiligheid, 35(2): 109- 117.

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 379 Beatrice de Graaf

Terroristen in de rechtszaal: een demonstratie van recht en gerechtigheid?

Tien jaar na ‘9/11’ is het paradigma van de ‘War on of – it’ll be a place for them to stand up and spread the Terror’ zo goed als vervangen door dat van de ‘rule of terrible ideology that they adhere to.’3 law’. Oorlogsretoriek is in het Westen min of meer Die angst – dat de terroristen de show stelen – ingepakt: preventie en repressie, met hulp van straf- dook onlangs weer op. Op 8 mei jongstleden schreef recht, civiel recht en andere sociaal-economische en Washington Post- journalist Jeff Greenfeld een aan- ambtelijke beleidskaders, domineren de nieuwe con- schouwelijk stukje what-if history: wat zou er gebeurd traterrorisme- en deradicaliseringsplannen. Toch ligt zijn als operatie-Geronimo tot de arrestatie van Bin het nog niet zo eenvoudig. Strafrechterlijke vervol- Laden had geleid? En stel dat Bin Laden daarna – te- ging zou in het ideale geval tot terrorismeprocessen gen alle waarschijnlijkheden in – voor de rechter was moeten leiden, maar dat gebeurt lang niet altijd zon- gebracht? Dat had behoorlijk wat hoofdpijn opgele- der slag of stoot. Verdachten zitten jarenlang vast in verd: ‘What if information about his location had been Guantánamo Bay, zonder uitzicht op een eerlijk pro- obtained through “enhanced interrogation techniques” ces. In Nederland werden tussen augustus 2004 (toen and was ruled inadmissible? What if bin Laden ac- de Wet Terroristische Misdrijven werd aangenomen) ted as his own lawyer, turning the trial into a months en de zomer van 2009 zo’n 110 personen gearresteerd long denunciation of America? What if one holdout in verband met terroristische misdrijven. In slechts resulted in a hung jury? [..] A military commission at twintig gevallen kwam het tot een veroordeling. Een Guantanamo Bay, then? The process was agonizingly groot aantal werd vrijgelaten, vrijgesproken of het land slow (only five cases concluded in nine years), and a uitgezet op basis van het vreemdelingenrecht.1 Is dat death sentence for bin Laden would mean years of ap- een teken van winst of verlies voor de rechtspraak? peals.’4 Natuurlijk worden arrestaties ook wel uitgevoerd met Dit soort legale hoofdbrekens was echter nog niets het oog op veiligheidsoverwegingen: een netwerk in vergelijking met de kopzorgen die de veiligheid moet verstoord worden, het gaat niet om berechting, betroffen. Stel dat Pakistaanse terroristen een lagere maar om disruption. Maar het is een feit dat de proces- school hadden bezet en dreigden alle kindertjes over gang een hoop problemen mee kan brengen. de kling te jagen als Bin Laden niet werd vrijgelaten? Dat ondervond president Obama, die na zijn aan- Hoewel de vangst van Mladić het tegendeel bewijst, trede verkondigde de gevangenen van Guantánamo zo wordt rechtspraak niet altijd als het beste middel be- snel mogelijk te willen berechten, maar vervolgens het schouwd in de strijd tegen oorlogsmisdadigers of ter- Congres op zijn weg vond. Ook voormalig vice-presi- roristen. dent Dick Cheney was mordicus tegen het organiseren Terrorismeprocessen bieden een buitengewone ge- van civiele processen in de Verenigde Staten. Na het legenheid om terroristen beter te begrijpen en te be- besluit van minister van Justitie Eric Holder (tevens strijden. De rechtszaal is de enige plaats waar alle be- procureur-generaal) om Khalid Sheikh Mohammed trokken actoren nog eens samenkomen: de terroristen voor de rechter te brengen, klaagde hij: ‘I can’t for the staan in het beklaagdenbankje, de staat wordt verte- life of me figure out what Holder’s intent here is in ha- genwoordigd door de officier van justitie, de rechter ving Khalid Sheikh Mohammed tried in civilian court spreekt recht, het publiek kijkt toe. In dat publiek other than to have some kind of show trial.’2 Volgens kunnen slachtoffers of nabestaanden zitten, sympa- Cheney was dit een majeure security failure: ‘they’ll [de thisanten van terroristen, en journalisten. De media terrorismeverdachten] simply use it as a platform to kijken mee en brengen verslag uit. Een proces is het argue their cases – they don’t have a defense to speak knooppunt waar de terroristische daad (die hier te- rechtstaat), de rechtsstaat en de publieke opinie elkaar

380 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 raken. Terrorismeprocessen laten zien hoe recht en ge- de overheid het strafrecht gebruikt om haar eigen po- rechtigheid kunnen werken. Ze bewijzen dat terroris- litieke agenda te bevorderen. Politieke processen zijn ten met de wet in de hand gestopt kunnen worden, en dus processen waarbij overheden trachten hun poli- niet slechts met bruut geweld alleen. tieke tegenstanders te controleren met behulp van le- Waarom zijn terrorismeprocessen dan vaak zo om- gale middelen, die voor politieke doeleinden worden streden? Waarom wordt er zoveel kritiek op uitgeoe- gebruikt.6 fend? Juist vanwege de politieke en sociale impact van Terrorismeprocessen in westerse landen zijn dus terrorismeprocessen is het van belang te weten hoe zeker géén stalinistische showprocessen, maar ze kun- dergelijke processen ingezet kunnen worden als suc- nen wel sterk gepolitiseerd worden rond juist die twee cesvol tegen-verhaal van recht en gerechtigheid in de elementen van ‘show’ en risico. Autoriteiten zijn bang strijd tegen terrorisme. voor het gevaar dat de terroristen de rechtszaal in een politiek theater zouden omvormen. Critici zijn bang Showprocessen en terrorismeprocessen dat de autoriteiten er een politiek proces van maken, Terrorismeprocessen zijn in essentie politieke pro- en door aanpassingen van het strafprocesrecht een cessen, want terrorisme is immers als zodanig een proces in de richting van een stalinistisch showproces politiek begrip, een ‘essentially contested concept’.5 duwen. Terrorismeprocessen weerspiegelen politieke te- Toch is er ook een derde vorm van showproces denk- genstellingen en vergroten ze soms nog verder uit. baar: een proces kan ook een demonstratie van recht en Terrorismeprocessen gaan over verdachten die ervan gerechtigheid zijn. Denk aan de Neurenberger proces- worden beschuldigd de overheid uit te dagen, onder sen, die vaak als voorbeelden worden gezien van de druk te zetten of zelfs willen opblazen (vaak ook let- manier waarop moderne democratieën omgaan met de terlijk). Die verdachten kunnen hun proces gebruiken veroordeling van oorlogsmisdadigers. Deze processen om die uitdaging te herhalen, om er een eigen ‘show’ zetten een historische standaard, ze produceerden een van onrecht en onrechtvaardigheid van te maken. De historisch narratief over de holocaust, over genocide en tweede reden voor dat ongemak zit in de diverse vei- hoe daarmee omgegaan kan en moet worden. Het gaat ligheidsrisico die zo’n proces meebrengt. Een terroris- er dus niet om ‘that a trial is labelled a “show trial”, it meproces kan geflankeerd worden door bevrijdings- of is, rather the end that the “show” serves.’7 protestacties. Inlichtingen- en veiligheidsdiensten, po- litie en justitie kunnen gedwongen worden hun kaar- Vijf typen terrorismeprocessen ten op tafel te leggen, waardoor ze hun modus operandi Terrorisme is een vorm van communicatie, aldus Alex verraden, voortvluchtige terroristen teveel informatie Schmid.8 Terrorisme-expert Brian Jenkins beweerde al in de hand spelen en hun eigen informatiepositie on- in 1975 dat terrorisme bovendien ook een vorm van dermijnen. Wanneer het tot een proces komt, dragen theater was.9 Peter Waldmann voegde daaraan toe dat de autoriteiten bovendien hun controle over de ver- terroristen dat ook uitdrukkelijk beogen, omdat ze er dachte over aan de rechterlijke macht, die eigen crite- immers op uit zijn om de overheid te provoceren,10 de ria heeft in het omgaan met strafbare feiten en misda- zogeheten ‘provocatie-repressie-theorie’, die eigen- digers. Voor een rechter staan niet de veiligheid, of de lijk al bedacht was door Carlos Marighela.11 Tegelijk politieke orde, maar het recht en een eerlijke rechts- willen ze met hun daden een boodschap van recht en gang voorop. Terrorismeverdachten kunnen worden onrechtvaardigheid overbrengen aan hun achterban. vrijgesproken. Wat hierbij vaak over het hoofd wordt gezien, is dat Die twee elementen: het politieke element en het contraterrorisme dus ook een vorm van communicatie risico-element (of, beter gezegd, het ontbreken ervan) is, en zelfs moet zijn.12 In de rechtszaal is er expliciet zijn juist de twee zaken die een klassiek showproces ruimte voor botsende boodschappen, sterker nog, daar in de stalinistische zin van het woord kenmerken. is die rechtszaal juist voor bedoeld, om de balans van Formeel gesproken zijn stalinistische showprocessen pro- recht en onrecht te herstellen. De officier van justitie cessen die gekenmerkt worden door 1 de totale uitslui- heeft een verhaal te vertellen. De aanslag of de po- ting van het element van toeval of risico uit het proces; ging daartoe moet worden opgehelderd. Wie zijn de en 2 door het feit dat de overheid zo’n proces eerst daders? Wat was hun intentie? Wat is de juiste straf- en vooral gebruikt om de bevolking te onderrichten maat voor zo’n misdaad? De samenleving is geschokt in de juiste ideologische leer en die leer te bevestigen. en eist vergelding.13 Politisering kan echter ook in mindere mate plaats- Uit de geschiedenis van de vele honderden terro- vinden. Zo is er sprake van politieke justitie wanneer rismeprocessen die er de laatste decennia plaatsvon-

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 381 den, kunnen we grofweg een typologie van vijf soorten welk onrecht er heeft plaatsgevonden, terwijl de uit- terrorismeprocessen destilleren. Het onderscheidende spraak het belang van het recht en vergelding demon- element is de ‘show’ die ze opleveren. Wie ‘de show streert, een collectief proces van verwerking stimuleert steelt’, wordt bepaald door de handelingen of strate- en maatstaven aanlegt voor toekomstige rechtspraak. gieën die de partijen met een rol in de rechtszaak ont- Een toelichting op elk van deze ideaaltypen. Het plooien, met het doel hun eigen doelgroepen binnen eerste type, de ‘niet zo dramatische show’, vinden we en buiten de rechtszaal van hun verhaal van recht en terug in Nederland, bij de Molukse processen en zelfs gerechtigheid te overtuigen; dat noemen wij hier de in het latere verloop van het Hofstadgroepproces. In mate van performativiteit van de strategie. 1970/1 stonden Molukse activisten terecht die bij de Binnen het Nederlandse recht is er vanouds weinig bezetting van de Indonesische residentie een politie- ruimte voor het ‘show’-element in processen; klassieke agent hadden omgebracht. Zij bekenden schuld, ge- magistraten reageren vaak ook enigszins kregel wan- droegen zich keurig en omarmden hun rechtszaak om neer deze metafoor aan hen wordt voorgelegd. Maar hun verlangen naar gerechtigheid voor hun volk tot de huidige procesgang in de zaak-Wilders laat zien dat uiting te brengen.14 De aangeklaagden hadden een er zelfs in een inquisitoriaal systeem (dus zonder jury), boodschap van recht en onrecht – waar de rechter en waarbij de bewijslast vaak voorafgaand aan het feitelij- het publiek in en buiten de rechtszaal zeer ontvanke- ke proces wordt afgehandeld, nog wel het een en ander lijk voor bleken. De rechter, een voormalig koloniale gedramatiseerd kan worden. Veel hangt af van de ‘per- ambtenaar, erkende het Molukse leed en het verlies formatieve strategie’ van de actoren in de rechtszaal. van hun thuisland. De uitspraak was mild. Dat kal- Met behulp van de omschrijving van ‘performa- meerde de Molukkers – voor vijf jaar lang tenminste.15 tieve strategieën’ zoals hierboven gegeven, zouden we Er was wel media aandacht, maar het recht polariseer- dus een horizontale as kunnen trekken. Links op de as de niet. Verdachten en magistraten vonden elkaar, het domineren de terroristen het proces. Rechts trekt de oordeel werd niet betwist, er was zelfs sprake van mo- aanklager aan het langste eind, in dit geval hebben zij rele genoegdoening voor de Molukkers.16 de hoogste performativiteit. De verticale as, die begint Eenzelfde rechtstatelijke toenadering vond plaats in het midden, illustreert de media-aandacht die een in 2010, toen Jason Walters tijdens een rechtszitting proces genereert. Dat kan van weinig media-aandacht op 16 juli in Amsterdam aankondigde dat hij zijn en geringe politisering in de 0-lijn tot veel aandacht extremistische gedrag en geloof had losgelaten. Hij en een grote politisering lopen. Zo’n schema levert de droeg gewone kleren, had zijn baard afgeschoren en volgende typologie op: verklaarde dat hij zeker wist dat hij een eerlijk pro- 1 De niet-zo-dramatische-show, waar iedereen zich ces zou krijgen.17 Er zat nauwelijks publiek in de zaal, netjes aan de regels houdt, waar niet of nauwelijks de media-aandacht bleef gering. Dit terrorismeproces sprake is van politisering en waar de media-aandacht had zich genormaliseerd. Geen van de partijen dreigde beperkt blijft. Zo’n proces blijft in het midden, laag op er een show van te maken. de verticale as. Het tweede voorbeeld, waar de terroristen de show 2 Een show, gerund door de terrorismeverdachten en runnen, vinden we terug in Duitsland, in de jaren ze- hun advocaten, met veel aandacht van en in de media. ventig. Een van de grootste media- en communicatie- 3 Een show, gerund door het openbaar ministerie, successen van de eerste generatie van de Rote Armee waarbij officieren van justitie soms hand in hand met Fraktion (RAF, Ulrike Meinhof en Jan-Carl Raspe) de rechter of jury opereren. Zo’n proces kan ook een was dat zij er met hun advocaten – en door het onhan- virtueel karakter hebben, wanneer de verdachten te- dige gedrag van de Duitse justitie die geen kaas van rechtstaan voor voorbereidingshandelingen en samen- pr had gegeten – in slaagden hun proces als een poli- zwering en waarbij het proces een staaltje risicojustitie tiek proces neer te zetten. Met hongerstakingen, ‘side- dreigt te worden. shows’, riepen ze een beeld op van zichzelf als politie- 4 Een proces kan ook een media show worden – ke gevangenen en van de Duitse overheid als ‘politieke omdat de media de zaak dramatiseren, de bevolking justitie’ – en dat in een land waar het Derde Rijk nog erop inhaakt, of omdat er zoveel side shows (protesten, lange schaduwen wierp. Met hun zelfmoord (die als demonstraties, hongerstakingen) door slachtoffers en/ moord werd gepresenteerd door de tweede generatie of aanhangers van de verdachten worden georgani- RAF) ensceneerden ze de betrokkenen als martelaar seerd. voor de revolutie. Het Stammheimproces werd hun 5 Maar een terrorismeproces kan ook een ‘show van laatste slag in het gezicht van de Duitse rechtsstaat. recht en gerechtigheid’ zijn: het proces laat dan zien Het duurde lang voordat die zich daarvan herstelde.18

382 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Ook de overheid kan een terrorismeproces naar the verdict is predetermined.’ Waarom was het Witte zich toe trekken, het derde type. Ze kan de setting beïn- Huis er dan zo op gebrand die processen toch te orga- vloeden (het proces verplaatsen naar militaire bunkers niseren? ‘The answer seems to be that the administra- bijvoorbeeld), het script van het strafprocesrecht her- tion is conducting a limited number of civilian trials of schrijven (door bepaald bewijs uit- of in te sluiten), of high-profile terrorists for show, so as to win “credibility” de verdachten en hun verdedigers onderwerpen aan al- with the international left.’23 Die nogal cynische kijk op lerlei vervelende controles. De Guantánamo-tribunalen de zaak werd in positieve zin bevestigd door het Witte waren rechtszaken waar de overheid eenzijdig de show Huis. In maart 2011 probeerde Obama – een Harvard- bepaalde, waar de verdachten nauwelijks mogelijkhe- jurist – namelijk nog eens de Amerikaanse bevolking en den hadden de bewijslast in te zien, laat staan hun ei- het Congres van de wenselijkheid van normale proces- gen advocaten uit te zoeken. Ook processen waar geen sen voor terrorismeverdachten te overtuigen: ‘I strongly feitelijke aanslag of daad het uitgangspunt vormt voor believe that the American system of justice is a key part een aanklacht, maar waar de aanklacht bestaat uit ver- of our arsenal in the war against al-Qaida and its affili- meende samenzweringen, lidmaatschap van een virtuele ates, and we will continue to draw on all aspects of our organisatie of het zaaien van haat, zijn enigszins virtu- justice system – including (federal) courts – to ensure eel. Hierbij gaat het erom hoe overtuigend het OM in that our security and our values are strengthened.’ 24 staat is ‘what if ’-scenario’s en risico-beelden op te roe- Dat dit kan, ook in de Verenigde Staten, bleek wel pen19 – vaak door te verwijzen naar de ideologie van de uit het proces tegen Zacarias Moussaoui, de zogenaam- verdachte. Daardoor kan de balans tussen habeas corpus de ‘twintigste kaper’ van ‘9/11’. Moussaoui bekende en strafmaat uit balans raken, en wordt recht in dienst schuld en was de enige terrorist die in de Verenigde gesteld van politieke risicobezwering.20 Staten zelf, in Alexandria, terechtstond in verband met Een terrorismeproces kan ook een show worden de aanslagen. Het proces duurde 4,5 jaar en verliep bij door de manier waarop de media erover berichten. De vlagen dramatisch. Moussaoui verdedigde zichzelf, ging publieke opinie, zoals verwoord door de media, eisen tekeer tegen de Verenigde Staten en beledigde de over- dat terroristen worden bestraft voor de angst en de levenden van de aanslagen. Die kregen echter ook volop schok die zij in de samenleving teweeg hebben ge- de ruimte om te getuigen en om aandacht voor hun leed bracht. Op zo’n manier wordt het voor een rechter vrij- te vragen. Uiteindelijk kreeg hij levenslang. De officier wel onmogelijk om een verdachte nog zakelijk en op van justitie, Robert Spencer, trok hieruit eveneens de grond van concrete feiten te veroordelen, laat staan om les dat ‘we can try some of these cases in the criminal zo’n verdachte vrij te spreken op grond van vormfou- justice system. It’s expensive, it’s long and it’s difficult, ten.21 Het omgekeerde kan ook. Nelson Mandela werd but we can do it.’25 door het Apartheidsbewind in Zuid-Afrika als terrorist Wanneer wordt een terrorismeproces een demon- beschouwd en in 1964 voor samenzwering veroordeeld. stratie van recht en gerechtigheid? Wanneer kan een pro- Hoewel dit in eerste instantie een juridische winst voor ces op die manier een counternarratief, of beter gezegd, het openbaar ministerie was, bleek het de pr-matige meta-narratief, worden van de waarde van de rechts- doodsklap voor het regime te zijn.22 Dit voorbeeld laat staat in de strijd tegen terrorisme? Ten eerste dienen de tevens zien dat een terrorismeproces meerdere aspecten autoriteiten bij het bestaande script van strafrecht en kan hebben en ook van ‘kleur’ kan verschieten: wat be- strafprocesrecht te blijven. Op de tweede plaats komen gon als media-show kan als berichtje op pagina zeven transparantie en toegankelijkheid. In de strafzaak tegen eindigen, wat een show van staatsgeweld leek, kan als de Indonesische terrorist Abu Bakar Ba’asyir besloot de door de verdachte tot een show van martelaarschap of rechtbank de hoorzittingen te verplaatsen naar een gro- heldendom worden omgebogen. Dat brengt ons bij het tere ruimte in centraal Jakarta, om de stroom bezoekers vijfde en laatste type: terrorismeprocessen als show van onder te kunnen brengen. Critici die vreesden dat het recht en gerechtigheid. proces aldus een mediacircus werd, kregen te horen dat de rechtbank wilde laten zien dat de Indonesische over- Een ‘counternarrative’ van recht en heid in staat was een open en eerlijk proces te voeren gerechtigheid? en dat iedereen mocht komen kijken hoe de wet in de In 2009 schreef de Wall Street Journal een kritisch stuk praktijk werd toegepast. Dit zou, aldus de rechtbank, de over ‘Obama’s show trials’, waarmee de beoogde civiele rechtsstaat sterken en wapenen tegen ideologische aan- processen tegen de Guantánamo Bay-gevangenen wer- vallen vanuit extremistische hoek.26 den bedoeld: ‘These trials will differ from an ordinary Ten derde dient de rechter en/of de jury ruimte te show trial in that the process will be fair even though bieden aan uiteenlopende verhalen van recht en gerech-

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 383 8 Alex P. Schmid en Janny de Graaf, Violence as Communication. tigheid – ook aan die van de terrorismeverdachten en Insurgent Terrorism and the Western News Media (Londen: SAGE, hun aanhangers. Een terrorismeproces mag geen me- 1982), blz. 175. 9 Brian M. Jenkins, ‘International Terrorism: A New Mode of thode worden om politieke opponenten via het recht Conflict’, in: David Carlton and Carlo Schaerf (red.), International monddood te maken. In de vierde plaats is het pro- Terrorism and World Security (Londen: Croom Helm, 1975), blz. 16. blematisch een helder verhaal van recht en onrecht te 10 Vgl. P. Waldmann, Terrorismus: Provokation der Macht (Hamburg: Murmann Verlag, 2005); Louise Richardson, What ter- vertellen wanneer de aanklacht gebaseerd is op al be- rorists want (New York 2006). kokstoofde uitspraak, virtuele realiteiten of beschouwd 11 Zie ook: ‘By attacking the establishment and the security for- moet worden als instrument van risicomanagement. ces, the insurgents provoke the state into mass repression which alienates the general public, and increases support for the rebels’. Juridische catharsis mag niet alleen in dienst van vei- Christopher Hewitt, Consequences of Political Violence (Aldershot ligheid komen te staan, dat ondermijnt de zeggings- enz.: Dartmouth, 1993), blz. 61. kracht van een proces. 12 Vgl. Beatrice de Graaf, Evaluating Counterterrorism Performance. A Comparative Study (Londen/Routledge 2011), blz. Tien jaar na dato, en een hele reeks van drama- 8-10. tische aanslagen en incidenten verder, zijn terroris- 13 Ibid., hoofdstuk 9, ‘Terrorists on trial: the courtroom as a meprocessen een belangrijk middel gebleken om de stage’. 14 Peter Bootsma, De Molukse acties. Treinkapingen en gijzelingen schade in ieder geval enigszins te herstellen. Om recht 1970-1978 (Amsterdam: Boom, 2000). te doen aan de slachtoffers, om de waarheid achter 15 Interview met Henk Droessen, de advocaat van de Zuid- aanslagen te achterhalen en om een geordende manier Molukse jongeren. Roermond, 14 maart 2008; 11 mei 2011, Utrecht; M. Rasser, ‘The Dutch Response to Moluccan Terrorism, te vinden om te gaan met verlies, verdriet, wraak en 1970-1978’, in: Studies in Conflict and Terrorism, vol. 28 (2005), no. vergelding. Een open en transparant proces is onont- 6, blz. 481-492. beerlijk om het historische verhaal van terrorisme en 16 A.P. Schmid, J.F.A. de Graaf, F. Bovenkerk, L.M. Bovenkerk- Teerink, L. Brunt: Zuidmoluks terrorisme, de media en de publieke de strijd daartegen vast te leggen. Terrorismeprocessen opinie (Amsterdam: Intermediair, 1982); zie ook Beatrice de Graaf bevestigen de rechtsstaat en halen primitieve ideeën and Froukje Demant, ‘How to Counter Radical Narratives: Dutch over geweld en vergelding onderuit. Ook al is er niet Deradicalization Policy in the Case of Moluccan and Islamic Radicals’, in: Studies in Conflict and Terrorism, vol. 33 (2010), no. 5, altijd aandacht voor (wat ook niet erg hoeft te zijn), blz. 408-428. terrorismeprocessen kunnen een krachtig ‘tegen-ver- 17 De auteur was aanwezig op de hoorzitting; vgl. ook ‘Jason haal’ zijn in de strijd tegen terrorisme zoals het Westen werkt nu wel mee aan proces’, de Volkskrant, 17 juli 2010. 18 Zie Ulf G. Stuberger, Die Tage von Stammheim. Als Augenzeuge die voert. beim RAF-Prozess (München: F.A. Herbig Verlagsbuchhandlung, 2007); Christopher R. Tenfelde, Die Rote Armee Fraktion und die Strafjustiz. Anti-Terror-Gesetze und ihre Umsetzung am Beispiel des Dr Beatrice A. de Graaf is verbonden aan het Centrum Stammheim-Prozesses (Osnabrück: Julius Jonscher Verlag, 2009); Pieter H. Bakker Schut, Stammheim. Der Prozeß gegen die Rote voor Terrorisme en Contraterrorisme aan de Campus Den Armee Fraktion (Kiel: Neuer Malik Verlag, 1986). Haag van de Universiteit Leiden. Zij maakte deel uit van de 19 Zie ook Marieke De Goede, ‘The Politics of Preemption and onderzoeksgroep ‘Terrorists on Trial’ van het Netherlands the War on Terror in Europe’, in: European Journal of International Relations, vol 14 (2008), no. 1, blz. 161-185. Institute for Advanced Sciences en wil de leden bedanken 20 Louise Amoore, ‘Risk before Justice: When the Law Contests voor hun commentaar: Klaus Weinhauer, Jacco Pekelder, Its Own Suspension’, in: Leiden Journal of International Law, vol. 21 Alex Schmid, Elles van Sliedregt en Joost Augusteijn. (2008), blz. 847-861, hier: blz. 850. 21 Zie Gabriel Weimann, ‘The Theater of Terror: Effects of Press Coverage’, in: Journal of Communication, vol. 33 (winter 1983), no. Noten 1, blz. 38-45; Brigitte L. Nacos en Oscar Torres-Reyna, Fuelling Our 1 Zie NRC Weekblad, ‘Vals alarm’, 6 juni 2009. Fears. Stereotyping, Media Coverage, and Public Opinion of Muslim 2 Andrew Ramonas, ‘Cheney Says Holder Wants “Show Trials” Americans (Lanham enz.: Rowman and Littlefield, 2007). for KSM’, 23 november 2009. Zie: http://www.mainjustice. 22 O.D. Linder, ‘The Nelson Mandela (Rivonia) Trial: An account’, com/2009/11/23/cheney-says-holder-wants-show-trial-for-ksm. website http://law2.umkc.edu/faculty/projects/ftrials/mandela/ Citaat uit: Awol Kassim Allo, ‘The “Show” in the “Show Trial”. mandelaaccount.html (geraadpleegd 18 maart 2011). Contextualizing the Politicization of the Courtroom’, in: Barry Law 23 James Taranto, ‘Obama’s Show Trials’, The Wall Street Journal, Review, vol. 15, herfst 2010, blz. 41-72, hier: 44. 13 november 2009, zie: http://online.wsj.com/article/SB10001424 3 Idem. 052748703683804574533833220552624.html. 4 Jeff Greenfield, ‘What if we’d taken him alive?’, Washington 24 ‘New Military Trials at Guantanamo Bay Could Include Post, 8 mei 2011. 9/11 Suspects’, Fox News, 8 maart 2011; ‘Obama billigt neue 5 William E. Conolly, The terms of political discourse (Princeton Militärverfahren in Guantánamo’, dpa, 16 maart 2011. University Press, 1993 [3rd edition]), blz. 10; Zie ook Alex Schmid, 25 Jerry Markon, ‘Terror Trials in U.S. Are A Worry’, Washington ‘Terrorism. The definitional problem’, in: Journal of International Post, 6 maart 2009. Law, vol. 36 (2004), no. 1, blz. 375-420. 26 Sulastri Osman, ‘Indonesia’s trials and tribulations: The Case 6 Otto Kirchheimer, Political justice. The Use of Legal Procedure of Abu Bakar Ba’asyir’, RSIS Commentary, nr. 15, 10 februari 2011. for Political Ends (Princeton University Press: Princeton, 1961). 7 Allo, a.w. noot 2.

384 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Peter Knoope & Quirine Eijkman

Tien jaar internationale strijd tegen het terrorisme: waar staan wij nu?

Voor velen stond de klok op elf september 2001 even tijd met het vraagstuk. Het feit dat de aanslagen in stil en men dacht dat de wereld na de terroristische Amerika dit probleem nu op wereldschaal hoog op de aanslagen op Amerikaanse bodem in veel opzichten politieke agenda brachten, was voor de machthebbers heel anders zou zijn. Bijna tien jaar later stellen we hier in veel moslimlanden in zekere zin een reden tot op- vooral de vraag waar terrorismebestrijding de afgelo- luchting. Voor Pakistan in het bijzonder is de strijd pen jaren toe heeft geleid. Waar staan we tien jaar later, tegen het terrorisme lastig. Het raakt de identiteit van bijvoorbeeld qua naleving van mensenrechten? Wat is het land en allerlei regionale en territoriale claims. er gebeurd op het terrein van de bestrijding van het Andere Aziatische landen nemen in dit verband internationale terrorisme of, om het in neutraler VN- een heel eigen positie in. Zij zien het radicale gedach- jargon aan te duiden: het ‘geglobaliseerd politieke ge- tegoed en dus ook de heftige bestrijdingsreacties daar- weld door (niet-)statelijke actoren’. En wat is het effect op als een geïmporteerd verschijnsel. Het past en hoort van dat beleid en van de maatregelen om dat politieke niet bij hen. Al deze verschillende posities hebben zich geweld te bestrijden. in de afgelopen jaren vertaald naar eigen zoektochten Om die vragen te kunnen beantwoorden zal eerst als het gaat om de wijze waarop terrorisme nu bestre- onderkend moeten worden dat de directe reactie op de den dient te worden. aanslagen op die dinsdag 11 september in de Verenigde Staten, Europa en de rest van de wereld verre van Wetgeving, strategie en beleid identiek is geweest. Het behoeft weinig betoog dat de Waar de primaire respons, weliswaar met wisselend Amerikaanse reactie, met New York en Washington enthousiasme, was ingegeven door de veronderstelde als direct doelwit van de terroristische aanslagen, zich noodzaak van harde repressie, met vaak militaire mid- sterk concentreerde op een militair ingrijpen en dat delen, is de pendule teruggeslingerd naar een centrale de repressieve benadering vanuit dit rechtstreeks ge- positie: naast repressie is er nu ook aandacht voor pre- troffen land meer dan de overhand heeft gehad. Het ventie. Het United Nations Office on Drugs and Crime intensiveren van de strafrechtelijke benadering in (UNODC) heeft zich in de periode na 9/11 aanvanke- combinatie met inzet van alle beschikbare militaire lijk toegelegd op de uitvoering en doorvoering van de middelen, werd het adagium. En met een beroep op niet minder dan dertien conventies van de Verenigde artikel 5 van het NAVO-verdrag en in het kader van Naties die betrekking hebben op terrorismebestrij- een geconstrueerde wereldomspannende bipolariteit, ding. Dit gebeurde door de lidstaten die het aanging namelijk die tussen islam en moderniteit in de zin van te bezoeken met een delegatie van deskundigen, die Huntington, werd ook de militaire internationale so- de conventies waar nodig hielpen vertalen in nationa- lidariteit verkregen. Grensbewaking kreeg meer dan le wetgeving. Die exercitie is lang en breed achter de ooit prioriteit om (potentiële) verdachten te weren. rug. De VN c.q. UNODC is gaandeweg gaan beseffen Voor zover politieke manoeuvreerruimte dat toeliet, dat vertaling van conventies in wetgeving op zich zelf was de reactie van Europa minimaal. Dit was toch al- onvoldoende garanties biedt voor de juiste toepassing lereerst en vooral een Amerikaans probleem. Ondanks ervan in de dagelijkse juridische praktijk. Daarom is de aanslagen in Londen en Madrid is Europa de af- er op dit punt een nieuwe omschrijving van de taak- gelopen tien jaar nooit geheel overtuigd geraakt van stelling van de organisatie gekomen. Daarbij gaat de noodzaak het bipolaire of het oorlogsparadigma het vooral om de naleving van de beginselen van de te omarmen. In andere delen van de wereld reageerde rechtsstaat en de mensenrechten. Met financiële steun men wisselend. Voor vele personen in Arabische lan- van westerse landen speelt training van juristen en an- den waren de aanslagen herkenbaar, omdat daar isla- dere personen die met de uitoefening van het recht te mistisch politiek geweld al langer speelt. Landen als maken hebben, in deze context een centrale rol.1 bijvoorbeeld Egypte en Algerije worstelden al geruime

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 385 Een andere indicator voor deze verandering ligt Een internationale mijlpaal voor (de)radicalise- in het feit dat na 9/11 een sterk accent heeft gelegen ringbeleid is de VN-Strategie uit 2007 op het gebied op de noodzaak van coördinatie van inspanningen in van terrorismebestrijding.4 Terwijl er op wereldschaal de verschillende landen. Die coördinatie behelsde dan geen overeenstemming bestaat over de definitie, be- vooral de inzet van politie en justitie, inlichtingen, staat er op het VN-niveau wel overeenstemming over grensbewaking en bijvoorbeeld de inzet van speciale de wijze waarop die ongedefinieerde dreiging moet eenheden voor antiterrorisme. Die coördinatiemecha- worden bestreden. Omdat de Strategie over zowel ge- nismes worden steeds meer ingezet om de combina- welddadige radicalisering als mensenrechten spreekt, tie van ‘harde’ en ‘zachte’ maatregelen op elkaar af te is zij een belangrijk beginpunt geweest van een meer stemmen en met elkaar in evenwicht te brengen. evenwichtige mondiale benadering van terrorismebe- Nederland heeft als één van de eerste landen in de strijding. In 2007 was het nog lastig om de Organisatie wereld de noodzaak van preventie en vroegtijdig te- van Islamitische landen (OIC), evenals de Arabische gengaan van gewelddadig extremisme onderkend. Die en Aziatische landen aan tafel te krijgen. Nu, in 2011, onderkenning leidde in de beginjaren nog tot gefrons- is dat zeker niet meer het geval. Elk zichzelf respec- te wenkbrauwen omdat ‘analyse van indicatoren die terend land heeft een counter- of (de)radicalisering- bij groepen of individuen leiden tot radicale geweld- beleid. dadigheden’ in sommige kringen gelijk stond aan ‘be- Hoewel over de kwaliteit en de gevolgen voor grip opbrengen voor terroristen’, terwijl anderen zich mensenrechten van deze programma’s nog veel te juist zorgen maakten over het etiketten plakken op zeggen valt, vinden uitwisseling en discussie op minderheden als (potentiële) verdachten. Nederland veel manieren plaats. De Europese Coördinator reïntroduceerde geheel op eigen wijze de zogenaam- Terrorismebestrijding zei kort geleden op een interna- de brede benadering.2 De Nederlandse Nationaal tionale bijeenkomst over dit onderwerp zonder enige Coördinator Terrorismebestrijding (NCTb) werd een terughoudendheid dat een manco aan mensenrechten vijftal jaren geleden nog uitgenodigd op een hoorzit- bijdraagt aan gewelddadig extremisme.5 Nederland ting van de Amerikaanse Senaat om uitleg te komen heeft een speciale plaats ingeruimd voor een interna- geven. Er is een hoop gebeurd. Tegenwoordig is het tionale denktank, het International Centre for Counter- vaak Washington dat de leiding neemt over de mon- Terrorism (ICCT) – The Hague, die zich concentreert op diale agendering van activiteiten gericht op Countering de driehoek terrorisme, mensenrechten en terrorisme­ (the appeal of ) violent extremism.3 bestrijding. Dat deze aandacht voor de brede benadering voet aan de grond kon krijgen, heeft tevens te maken met Waar staan wij nu het verschijnsel dat binnen de Europese context home Op internationaal niveau zijn er maar weinig betrok- grown terrorism is gaan heten. Over de toepasselijk- kenen die de primaire militaire reactie op de aan- heid van de term terrorisme van eigen bodem valt nog slagen in New York achteraf als optimaal ervaren. veel te zeggen. Wat de term in ieder geval aanstipt, Desalniettemin was en is zij een politieke realiteit. is de discussie over de kwetsbaarheid van migran- Het oorlogsparadigma heeft Al Qaida groter ge- tengemeenschappen voor rekrutering door extremis- maakt dan de groepering werkelijk was. Het bleek al tische organisaties. Werken aan het wegnemen van moeilijk genoeg enkele duizenden goed getrainde en die kwetsbaarheid was de Europese beleidsrespons. ideologisch gemotiveerde en goed verborgen tegen- Als gevolg daarvan is binnen Europese landen een standers in Afghanistan en Pakistan, de ‘AfPak regio’, strategische benadering ontwikkeld, die behalve re- met traditionele militaire middelen te bestrijden. Nu, pressieve en beschermingsmaatregelen ook aandacht tien jaar later, zijn termen als contact met de lokale voor preventie omvatte. Het Verenigd Koninkrijk liep bevolking, betrokkenheid van maatschappelijk mid- lange tijd, samen met Nederland, voorop. Pas toen de denveld en politieke en sociaal-economische facto- Verenigde Staten zelf met het verschijnsel home grown ren onderdeel van debat en beleid geworden (vgl. de terrorism werden geconfronteerd en de Amerikaanse 3D-benadering). Er is weliswaar laat, maar wel overal regering haar blikrichting veranderde, kwam ook aan ter wereld onderkend dat preventie en aandacht voor die kant ruimte om preventieve maatregelen te ont- factoren die leiden tot gewelddadige radicalisering, wikkelen. De beleidsruimte voor (de)radicalisering­ noodzakelijk zijn. Het bijgestelde mandaat van de beleid was daarmee geschapen. VN en de speciale aandacht die het Contraterrorisme

386 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Comité van de Veiligheidsraad (CTC & CTED) en moeizaam te verenigen is met de rechtsstaat.6 Het ef- VN’s Implementatie Taskforce (CTITF) hieraan nu fect van bijvoorbeeld het gebruik van inlichtingen als besteden, zijn kenmerkend voor deze nieuwe aanpak. bewijs in rechtszaken heeft nauwelijks aandacht ge- Inmiddels organiseert het CTED samen met de Raad kregen, maar heeft een fundamentele wijziging van van Europa bijeenkomsten over preventie, met aan- het recht op een eerlijk proces en de scheiding der dacht voor mensenrechtenaspecten en in aanwezig- machten, in het bijzonder tussen justitie en vreemde- heid van maatschappelijke organisaties. lingen- en veiligheidsdiensten tot gevolg gehad.7 Er is veel veranderd in de praktijk van het vreem- Kritische kanttekeningen delingenbeleid dat aandacht behoeft. Het gaat hier Dat betekent niet dat vanaf morgen alles koek en ei onder meer om uitzetting op grond van de nationale is. Vanzelfsprekend mag de heroriëntatie van de we- veiligheid, in het bijzonder naar landen waar men- reldgemeenschap bijgeschreven worden op de lijst van senrechten geschonden worden, en dat al dan niet in positieve ontwikkelingen. Maar in de tussenliggende combinatie met zogenaamde diplomatieke garanties. periode zijn een aantal stappen de verkeerde kant op Daarnaast zijn neveneffecten van tien jaar terrorisme- gezet. Er is aandacht nodig voor de vraag waar die bestrijding ook in Europa te voelen, onder andere op stappen toe geleid hebben en welke herstelwerkzaam- het gebied van discriminatie, privacy, dataprotectie en heden noodzakelijk zijn. Een onderbelicht maar be- vrijheid van beweging en meningsuiting. En om de langrijk punt is de door het maatschappelijk midden- kwestie nog verder te compliceren, zijn er indicaties veld gesignaleerde afname van (politieke en financiële) dat een aantal landen, waaronder Syrië, terrorisme- speelruimte van niet-gouvernementele organisaties. bestrijding heeft ingezet om legitieme politieke te- Onder het mom van het adresseren van de bestaande genstanders aan te pakken. In heel algemene termen of veronderstelde dreiging hebben veel overheden be- kan worden gesteld dat onder de oorlogsretoriek de sloten de mogelijkheden voor een actief maatschap- rechtsstaat en de naleving van mensenrechten de eer- pelijk middenveld tot het minimum te beperken. De ste slachtoffers van de intensivering van terrorismebe- toegenomen financiële en inhoudelijke bewaking van strijding zijn g­eworden. activiteiten heeft het veel lokale initiatieven lastig ge- Tot slot heeft tien jaar terrorismebestrijding vooral maakt verder te functioneren. Deze inperking heeft aandacht opgeleverd voor de verantwoordelijken voor zelfs de humanitaire sector bereikt. Nu de mening terroristische aanslagen. Hun rol en hun achtergrond heeft postgevat dat moslimfundamentalisten huma- worden nauwkeurig bestudeerd en uitgeplozen. Dat nitaire hulp aangrijpen om zieltjes te winnen en hun heeft de positie van slachtoffers en hun verhaal naar radicaliseringswerk te kunnen uitvoeren, is ook deze de achtergrond geschoven. Naast die positie is er dus vorm van hulp voorwerp van onderzoek van veilig- ruimte voor verbetering waar het de rol van slachtof- heidsdiensten. ferorganisaties en het maatschappelijk middenveld Angst heeft toegeslagen. Dit heeft een beperken- betreft. Beide groepen kunnen een belangrijke toege- de werking op de speelruimte van alles wat niet on- voegde waarde hebben bij beleidsvorming en grassroots der controle en invloed van de Staat staat. Die in het activiteiten die noodzakelijk zijn. Midden-Oosten begonnen tendens waait nu over naar Europa, waar steeds vaker het maatschappelijk mid- Wat nu denveld wordt genegeerd of wordt aangesproken door Niet zozeer de aanslagen van 9/11, maar de reactie overheden op afwijkende standpunten. Soms met fi- daarop heeft de wereld uit haar evenwicht gebracht. nanciële gevolgen. Zo wordt indirect afbreuk gedaan Het is daarom goed om de oorspronkelijke redenen aan de verrijkende traditie van onze democratie om waarom de wereld terrorisme wil bestrijden te be- scherpe oppositie mogelijk te maken. schouwen. Daarbij is het belangrijk vast te blijven Een tweede punt dat aandacht behoeft, is de elas- stellen dat oppositie van belang is in een levendige ticiteit die is opgetreden ten aanzien van de rechtsstaat democratie. Debat, meningsverschillen en radicale te- en de naleving van mensenrechten bij de bestrijding genstellingen zijn inspirerend en brengen tegengestel- van terrorisme. Onder het oorlogsparadigma heeft een de belangen aan de oppervlakte. De grens ligt bij poli- aantal zaken plaats kunnen vinden dat, zeker vanuit tiek geweld. Het monopolie ligt en moet blijven liggen een internationale-mensenrechtenperspectief en van- bij de staat, die op zijn beurt respect voor de rechts- uit een strafrechtelijk en bestuursrechtelijk oogpunt, staat en mensenrechten moet garanderen. Dit met be-

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 387 houd van speelruimte voor legitieme politieke opposi- Noten 1 United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC)’ tie en maatschappelijke actoren. Hoewel de staat ook UNODC’s Role in Terrorism Prevention (UNODC, 2009)’ http:// wordt afgerekend op de wijze waarop zij de veiligheid www.unodc.org/unodc/en/terrorism/the-role-of-unodc-in-terror- handhaaft, is de afgelopen tien jaar de speelruimte van ism-prevention.html?ref=menuside . Toegang 30 mei 2011. 2 Nationale Coordinator Terrorismebestrijding (NCTb), het maatschappelijk middenveld beperkt. Dat manco ‘Nationale Contraterrorismestrategie 2011-2015’(NCTb, 2011). zal overal ter wereld meer aandacht moeten krijgen. http://www.nctb.nl/Actueel/persberichten/2011/persbericht- Er is meer aandacht en ruimte voor de preventie- 110414.aspx. Toegang 19 april 2011. 3 Daniel Benjamin, ‘U.S. Government Efforts to Counter ve benadering van terrorismebetrijding, maar er moet Terrorism’, Testimony Before the Emerging Threats and Capabilities ook oog zijn voor de gevolgen van dergelijk beleid voor Subcommittee of the Senate Armed Services Committee, mensenrechten. Een belangrijke hindernis daarbij is Washington, DC, March 10, 2010, http://www.state.gov/s/ct/rls/ rm/2010/138175.htm bijvoorbeeld de beeldvorming die overheerst bij een 4 Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (UNGA), groot deel van de actoren. Door de afgelopen tien jaar ’Uniting Against Terrorism: Recommendations for a global coun- is het beeld ontstaan dat terrorismebetrijding betekent ter-terrorism strategy. (UN GA A/60/825, 27 april 2006) http:// www.unodc.org/unodc/en/terrorism/the-role-of-unodc-in-terro- dat de politieke en bewegingsruimte voor mensen en rism-prevention.html?ref=menuside . Toegang 30 mei 2011. organisaties wordt ingeperkt, en dat vooral repressief 5 Zie ook Raad van de Europese Unie, Note 15894/1/10 of 29 optreden de voorkeur geniet. Terrorismebestrijders November 2010 on EU Counter-Terrorism Strategy – Discussion Paper. willen immers de daders pakken, koste wat het kost. 6 Genève: International Commission of Jurists, 2009 Nu terrorismebestrijders beginnen in te zien dat soft 7 International Commission of Jurists, Assessing Damage, power van groot belang is, slingert de pendule terug. Urging Action: Report of the Eminent Jurists Panel on Terrorism, Counter-Terrorism and Human Rights ( Quirine Eijkman en Bibi. Hopelijk vertaalt dit zich in meer aandacht voor de van Ginkel, ’Compatible or Incompatible: Intelligence and human rechtsstaat, voor naleving van mensenrechten, goed rights in terrorist trial’, ICCT – The Hague Expert Meeting Paper, bestuur, conflictpreventie, onderwijs en ontwikke- http://www.icct.nl/userfiles/file/ICCT%20EM%20Paper%20 Intel%20in%20Court.pdf . Toegang 28 mei 2011). lingssamenwerking. Laten we hopen dat de uitgesto- ken hand wordt aanvaard. Bronnen Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, Uniting Against Terrorism: Recommendations for a global counter-terrorism stra- tegy. (UN GA A/60/825, 27 april 2006) http://www.unodc.org/ unodc/en/terrorism/the-role-of-unodc-in-terrorism-prevention. html?ref=menuside. Geraadpleegd op 30 mei 2011 Quirine Eijkman & Bibi van Ginkel, Compatible or Incompatible: Intelligence and human rights in terrorist trials, ICCT – The Hague Expert Meeting Paper, http://www.icct.nl/userfiles/file/ICCT%20 EM%20Paper%20Intel%20in%20Court.pdf . Geraadpleegd op 28 mei 2011. International Commission of Jurists, Assessing Damage, Urging Action: Report of the Eminent Jurists Panel on Terrorism, Counter- Terrorism and Human Rights (Genève: International Commission of Jurists, 2009). Nationale Coördinator Terrorismebestrijding, Nationale Contraterrorismestrategie 2011-2015 (NCTb, 2011). http://www. nctb.nl/Actueel/persberichten/2011/persbericht- 110414.aspx. Toegang 19 April 2011. United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC), UNODC’s Role in Terrorism Prevention. (UNODC, 2009)’ http://www.unodc. org/unodc/en/terrorism/the-role-of-unodc-in-terrorism-preventi- on.html?ref=menuside . Toegang 30 mei 2011

Peter Knoope is directeur van het International Centre for Counter-Terrorism (ICCT) ‒ the Hague. Quirine Eijkman is verbonden aan het Centrum voor Terrorisme en Contraterrorisme aan de Campus Den Haag van de Universiteit Leiden en Fellow bij het ICCT – the Hague.

388 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Jaïr van der Lijn & Edwin Bakker

Het einde van religieus terrorisme?: en wat daarna?

Het voorspellen van de toekomst van terrorisme is opnieuw tien jaar na ‘9/11’ voor al te grote verrassingen lastig en kan pijnlijk zijn. Vooral uitspraken van vlak te staan. voor ‘9/11’ worden veel auteurs tot op de dag van van- Dit artikel werpt eerst een blik op huidige visies daag nagedragen. Neem dit voorbeeld van een half jaar op de toekomst van het terrorisme. Vervolgens komt vóór de aanslagen in New York en Washington D.C. de theorie van David Rapoport aan bod, die golfbewe- ‘Despite the pundit hysteria, the actual threat of ter- gingen in terrorisme onderscheidt. Daarna wordt be- rorism has shrunk in recent years. The decline, which keken of er aanwijzingen zijn dat de huidige, religieuze commenced during the late 1980s, includes reduc­tions golf wegebt en wat een mogelijk einde van deze golf in the number of incidents, groups, and fatalities. […] betekent voor ons denken over de toekomst van het Radical Islamic groups account for only a small per- terrorisme. centage of terrorist attacks but are disproportionately responsible for casualties.’1 Met het eerste deel van Visies op de toekomst van het terrorisme deze uitspraak lijkt Larry Johnson de plank op dat Het is opvallend hoe de hedendaagse vooruitzichten moment goed mis te slaan. Slechts het tweede deel van op de toekomst van het terrorisme in het heden zijn de conclusie zou een half jaar later spectaculair worden geworteld. De meeste experts zijn het erover eens dat bevestigd. terrorisme van alle tijden is; doorgaans wordt de na- druk op de islam gelegd en vaak wordt verwacht dat ‘9/10’ het probleem in de toekomst slechts zal verergeren. Op tien september 2001 konden weinigen bevroe- De Future of Terrorism Taskforce van de Amerikaanse den dat terrorisme in de maanden en jaren daarna Homeland Security Advisory Council stelt in 2007: ‘there zo prominent op de internationale agenda zou staan. is every indication that the number and magnitude of Terrorisme was echter beslist geen onbekend ver- attacks on the United States, its interests and its al- schijnsel. Zelfs al-Qaida was geen onbekende, zeker lies will likely increase. Like crime or disease, terrorism niet voor de Amerikanen na de aanslagen op hun am- should be conceived as a chronic problem requiring a bassades in Nairobi en Dar es Salaam in 1998, en de sustained and patient strategy, with ever evolving tac- aanval op het marineschip de USS Cole in de haven tics.’2 Een panel van experts dat zich in 2008 over de van Aden in 2000. Dat kort erop bij een reeks aan- 55 Trends Now Shaping the Future of Terrorism boog, slagen zoveel doden zouden vallen, was echter haast kwam eveneens tot de conclusie dat het internatio- onvoorstelbaar. Een aanval door al-Qaida zoals die op nale terrorisme in de toekomst zal toenemen. De ge- ‘9/11’ plaatsvond, zagen de meeste experts zeker niet radicaliseerde veteranen uit de oorlog in Irak zullen aankomen. Hetzelfde geldt voor de nationale en inter- naar huis terugkeren, daar sympathisanten trainen en nationale impact van deze aanslagen. op die wijze de strijd verspreiden. In het bijzonder de Pijnlijk duidelijk werd dat het maken van een juiste Verenigde Staten, Groot-Britannië en Frankrijk zou- dreigingsanalyse, zelfs van een bekende dreiging, bij- den, vanwege hun grote moslimbevolking, in de ko- zonder moeilijk is. Het vooruitblikken op dreigingen mende vijf tot tien jaar het meeste risico lopen op een op middellange termijn is nog veel lastiger. Achteraf aanslag van dezelfde schaal als 9/11. Wederom zou- kan vaak de aanloop naar een aanslag worden gere- den terroristen zoeken naar doelen waarin een maxi- construeerd en blijkt vaak dat men vooraf al wel een mum aantal slachtoffers gecombineerd wordt met een deel van de puzzel had ontwaard. Ook zijn we ach- zo groot mogelijke economische impact. Te denken teraf in staat trends en lange-termijnontwikkelingen valt aan Grand Central station op Manhattan tijdens te construeren. Niettemin is vooruitkijken essentieel spitsuur of een gecoördineerde aanval op soft targets, om voorbereid de toekomst tegemoet te treden en niet zoals winkelcentra, toeristische attracties, casino’s, scholen, kerken en synagogen, en sportevenementen.3

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 389 Er wordt nauwelijks buiten de hypothese van mos- me van de afgelopen anderhalve eeuw.8 Enerzijds ziet limterrorisme gedacht; daarom gaan discussies over hij een continuïteit wat betreft het toepassen van ge- de toekomst van het terrorisme veelal over de toe- weld, het genereren van publiciteit en het nastreven komstige rol van al-Qaida. Bruce Hoffman ziet de van antistatelijke doelen. Aan de andere kant ziet hij voornaamste dreiging voortkomen uit de kern van al- discontinuïteit in ideologie, de gebruikte middelen en Qaida, dat zich volgens hem in Pakistan zou herorga- strategieën. Hij onderscheidt vier golven van modern niseren en zich zou voorbereiden op aanslagen in de terrorisme. De eerste golf, de ‘anarchistische’, vangt aan Verenigde Staten en Europa: ‘Al-Qaida is much like rond 1880 en staat in het teken van ‘de doctrine van de a shark, which must keep moving forward, no matter terreur’. Aanslagen op staatshoofden en regeringslei- how slow or incrementally, or die...’4 Volgens Marks ders, waaronder een Russische tsaar (Alexander II) en Sageman is de kern van al-Qaida echter ingedamd de Franse en Amerikaanse presidenten, respectievelijk en is de toekomst van het terrorisme meer diffuus en Carnot en McKinley, vormden de bekendste voorbeel- bottom-up: ‘The threat from al-Qaida and its progeny den van wat ‘de propaganda – of het anarchisme – van has evolved over time [...] The process of radicaliza- de daad’ werd genoemd. Deze ‘anarchistische golf ’ tion is still going on but now proceeds in a hostile, duurde ongeveer veertig jaar. post-Sept. 11, wired environment, resulting in a social Daarop volgt in de jaren twintig van de vorige structure comprised of disconnected groups.’5 eeuw een antikoloniale golf. De onafhankelijkheid van De meeste deskundigen wijzen erop dat de toe- Ierland komt aan het begin van deze periode tot stand. komst van het terrorisme voor een groot gedeelte De golf komt echter pas na de Tweede Wereldoorlog wordt bepaald door de mate waarin wapentechno- tot volle wasdom. Denk aan de aanslagen waarmee re- logie toegankelijk wordt en de mate waarin grenzen bellen in Algerije (Front de Libération Nationale) en verdwijnen en terroristen dus gemakkelijker kunnen Palestina (de joodse Irgun) respectievelijk de Fransen reizen.6 De meeste bronnen verwachten dat de com- en de Britten wisten te verdrijven. binatie van illegale handel, criminele netwerken, de Aan het eind van de jaren zestig dient zich een toenemende ongelijkheid en afnemende controle van ‘nieuwe linkse golf ’ aan. Deze kenmerkt zich volgens de staat een goede voedingsbodem voor terrorisme Rapoport in excessief internationalisme. De succesvolle vormen. Dergelijk terrorisme kan dan zijn gericht op strijd van de Vietcong tegen de Amerikanen vormt een westerse landen of op westerse doelen in de rest van de belangrijk voorbeeld en stimulans voor andere linkse wereld. Een regio die in dit kader herhaaldelijk wordt en links-nationalistische bewegingen. De Rote Armee genoemd als potentiële groeihaard, is Noord-Afrika.7 Fraktion in Duitsland en de Brigate Rosse in Italië wa- Dit soort beelden over de toekomst van het ter- ren in Europa de bekendste ‘vertegenwoordigers’ van rorisme trekt voortdurend de trends uit het recente deze golf. Maar ook links-nationalistische groeperin- verleden door naar de toekomst. Juist de historische gen als de PLO van Yasser Arafat behoorden tot de discontinuïteit van ‘9/11’ en de extreme impact ervan iconen van deze golf, die tegen het eind van de jaren lijken nog altijd onze mogelijkheid out-of-the-box te tachtig wegebt. denken, te beperken. Als het al te geruststellend citaat Een nieuwe, vierde golf komt eind jaren zeventig van Johnson aan het begin van dit opstel echter iets op. Het jaar 1979 wordt als beginpunt gezien. Dit was aantoont, dan is het wel dat dit een onverstandige stra- een bijzonder turbulent jaar voor de islamitische we- tegie is om bij het vooruitblikken te gebruiken. Het reld. In dat jaar vond de Iraanse revolutie plaats, be- citaat laat overigens wel zien dat we tien jaar na 9/10 gon een nieuwe eeuw volgens de islamitische kalen- terug zijn op eenzelfde soort moment in de geschiede- der en bestormden Soennitische moslims de grote nis. De uitspraak lijkt namelijk weer evenveel waar. Dit moskee van Mekka, waarbij duizenden doden vielen. lijkt te duiden op het verloop van terrorisme in cycli of Verder viel aan het einde van het jaar het Rode Leger golven. Degene die met dit idee furore heeft gemaakt, Afghanistan binnen. Religie is het dominante element is David Rapoport. in deze huidige vierde golf van het moderne terroris- me. Het speelt een belangrijke rol als rechtvaardiging Vier terrorismegolven voor het gebruik van geweld en als organisatieprincipe In zijn verhandeling The four waves of rebel terror and voor de Nieuwe Wereld die tot stand moet komen. September 11, die een paar maanden na de aanslagen De islam is de belangrijkste religie in deze golf, verscheen, beschrijft Rapoport het moderne terroris- maar ook andere religieuze gemeenschappen hebben

390 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 terroristen voortgebracht. Denk aan de joodse kolo- moordaanslag in Stockholm (2010), waarbij alleen de nist die in 1994 in Hebron 29 Palestijnen doodschoot, daders omkwamen. de Aum Shinrikyo-sekte en de aanval met het zenuw- Verder zijn de afgelopen jaren veel leiders van ter- gas sarin op de metro van Tokio (1995), en de tien- roristische groepen uitgeschakeld. De belangrijkste tallen bedreigingen en dodelijke aanslagen op abor- was uiteraard Osama bin Laden, die in mei van dit tusartsen in de Verenigde Staten door wat Rapoport jaar – na een lange zoektocht – gelokaliseerd werd en de American Christian Identity-beweging noemt. bij een actie van Amerikaanse speciale eenheden werd Zelfmoordaanslagen zijn de meest opvallende en do- gedood. Zou de huidige, religieuze golf zoals verte- delijkste innovatie van deze golf, waarbij het idee van genwoordigt door al-Qaida en de mondiale jihadi­ martelaarschap – net als in de eerste golf – weer een beweging dan toch echt op haar retour zijn? Tot nu toe belangrijke rol heeft. Gelijktijdige en bijzonder bloe- hebben weinig experts en onderzoekers een serieuze dige aanslagen vormen een ander kenmerk, evenals poging ondernomen deze vraag te beantwoorden. Een het transnationale karakter van de netwerken en hun uitzondering vormt Teun Van de Voorde, die in haar strijdtoneel, dat de hele wereld omspant. proefschrift ‘opkomst en verval van het jihaditerroris- Rapoport stelt dat elke golf ongeveer veertig jaar me’ centraal durfde te stellen. Onder meer met behulp duurt. De huidige golf werd vanaf het eind van de ja- van diverse databestanden van terroristische inciden- ren zeventig zichtbaar. Kortom, als hij gelijk heeft is ten toont zij aan dat al-Qaida en het jihadi-terrorisme deze golf over zijn top en rijst de vraag of dat klopt en, vanaf 2004 te maken krijgen met hybridisering en met zo ja, wat ons de komende jaren te wachten staat. tegenkrachten, en dat het om een steeds meer fluïde en amorfe beweging gaat. We zien in het Westen bijvoor- Het einde van de vierde golf? beeld vooral kleinschaliger en obscure aanslagen, die Wanneer we het laatste nieuws over terroristische aan- nog weinig overeenstemmen met de pure al-Qaida- slagen volgen, ziet het er naar uit alsof de vierde, reli- standaard. In de islamitische wereld is wel sprake van gieuze golf nog lang niet ten einde is. In Pakistan lijkt veel grootschalige en bijzonder dodelijke aanslagen, geweld door religieus-politieke, islamistische groe- maar deze worden vooral door lokale organisaties uit- peringen schering en inslag. Ook Jemen en Somalië gevoerd die ver van het panislamitische ideaal van een worden met groeperingen geconfronteerd die met al- mondiale jihad opereren. Qaida verbonden zijn. In Noord-Afrika laat al-Qaida Van de Voorde komt tot de conclusie dat er geen in de Islamitische Maghreb (AQIM) herhaaldelijk van sprake is van een consistente campagne van het jihadi- zich horen in de vorm van gijzelingen en dreigemen- terrorisme en dat de huidige indruk van een opflakke- ten aan het adres van het Westen. Op het Internet zijn ring van al-Qaida in het Westen elke empirische basis al-Qaida en andere gewelddadige jihadisten bijzonder mist. Daarnaast zijn er indicaties van verval op het ide- actief en pogen ze op wereldschaal de aandacht op ologische niveau en dat al-Qaida zijn leiderschap over zich te vestigen en jongeren te mobiliseren. Zo wordt de mondiale jihadi-beweging verliest. Op tactisch en in hun glossy Internetmagazine Inspire opgeroepen tot strategisch niveau lijkt de kern van al-Qaida thans nog het plegen van aanslagen, desnoods met simpele mid- weinig concrete invloed uit te oefenen. Van de Voorde delen, zoals het met een vrachtwagen op een menigte komt tot de slotsom dat het jihadi-terrorisme van al- inrijden: dreigende taal en inderdaad een grote zorg Qaida niet meer de grootschalige, coherente strategi- voor veiligheidsdiensten. sche bedreiging representeert, maar dat het staat voor In het Westen is het terrorismefront tegelijkertijd een typische ‘self-defeating’-strategie van een kleine nog nooit zo stil geweest. In Amerika was in de afge- minderheid, die nog nauwelijks bij de bredere verzets- lopen tien jaar slechts sprake van een paar mislukte beweging aansluiting vindt.9 De dood van Osama bin aanslagen en van twee dodelijke schietpartijen tegen Laden is in dit licht zonder meer een ernstige slag voor Amerikaanse militairen (Little Rock en Fort Hood). al-Qaida, omdat hij – als icoon en als organisator – een In Europa wisten jihadisten na Madrid (2004), de van de weinige verbindende schakels met lokale en re- moord op Theo van Gogh (2004) en de aanslagen gionale jihadi-netwerken was. in Londen (2005) niet meer dodelijk toe te slaan. We durven het misschien niet te geloven, maar er Uitzonderingen vormden een gewelddadige actie te- is mogelijk metterdaad sprake van het wegebben van gen de luchthaven van Glasgow (2007) en de zelf- de mondiale jihadi-beweging en van de vierde religi- euze terrorismegolf. Dat wil niet zeggen dat de ver-

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 391 tegenwoordigers hiervan helemaal zullen verdwijnen. bij gekeken wordt naar mogelijke fundamentele veran- Sommige groeperingen en netwerken overleven hun deringen, zogenaamde ‘kernonzekerheden’ en drijven- golf ‒ denk aan de IRA, een van de oudste terroristi- de krachten. Maar welke methode men ook hanteert, sche organisaties, die nu al bijna honderd jaar bestaat. ook verkennen blijft lastig. Zelfs met behulp van tien- Al-Qaida als organisatie of als merknaam kan even- tallen scenarioworkshops met de meest uiteenlopende zeer nog jaren of zelfs decennia voortbestaan. Dit laat experts en beleidsmakers is de kans aanzienlijk dat we onverlet dat ‒ tegen de achtergrond van de analyse van de nieuwe golf niet zien aankomen. Het feit dat ex- Rapoport en de case study van Van de Voorde ‒ mo- perts en beleidsmakers er in ieder geval over nagedacht gelijk een nieuwe golf voor de deur staat, met andere hebben, biedt hun wel de mogelijkheid met beleid be- specifieke kenmerken, doelen en tactieken dan de hui- ter op allerlei mogelijkheden te anticiperen en sneller dige. Misschien is het iets dat zich al op een of andere een nieuwe golf onderkennen. De contouren daarvan manier manifesteert, maar waar we ons nog niet van zijn zelfs nog niet in beeld, misschien wel omdat we bewust zijn. Dat kunnen we maar beter wel zijn, als we onze ogen te lang gefixeerd hebben op terrorisme uit niet verrast willen worden en de kracht en impact van de hoek van de politieke islam. zo’n nieuwe golf willen beperken.

Verkenningen: een vijfde golf? Dr Jaïr van der Lijn is verbonden aan het Clingendael Het huidige contraterrorismebeleid is gefixeerd op Security and Conflict Programme. terrorisme uit de hoek van de politieke islam. Het uit- Dr Edwin Bakker is hoogleraar terrorisme en contraterro- schakelen van terroristische strijders in Afghanistan risme aan de Universiteit Leiden. en Pakistan, het infiltreren in islamistische extremis- tische kringen en deradicalisering en integratie van Noten 1 Larry Johnson, ‘The future of terrorism’: in: American moslimminderheden in westerse landen behoren tot Behavioral Scientist, 44(6), februari 2001, blz. 894-913. de belangrijkste wapens in het arsenaal van het con- 2 Homeland Security Advisory Council (2007), Report of the traterrorisme van dit moment. Maar als het inderdaad future of terrorism task force. 3 Marvin J. Cetron & Owen Davies, ‘55 Trends Now Shaping zo is dat de jihadistische golf op haar einde loopt, is the Future of Terrorism’, in: The Proteus Trends Series, 1(2), februari het nuttig te proberen vooruit te kijken. Een andere 2008. vorm van terrorisme vereist mogelijk andere contrater- 4 B. Hoffman, ‘The Myth of Grass-Roots Terrorism: Why Osama bin Laden Still Matters’, in: Foreign Affairs 87 (2008), blz. 133-138. rorismemaatregelen. Een vijfde en dus nieuwe golf kan 5 M. Sageman en B. Hoffman, ‘Does Osama Still Call the Shots? zelfs om een fundamenteel ander beleid vragen. Debating the Containment of al Qaeda’s Leadership’, in: Foreign Helaas hebben we geen kristallen bol en is het Affairs 87 (2008), blz. 163-166. 6 Homeland Security Advisory Council, a.w. noot 2. voorspellen van de toekomst onmogelijk. Dit betekent 7 Ministerio de Defensa (2004), Strategic panorama: Instituto niet dat we niet verschillende mogelijke ontwikkelin- espanol de estudios estrategicos, real instituto elcano. gen kunnen verkennen. We kunnen bijvoorbeeld uit- 8 David Rapoport, ‘The four waves of rebel terror and September 11’, in: Current History, december 2001, blz. 419-425. eenlopende mogelijke ‘toekomsten’ doordenken en op 9 Teun Van de Voorde, Contextanalyse van een mondiale golf deze verschillende mogelijkheden trachten te antici- van terrorisme. Casestudie: opkomst en verval van het jihaditerro­ peren. Gekeken kan worden naar potentiële veran- risme, Universiteit Gent, 2010. deringen en ontwikkelingen op het gebied van ken- merken van netwerken, strategieën en strijdtonelen. Daarnaast is het verstandig te kijken naar de achter- liggende factoren van een mogelijke nieuwe golf, zoals demografische veranderingen, nieuwe technologieën, maatschappelijke veranderingen en politieke ontwik- kelingen. Tevens kan verkend worden wat dergelijke veranderingen en mogelijke kenmerken van een nieu- we terrorismegolf betekenen voor het beleid om deze nieuwe bedreigingen het hoofd te bieden. Er zijn vele methoden om de toekomst te verken- nen. Een veel gebruikte methode in Nederland is het uitdenken en uitwerken van toekomstscenario’s, waar-

392 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Floor Janssen & Joas Wagemakers

Is al-Qa‘ida echt failliet?

Bevestigen de recente opstanden in het Midden-Oosten ‘netwerk van netwerken’ van radicale groepen en per- inderdaad het ‘bankroet’ van al-Qa‘ida, zoals recentelijk sonen die (al dan niet op orders van het centrale lei- in dit tijdschrift werd beweerd? Of moeten we, tien jaar derschap) aanslagen plegen en waar Al-Qa‘ida in de na 9/11, nog steeds op onze hoede zijn voor een te snelle Islamitische Maghrib (AQIM) en Al-Qa‘ida op het afschrijving van al-Qa‘ida? De organisatie heeft sinds Arabisch Schiereiland (AQAP) voorbeelden van zijn. 2001 weliswaar flinke klappen gehad, maar het is nog te Hoewel alle drie deze varianten van al-Qa‘ida al vóór vroeg om te juichen. 9/11 bestonden, zorgde de val van het Talibanregime, dat Bin Laden c.s. bescherming bood, ervoor dat de In het aprilnummer van de Internationale Spectator relatieve invloed van de ‘harde kern’ afnam, wat on- schrijven Anno Bunnik & Peter B.M. Knoope dat de derstreept wordt door de recente dood van Bin Laden. recente opstanden in het Midden-Oosten het ‘bank- Tegelijkertijd werden het ‘netwerk van netwerken’ en roet’ van al-Qa‘ida bevestigen. Hoewel het omverwer- vooral de ideologie steeds belangrijker.2 Enerzijds pen van Arabische regimes een hoofddoel van de or- kwam dit door Bin Ladens beperktere mogelijkhe- ganisatie is, waren de aanhangers van de organisatie den na 9/11 nog aanslagen te plannen, anderzijds door verrassend afwezig in de revoluties van de afgelopen de inspirerende werking die uitging van het feit dat maanden, zo stellen zij. Bovendien heeft de organisa- zijn organisatie als een soort symbool van verzet te- tie in de tien jaar sinds 9/11 niet alleen militair gezien gen Amerika, Israël en het Westen ging fungeren. In veel te verduren gehad, maar ook haar radicale ideo- een tijd waarin veel moslims kwaad waren vanwege de logie heeft onder moslims aan populariteit ingeboet Amerikaanse invallen in Afghanistan en Irak, bood vanwege de talloze islamitische burgerslachtoffers die dit een manier om die woede te kanaliseren en er een zijn gevallen. Deze ontwikkelingen, tezamen met de uitlaatklep aan te geven. Het was dan ook niet toe- ‘Arabische lente’, die vooral door seculiere jongeren vallig dat allerlei ‘lokale takken’ van al-Qa‘ida de kop wordt gedragen, zouden betekenen dat het idee van opstaken in Irak, Saoedi-Arabië (en later Jemen) en jihad (in de zin van gewapende strijd) als enige op- Noord-Afrika. lossing ‘definitief gesneuveld’ is.1 En dit nog vóór de Deze ogenschijnlijke vermindering van al-Qa‘ida’s liquidatie van Osama bin Laden. kracht heeft ook nog een andere dimensie, namelijk de Inderdaad heeft al-Qa‘ida flinke klappen gehad, kritiek op al-Qa‘ida vanuit het eigen ‘netwerk van net- maar de organisatie is nog lang niet uitgespeeld. Wij werken’ in de vorm van radicaal-islamitische geleerden gaan in op de kritiek die al-Qa‘ida na 9/11 te verduren en groeperingen die zich afkeerden van al-Qa‘ida’s ge- heeft gekregen uit de eigen gelederen van radicaal-is- weld, haar extreme ideeën of de radicale islam als ge- lamitische geleerden en organisaties. Ook behandelen heel. Hoewel de precieze invloed van deze kritische we in welke mate al-Qa‘ida de afgelopen tien jaar in uitlatingen lastig na te gaan is, heeft deze kritiek zon- de Arabische wereld aan populariteit heeft moeten in- der meer al-Qa‘ida’s imago als vertegenwoordiger van boeten. Ten slotte gaan we in op de vraag of al deze alle radicale moslims geschaad, te meer daar de critici ontwikkelingen werkelijk het failliet van al-Qa‘ida van de organisatie niet de eersten de besten waren. aangeven. De waarschijnlijk bekendste kritiek op al-Qa‘ida vanuit radicaal-islamitische hoek kwam van de Jihadi kritiek op al-Qa‘ida Egyptische geleerde Sayyid Imam, ook bekend als Wij zien al-Qa‘ida niet slechts als een organisatie dr. Fadl. Deze radicale denker is de auteur van enkele rondom de leiders in Afghanistan/Pakistan, maar zeer invloedrijke boeken en hij was als (geestelijk) lei- ook als een radicale ideologie die over heel de wereld der verbonden aan de Egyptische Islamitische Jihad verspreid is. In navolging van de Engelse journalist beweging, die in 1981 verantwoordelijk was voor de Jason Burke onderscheiden wij echter ook nog een moord op president Anwar al-Sadat. Zo leerde hij

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 393 Ayman al-Zawahiri, de nieuwe nummer 1 van al- horen dat afkomstig is van de mensen die zelf bij terro- Qa‘ida, goed kennen, aangezien deze ook lid was van risme en de ideeën erachter betrokken waren. Hoewel de Islamitische Jihad. Hoewel Sayyid Imam, die thans deze kritiek lijkt te onderstrepen dat voor al-Qa‘ida de in Egypte gevangen zit, gedeeltelijk verantwoordelijk ondergang nabij is, kan zij ook anders geïnterpreteerd was voor het leggen van de theoretische basis onder de worden, zoals we nog zullen zien. strijd zoals al-Qa‘ida die voorstond, had hij in de jaren ’90 steeds meer kritiek op het ongebreidelde geweld Al-Qa‘ida als mondiale merknaam en de falende strategie van radicale groepen. Dit cul- De afgelopen tien jaar zijn zogenaamde franchises mineerde in enkele geschriften uit de afgelopen paar van al-Qa‘ida gevormd in Noord-Afrika, Irak en het jaar, waarin hij de theoretische mogelijkheden tot ji- Arabisch Schiereiland. Deze fragmentatie is het ge- had sterk beperkt, zich tegen burgerslachtoffers keert volg van de voortdurende internationale strijd tegen en bovendien hard uithaalt naar al-Zawahiri, die vol- het terrorisme, maar anderzijds toe te schrijven aan het gens Sayyid Imam zonder toestemming een van zijn feit dat al-Qa‘ida na 9/11 is verworden tot een ideolo- boeken heeft veranderd en over het algemeen een be- gie die ook radicale groepen elders in de wereld heeft drieger met een opgeblazen ego is.3 bewogen zich bij al-Qa‘ida aan te sluiten. Naast deze Een soortgelijke ideologische klap werd uitgedeeld ‘lokale takken’ zijn er overal ter wereld individuen, ook door de Jordaanse radicale ideoloog Abu Muhammad wel lone wolves genoemd,8 die niet direct gelieerd zijn al-Maqdisi. Ook hij heeft met diverse boeken bijge- aan al-Qa‘ida, maar zich wel geïnspireerd voelen door dragen aan het radicale discours van al-Qa‘ida, maar de ideologie en het ‘succes’ van al-Qa‘ida en besluiten ook hij zag net als Sayyid Imam in de jaren ’90 wat om op eigen houtje een terroristische aanslag te ple- voor gevolgen vooral het onbeperkte gebruik van tak- gen. Hoewel we ons dus kunnen afvragen of we al- fir (excommunicatie) tegen andere moslims had. Hij Qa‘ida een ‘organisatie’, een ‘netwerk’ of een ‘ideologie’ zag met lede ogen aan dat veel strijders maar een ge- moeten noemen, het staat buiten kijf dat al-Qa‘ida een brekkige kennis van de islam hadden en het daarom mondiale merknaam is geworden, met veel ‘volgers’.9 ook niet altijd even nauw namen met het oorlogsrecht Ondanks deze ontwikkelingen in de structuur van zoals dat in de islamitische wetten (shari‘a) te vinden al-Qa‘ida zijn doel (bevrijding en bescherming van de is. Hoewel al-Maqdisi, die sinds september 2010 in umma, de wereldgemeenschap van moslims) en stra- Jordanië in de gevangenis zit, zeker niet gematigd ge- tegie (jihad) vrijwel ongewijzigd gebleven. Al-Qa‘ida’s noemd kan worden en bijvoorbeeld de aanslagen van ‘netwerk van netwerken’ heeft sinds 9/11 tientallen 9/11 toejuichte, heeft hij vooral sinds het begin van de grote en kleine aanslagen gepleegd. Bekend zijn ui- oorlog in Irak diverse stukken geschreven waarin hij teraard de aanslagen in Madrid (2004) en Londen strijders vermaant en hen oproept een ‘zuivere’ strijd te (2005), maar – zo stellen ook Knoope & Bunnik ‒ voeren, waarbij doelwitten als andere moslims, kerken opvallend genoeg richtte het merendeel van de acties en bussen vermeden moeten worden.4 zich juist tegen moslimlanden, de zg. ‘vijand dicht- Het zijn echter niet alleen ideologen die kritiek bij’. In 2005 ontploften bommen in drie hotels in hebben geleverd op al-Qa‘ida, haar leiders en haar Amman, Jordanië, waarbij 59 mensen omkwamen.10 activiteiten. Zo heeft de Egyptische radicale organi- In 2007 vonden twee zelfmoordaanslagen plaats in satie Al-Gama‘a al-Islamiyya in de jaren ’90 een in- Algiers, Algerije, waarbij 23 mensen werden gedood drukwekkende revisie van haar ideeën ondernomen, en vele gewonden vielen11 en de Irakese tak van al- waarbij zij de eigen ideologie volledig opnieuw heeft Qa‘ida voerde in 2005 en 2006 een bloedige strijd te- geformuleerd in vreedzame termen.5 Het was dan gen het Koerdische en sji’itische deel van de bevolking ook niet verwonderlijk dat deze organisatie na 9/11 onder leiding van Abu Mus‘ab al-Zarqawi. Het West felle kritiek had op al-Qa‘ida en haar strijd tegen de Point Combating Terrorism Center heeft aan de hand Verenigde Staten.6 Hetzelfde geldt, hoewel minder van Arabische mediaberichten uitgerekend dat van ingrijpend, voor de voorheen radicale Libyan Islamic 2004 tot 2008 slechts 15% van de 3010 slachtoffers Fighting Group (LIFG), die ook kortgeleden de wa- van al-Qa‘ida een Westerse afkomst had. Tussen 2006 pens heeft neergelegd.7 en 2008 was dat zelfs maar 2% van 661 slachtoffers.12 Al deze zaken samen hebben al-Qa‘ida zeker niet De vele moslim(burger)slachtoffers die zijn gevallen, alle legitimiteit ontnomen maar hebben daar wel een hebben woedende reacties uitgelokt in de Arabische deuk in geslagen door een kritisch tegengeluid te laten wereld, en vooral het plegen van aanslagen op soft tar-

394 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 gets, zoals markten en hotels, heeft de legitimiteit van Qa‘ida is immers steeds minder gericht op de harde al-Qa‘ida’s strijd sterk ondermijnd. In 2009 verscheen kern rond (nu wijlen) Bin Laden en steeds meer op een trendonderzoek over de publieke opinie in mos- lokale netwerken en een brede ideologie. Hoewel ook limlanden met betrekking tot terrorisme en al-Qa‘ida. deze twee laatstgenoemde zaken het afgelopen decen- Hoewel aanzienlijke groepen ondervraagden het eens nium deuken hebben opgelopen, geeft hun bestaan zijn met bepaalde doelen van al-Qa‘ida (het verande- en hun erkenning door de leiders van de organisatie ren van de rol van de Verenigde Staten in moslimlan- aan dat al-Qa‘ida geen rigide club is, maar een groep den, het islamiseren van de maatschappij en het (deels) die haar gewicht kan verschuiven naar verschillende invoeren van de shari‘a), ziet een overgrote meerder- zwaartepunten, als dat zo uitkomt. Dit geldt in zekere heid de gewelddadige strategie van al-Qa‘ida niet als zin zelfs voor de kritiek van sommige radicale ideo- het juiste middel om die doelen te verwezenlijken. logen op de vele burgerslachtoffers: hoewel dit soort Bovendien wordt het maken van burgerslachtoffers kritiek gezien kan worden als gebrek aan eenheid, ge- scherp veroordeeld door de ondervraagden.13 tuigt zij ook van de wil tot zelfreflectie en daarmee van Wat Knoope & Bunnik echter nalaten te vermel- de potentie tot het heruitvinden en heropleven van den in hun artikel, maar wat we niet buiten beschou- de organisatie.15 Juist deze flexibiliteit stelt al-Qa‘ida wing kunnen laten, is dat de afkalvende steun uit de wellicht in staat gebruik te maken van het eventuele moslimwereld niet de enige reden is dat de invloed machtsvacuüm in bijvoorbeeld Libië en Egypte, te- van al-Qa‘ida’s ‘netwerk van netwerken’ steeds verder meer omdat het de autoritaire regimes in die landen afneemt. Die afname is ook een direct gevolg van ja- waren die hen vaak keihard bestreden en zo beletten renlange militaire repressie tegen de lokale takken van voet aan de grond te krijgen. Met het wegvallen van al-Qa‘ida. De strijd tegen radicaal-islamitische groe- deze regimes is dan ook een belangrijk obstakel voor pen was in de jaren ’80 en ’90 al begonnen in bijvoor- al-Qa‘ida weggenomen, wat hen in staat kan stellen beeld Egypte, Jordanië en Algerije, maar zij werd na weer gewapende activiteiten te gaan ontplooien in die 9/11 verder opgevoerd. Zo zijn sinds 2001 in Algerije landen.16 de meest radicale en gewelddadige aanhangers van de Tegelijkertijd heeft de ‘Arabische lente’ natuurlijk Noord-Afrikaanse tak van al-Qa‘ida opgespoord en geen einde gemaakt aan de vele grieven die er zijn in hard aangepakt door de autoriteiten, terwijl sympa- de moslimwereld en waar al-Qa‘ida zo slim op in- thisanten werden losgeweekt van het netwerk en zijn speelt. Verreweg de meeste Arabische regimes zitten gere-integreerd in de samenleving. In Irak hebben er nog gewoon, Afghanistan biedt voorlopig weinig de Verenigde Staten tezamen met de tribale Sahwa- hoop, de situatie in Irak is weliswaar sterk verbeterd, beweging14 een hevige strijd gevoerd tegen Irakese al- maar zij loopt zeker nog niet op rolletjes en conflicten Qa‘ida-milities en hun leiders. Saoedi-Arabië heeft rond Kashmir, Tsjetsjenië, de Noordelijke Kaukasus en sinds 9/11 honderden cellen van al-Qa‘ida opge- uiteraard de Palestijnen bestaan nog steeds. Daarnaast spoord en bijna alle leden gevangen gezet of geëxecu- is ook de hoopvolle ontvangst door veel moslims van teerd. Kortom, het militair optreden tegen al-Qa‘ida is de Amerikaanse president Obama omgeslagen in te- aanzienlijk en heeft het ‘netwerk van netwerken’ zware leurstelling en frustratie, omdat zijn beleid in de regio klappen toegebracht. De afnemende invloed van al- tot nu toe géén wezenlijk verschil maakt. De recente Qa‘ida kan dan ook slechts ten dele worden toege- Westerse militaire interventies in Libië en de liqui- schreven aan de dalende populariteit in moslimlanden, datie van Bin Laden hebben dit voor sommigen al- een conclusie die relevant is voor de toekomst van de leen nog maar onderstreept en lijken al-Qa‘ida zelfs organisatie. gelijk te geven in hun stelling dat de Verenigde Staten slechts hun eigen belangen nastreven en erop uit zijn Bankroet of doorstart? de moslimwereld te overheersen. Luidt de ‘Arabische lente’ dan definitief het einde van Daar komt nog bij dat zelfs in de landen in het al-Qa‘ida in? Is, met andere woorden, al-Qa‘ida bank- Midden-Oosten waar revoluties succes hebben ge- roet, zoals Knoope & Bunnik beweren? Hoewel deze boekt, de uitkomst nog verre van zeker is. Dit geldt in redenering zeker hout snijdt, is enige twijfel gerecht- de eerste plaats natuurlijk voor Libië, waar nog steeds vaardigd vanwege de flexibiliteit van de organisatie, het een verwoede strijd gaande is, maar ook voor een land voortbestaan van allerlei grieven in de moslimwereld als Egypte, waar het aanvankelijke enthousiasme ge- en de onzekere toekomst van het Midden-Oosten. Al- dempt wordt door de blijvende invloed van het le-

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 395 9 Zie bijv. Rik Coolsaet, ‘Al-Qaeda. The McDonalds of Terrorism’, ger en het toenemende geweld van extremisten tegen in: Al-Qaeda: The Myth. The Root Causes Of International Terrorism and How To Tackle Them, Gent: Academia Press, 2005, blz. 51-56, christenen en soefi’s. Bovendien, zelfs als Egypte en Marc Sageman, Leaderless Jihad: Terror Networks in the Twenty- Tunesië er werkelijk naar streven goed functionerende First Century, Pennsylvania: University of Pennsylvania Press, 2008, democratieën te worden, zal dat proces vermoedelijk Bruce Hoffman, ‘The Myth of Grass-Roots Terrorism. Why Osama Bin Laden Still Matters’, in: Foreign Affairs, vol. 87, no. 3, 2008. niet vlekkeloos verlopen. Het is goed mogelijk dat al- 10 BBC News, 10 november 2005. Qa‘ida in zo’n situatie tegenstellingen en verschillen 11 BBC News, 12 december 2007. in deze samenlevingen gaat uitbuiten om weer voet 12 Scott Helfstein, Nassir Abdullah & Muhammad al-Obaidi, 17 Deadly Vanguards: A Study of al-Qa’ida’s Violence Against Muslims, aan de grond te krijgen. En mocht democratisering West Point: Combating Terrorism Center, 2009, blz. 2. helemaal mislukken, dan zullen de woordvoerders van 13 World Public Opinion, Public Opinion in the Islamic World al-Qa‘ida uiteraard vooraan staan om mensen erop te on Terrorism, al Qaeda, and US Policies, University of Maryland: Program on International Policy Attitudes, blz. 20-24. wijzen dat zij dat allang hadden zien aankomen. In 14 Zie bijvoorbeeld Myriam Benraad, ‘Iraq’s Tribal “Sahwa”: its dat geval zal de ‘Arabische lente’ niet het bankroet van rise and fall’, in: Middle East Policy, vol. 15, no. 1, voorjaar 2011, blz. al-Qa‘ida zijn, maar wellicht het begin van haar suc- 121-131. 15 Dat radicale groepen dit zelf ook inzien, blijkt bijvoorbeeld cesvolle doorstart. uit de oprichting van de Groupe Salafiste pour la Prédication et le Combat (GSPC, later bekend als Al-Qa‘ida in de Islamitische Maghrib) als minder extreem alternatief voor de nietsontziende Floor Janssen werkt als research fellow bij de Conflict Groupe Islamique Armée (GIA) in Algerije en recente uitlatingen van Ayman al-Zawahiri over burgerslachtoffers. Zie voor dit laatste Research Unit van Instituut Clingendael. Zij richt zich in Nelly Lahoud, ‘Ayman al-Zawahiri’s Reaction to Revolution in the haar onderzoek op het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Middle East’, in: CTC Sentinel, vol. 4, nr. 4, april 2011, blz. 4-5. Joas Wagemakers is docent aan de afdeling Islam & 16 The Economist, 2 april 2011, blz. 21-22; Alison Pargeter, ‘Are Islamist Extremists Fighting Among Libya’s Rebels?’, in: CTC Arabisch van de Radboud Universiteit Nijmegen en re- Sentinel, vol. 4, nr. 4, blz. 9-13. search fellow bij Instituut Clingendael, waar hij onderzoek 17 Philip Mudd, ‘How the Arab Spring Could Embolden doet naar intellectuele debatten en trends in Saoedi- Extremists’, in: CTC Sentinel, vol. 4, nr. 4, blz. 7-9. Arabië.

Noten 1 Anno Bunnik & Peter B.M. Knoope, ‘Geweldloze opstand in de Arabische wereld bevestigt bankroet van Al Qaeda’, in: Internationale Spectator, jrg. 65, nr. 4, april 2011, blz. 167-169. Het citaat staat op blz. 169. 2 Jason Burke, Al-Qaeda: The True Story of Radical Islam, Londen & New York: I.B. Tauris, 2004 [2003], blz. 8-14. 3 Zie Lawrence Wright, ‘The Rebellion Within: An Al Qaeda Mastermind Questions Terrorism’, in: The New Yorker, 2 Juni 2008, www.newyorker.com/reporting/2008/06/02/080602fa_ fact_wright?currentPage=all (4 april 2011). Zie ook Will McCants’ 13-delige behandeling van een van Sayyid Imams boeken op www.jihadica.com/the-denudation-of-the-exoneration-part-1/ (deel 1, 4 april 2011). 4 Joas Wagemakers, ‘Reclaiming Scholarly Authority: Abu Muhammad al-Maqdisi’s Critique of Jihadi Practices’, in: Studies in Conflict and Terrorism, vol. 34, no. 7, juli 2011, blz. 523-539. 5 Omar Ashour, ‘Lions Tamed? An Inquiry into the Causes of De-Radicalization of Armed Islamist Movements: The Case of the Egyptian Islamic Group’, in: Middle East Journal, vol. 61, no. 4, 2007, blz. 596-625; Roel Meijer, ‘Commanding Right and Forbidding Wrong as a Principle of Social Action: The Case of the Egyptian al-Jama‘a al-Islamiyya’, in: Roel Meijer (red.), Global Salafism: Islam’s New Religious Movement, Londen: Hurst & Co., 2009, blz. 189-220. 6 Fawaz Gerges, The Far Enemy: Why Jihad Went Global, Cambridge enz.: Cambridge University Press, 2005, blz. 200-214. 7 Los Angeles Times, 15 december 2009. 8 Zie bijv.. Rafaello Pantucci, A Typology of Lone Wolves: Preliminary Analysis of Lone Islamist Terrorists, Londen: The International Centre for the Study of Radicalisation and Political Violence, 2011.

396 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Bruno Braak

Geen Arabische Lente in Soedan

Na de opstanden in Tunesië en Egypte wordt er in veel Oudere generaties beschuldigen de jongeren van landen in het Midden-Oosten en de naburige islamiti- vandaag er wel van, weinig politiek geëngageerd te sche wereld gedemonstreerd. Vooralsnog gaat de Arabische zijn. Vroeger was lidmaatschap van een politieke partij Lente aan Soedan voorbij. Na enkele betrekkelijk klein- heel gewoon voor ieder die idealen had. De omvang schalige protesten op 30 januari van dit jaar en in de we- van politiek activisme langs de weg van partijlidmaat- ken daarna, houden zowel oppositiepartijen als jongeren schap is de afgelopen twee decennia gekelderd; dat zich nu rustig. De aanstaande afscheiding van het Zuiden komt echter meer door frustratie over de oppositie- maakt dat de belangrijkste oppositiepartij, de Sudan partijen dan door politieke apathie. People’s Liberation Movement (SPLM), de internatio- Er zijn vier redenen waarom jongeren terughou- nale gemeenschap en veel Soedanese burgers voorlopig rust dend zijn zich met oppositiepartijen in te laten. Ten verkiezen boven de risico’s van een opstand. Wellicht dat eerste hebben de meeste oppositiepartijen toen zij in de afscheiding van Zuid-Soedan op 9 juli ontwikkelingen het verleden aan de macht waren, weinig democrati- op gang brengt die voor een stormachtige Arabische Herfst sche hervormingszin aan de dag gelegd. Ten tweede kunnen zorgen. tonen de oppositiepartijen zich erg pragmatisch als het op onderhandelingen met de regerende National Jongeren en politiek Congress Party (NCP) aankomt: geen van hen speelt Meer dan 70% van de Soedanese bevolking is onder een overtuigende rol als principiële opposant. Ten der- de dertig, Sinds president Omar Al-Bashir in 1989 de hebben de belangrijkste oppositiepartijen een sek- aan de macht kwam, is het aantal universiteiten ver- tarische of religieuze achtergrond. Zij blijken moeilijk vijfvoudigd. Terwijl de kwaliteit van het onderwijs is in staat een rol te spelen die boven de grenzen van afgenomen, is het aantal universiteitsstudenten en af- hun sekte of religieuze stroming uitgaat. Nu Soedan gestudeerden spectaculair gestegen. Ambitieuze afge- op het punt staat zich als land op te splitsen, heb- studeerde jongeren raken evenwel gefrustreerd door ben de Noorderlingen weinig behoefte aan een partij hoge werkloosheid, corruptie en nepotisme. die de door diversiteit gekenmerkte samenleving van Talentvolle Soedanese jongeren zien drie moge- Noord-Soedan nog verder uiteenspeelt. Ten slotte wor- lijke scenario’s voor hun carrière. Een eerste en meest den oppositieleiders terecht gezien als (te) oude man- ideale optie, is het land verlaten. In de Arabische nen. De meesten van hen zijn de 70 gepasseerd, ter- Emiraten, in Europa of de Verenigde Staten valt geld wijl, zoals gememoreerd, 70% van de bevolking nog te verdienen en daar is het leven beter. Veel jongeren geen 30 is. Vanwege deze en andere factoren hebben zien echter geen kans om weg te gaan en blijven daar- de Soedanese bevolking in het algemeen, en de jon- om in Soedan. De werkloosheid is enorm; de officiële geren in het bijzonder, weinig fiducie in de gevestigde schatting is dat 33% van de stedelijke bevolking geen oppositiepartijen. werk heeft. Meesters in de rechten en volleerde artsen Volgens de uitslag van de verkiezingen van april ontmoeten elkaar in de strijd om baantjes als riksja- 2010, waarvan het democratisch gehalte veelal als be- chauffeur of marktkramer. Dat is het tweede scenario. neden de maat wordt aangeduid, zou de NCP 68% Om zich aan dat scenario te ontworstelen, om geld te van de stemmen hebben gekregen. In die verkiezingen verdienen en daardoor ook in maatschappelijk opzicht kreeg de zuidelijke oppositiepartij SPLM 20% van de te slagen, kan men ook zoeken in de publieke sector. stemmen. Met de afscheiding van het Zuiden en dus Als ambtenaar, politieagent of militair valt daar geld te het geheel of grotendeels verdwijnen van de SPLM verdienen. Deze banen zijn echter schaars en ze wor- van het politieke toneel zal het overwicht van de den doorgaans toebedeeld aan hen die trouw zijn aan Nationale Congrespartij in het parlement dan ook nog de heersende partij. overweldigender zijn. In welke mate de Soedanese be- volking trouwens werkelijk achter de regerende NCP

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 397 van president Bashir staat, is moeilijk in te schatten. aan de macht – Soedan op eenzelfde manier regeert De verkiezingen waren amper vrij en transparant, ter- zoals de NCP dat nu doet. Oudere Soedanezen halen wijl een stem vóór de NCP voor velen vooral een stem overigens meewarig herinneringen op aan eerdere ge- tégen een onbekend en onbetrouwbaar alternatief be- vallen van regime change. Twee keer eerder kwam het tekent. Zoals Soedanezen zeggen, ‘een duivel die je Soedanese volk in opstand. In 1964 en 1985 werd een kent, is beter dan een duivel die je niet kent.’ zittend bewind omvergeworpen; beide keren leidde de komst van nieuwe machthebbers niet tot de verhoopte Jongerenbewegingen veranderingen. Sceptisch kijken Soedanezen van die In hun pleidooi voor tastbare hervormingen lijkt de generatie soms dan ook naar de revoluties in Tunesië generatie jongeren van vandaag te kiezen voor een en Egypte. Zij wijzen erop dat de belangrijkste en meer doelgerichte en constructieve houding. De afwe- moeilijkste fase van een revolutie de nasleep is. zigheid van een vastomlijnde ideologische visie hin- dert hen niet; over de fundamentele kwesties zijn ze Demonstraties het immers eens: méér vrijheden, democratie en een Op 30 januari jl. gingen 1.500 tot 2.000 jongeren de hogere levensstandaard. In plaats van – of in aanvul- straat op in het grootste anti-overheidsprotest van de ling op – lidmaatschap van een politieke partij, orga- afgelopen twintig jaar. Op vijf plaatsen in de hoofd- niseren jongeren zich door middel van het Internet in stad Khartoum en in drie andere steden kwamen stu- nieuwe bewegingen. denten bijeen om te demonstreren voor meer vrijheid, De belangrijkste jongerenbewegingen zijn Sharara democratie en een hogere levensstandaard. De jonge- (vonk), Girifna (wij zijn het zat) en Youth for Change. ren waren openlijk geïnspireerd door de opstanden in Alle bewegingen maken uitgebreid gebruik van Tunesië en Egypte. Ze riepen op tot vertrek van presi- Facebook; Twitter is veel minder gebruikelijk. Een dent Bashir. Politie en veiligheidsdiensten grepen snel van de oprichters van Girifna vertelde me dat zij een en hard in. Zo’n 200 jongeren werden gearresteerd. In website kregen uit de Verenigde Staten en organi- februari-maart werd zo nu en dan gedemonstreerd, satorisch advies uit Zwitserland. De films Bringing veelal voor vrijlating van eerder gearresteerde jonge- Down a Dictator en A Force More Powerful zijn gratis ren. Steeds echter bleef de opkomst beperkt tot enkele op Youtube te bekijken en behoren tot de verplichte tientallen en wisten de veiligheidsdiensten protesten scholing en het verplicht kijkvoer van de jonge de- in de kiem te smoren. monstranten. Via Facebook werd contact gelegd met demonstranten in Tunesië en Egypte. Die deelden uit Overheidsreactie solidariteit hun ervaringen en de uit hun revoluties ge- Voor het Soedanese regime is onderdrukking de bijna leerde lessen met de Soedanezen. reflexmatige eerste reactie op elke vorm van ongehoor- De traditionele oppositiepartijen verlenen géén fi- zaamheid. Bij demonstraties was het niet anders. Een nanciële of politieke steun aan de jongerenbewegin- groot aantal gearresteerden zegt door veiligheidsdien- gen, maar ze zijn wel gebaat bij hun voortbestaan. De sten geïntimideerd en soms mishandeld te zijn. Tot de demonstraties voeren immers de druk op het regime gerapporteerde mensenrechtenschendingen behoren op om hervormingen door te voeren. De oppositiepar- marteling en verkrachting. In een angstige reactie op tijen positioneren zich als vertolker van de stem van de macht van Facebook als mobilisatiemiddel zijn vei- het volk, het volk dat te lang genegeerd is en uit frus- ligheidsdiensten een digitale intimidatiecampagne be- tratie tot gewelddadige opstand lijkt te vervallen. Tot gonnen. Een eenheid van naar schatting tachtig man op heden hebben de Umma Party en de Democratic is aangesteld om de ontwikkelingen op internet te Unionist Party nog niet publiek stelling genomen volgen en waar nodig te verstoren. In detentie werden als het gaat om de nieuwe bewegingen. De Popular jongeren gedwongen hun inloggegevens te verstrek- Congress Party en Communistische Partij uiten met ken, waarna digitale vriendenlijsten en groepslidmaat- regelmaat sympathie voor de bewegingen, maar van schap werden gecontroleerd. Op grote schaal worden openlijke samenwerking lijkt vooralsnog geen sprake. Facebookgroepen geïnfiltreerd om verwarrende berich- De jongerenorganisaties staan hier voor een dilem- ten te plaatsen. Ook zijn lokmails en sms’jes gebruikt ma: samenwerking met gevestigde politieke partijen om subversieve jongeren te arresteren. zou gewicht in de schaal leggen, maar het gevaar be- In een aantal opzichten heeft de Soedanese over- staat dat de oude garde de revolutie kaapt en – eenmaal heid op (de dreiging van) opstanden gereageerd à la

398 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Tunesië en Egypte. President Bashir stelde al: ‘wij zijn van de bevolking is weliswaar ontevreden met de hui- niet Tunesië, Egypte en Libië.’ Nota bene heeft hij de dige situatie, maar zit na twintig jaar burgeroorlog bevolking van Egypte gefeliciteerd met hun revolutie. en met het oog op de komende afscheiding van het Daarbij wees hij erop dat een dergelijke burgeropstand Zuiden niet te wachten op nog meer onrust. in Soedan ook plaatshad, in 1989: dat is immers waar- Behalve maatschappelijk is het land ook geogra- om hij zelf in zijn lezing van de Arabische Lente aan fisch verdeeld. De NCP en oppositiepartijen heb- de macht is. De demonstranten sprak hij op zijn beurt ben doemscenario’s geschetst van de nasleep van een met dreigend mededogen toe: ‘wij hebben onze par- opstand. De etnische en religieuze lappendeken van tijleden gezegd niet de straat op te gaan als antwoord Noord-Soedan zou vervallen tot een door etnische op de demonstraties. Anders hadden zij de oppositie zuiveringen getekende anarchie. In de hele geschiede- verpletterd als mieren.’ Ook benadrukte hij zijn zelf- nis van het land was macht geconcentreerd geweest in vertrouwen door te verwijzen naar de verkiezingen van het centrum en heeft de staat weinig voor de perifere april 2010, waarin het volk van Soedan immers zijn regio’s gedaan. De bevoordeelde etnische groeperingen vertrouwen in de NCP had uitgesproken. zijn dan ook beducht voor een grotere rol voor de ge- Ter aanvulling op het propagandaoffensief werden marginaliseerde etnische groepen. populaire hervormingen aangekondigd ter bestrijding van werkloosheid, corruptie en de economische crisis. Toekomstblik Daarmee heeft het regime een poging gedaan een deel Met de afscheiding van het Zuiden zal de economie van de onvrede van het volk weg te nemen; tegelijk van het Noorden een klap krijgen. Nu al heeft het zorgt het er angstvallig voor niet de suggestie te wek- Noorden te kampen met een inflatie van ongeveer ken dat die hervormingen ook maar iets met de toe- 17%; met een zwakke munt; en met de gevolgen van nemende druk van de demonstraties te maken hebben. sancties van de zijde van de Verenigde Staten, die bui- Toegeeflijkheid zou dan als teken van zwakte worden tenlandse investeringen erg moeilijk maken. Het IMF gezien. schat dat 65% van de overheidsinkomsten in 2008 uit De veiligheidsdiensten hebben hun repressieve be- olie kwam. Ruwweg 80% van de totale olievoorraad leid uit voorzorg versterkt. Demonstraties worden ge- ligt in het Zuiden. De export van die olie geschiedt via welddadig in de kiem gesmoord en honderden agenten een pijpleiding naar het Noordelijke Port Sudan. Op begeven zich in uniform en in burger naar het stads- 9 juli verliest het Noorden de controle over de Zuid- centrum, wanneer een demonstratie is aangekondigd. Soedanese olievelden. Het lijkt onwaarschijnlijk dat zij dan nog aanspraak kunnen maken op 50% van de in- Factoren van stabiliteit komsten uit die velden. De stabiliteit van het NCP-regime is gebaseerd op Het gevoel van hopeloosheid houdt voorlopig drie factoren: economische stabiliteit, hopeloosheid en aan. Er is amper politieke ruimte voor een tegenge- angst. De bevolking heeft het economisch niet slecht, luid. Media worden gecensureerd, oppositieleiders beschikt niet over een overtuigend en hoopgevend al- opgepakt en universiteiten geïnfiltreerd. In deze situ- ternatief en is bevreesd voor instabiliteit. atie is het erg moeilijk een alternatieve politieke weg Soedan is een uniek land in een uniek tijdsge- tot wasdom te laten komen. Als in Tunesië en vooral wricht: het land staat op het punt zich in tweeën te Egypte de komende maanden blijkt dat de opstand er splitsen en de regio wordt getekend door opstanden. tot betekenisvolle veranderingen heeft geleid, kunnen Door olie-inkomsten heeft Soedan in economisch de sceptisch geworden Soedanezen hun vertrouwen in opzicht de afgelopen 15 jaar een enorme sprong ge- de zin van een opstand herwinnen. maakt. Die groei heeft de NCP de wind in de zeilen De Noord-Soedanese bevolking zal beducht blij- gegeven en de oppositiepartijen relatief verzwakt. In ven voor instabiliteit. In tegenstelling tot president die zelfde periode zijn maatschappelijk middenveld Bashirs retorische toespraken is het Noorden alles- en vakbonden afgebrokkeld. Doelmatig zijn sleutelpo- behalve homogeen qua identiteit. Perifere regio’s als sities in politiek, bedrijfsleven en onderwijs gegeven Darfur, Zuid-Kordofan, Abyei, Blue Nile en het oos- aan mensen die loyaal zijn aan de regeringspartij. Voor ten vormen na 9 juli het grootste deel van Noord- vrijwel eenieder die een invloedrijke positie heeft, is Soedan. Als het regime niet in staat is deze regio’s zijn eigenbelang onlosmakelijk verbonden met het zich betrokken te laten voelen bij het project van een voortbestaan van de partij. Een belangrijk ander deel

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 399 verenigd Noord-Soedan, dreigt een vereniging van de politiek-economisch gemarginaliseerde groepen tege- verdeelden. moet te komen. Een alliantie tussen de gemarginali- seerde groepen in de periferie en die in het centrum Conclusie zou een serieuze bedreiging kunnen betekenen voor Ondanks de vrijwel universele onvrede over het gebrek het verzwakte regime van Noord-Soedan. aan vrijheden en over de economische crisis heeft de Soedan maakt vooralsnog geen Arabische Lente Arabische Lente in Soedan geen voet aan de grond mee, maar een stormachtige Arabische Herfst behoort gekregen. Demonstraties bleven beperkt in schaal en zeker tot de mogelijkheden. frequentie en de overheid praktiseert met succes haar beleid van effectieve repressie en propaganda. Een zich nog verder verdiepende economische cri- Bruno Braak studeerde culturele antropologie en ont- sis kan het de machthebbers in het centrum moeilijk wikkelingssociologie aan de Universiteit Leiden. Hij genoot maken het patronagesysteem in stand te houden en het als stagiair vier maanden gastvrijheid op de Nederlandse volk daarmee voldoende tevreden te houden. Wellicht ambassade in Khartoum. Hij schreef dit artikel op persoon- wordt het regime dan gedwongen de geografisch of lijke titel.

– Ingezonden mededeling –

NIEUW VERSCHENEN...

Perspectieven op Midden- en Oost-Europa Een gedeelde ruimte waar het verleden maar geen geschiedenis wordt

De oude orde in Europa mag dan ruim twintig jaar geleden zijn ingestort, de contouren van een nieuwe orde blijven nog uiterst diffuus. Tegenstellingen die lange tijd onder de communistische deken lagen toegedekt, werden plotseling weer zichtbaar.

Breuken dwingen doorgaans tot een hernieuwde zelfbepaling en een heroriëntatie op het verleden, processen die zelden probleemloos verlopen. In de afgelopen jaren zijn grenzen verschoven, identiteiten opnieuw geconstrueerd, economische modellen in- gevoerd en samenwerkingsverbanden aangegaan.

Nienke de Deugd, Sipke de Hoop Meer informatie en online bestellen: en Stefan van der Poel www.vangorcum.nl of bel 0592 37 95 56 2011. 316 p. € 44,95 ISBN 978 90 232 4755 5 Koninklijke Van Gorcum BV Postbus 43 9400 AA Assen [e] [email protected] www.vangorcum.nl/nieuwsbrief - altijd op de hoogte van de nieuwste uitgaven

400 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Hans Schippers

Op eigen kracht: taai verzet van Syrische oppositie

Eind januari 2011 gaf de Syrische president Bashar meer vrijheid en grotere democratie in veel andere al-Assad een zeldzaam interview. In The Wall Street plaatsen in Syrië.2 Journal vergeleek hij de situatie in de regio met stil- Dit artikel beschrijft de politiek-religieuze struc- staand water. Dat leidde tot ‘vervuiling en bacteriën’ tuur van het land en de opstelling van het zittend en ten slotte tot ‘een soort ziekte’. De stagnatie was Baathregime jegens de democratiseringsbeweging. voornamelijk de schuld van het Westen, met zijn in- Het besteedt aandacht aan het ‘nieuwe verzet’ en de terventies en zijn pro-Israëlische politiek. Dit was positie van bestaande oppositiepartijen. Ten slotte trouwens óók de reden voor de opstand in Egypte, volgt een inschatting van gevolgen en perspectief van waar Mubarak zich had verbonden met de Verenigde de protestbeweging. Staten. In Syrië was de situatie anders. Daar had het regime weerstand geboden aan de westerse druk en Het regime van Bashar al-Assad was het in ideologisch opzicht één met het volk. Assad Syrië is een mozaïek van godsdiensten en bevolkings- zelf was een dialoog begonnen om een proces van de- groepen. Van de godsdiensten vormen de soenni-mos- mocratisering op gang te brengen. Om die reden zou- lims met circa 73% de grootste groep van de ruim 22 den de Syriërs niet in opstand komen.1 miljoen inwoners. Een deel van deze soennieten, circa 10% van de totale bevolking, zijn echter Koerden, die Het Rosa Parks-moment van Deraa vooral tegen de grens met Turkije wonen. Zij beschou- Korte tijd leek het erop alsof Assad gelijk had en de wen zich als een aparte bevolkingsgroep met een eigen Arabische democratiseringsbeweging Syrië inder- taal en cultuur. Verder zijn er nog christenen van diverse daad voorbij zou gaan. Een ogenschijnlijk onbelang- richtingen en enkele tot de shia gerekende sekten, zo- rijk incident veranderde echter alles. In het tegen de als de druzen en de ismaëlieten. Deze groepen bij elkaar Jordaanse grens aan gelegen plaatsje Deraa pakte de beslaan ongeveer 15% van de bevolking, met de chris- politie midden maart dit jaar 15 kinderen op, omdat tenen als omvangrijkste. zij tegen Assad gerichte leuzen op een schoolmuur Dan zijn er nog ongeveer 12% alawieten, even- hadden geschreven. Zij werden gevangengezet en eens een shi’itische sekte, die echter een centrale plaats mishandeld. Een dag later organiseerden familieleden in het regime inneemt. Vanaf 1963 behoorden drie een betoging tegen hun behandeling. De politie greep opeenvolgende leiders: Salah Jedid, Hafez en Bashar hard in en schoot vier mensen dood; tientallen ande- al-Assad, tot deze bevolkingsgroep. De alawieten zijn ren werden gewond. Bij volgende protesten vielen in waarschijnlijk vanwege geloofsvervolging in de mid- Deraa tot eind mei 30 doden. deleeuwen uit Perzië naar het bergachtige noorden Dit nieuws raakte bekend bij enkele makers van van Syrië getrokken. De oorspronkelijke alawi-religie websites van de oppositie buiten Syrië. Zij zetten met is een mengvorm van de leer van Zoroaster en christe- mobiele telefoons gemaakte filmpjes van het brute po- lijke en islamitische elementen. De alawieten kennen litieoptreden op internet en creëerden zo een ‘Rosa géén moskeeën, gebruiken wijn bij bepaalde rituelen Parks-moment’ voor Syrië. (Rosa Parks was de zwarte en gaan niet op bedevaart naar Mekka. Veel soennieten, Amerikaanse vrouw die in 1955 in Alabama weigerde maar ook sji’ieten, beschouwen de alawieten niet als in een bus op te staan voor een blanke. Haar verzets- moslims. In een poging deze kritiek te neutraliseren, daad vormde het begin van een busboycot, die uitein- zijn de alawieten recent meer richting officiële islam delijk tot afschaffing van de segregatie in het zuiden geschoven. In het stamdorp van de Assadfamilie is een van de Verenigde Staten zou leiden.) De door de be- moskee verrezen en alawieten mogen tegenwoordig richtgeving gewekte verontwaardiging over het poli- naar Mekka.3 tie-optreden in Deraa leidde tot demonstraties voor De prominente alawitische rol in de Baathpartij da- teert echter van vóór deze aanpassing. Het Arabisch-

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 401 nationalisme van die partij is een curieus mengsel van van niet-soennitische minderheden. De Syrische tak rechts-nationalistische en ouderwets linkse opvattin- was, anders dan de Egyptische moederbeweging, geen gen, met een centrale rol voor de staat. Het seculiere tegenstander van democratie en zij nam in de jaren karakter van de Baath-ideologie had in Syrië een grote vijftig deel aan de schaarse parlementsverkiezingen. aantrekkingskracht op minderheidsgroepen als ala- Bij de laatste democratische verkiezingen in 1961 wieten, druzen en christenen. haalde de Broederschap 10 zetels in het parlement. De alawieten, die traditioneel goed in het leger ver- De organisatie werd al in 1964 kort na de machts- tegenwoordigd waren, speelden een belangrijke rol in greep van de Baathpartij verboden. Zij bleef onder- de rumoerige periode na de Syrische onafhankelijk- gronds actief met het organiseren van stakingen en heid in 1946, toen militaire coups elkaar afwisselden. demonstraties. Eind jaren zeventig radicaliseerde een In 1963 greep de radicale vleugel van de Baathpartij deel van de leden en ging men over tot het plegen van de macht met Jedid, een alawitisch generaal, als sterke aanslagen op soennitische Baathleden en op alawieten. man. De nederlaag in de Zesdaagse Oorlog van 1967 In 1979 overvielen leden van een soennitische splin- tastte zijn gezag aan en in 1970 nam de gematigde tergroep de Militaire Academie in Aleppo. Ze ver- vleugel onder leiding van luchtmachtgeneraal Hafez moordden er 32 alawitische kadetten. Het regime rea- al-Assad de macht over. geerde met doodvonnissen voor een aantal leiders van Hafez was een meedogenloos man, maar een be- de Broederschap. Na een mislukte aanslag op Assad, kwaam strateeg. Zowel op buitenlands- als binnen- een jaar later, werden honderden gevangen leden van lands-politiek terrein wist hij door knap manoeuvreren de organisatie in hun cellen vermoord.6 zijn bewind te stabiliseren. Hij herstelde de betrekkin- De situatie escaleerde verder. Begin jaren tach- gen met gematigde buren Jordanië en Saoedi-Arabië tig was er bijna dagelijks sprake van betogingen te- en wist na de verloren oorlog van 1973 een deel van gen het Baathregime. Hafez liet daarop Aleppo door de door Israël bezette Golanhoogte terug te krijgen. tanks omringen, waarna duizenden militairen de stad Tijdens de Libanese burgeroorlog (1975-1990) ver- binnentrokken om het verzet te beëindigen. Het re- wierf hij zich een machtspositie in dat land door nu sultaat was enkele honderden doden en duizenden eens de ene dan de andere partij te steunen.4 arrestaties. De onlusten waren georganiseerd door de In Syrië zelf beperkte Hafez de macht van de con- Broederschap, maar ook door andere groepen en dis- servatieve soennitische elite door landhervormingen en sidente leden van de Baath, die werden gesteund door onteigeningen. De christelijke en soennitische midden- Irak. Dit land had eveneens een Baathregering, maar klassen kregen een zekere mate van vrijheid om han- verkeerde al geruime tijd op voet van oorlog met het del te drijven. Veel christenen bezetten posities in het regime in Syrië. Naast ideologische geschillen speelde onderwijs. Druzen zijn goed vertegenwoordigd in de ook de interventie van Syrië aan de kant van de chris- lagere officiersrangen. Hafez nam ook vooraanstaande tenen in Libanon hierbij een rol. soennieten op in zijn regering, zoals de minister van Begin februari 1982 bezetten leden van de defensie Mustafa Tlass, een oude studievriend van de Broederschap de stad Hama. De regering reageerde militaire academie, en vice-president Abdel Halim met het uitwerpen van pamfletten, waarin de inwo- Khaddam. ners die het niet eens waren met de bezetting werd De werkelijke macht was en is echter in handen aangeraden de stad te verlaten. Na enkele dagen gaf van een aantal leden van de familie Assad. Hafez’ broer Rifaat al-Assad bevel Hama te beschieten en te bom- Rifaat was commandant van de veiligheidsdiensten. barderen tot de weerstand gebroken was. Een maand Zoon Basil werd klaargestoomd om zijn vader op te later waren er naar schatting 20.000 inwoners ge- volgen. Toen hij in 1994 dodelijk verongelukte, nam dood. Het centrum van de stad was verwoest.7 De zoon Bashar zijn plaats over. Zoon Maher en schoon- Moslim Broederschap had een vernietigende neder- zoon Asef Shawqat spelen een leidende rol in de vei- laag geleden.­ ligheidsdiensten en het leger. Neef Rami Makhlouf, ondermeer eigenaar van het telecombedrijf Syriatel, is De lente van 2000 en verder een van de machtigste mannen in de economie.5 Ondanks het brute optreden van het regime bleven er kernen van democratische oppositie bestaan rond Moslim Broederschap mensenrechtenactivisten, kunstenaars en enkele poli- De groeiende dominantie van de alawieten wekte tici. Bekende namen hierbij waren de christelijke pu- veel weerstand bij de orthodox-soennitische Moslim blicist Michel Kilo, de dissidente communist Riyad al- Broederschap. Deze afdeling van de gelijknamige in- Turk en de mensenrechtenactivist Haitham al-Maleh. ternationale organisatie is rond 1945 opgericht door De oppositie trad in 2000 naar buiten, toen Bashar enkele islamgeleerden en welgestelde soennieten. Zij al-Assad zijn vader opvolgde en bekend maakte naar wilden een front vormen tegenover de groeiende macht hervormingen te streven. De ‘lente van Damascus’ ein-

402 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 digde echter een jaar later, toen de oppositie eisen ging Binnen de Moslim Broederschap leidde de nieu- stellen. De veiligheidsdiensten grepen in en een aantal we coalitie tot conflicten, waarna Bayanouni begin opposanten belandde in de gevangenis. 2009 bekend maakte dat de organisatie zich uit het De gebeurtenissen betekenden echter een sti- Reddingsfront terugtrok. Als reden noemde hij dat mulans voor de oppositie, die in oktober 2005 de de Broederschap afzag van politieke activiteiten in Verklaring van Damascus publiceerde. Hierin werd op- verband met de Gaza-oorlog. De beweging zou zich geroepen een eind te maken aan de sinds 1967 be- vooral richten op scholing en sociale activiteiten. staande noodtoestand en andere vormen van politie- Waarschijnlijk hoopte Bayanouni dat deze stap zou ke onderdrukking. De publicatie viel samen met de leiden tot concessies van de regering. Bashar reageerde moord op de Libanese premier Hariri en de terugtrek- echter niet. king van de Syrische troepen uit dat land. Dit laatste Mogelijk leidde deze nieuwe misrekening tot had de positie van Bashar ernstig verzwakt. zijn val, want medio 2010 koos de Broederschap De Verklaring was ondertekend door individu- Mohammed al-Shaqfih tot leidsman. Hij was in de en die optraden als vertegenwoordigers van partijen, jaren tachtig een van de aanvoerders van de militaire maar niet door die partijen zelf. Aan politieke partij- vleugel van de beweging, maar was daarna in balling- en is geen gebrek in Syrië, maar de meeste zijn in- schap in Jemen gegaan. Shaqfih maakte eerst bekend tern verdeeld en vaak zwaar geïnfiltreerd door de vei- dat de Broederschap opnieuw politiek actief zou wor- ligheidsdiensten. Hun betekenis is, behalve die van de den, maar herriep dit kort daarna.10 Moslim Broederschap, zeer beperkt. De Verklaring had de steun van communisten, Koerdische nationalisten, De Syrische lente verbannen dissidenten en activisten voor democratise- De Syrische oppositie was begin dit jaar voor de zo- ring en mensenrechten.8 veelste maal op een dood punt beland, toen volksop- De Verklaring was óók ondertekend door de standen in Tunesië en Egypte onverwacht succesvol Moslim Broederschap. Deze had in 1996 de charis- waren. De beurt leek daarna aan Libië, maar Khadafi matische jurist Ali al-Bayanouni als nieuwe leider ge- wist zich ten koste van een burgeroorlog te handhaven. kozen. Hij had zich daarna ingespannen om de orga- Jemen volgde eenzelfde patroon. In Syrië waren er en- nisatie een gematigder koers te geven. In een in 2004 kele teleurstellende aanzetten tot protest in Damascus, gepubliceerd politiek programma had de Broederschap tot Deraa zich aandiende. geweld afgezworen en gesteld te streven naar een mo- Net als elders in Noord-Afrika en het Midden- derne samenleving van vrije burgers. Bayanouni had Oosten spelen in Syrië jongeren die wanhopig zijn na 2000 via bemiddelaars ook contact gezocht met de over de bestaande onderdrukking, corruptie en werk- nieuwe president Bashar om tot een vergelijk te ko- loosheid, een hoofdrol. Het jongerenprotest maakt men. Zijn drie basiseisen waren algemene amnestie goed gebruik van de nieuwe communicatietechnieken. voor alle gevangen leden, toestemming voor terugkeer Met mobiele telefoons voorzien van goede camera’s van bannelingen en opheffing van de doodstraf voor worden opnamen gemaakt, die via buitenlandse provi- lidmaatschap van de Broederschap. Deze eisen wees ders op internet worden gezet. In Syrië is een dergelij- Bashar af; wel liet hij enkele honderden gevangen le- ke manier van berichtgeving van groot belang, omdat den van de organisatie vrij.9 het voor buitenlandse journalisten vrijwel onmogelijk Een jaar na de Verklaring van Damascus werd is het land binnen te komen. de Syrische oppositie aangevuld door de gewe- BBC-journalist Kim Ghattas gaf eind april een zen Syrische vicepresident Khaddam. Hij was na de goed beeld van dit Syrische (cyber)protest, dat bestaat machtsaanvaarding van Bashar door de familie Assad uit twee lagen. De eerste wordt gevormd door klei- terzijde geschoven. Al in 2003 had hij contact gezocht ne groepjes in wijken en moskeeën, die plannen waar met de Broederschap om te zien of samenwerking mo- en wanneer er moet worden geprotesteerd. De inter- gelijk was. Twee jaar later vroeg hij politiek asiel aan netactivisten zorgen ervoor dat plaatselijke protesten, in Frankrijk. In maart 2006 richtte Khaddam samen gebruikte slogans en informatie over de bewegingen met Bayanouni het Nationaal Reddingsfront op, dat van de veiligheidsdiensten over het land worden ver- als breed alternatief van het Baathregime zou moeten spreid. Via skype worden vervolgens de buitenlandse dienen. Pogingen dit Front uit te breiden mislukten media op de hoogte gehouden en van materiaal voor- echter grotendeels. Slechts een aantal Koerdische en zien. Op deze wijze is een netwerk van organisatoren seculiere dissidenten van het tweede plan sloot zich en berichtgevers over de protesten ontstaan. Het over- aan. Meer vooraanstaande tegenstanders van het re- grote deel van deze activisten, waarvan een aantal in- gime, zoals al-Turk en Kilo, wezen samenwerking met middels vanuit Libanon werkt, zijn seculiere, ‘liberale’ Khaddam beslist af. intellectuelen, die niet aan een partij of religie gebon- den zijn.11

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 403 De rol van de politieke partijen bij de demon- positie bij een omwenteling, waarbij de soennieten aan straties is onduidelijk. Zij treden in ieder geval niet macht zullen winnen. Hoewel ook alawieten aan de- op de voorgrond en ze hebben waarschijnlijk slechts monstraties deelnemen, gelden al deze bezwaren voor een beperkte, ondersteunende functie. De Moslim hen in nog veel sterkere mate. Broederschap heeft pas eind april bekend gemaakt de Voorlopig zal het regime, met steun van Iran, zich protesten te steunen. Tot die tijd leek de beweging af waarschijnlijk kunnen handhaven. De brute wijze te wachten of het protest aansloeg. Wel is het zo dat waarop dit gebeurt, zal zich echter in de nabije of wat radicale facties van de Broederschap of los daarvan verdere toekomst tegen de leiders keren.14 Het enige opererende salafistische groepen bij verscheidene ge- kansrijke perspectief voor Bashar al-Assad lijkt het legenheden geweld hebben gebruikt tegen militairen doorvoeren van drastische hervormingen, die op ter- of alawieten. mijn een overgang naar een ander bewind mogelijk zullen maken. Het is echter zeer de vraag of de presi- Haalt het Baathregime 2012? dent, zo hij dat al wil, daarvoor van zijn entourage de In Tunesië en Egypte was de opstelling van het leger kans zal krijgen. bepalend voor het welslagen van de omwenteling. In De internationale gemeenschap heeft weinig mo- Syrië is dan ook van meet af aan geprobeerd militairen gelijkheden de gang van zaken te beïnvloeden. In te- voor de zaak van de oppositie te winnen. De oppositie genstelling tot het meer perifeer gelegen Libië is Syrië hoopte daarbij op steun van minister van defensie ge- een kernland van de Arabische wereld. Damascus neraal Ali Habib Mahmoed, een soenniet, comman- heeft verder traditioneel goede banden met Rusland dant van de Syrische legereenheid in Irak tijdens de en China. Door de Veiligheidsraad van de VN goed- Eerste Golfoorlog (1991), die daarom goede contacten gekeurde militaire maatregelen zijn om die redenen heeft met westerse collega’s. uitgesloten. Door de Verenigde Staten en de Europese De verhoudingen in het leger worden echter vooral Unie afgekondigde sancties tegen personen uit de top bepaald door familiebanden. Sterke mannen zijn er de van de regering en tegen het militaire apparaat zullen generaals Maher al-Assad en Asef Shawqat, respectie- weinig indruk maken. De beste mogelijkheid is waar- velijk broer en zwager van de president. Maher com- schijnlijk om via Turkije, dat tracht te bemiddelen, het mandeert de Vierde Pantserdivisie en de Republikeinse regime van Assad duidelijk te maken dat het ruim- Garde, de elite-eenheden die worden ingezet tegen de schoots tijd is om te gaan. betogers. Naar verluidt heeft hij Bashar overgehaald niet meer te spreken over hervormingen voor de orde is hersteld. Asef is gewezen hoofd van de veiligheids- Dr Hans Schippers is verbonden aan de Technische diensten en sinds kort plaatsvervangend stafchef.12 Universiteit Eindhoven. Op internet zijn filmpjes verschenen waarin mi- litairen verklaren dat ze zijn gedeserteerd, omdat ze Noten 1 Interview with Syrian President Bashar al-Assad, online.wsj. niet op demonstranten wilden schieten. Deze berich- com, 29 januari 2011. ten zijn vrijwel zeker juist. Ook in Libanon hebben 2 Katherine Zoepf, ‘Long Repressed in Syria, an Internal zich deserteurs gemeld. Van grootschalige onrust in Opposition Takes Shape’, nytimes.com, 27 april 2011. 3 Bernard Bouwman, Syrië, Amsterdam 2010, 29-33; Hans het leger leek echter begin juni (nog) geen sprake. Dit Schippers, ‘Syrië en de alliantie met Iran’, in: Internationale maakt het voor het regime mogelijk de beproefde for- Spectator, april 2008, blz., 228-231. mule uit het begin van de jaren tachtig te herhalen. 4 Hans Schippers, ‘Het buitenlands beleid van Syrië’, in: Atlantisch Perspectief, 30, 3, blz. 18-23. Steden, stadswijken en dorpen worden omsingeld met 5 Bashar al-Assad’s inner circle, BBC-News, bbc.co.uk, 18 mei tanks, waarna militairen schietend binnentrekken om 2011. huizen te doorzoeken en bewoners massaal te arreste- 6 Olivier Carré, Gérard Michaud, Les Frères musulmans, Egypt et Syrie (1928-1982), Parijs 1982, blz. 123-204. ren. Dan volgen mishandelingen, waarna een deel van 7 Ibid., blz. 131-161; Gary Gambill, ‘The Syrian Muslim de gevangenen vrijkomt. Het grote verschil is dat er nu Brotherhood’, mideastmonitor.org, 1, nr.2, 2006, blz. 1-6. mobiele telefoons zijn om een en ander ‒ al is het maar 8 J. Landis, J. Pace, ‘The Syrian Opposition’, in: The Washington Quarterly, winter 2006-07, blz. 45-68. voor een deel ‒ vast te leggen. 9 Gambill, a.w. noot 7, blz. 3; Najib Ghadbian, ‘Syria’s Een tweede probleem voor de oppositie is dat de Brotherhood: Where to next?’, in: The Daily Star, 17 september stedelijke soennitische midden- en hogere klasse zich 2010. 10 Hassan Fattah, ‘Former Political Enemies Join in Exile’, tot nu toe grotendeels afzijdig houdt van de protesten. n­ytimes.com, 23 mei 2006; Ghadbian, a.w. noot 9. Zij zijn bang voor chaotische situaties, zoals tijdens de 11 Kim Ghattas, BBC-News, bbc.co.uk., 22 april 2011. burgeroorlogen in Libanon en Irak.13 Eenzelfde vrees 12 Bashar al-Assad’s inner circle, a.w. noot 5. 13 Theo de Feijter in NRC Handelsblad, 18 mei 2011. weerhoudt ook minderheden als christenen, druzen 14 Ahed al-Hendi, ‘The structure of Syria’s Repression’, foreign­ en ismaëlieten ervan op grote schaal de kant van de affairs.com, 3 mei 2011. oppositie te kiezen. Zij vrezen verslechtering van hun

404 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Jan Marinus Wiersma

Roma en de Europese Unie: een blinde vlek?

De beroemde Engelse schrijver George Orwell was Marginale positie een Günter Wallraff avant la lettre. Hij ging graag op Hoge werkloosheid, zeer matig onderwijs, slechte stap om ‘undercover’ de sociale omstandigheden in huisvesting en een belabberde gezondheidszorg zijn de Engeland te kunnen bestuderen en schreef er prach- kenmerken van hun marginale positie. Cultureel zijn de tige boeken over als The Road to Wigan Pier. Zo kwam Roma geïsoleerd geraakt als gevolg van een lange ge- hij in aanraking met de Roma - in zijn land travel- schiedenis van discriminatie en van vasthouden aan eigen lers genoemd: Existing in the teeth of a civilisation which taal en tradities door delen van de Romagemeenschap, disapproves of them, they are a heartening reminder of the wat mede werd ingeven door wederzijds wantrouwen largeness of the earth and the power of human obstinacy.1 tussen minderheid en meerderheid. Na het verdwijnen Dit citaat uit 1938 kan men lezen als samenvat- van het IJzeren Gordijn verergerde hun situatie, omdat ting van zijn indrukken. De Duitse Nobelprijswinnaar een deel van de bescherming wegviel die zij onder het Günter Grass heeft ook over de Roma en Sinti ge- oude systeem – waar voor werklozen en daklozen geen publiceerd.2 Hij beschreef de situatie van dit volk als plaats was – hadden genoten. Ze moesten zelf hun ei- blinde vlek in het Europees bewustzijn – onbekend gen problemen maar oplossen; dat was aanvankelijk de en onbemind. Beide auteurs waren geïntrigeerd door overheersende opvatting in de sterk door een marktfi- deze bevolkingsgroep, die onder moeilijke omstandig- losofie geleide nieuwe democratieën. In de toenmalige heden er toch in slaagde de eigen culturele identiteit Europese Gemeenschap werd hun lot onderwerp van te bewaren. discussie bij het op gang komen van onderhandelingen Van het – enigszins romantische ‒ beeld van de met een aantal landen over lidmaatschap van wat in Roma3 als rondreizende en kleurrijke mensen is wei- 1992 de Europese Unie zou gaan heten.5 In rapporta- nig over. Om te beginnen is 80% van de tegenwoor- ges van de Europese Commissie en in resoluties van het dig binnen de Europese Unie levende Roma sedentair. Europees Parlement werd herhaaldelijk aangedrongen Voornamelijk slecht nieuws overheerst de berichtge- op specifieke maatregelen om de situatie van de Roma ving over deze talrijke minderheid; hun deplorabele te verbeteren. Onder deze druk beloofden de landen in omstandigheden in een aantal nieuwe lidstaten van de kwestie daarvan werk te maken – op papier althans.6 EU en hun, door armoede gedreven, migratie naar lan- In 2004 en 2007 traden deze Midden- en Zuid- den als Italië en Frankrijk, die daar op officiële weer- Oost-Europese landen toe tot de EU; in 2011 moe- stand stuitte, wat vervolgens tot conflicten leidde met ten we vaststellen dat van hun toezeggingen weinig de Europese Commissie, die toeziet op de naleving terechtgekomen is. Het oordeel van de Europese van het vrij personenverkeer binnen de EU. Commissie daarover is keihard, waar zij in haar meest Lang leefden velen van hen anoniem achter het recente rapportage (Mededeling) over de Roma con- IJzeren Gordijn, maar de ineenstorting van het com- cludeert dat doeltreffende en krachtige maatregelen munisme maakte hen ineens zichtbaar buiten die re- om de sociale en economische situatie van de Roma gio. Sindsdien is er veel gesproken en geschreven over te verbeteren nog steeds ontbreken.7 Op veel plaatsen de noodzakelijke verbetering van hun situatie. Roma zijn ze zelfs slechter af en sommigen vertrekken daar- en Sinti wonen in heel Europa, maar hun proble- om bij gebrek aan perspectief naar rijkere EU-landen. men zijn het meest acuut in de landen van Midden- Angst voor migratie was juist één van de motieven van en Oost-Europa en de Westelijke Balkan. Roemenië de EU geweest om van de nieuwe lidstaten actie te en Bulgarije zijn koplopers, met respectievelijk naar eisen. schatting 1.850.000 en 750.000 inwoners van Roma- Incidenten rond groepen Roma in Italië en afkomst. In Nederland zou het om 40.000 Roma en Frankrijk dwongen Brussel tot een actievere opstel- Sinti gaan en in de EU als geheel om ruim 6 miljoen.4 ling – nu was er ineens wél aandacht van de Raad van Ministers – waarbij zich al snel politieke tegenstel-

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 405 lingen tussen de oude en de nieuwe lidstaten open- Deze scepsis is niet ongegrond. In het verleden baarden. De regeringen van Roemenië en Bulgarije behaalde resultaten stemmen niet tot optimisme. reageerden voorzichtig op het uitzettingsbeleid van Tegelijk moet men constateren dat het om een zeer Rome en, daarna, Parijs, omdat ze hun toetreding complexe en weerbarstige materie gaat, die maatwerk tot de Schengenzone niet in gevaar wilden bren- en een multidimensionale invalshoek vereist. Het vin- gen. Politici in de landen van herkomst eisten echter den van een effectieve en pluriforme aanpak is niet wel dat Brussel meer verantwoordelijkheid voor het eenvoudig gebleken en dat verklaart de recente aan- Romavraagstuk moet nemen. Dat werd in andere lid- dacht van het Brusselse bestuur voor goede evaluaties. staten tegengesproken, onder verwijzing naar het sub- Geduld en volharding zullen essentieel zijn, omdat sidiariteitsbeginsel – minderhedenbeleid is immers korte-termijnoplossingen niet voorhanden zijn. Waar een nationale verantwoordelijkheid. bevinden zich de negen knelpunten? Dat er de afgelopen twintig jaar zo weinig bereikt 1 De mate van politieke betrokkenheid van Roma is is, ligt echter zowel aan de EU als zodanig als aan de verbijsterend gering en onbegrijpelijk, gelet op hun desbetreffende EU-landen. Het probleem heeft nooit electoraal potentieel. Een studie van het Amerikaanse de prioriteit gekregen dat het verdiende; er is te weinig National Democratic Institute van deze problema- geïnvesteerd in goede oplossingen en de maatschappe- tiek in Roemenië legde een aantal oorzaken bloot.12 lijke tendens was (en is) niet bevorderlijk met een sterk Politieke partijen lijken slechts geïnteresseerd in de verminderde tolerantie van minderheden.8 Het netto stemmen van de Roma en ze komen niet of nauwelijks resultaat is dat de EU – in het bijzonder de Europese op voor hun belangen, terwijl veel Roma-leiders be- Commissie – een rol speelt die zich beperkt tot sti- trokken zijn bij corrupte verkiezingspraktijken (handel muleren en coördineren. De commissarissen voor in stemmen). Niettemin liggen hier grote kansen. De Binnenlandse Zaken en Justitie en voor Sociale Zaken afgelopen twintig jaar heeft zich – ook op lokaal ni- hebben binnen het EU-bestuur het voortouw gekre- veau ‒ een politiek activisme ontwikkelt waarop verder gen. Er bestaat een Roma Taskforce, die vooral kijkt of gebouwd kan worden.13 Beter onderwijs van Roma- de subsidies van de EU wel adequaat worden gebruikt, kinderen kan een belangrijke bijdrage leveren aan en de lidstaten en Roma-organisaties treffen elkaar op totstandkoming van een kritische massa van actieve gezette tijden bij het EU Roma Platform. Het beleid Roma. Politieke partijen zouden moeten doen wat zij van de EU is gebaseerd op tien principes waaraan de met de mond belijden: hun rangen openstellen voor inspanningen van de lidstaten worden getoetst.9 Roma-politici. 2 Er is de laatste tijd meer aandacht voor sociale Rapport van de Europese Commissie uitsluiting van Roma dan voor de discriminatie waar- Op 5 april 2011 publiceerde de Europese Commissie van zij vaak het slachtoffer zijn. Activisten klagen er- een EU Kader voor Nationale Roma Integratie over dat die vijandige houding de aanpak van kwes- Strategieën tot 2020.10 In dit document, dat in juni ties als de hoge werkloosheid bemoeilijkt. De Roma 2011 moet worden bevestigd door de Europese Raad, worden veelal als het probleem gezien in plaats van wordt zoals te verwachten de verantwoordelijkheid bij voorwerp van de problemen waarmee zij te kampen de lidstaten gelegd. Tegen het einde van dit jaar moe- hebben. ten alle lidstaten aangeven wat zij gaan doen om de 3 Er wordt vaak op gewezen dat veel interventies integratie van de Roma te bevorderen, waarbij de na- stranden op de onwil van Roma-gemeenschappen om druk moet liggen op onderwijs, huisvesting, werkge- mee te werken en zich als ‘gewone’ burgers te gedra- legenheid en gezondheidszorg. De voorstellen zullen gen. Zij staan soms inderdaad wantrouwend tegenover worden getoetst door Brussel, dat ook zal toezien op overheidsoptreden en vrezen voor aantasting van hun de uitvoering, door robuuste ‘monitoring’, om ervoor culturele tradities, wanneer zij zich teveel zouden in- te zorgen dat de resultaten gemeten kunnen worden, tegreren. Gelet op hun verleden (discriminatie en ver- waarbij het EU Fundamental Rights Agency wordt in- volging) is deze houding te begrijpen, maar niet te bil- geschakeld. Veel meer dan voorheen zullen de lidsta- lijken en onverstandig. Ook Roma zijn burgers van het ten verantwoording moeten afleggen. Of alle lidstaten land waar ze wonen en hebben zich aan de regels te deze procedure zullen accepteren, is nog niet duidelijk. houden wanneer hun rechten gerespecteerd worden. De reacties van Roma-organisaties en andere NGO’s Men moet overigens voorzichtig zijn met generali- waren lauw, omdat ze twijfelen aan de naleving van de saties – naast gemarginaliseerde groepen vindt men voorgestelde afspraken en omdat ze te weinig garan- onder de Roma ook veel jongeren met moderne am- ties zien voor een grotere betrokkenheid van de Roma bities en een groeiende middenklasse, die streeft naar zelf.11 opwaartse mobiliteit.

406 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 4 De EU Roma Task Force stelde vorig jaar vast dat de Roma. Aanpassen is het motto. Dit vergroot reeds de lidstaten nauwelijks gebruik maken van de Europese bestaande weerstanden binnen de Roma-gemeenschap Fondsen die hun ter beschikking staan en waaruit zij om beter te integreren. Stop wanting them to be like kunnen putten voor Roma-beleid. Daarvoor worden us, is een veelgehoorde kreet onder Roma-activisten. administratieve oorzaken zoals gebrek aan capaciteit Daarmee bedoelen ze niet dat Roma zich niet aan de genoemd, maar ook de onwil van veel lokale (en natio­ regels hoeven te houden, maar veeleer dat ook Roma nale) bestuurders om iets voor Roma te doen, speelt respect verdienen en het recht hebben hun eigen lot een rol ‒ liever het stadscentrum opknappen dan de te bepalen. Roma-buurt. 7 Binnen de EU ontbreekt het aan solidariteit tus- Voor een deel is de EU hier zelf schuld aan – de be- sen de lidstaten. Er bestaat in de Europese Unie de stedingsregels zijn gecompliceerd en de lidstaten zijn vrijheid van personenverkeer. Daaraan wordt getornd vaak niet in staat de benodigde cofinanciering te rege- door lidstaten die ongewenste migratie willen tegen- len. Hier ligt een grote gemiste kans, want de lidstaten gaan. Dezelfde lidstaten weigeren verantwoordelijk- waar het om gaat, hebben in principe de beschikking heid te nemen voor het aanpakken van de oorzaken over ruim € 26 miljard voor de aanpak van sociale ach- van dergelijke migratie in de landen van herkomst, terstanden.14 De Europese Commissie heeft een be- waar op hun beurt overheden zich beroepen op on- gin gemaakt met aanpassing van de bestedingsregels macht: het probleem is te omvangrijk voor deze ‘arme’ door investeringen in huisvesting mogelijk te maken. landen. Deze eerste stap zou gevolgd moeten worden door een Het optreden van de Europese Commissie wordt grondiger herziening van de financieringsmechanis- door deze tegenstellingen belemmerd. De problemen men in aanloop naar de vaststelling van het financiële van de Roma moeten inderdaad lokaal worden opge- meerjarenkader 2014-2020. lost. De lidstaten zijn verantwoordelijk voor hun huis- 5 Specifieke maatregelen lijken minder effect te heb- vesting, gezondheidszorg en scholing. Dat kan niet ben dan generieke. De aanpak van de sociale uitslui- in de schoenen van Brussel geschoven worden. Maar ting van de Roma wordt daarom door de Europese deels uit eigenbelang en deels op principiële gronden Commissie ingepast in Europa 2020, het jongste zou de EU het tot haar taak moeten rekenen desbe- groei-initiatief van de EU, dat armoedebestrijding als treffende lidstaten harder aan te spreken. Dit druist één van de prioriteiten kent. In Spanje is gebleken dat weliswaar in tegen het geheiligde beginsel van niet- de Roma-bevolking geprofiteerd heeft van de algeme- inmenging bij dit soort kwesties, maar zou de EU te- ne welvaartsstijging in dat land na toetreding tot de gelijk verlossen van verwijten van hypocrisie – wel een EU ‒ zij het in mindere mate dan de rest van de bevol- grote mond over de rest van de wereld, maar achter- king. Deze aanpak, die wordt aangeduid met de term overleunend wanneer er binnen de eigen club sprake mainstreaming, heeft het voordeel dat geld en andere is van misstanden. middelen gericht kunnen worden ingezet voor Roma, 8 Er is weinig geleerd van wat niet werkt. De af- zonder dat zij een exclusieve behandeling krijgen ten gelopen tientallen jaren zijn vele miljoenen gestoken opzichte van andere arme groepen. Dat voorkomt af- in projecten die nauwelijks of geen resultaat oplever- gunst. den. Zoals in een Roemeense Roma-wijk waar door Een voorbeeld van een dergelijke gerichte aanpak de inwoners zelf een riool werd aangelegd, maar de zou het op grote schaal verstrekken van microkredie- huizen door de lokale overheid niet werden voorzien ten aan beginnende Roma-ondernemers kunnen zijn, van sanitair en stromend water. De bestuurlijke onder- dit om hun economische onafhankelijkheid te ver- steuning van het Roma-beleid in de meeste landen is groten. Het kiezen van een economische invalshoek uitermate zwak en krijgt niet de politieke aandacht die heeft als bijkomend voordeel dat wordt ingespeeld op zij verdient. De Europese Commissie geeft nu terecht het demografische potentieel van de Roma als de toe- meer aandacht aan dit punt. Eigen evaluaties wijzen komstige workforce van Europa. Maar mainstreaming uit dat vooral die projecten succesvol zijn gebleken, die zal alleen succesvol blijken, indien extra wordt geïn- waren gebaseerd op financiering voor een langere ter- vesteerd in opleiding, vaardigheden en sociaal kapitaal mijn, waarbij specifiek rekening werd gehouden met van Roma. de omgevingsfactoren en waarbij Roma zelf een grote 6 Volgens velen is de integratie van Roma mislukt. verantwoordelijkheid kregen toebedeeld. Dat heeft te maken met het onvermogen en in toene- 9 Er wordt vaak op gewezen dat het plannen van mende mate de onwil van samenlevingen om cultu- Roma-beleid ernstig wordt bemoeilijkt door gebrek rele diversiteit te accepteren. En dat treft niet alleen aan goede statistische gegevens. Verzamelen van infor- de Roma. Waar in Noord- en West-Europa rechts- matie op etnische grondslag ligt gevoelig. Toenmalig radicale partijen de loyaliteit van moslims ter discussie OVSE Commissaris voor Minderheden Max van der stellen, gebeurt dat in Midden- en Oost-Europa met Stoel wees daar al in 1999 op.15 In een aantal landen

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 407 van de Westelijke Balkan wordt een volkstelling ge- schikking om achterstanden te bestrijden van zowel houden waarbij ook wordt geprobeerd te achterhalen meerderheden als minderheden. En wanneer de Unie hoeveel Roma er wonen. Bij een proef in Servië bleek aarzelt om te interveniëren omwille van de mensen- dat slechts een deel van het geschatte aantal verklaar- rechten, dan maar vanwege aperte armoede van de de van Roma-afkomst te zijn.16 Veel Roma weigeren betrokken groep. Werken vanuit een sociaal-economi- zich als zodanig te identificeren. Individueel maar ook sche invalshoek is de beste manier om ook op het punt collectief: de Roma-inwoners van de Bulgaarse stad van integratie meer te bereiken. Plovdiv noemen zich Bulgaren van Turkse afkomst. De meest plausibele verklaring daarvoor is de angst voor discriminatie. Jan Marinus Wiersma, lid van het Europees Parlement in De conclusie mag evenwel niet zijn dat een ge- de periode 1994 – 2009, is als Research Fellow verbonden richte aanpak onmogelijk is. Er is veel informatie be- aan de Wiardi Beckman Stichting en is sinds juni jl. Visiting schikbaar uit meer informele bronnen dan de officiële Fellow bij het Clingendael European Studies Programme statistiek-agentschappen. Lokale overheden en Roma- (CESP). organisaties weten vaak precies waar welke problemen zich voordoen. Daarop kan het beleid prima gebaseerd Noten 1 George Orwell, Collected Essays, Londen 2002. worden, zoals de Europese Commissie gelukkig ook 2 Günter Grass, Ohne Stimme, Reden zugunstes des Volkes der van plan is. Roma und Sinti, Steidl Verlag, Göttingen 2000. 3 De term Roma wordt hier gebruikt als verzamelnaam. Tegenstrijdigheden 4 Gegevens Raad van Europa, www.coe.int. Het gaat hier om gemiddelden, want exacte gegevens over het aantal Roma in De Mededeling van de Europese Commissie over de Europa bestaan niet. Roma zet de lidstaten aan het werk en luidt daarom 5 Overigens bemoeide de Raad van Europa zich al veel langer met de situatie van de Roma. De OVSE kent een contactpunt voor een periode van grote activiteit in. Maar ook hier Roma-kwesties. In 2005 sloot zich een aantal landen en organisa- dreigt, net als bij eerdere initiatieven, zoals de Roma ties aaneen in de Decade of Roma Inclusion 2005-2015 voor een Decade, dat het bij goede intenties en mooie plannen gezamenlijke poging de situatie te verbeteren. 6 Als rapporteur van het Europees Parlement voor de toetre- blijft en dat Roma te weinig worden betrokken bij de ding van Slowakije tot de EU maakte ik mee dat Brussel werd uitwerking van het beleid. Extra complicatie vormen gerapporteerd dat de Slowaakse regering een Roma-beleid had grote verdeeldheid in de meeste EU-landen over het vastgesteld ‘at the request of Mr. Wiersma’. 7 COM (2011) 173 final. minderhedenbeleid en de tegenstrijdige politiek die 8 Zie Ivan Krastev, ‘Roma and the Politics of Demographic daarvan vaak het gevolg is. EU-voorzitter Hongarije Imagination’, in: Monika Flasikova-Benova, Hannes Swoboda van het eerste halfjaar 2011 is daarvan een mooi en Jan Marinus Wiersma (red.), Roma: A European Minority. The Challenge of Diversity, Brussel 2011, www.socialistsanddemocrats. voorbeeld – terwijl de Hongaarse regering Roma tot org. prioriteit van het voorzitterschap heeft verklaard, re- 9 De tien principes: 1 constructive, pragmatic and non-discrimi- ageerde dezelfde regering niet adequaat toen op het natory policies; 2 explicit but not exclusive targeting; 3 intercultural approach; 4 aiming for the mainstream; 5 awareness of the gender Hongaarse platteland rechts-extremisten in uniform dimension; 6 transfer of evidence-based policies; 7 use of EU instru- door Roma-wijken marcheerden. ments; 8 involvement of regional and local authorities; 9 involve- De situatie van veel Roma in Oost- en Zuid-Oost- ment of civil society; 10 active participation of Roma. 10 COM (2011) 173 final. Europa staat veraf van het ideaal van een fatsoenlijk 11 European Roma Policy Coalition, Press Statement, 5 april bestaan waar de Europese Unie voor staat. Dit besef 2011. is echter onvoldoende doorgedrongen in Brussel en in 12 National Democratic Institute, Assessment of Barriers to Roma Political Participation in Romania, Washington and Bucharest hoofdsteden van landen als Roemenië, met als gevolg 2009. het ontbreken van een gezamenlijk gevoel van urgen- 13 Zie M. Kovats, ‘The Historical Importance of Roma Politics’, in: tie. De EU reageert op incidenten waarbij migrerende Monika Flasikova-Benova e.a., a.w. noot 8. 14 COM (2011) 173 final. Roma betrokken zijn, maar zij legt de verantwoorde- 15 Toespraak Max van der Stoel, Wenen, 6 september 1999. lijkheid voor structurele oplossingen bij arme lidsta- 16 Zie B. Tadic, ‘Civic Participation of Roma – Active Citizenship in ten, die het probleem niet aankunnen. Serbia’, in: Monika Flasikova-Benova e.a., a.w. noot 8. De rijke landen zijn via de millenniumdoelstel- lingen van de Verenigde Naties overeengekomen de armoede in de wereld te halveren. Deze ambitie zou men toch ook moeten hebben voor de meest gemar- ginaliseerde groep in eigen gelederen. Dat vergt géén grote extra investeringen – daar is in het huidig tijds- gewricht toch al moeilijk aan te komen. De betrokken landen hebben in principe al grote bedragen, kortom de 26 miljard euro uit Europese fondsen, tot hun be-

408 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Filmrecensie Bodille Arensman

De rubriek Filmrecensies staat onder redactie van Floor Janssen. Zij staat open voor ideeën en suggesties: [email protected]

Kinderen in Pakistan tussen twee vuren

Titel: Children of the Taliban Regisseur: Sharmeen Obaid-Chinoi Jaar: 2009 Info: 55 minuten (documentaire) Nederlandstalige ondertitels Meer informatie: http://sharmeenobaidfilms.com/films/pakistans-taliban-generation Beschikbaarheid: Online te bekijken in 4 delen

In een tijd van groeiende controle van de Taliban over een steeds groter gebied in Pakistan besluit documen- tairemaker Sharmeen Obaid-Chinoi de effecten hiervan voor de kinderen in het gebied in beeld te brengen. Haar documentaire laat verdeeld- heid, angst en verwoesting zien. De gevechten en het geweld beheersen het leven van de jongeren, gevangen tussen de gevechtshandelingen en de ideologieën van de staat en van de Taliban. Tien jaar na 9/11 is dit nog een dagelijks probleem. Zoals één Taliban in de documentaire stelt over het rekruteren van kinderen: ‘We will never run out of sacrificial lambs.’ Sharmeen Obaid-Chinoi is een gevaren van armoede en economisch Dit kenmerkt de veranderingen van Pakistaanse journaliste afkomstig uit verval en de kwetsbaarheid van het dagelijks leven in deze gebieden. Karachi, een grote stad in het Zuiden kinderen in een situatie van ideolo- Drie weken na het filmen van de van Pakistan, waar de Taliban sinds gische en gewelddadige oorlogvoe- documentaire werd een vredespact een paar jaar de sloppenwijken be- ring. De toegang tot de documentai- gesloten tussen het Pakistaans leger, heersen. Haar zoektocht en poging re is om veiligheidsredenen voor de Sufi Mohammed, de geestelijk leider tot blootleggen van de groeiende betrokkenen geblokkeerd in Pakistan van de beweging voor invoering van macht van de Taliban in het land zelf, maar het portret van deze de sharia, en Mullah Fazlullah, de en haar aandacht voor de rol van kinderen heeft elders veel ongeruste leider van de Taliban in de Swat-vallei. kinderen getuigen van het werk van reacties gewekt. Twee jaar na het Dit pact zou nota bene een element een gedreven onderzoeksjournalist. filmen is de situatie in Pakistan nog moeten zijn van het beleid van coun- De documentaire geeft een indruk- altijd precair en helaas is deze docu- terinsurgency en ter bescherming wekkend beeld van de situatie in mentaire dus nog actueel. van de burgers in deze gebieden Pakistan in 2009. Ze bezoekt de door De grensgebieden tussen moeten dienen. Het pact regelt de Taliban beheerste tribal areas en Pakistan en Afghanistan worden invoering van de sharia, het staken de Swat-vallei aan de Afghaanse overheerst door de Taliban. Er klinkt van militaire acties in de Swat-vallei grens, een vluchtelingenkamp en propaganda van de Taliban uit de en de wederopbouw van het gebied, een sloppenwijk in haar geboorte- radio, de sharia wordt in praktijk onder andere door het openen van stad. Naast de onzekerheid en de gebracht en Koran- en trainingsscho- speciale meisjesscholen. Het getuigt angst onder burgers toont ze de len (madrassa’s) worden uitgebreid. van de uitbreiding van invloed en

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 409 zelfs dominantie van de Taliban: moeilijke positie van kinderen in dit sterven. Dit toont het indringende één van de vaders die Obaid-Chinoi conflict weer: zij groeien op om zich en verontrustende karakter van de spreekt, zegt: ‘Our mouths are locked aan te sluiten bij één van de twee rekruteringsmethoden, maar ook de up. Our thoughts are chained.’ kampen. kwetsbaarheid van deze kinderen en Obaid-Shinoi laat zien dat de Conformisme dat voortkomt het belang ze tegen deze praktijken mensen zowel door Taliban als door uit angst en armoede, wordt mede te beschermen. het leger worden bedreigd. In een versterkt door de ideologische De ernst van de situatie in rehabilitatiecentrum in Peshawar, beïnvloeding als gevolg van radio en Pakistan is duidelijk: kinderen in het centrum van de tribal areas, onderwijs. In de Taliban-gebieden worden door de Taliban gezien als spreekt ze met het tienjarig meisje zijn staatsscholen vernietigd en is het ‘wapens om Gods wil uit te voeren Qainat. Als gevolg van een tegen voor meisjes verboden onderwijs te en dienen als zodanig te worden de Taliban gerichte mortieraanslag volgen. Volgens één van de geïnter- geofferd’. In Pakistan wonen 18 is zij bijna haar hele familie kwijt- viewde jongens van een madrassa miljoen kinderen, waarvan ruim een geraakt en zal haar moeder nooit moeten vrouwen uit het openbare kwart onder de armoedegrens leeft. meer kunnen lopen. Ook wordt een leven worden geweerd, net zoals de Een schrikbarend aantal kwets- beeld gegeven van de tactiek van het overheid plastic tassen heeft verban- bare slachtoffers van een langdurig Pakistaanse leger: totale vernieti­ nen. Veel jongens spreken zich gewil- conflict. De documentaire eindigt ging. Het effect hiervan zijn enorme lig uit als het om de Taliban gaat; die dan ook met de stelling: ‘Als de vluchtelingenstromen en tweedracht. keuze lijkt vooral samen te hangen Taliban doorgaat met deze oorlog In een vluchtelingenkamp waar met de heersende armoede. Taliban en de rekrutering van kinderen, zal ruim 330.000 mensen wonen, geven voedsel en zelfs geldelijke Pakistan in de nabije toekomst onder waarvan de helft kinderen, spreekt steun aan arme gezinnen in ruil voor volledige Taliban-controle staan.’ Obaid-Chinoi met twee jongens van hun zonen. De gerekruteerde jongens 15 jaar. De één zou zich het liefst zijn tussen de 5 en 16 jaar oud. Zij aansluiten bij de Taliban, omdat krijgen Koranonderwijs, waarna een Bodille Arensman MSc MA hij in een Amerikaanse aanval veel maandenlange militaire training studeerde International Crimes familie en vrienden is kwijtgeraakt. volgt. Op die manier vereenzelvigen and Criminology aan de Vrije De ander zou zich willen aansluiten ze zich met de Taliban-ideologie. Veel Universiteit te Amsterdam; zij is bij het officiële leger, omdat hij juist van deze jongens blijken bereid hun als onderzoeksassistent verbon- de Taliban ziet als grootste bedrei­ leven te geven voor de Taliban, voor den aan de Clingendael Conflict ging voor Pakistan. Dit geeft de God en om als zelfmoordterrorist te Research Unit.

410 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Boekbesprekingen

Op de grens van het politiemandaat

Guus Meershoek De Groep IJzerman. Hoe de politie infiltreerde in de links-radicale beweging van de jaren zestig. Amsterdam: Boom, 2011; 120 blz.; € 19,90; ISBN: 978-94-6105-274-2

De Amerikaanse tv-serie The Wire de oprichting van De Groep IJzerman waren niet goed voorbereid, ze gaat over het politiecorps van te maken met een in de ogen van raakten al snel veel te veel betrok- Baltimore en zijn strijd tegen lokale de initiatiefnemers falende politie- ken bij de groepen die ze moesten drugsbenden. De politie wordt hierin organisatie. De protesten tijdens infiltreren en kregen te weinig steun geportretteerd als een organisatie het huwelijk van Beatrix in 1966 en vanuit de organisatie om de daaruit van hardwerkende, merendeels de bouwvakkersrellen later dat jaar voortvloeiende problemen op te goedwillende mensen, maar ook hadden bij enkele politiefunctionaris- lossen. Het eindverantwoordelijke als een club die te lijden heeft van sen tot het inzicht geleid dat nieuwe stadsbestuur stond op grote afstand. onderlinge machtsstrijd, gebrek aan wegen gezocht moesten worden om De burgemeester wilde niet weten steun van het stadsbestuur en van linkse oproerkraaiers onschadelijk te wat er gebeurde. falende onderlinge communicatie. In maken en verstoring van de openbare Wat er allemaal precies gebeurd deze context overtreden ambitieuze, orde adequaat te kunnen bestrijden. is, valt ook niet meer te achterhalen. autonoom opererende agenten nogal Ze vormden een geheim team, Voor zover er iets is vastgelegd in eens de regels, als ze menen dat dit dat los van de politieorganisatie die tijd, is dat inmiddels vernietigd. voor het hogere doel, de vangst van en buiten het zicht van de verant- Documenten met eigentijdse ge- grote drugsboeven, noodzakelijk is. woordelijke autoriteiten opereerde. tuigenissen zijn er nauwelijks meer. En daarmee brengen ze niet alleen De Groep IJzerman infiltreerde in Meershoek heeft de geschiedenis hun bazen, maar ook het stadsbe- de Rode Jeugd, de Socialistische van De Groep IJzerman grotendeels stuur in een benarde positie. Jeugd, studentengroepen die het moeten baseren op recente inter- The Wire is fictie, maar deze tv- Maagdenhuis bezetten, en de views met enkele, geanonimiseerde serie doet, ook voor de Nederlandse Kabouterbeweging van Roel van leden en hun voormalige leiding- kijker, akelig realistisch aan. Duijn, die een paar jaar geleden nog gevenden. In de verhalen van de Ongecontroleerd optreden van de onaangenaam verrast was toen hij agenten klinkt veertig jaar na dato af politie in drugszaken kennen we na inzage van zijn BVD-dossier het en toe nog wat door van de bravoure maar al te goed van de IRT-affaire, bedrog van een van zijn kompa- waarmee hun operaties toen waren die begin jaren ’90 tot een parle- nen ontdekte. De leden van de omgeven. Het was tenslotte een heel mentaire enquête heeft geleid. groep opereerden autonoom, niet avontuur. Die herinneringen raken, Twintig jaar eerder blijkt er nu ook al gehinderd door enige regelgeving, net als bij vergelijkbare verhalen een groepje Amsterdamse politie- en veroverden in de loop der tijd be- van oud-spionnen, de fictie van een agenten te zijn geweest, dat op langrijke posities in de geïnfiltreerde tv-serie als The Wire. Ze roepen ook eigen houtje, los van de bestaande groepen. Ze werkten actief mee, ook vele vragen op over de wijze waarop politieorganisatie, actief was tegen aan illegale acties. Drank, seks en de politie deze ervaringen met het extreem-linkse en mogelijk geweld- drugs werden niet geschuwd om een ‘werken op de grens van het politie- dadige activisten, die in die dagen goede relatie met de actievoerders te mandaat’ heeft verwerkt. Meershoek in sommige kringen niet minder verkrijgen of te behouden. Een van schrijft in zijn voorwoord dat in het gevaarlijk werden geacht als heden- de agenten begon een klussenbedrijf optreden van De Groep IJzerman de daagse jihadisten. om gemakkelijker bij hen over de kiemen gevonden kunnen worden Volgens Guus Meershoek, uni- vloer te kunnen komen. van de hedendaagse politie. Met versitair docent maatschappelijke Het ongecontroleerde optreden de IRT-affaire in gedachten maakt veiligheidszorg aan de Universiteit van De Groep IJzerman leidde in dat nieuwsgierig naar een volledige Twente, die de geschiedenis van deze Meershoeks woorden tot een ver- en objectieve reconstructie van de groep heeft gereconstrueerd, had klaarbare ‘verwildering’. De agenten geschiedenis van het ‘verdekte’

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 411 optreden van de politie- en inlichtin- Jos van Dijk is socioloog, mag niet. Belemmering van de gendiensten ná De Groep IJzerman. verbonden aan de Haagse uitingsvrijheid in Nederland. In die geschiedenis zullen we dan Hogeschool. Daarnaast publi- misschien ook meer kunnen lezen ceert hij over de vrijheid van over al dan niet gecontroleerde meningsuiting en de openbaar- undercover-operaties in het kader heid van bestuur. Hij kent de van de terrorismebestrijding. politie als demonstrant. In 2008 publiceerde hij bij uitgeverij Otto Jos van Dijk Cramwinckel Dit kan niet en dit

Knullige revolutionairen

Maarten van Riel Zaterdagmiddagrevolutie: Portret van de Rode Jeugd. Amsterdam: Boom, 2010; 246 blz.; € 19,90; ISBN: 978-94-6105-113-4

De historicus Maarten van Riel het niet bij de daden van de andere mensen, politici en Philips, verdween onderzoekt in Zaterdag­middag­ linkse terroristische groeperingen deze steun als sneeuw voor de zon. revolutie: Portret van de Rode Jeugd uit deze tijd, elders in West-Europa, Maarten van Riel heeft een zeer aan de hand van het leven van één zoals in de Bondsrepubliek de Rote leesbaar en boeiend boek geschre- van de belangrijkste personages Armee Fraktion en in Italië de Rode ven, over een radicale en vaak ko- van die revolutie, Luciën van Hoesel, Brigades. mische periode van de Nederlandse de opkomst en ondergang van de De Rode Jeugd komt over als geschiedenis. De enige aanmerking links-radicale Rode Jeugd. De Rode een groep recalcitrante jongeren die die ik op het boek heb, is, doordat de Jeugd werd in 1966 opgericht in denken dat ze een spelletje spelen. focus zo zwaar op Luciën van Hoesel Amsterdam, twee jaar later gevolgd Het is dan ook zeer tekenend dat de ligt, dat de andere leden van de Rode door een afdeling in de lichtstad groep uiteenvalt, wanneer de kern- Jeugd soms wat tweedimensionaal Eindhoven. Het was vooral deze leden een serieuze guerrillatraining blijven en weinig aan bod komen in afdeling die het sterkst zou radica- in Jemen bijwonen. Geconfronteerd het verhaal. Maar dit is slechts een liseren en waarin Van Hoesel een met de harde werkelijkheid van het klein punt van kritiek op een verder grote rol zou spelen. Toen Luciën zich leven als stadsguerrillastrijders, valt heel goed boek. Maarten van Riel bij de Rode Jeugd aansloot, was hij de groep als één van hen in Israël ge- heeft met Zaterdagmiddagrevolutie pas 17 jaar. Van Riel maakt duidelijk arresteerd wordt, heel snel uit elkaar. een historisch werk geschreven dat dat de Rode Jeugd vooral eind jaren Het moest namelijk wel leuk blijven. zowel zeer toegankelijk als weten- ’60 en begin jaren ’70 voor serieuze Van Riel ziet het liberale klimaat schappelijk goed onderbouwd is. onrust zorgde. in Nederland als de belangrijkste Het hoogtepunt van deze reden voor het mislukken van de Joris Kreutzer radicale periode vond plaats in zaterdagmiddagrevolutie. Er was in oktober 1972. Het is nog steeds Nederland geen geschikte voedings- niet helemaal duidelijk welke rol de bodem voor een breed ondersteunde Rode Jeugd in deze ‘bommenmanie’ revolutie. De soms overdreven harde Drs Joris Kreutzer is historicus. speelde. Van Riel laat dan ook in hand waarmee de Eindhovense In de Internationale Spectator ver- het midden of de daden destijds politie reageerde op de protestactie zorgt hij de maandelijkse rubriek volledig aan de Rode Jeugd toe te die de Rode Jeugd organiseerde, ‘Signalementen’. schrijven zijn. Ondanks deze radicale leverde de beweging veel begrip en periode vallen de daden van de Rode steun op. Maar zodra Van Hoesel en Jeugd, die vooral bestonden uit de andere kernleden overgingen op het plegen van zeer amateuristisch gewelddadige acties tegen politie- uitgevoerde bomaanslagen, totaal in

412 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Antiterrorismewetgeving, publieke opinie en populisme in Nederland

Maartje van der Woude Wetgeving in een Veiligheidscultuur. Den Haag: Boom Juridische Uitgevers, 2010; 477 blz.; € 65,=; ISBN: 978 974 3794. Proefschrift Universiteit Leiden

De aanzienlijke verschillen in of deze voldoende te compenseren. benadering is complementair aan Nederland tussen de reactie op ter- Deze risicosamenleving stimuleert de structural cultural-benadering en rorisme in de jaren zestig en zeventig een veiligheidsbeleid dat met een bestaat uit het in kaart brengen van en de respons op terrorisme na de schizofreen overheidsbeleid gepaard de problem stream, de policy stream aanslagen van 11 september 2001 gaat. In dit schizofrene beleid erkent en de political stream zoals beschre- waren voor Maartje van der Woude men het probleem van de crimi- ven door J.W. Kingdon (1984). Deze aanleiding inzicht te verwerven naliteit en worden criminaliteit en ‘stromen’ worden voor twee perio- in hoe deze beleidsverschillen zijn onveiligheid met allerlei preventieve den vergeleken wat betreft de wijze te verklaren. In haar proefschrift en praktische middelen bestreden, waarop ze zich manifesteerden: in onderzoekt Van der Woude de terwijl de overheid tegelijkertijd een de jaren zeventig en in de jaren na beleidsverschillen door te kijken repressief beleid voert dat gro- 2001. De problem stream houdt in naar de wijze waarop maatschap- tendeels symbolisch is, zodat de wer- dat de wetgever een probleem heeft pelijke en politieke ontwikkelingen kelijk oncontroleerbare problemen geconstateerd waarop hij moet in sociale structuren doorwerken zo goed mogelijk verdoezeld kunnen reageren. De policy stream omvat de op nieuwe wet- en regelgeving. Zij worden. ontwikkeling van wetgevingsvoor- hanteert twee analytische modellen: Hierdoor poogt de overheid, stellen en regelgeving, terwijl de de structural cultural-benadering en hoewel dit onmogelijk is, te laten political stream meer algemeen van de policy-benadering. zien dat zij de situatie onder controle karakter is en onder meer de samen- De structureel-culturele benade- heeft, om angst en onveiligheids- stelling van het parlement betreft ring houdt in dat de totstandkoming gevoelens tot bedaren te kunnen en ontwikkelingen in de publieke van nieuwe wet- en regelgeving niet brengen. De aanslagen van 9/11 opinie. Wanneer deze drie stromen een op zich zelf staande ontwikke- hebben deze veiligheidscultuur elkaar kruisen, kan er een policy win­ ling betreft, maar juist in de context en deze spagaatvorming van de dow bestaan. Dit betekent dat er een van de veranderende samenleving overheid alleen nog maar versterkt, beleidsopening is opgetreden. moet worden gezien. Aan de hand waardoor beperking van risico`s en Van der Woude concretiseert van inzichten van Ulrich Beck, handhaving van veiligheid tot de deze stromen door de problematiek Anthony Giddens en David Garland belangrijkste taken van de overheid rondom de socialistische Rode Jeugd wordt de overgang van een industri- zijn gaan behoren. en de gedesillusioneerde Molukse ële naar een postmoderne samen- Hoewel met behulp van de jongeren in de jaren zeventig te be- leving beschreven, die gekenschetst ‘structureel-culturele’ benadering schrijven. Dit is de problem stream. wordt door economische, culturele een goed beeld kan worden gegeven Zij richt zich vooral op de Molukse en sociale veranderingen die zich van de maatschappelijke invloed jongeren, omdat hun optreden de vanaf de jaren zeventig voordoen. op wet- en regelgeving in beide antiterroristische maatregelen het Deze ontwikkeling betekent dat on- perioden, geeft de analyse van de meest heeft beïnvloed. Aan het be- voorspelbare en grenzeloze risico’s, wetgevingsontwikkelingen via deze gin van de jaren zeventig reageerde die niet door wetenschappelijke the- benadering geen volledig beeld van de overheid op terroristische acties orieën en modellen zijn te verklaren, de invloeden die een rol hebben ge- van hun kant door vooral langdurig resulteren in een risicosamenleving speeld. Volgens de policy-benadering te onderhandelen met de terroristen die als voedingsbodem dient voor speelt ook de invloed van politieke om hun acties te beëindigen. Pas de teloorgang van de legitimiteit partijen of politieke leiders op het wanneer bleek dat de onderhan- van de gevestigde maatschappelijke overheidsbeleid een grote rol. In delingen op niets zouden uitlopen, en politieke instituties. Dit vertaalt deze benadering worden de hande- werd er met geweld geïnterveni- zich in de verwachting van burgers lingen en beslissingen van belang- eerd. Dringende maatschappe- dat de overheid er alles aan doet om rijke politieke actoren meegewogen lijke problemen zullen in dergelijke potentiële gevaren te voorkomen in het wetgevingsproces. De policy- situaties leiden tot een overvloed

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 413 van beleidsideeën en voorstellen. ontwikkeld. Naast de komst van het voor een wetgevingsspiraal die in De beslissingen die in dat kader probleem en de desbetreffende be- het teken staat van ‘meer, ingrijpen- worden getroffen met betrekking leidsontwikkelingen vonden er grote der en vooral ook eerder straf(proces) tot beleidsveranderingen, zijn echter veranderingen plaats binnen de poli- rechtelijk optreden’. niet het antwoord op het probleem tiek. De verschijning van Pim Fortuyn Door twee totaal verschillende volgens Van der Woude. Er dient eer- op het politieke toneel in 2001-2002 perioden in een land tegen elkaar der onderzocht te worden waarom leidde tot een populistisch politiek af te zetten heeft Van der Woude en op welke wijze bepaalde ideeën klimaat. Volgens Fortuyn hadden een zeer integer onderzoek neer te zijn ontstaan en hoe deze steun ver- de Paarse kabinetten zich te weinig zetten, dat vanuit twee analytische werven. Dit is de policy stream. De gericht op immigratie en veiligheid. modellen een goede verklaring geeft political stream is de laatste schakel Met zijn populistische wijze van voor uiteenlopende reacties. Door in het proces dat Kingdon omschrijft. politiek bedrijven zorgde Fortuyn het analyseren van de maatschap- In de periode van de Molukse acties ervoor dat deze kernbegrippen na de pelijke en politieke structuren laat in de jaren zeventig betrof dit de dy­ aanslagen van 9/11 niet meer zijn zij zien hoe en waarom het huidig namiek in de wisselwerking tussen weg te denken uit het politieke de- terrorismebeleid drastisch verschilt regering, belangengroeperingen en bat. Dit betekent dat iedere politieke van dat van vóór 2001. Met haar on- uiteenlopende problemen rondom partij uiteindelijk in zekere mate derzoek biedt ze handvatten om de voorstellen voor nieuwe wet- en doorbuigt wanneer het aankomt op belangenafweging van de wetgever regelgeving. vérgaande maatregelen ten behoeve te optimaliseren en zich niet teveel Hoewel sommige politici na van veiligheid. Door het kruisen van te laten leiden door publieke opinie het toenemen van geweld in 1977 de drie stromen is er dus een zoge- en populistische sentimenten. probeerden harde antiterroristische naamde policy window geopend, wetgeving voor te stellen, leidde het waardoor ondanks de vele kritiek Yvet Blom besluitvormingsproces daar echter vanuit Tweede Kamer en Raad van niet toe. Het uitblijven van antiter- State, een overvloed aan wetten en roristische wetgeving in de jaren maatregelen is aangenomen. Yvet Blom is als stagiaire zeventig kan volgens Van der Woude Nu is gebleken dat de meeste verbonden aan het Clingendael worden verklaard doordat de pro­ antiterroristische wet- en regelge- Security and Conflict Programme blem stream, de policy stream en de ving die na 2001 is aangenomen, (CSCP). Zij volgt het master- political stream elkaar niet hebben weinig effectief is geweest, wordt programma International and gekruist, waardoor er onvoldoende de vraag gesteld hoe ingrijpende Comparative Criminology aan de grond tot steun bestond. wetgeving waarvan de noodzaak en Erasmus Universiteit Rotterdam. De periode na 2001 toont juist de effectiviteit niet altijd duidelijk een tegenovergestelde tendens. vaststaan, is te rechtvaardigen. Uit De problem stream ontstaat na de het onderzoek van Van der Woude aanslagen van 11 september 2001, blijkt dat er in de periode na 2001 waarna de Nederlandse overheid, als weinig ruimte is geweest voor een één van vele landen, de Amerikaanse kritisch en genuanceerd debat bin- grote broer besluit bij te staan in nen de strafrechtswetenschap en de strijd tegen het nieuwe ter- strafrechtspraktijk. Dit is opmerke- rorisme. Al in het decennium vóór lijk, aangezien de vérgaande wet- en de aanslagen namen polarisatie, regelgeving directe gevolgen heeft vervreemding en radicalisering in voor de structuren van het straf- de eigen samenleving steeds meer rechtssysteem. Van der Woude wijst toe. De aanslagen van 11 september dan ook op gevaren die ontstaan 2001 hadden daarom een directe in- wanneer de totstandkoming van vloed op de angst en haatgevoelens antiterrorismewetgeving plaatsvindt jegens de islam. Door de ontdekking buiten een juridisch debat, alleen van de Hofstadgroep besefte de vanuit een maatschappelijke en Nederlandse bevolking des te meer politieke wisselwerking. Om niet aan dat zij het slachtoffer kon worden legitimiteit in te boeten, dient de van terrorisme. Deze gebeurtenis- wetgever daarom de uiteenlopende sen hebben geleid tot vele wetge- belangen van zijn burgers op waarde vingsvoorstellen en regelgeving die te schatten en tegen elkaar af te binnen de policy stream werden zetten. Daarbij zal hij moeten waken

414 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Vuurwapens in België

Nils Duquet & Maarten Van Alstein Vuurwapens – handel, bezit en gebruik. Leuven/Den Haag: Vlaams Vredesinstituut/Acco, 2011; 244 blz.; € 22,=; ISBN 978 90 334 8491 9

Schietpartijen zoals in het Zuid- ook behandeld, maar deze aspecten wereld – levering aan het Belgische Hollandse Alphen aan den Rijn laat ik hier maar buiten beschouwing. leger vormt slechts 2% van de omzet enige maanden geleden komen De auteurs leveren een vol- van FN Herstal. tegenwoordig helaas ook elders in ledig overzicht van de situatie in Het achtste hoofdstuk, over ille- Europa met enige regelmaat voor. In België, waarbij zij overigens zelf ook gale vuurwapens, zal vele lezers ook het land waar het drama plaatsvindt opmerken dat een deel onbekend is meer aanspreken. De auteurs gaan – en tot op zekere hoogte ook in de en zij teruggrijpen op studies over correct en genuanceerd met hun buur- en andere Europese landen – nota bene Nederland. Objectief, onderzoeksresultaten om. Zo geven ontbrandt dan direct een publieke bijna emotieloos, behandelen zij zij aan dat de recente toename in discussie over de nationale wapen- de ontwikkeling van de Belgische België van het door de politie gere- wetgeving, meestal met als rode Wapenwet, het controleregime op gistreerde illegale vuurwapenbezit draad de vraag hoe het in vredes- de naleving daarvan, het wapenbezit waarschijnlijk voor een belangrijk naam mogelijk was dat de schutter, zelf, de wapenindustrie, doden door deel te verklaren is uit het feit dat vaak jong en gefrustreerd, aan een vuurwapens, de illegaliteit en de de nieuwe Wapenwet restrictiever vuurwapen kon komen. In landen als meningen van stakeholders over de is, veel Belgen dus ‘ineens’ een il- de Verenigde Staten, waar echt veel Wapenwet. Anders dan de subtitel legaal wapen bezaten, maar dit niet burgers legale vuurwapens bezitten van de grondige studie doet ver- hebben ingeleverd. De categorie en (dus) veel meer schietincidenten moeden, is deze in de eerste plaats diefstallen onder bedreiging met ge- plaatsvinden, woedt deze discussie opgezet als een evaluatie van de weld met vuurwapens is sinds 2000 al vele tientallen jaren. Paradoxaal Belgische Wapenwet; een en ander gedaald, maar nam in 2009 iets toe. genoeg vindt bijna geen vredes- mondt uit in het laatste hoofdstuk, De illegale handel in wapens operatie plaats zonder dat onder dat ook deze titel draagt. (en springstoffen) in België neemt de bevolking van het land waar die Het kloeke boek bevat en- sinds 2001 duidelijk toe, vooral in operatie plaatsvindt, wapeninzame- kele voor een breder lezerspubliek Vlaanderen, maar de auteurs wijzen lingsacties worden georganiseerd, interessantere delen. Zo wordt in er terecht op dat dit ook te wijten kan bijvoorbeeld nu ook in Afghanistan. hoofdstuk vijf uitvoerig ingegaan op zijn aan een toegenomen aandacht Internationaal wordt de versprei- de sinds de Middeleeuwen in België bij de politie voor de hele vuurwa- ding van vuurwapens gezien als een bestaande en technologisch hoog- penproblematiek – een bekend ware plaag voor minder ontwikkelde waardige wapenindustrie. Inmiddels verschijnsel in de wereld van justitiële landen, maar deze worden gele- is de productie van vuurwapens statistieken, dat ook in Nederland verd door de ontwikkelde landen, vooral in en rond Luik en bij de firma vaak leidt tot discussies in de media inclusief landen zoals de Verenigde FN Herstal geconcentreerd. Hele of op congressen over de vraag of de Staten, die in eigen land maar geen generaties Nederlandse militairen en criminaliteit nu daalt of dat burgers echte inperking daarvan tot stand dienstplichtigen hebben geoefend – minder aangeven. Interessant is ook lijken te willen brengen. een klein deel daarvan ook werkelijk de paragraaf over hoe legaal gepro- Een studie naar vuurwapens, gevochten – met het door deze firma duceerde vuurwapens in het illegale zoals Duquet & Van Alstein voor vervaardigde FAL-geweer. Minder be- circuit terecht kunnen komen. Zo België uitvoerden, is zo bezien altijd kend is dat het bedrijf ook eigenaar blijken legale handelaren aan illegale interessant. Men kan er meer uit is van het Amerikaanse Browning handelaren te verkopen, hebben leren over lokale en internationale en het Amerikaanse bedrijf dat de zij na de wijziging in de Wapenwet criminaliteit, over de wapenindustrie legendarische Winchester-geweren veel illegaal geworden wapens aan en over nationale wapenwetgevings- maakt. Ook interessant: de overheid particulieren doorverkocht, terwijl systemen. De wereld van de jacht, de van Wallonië is volledig eigenaar niet geringe aantallen legale wapens rol van schietverenigingen, wapen- van FN Herstal. Het bedrijf is een (met munitie) worden gestolen bij verzamelaars en echt folkloristische van de belangrijkste leveranciers van particulieren die deze legaal bezitten; activiteiten worden door de auteurs militaire en civiele vuurwapens ter maar ook worden wapens bij hun

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 415 producenten gestolen en er worden steeds grote aantallen vuurwapens de bibliotheek lenen van een boek zelf wapens gemaakt. verstopt en in handen van crimine- over vuurwapens gaat. Smokkel is en blijft echter de len. Vooral Albanië blijkt de draai- belangrijkste bron van illegale schijf voor internationale smokkel te Michiel de Weger wapens. Criminelen en particulie- zijn. Interessant is ook om te lezen ren halen namelijk zelf wapens uit dat vuurwapens in het criminele landen waar deze makkelijk(er) te circuit worden verhuurd en gepoold: Dr Michiel de Weger is on- krijgen zijn. Zo worden veel wapens tegen betaling kunnen deelnemers derzoeker en docent aan de in België opgehaald, maar ons buur- in dit systeem bij een beheerder een Nederlandse Defensieacademie land zelf ook binnengesmokkeld. Op wapen voor gebruik ophalen en weer in Breda. de Balkan en in Oost-Europa zijn nog terugbrengen – alsof het over het bij

Folterbeleid van het Witte Huis onder George W. Bush

M. Cherif Bassiouni The Institutionalization of Torture by the Bush Administration. Is Anyone Responsible? Antwerpen/Oxford/Portland: Intersentia, 2010; xlix + 301 blz.; € 45-,=; ISBN: 978-94-000-0005-6

De auteur van deze studie van de in- zijn geweest van de rule of law en gen terrorisme. George Bush toont in stitutionele aspecten van hantering hebben geprobeerd een voorbeeld- zijn memoires ook geen besef van de van marteling als veiligheidspanacee functie te vervullen voor andere gemaakte fouten. Tot nu toe heeft ten tijde van de regering van George staten, terwijl zij tussen 2001 en de regering-Obama gelaveerd tussen W. Bush is royaal gekwalificeerd. 2009 dezelfde weerzinwekkende principes en politiek, met de ruimste Bassiouni is emeritus hoogleraar folterpraktijken hebben uitgevoerd slag richting politiek. van het DePaul University College of die ze fel bestrijden wanneer andere Als medeopsteller van het Law in Chicago en oud-president van staten deze hanteren. Het initiatief Verdrag tegen Marteling is de auteur het International Human Rights Law voor deze praktijken lag op het hoog- geschokt over de perverse inter- Institute (IHRLI) van dit college. Ook ste gouvernementele niveau, terwijl pretatie van de conventie door de is hij erepresident van de interna- ze zijn ingekapseld in het officiële juristen van de regering-Bush. De tionale vereniging voor strafrecht beleid dat wordt uitgevoerd door het schaamteloze verdraaiing van de de- (AIDP) in Parijs. Van 1977 tot 1978 leger, de CIA en allerlei huurlingen. finitie van foltering kan niet anders was hij vicevoorzitter van de com- De folterpraktijken raakten publiek dan opzettelijk zijn. Het overkoepe- missie van deskundigen die de eerste bekend, maar de reactie bij de lend orgaan voor juridische beroeps- opzet van de Convention Against meerderheid van de publieke opinie verantwoordelijkheid heeft slechts Torture (1984) schreef. Van 1992 tot was onverschilligheid of zelfs goed- geoordeeld dat de juristen van Bush 1994 was hij lid, later voorzitter van keuring. Rechtvaardigheidsbesef enkel poor judgement verweten kan de commissie van de Veiligheidsraad bleek niet de overhand te hebben. worden, in plaats van overtreding voor onderzoek naar oorlogsmisda- Toekomstige generaties zullen zich van hun ethische en professionele den in voormalig Joegoslavië. Ook afvragen hoe de folterpraktijken verantwoordelijkheden. was hij onafhankelijk deskundige hebben kunnen gebeuren, waarom Het institutionaliseren van voor de Mensenrechtencommissie er geen groter protest tegen deze foltering door de regering-Bush van de VN, voor de commis- praktijken was en waarom de daders wordt duidelijk als de puzzelstuk- sie voor de Rights to Restitution, niet direct vervolgd zijn. ken van het folterbeleid van het Compensation and Rehabilitation for Openlijke uitlatingen van de Witte Huis, van het ministerie van Victims of Grave Violations of Human hoofdrolspelers rond de folteringen Defensie en dat van Justitie worden Rights and Fundamental Freedoms, zijn een teken dat er weinig vrees samengevoegd. Dit officiële beleid evenals onafhankelijk deskundige bestaat voor vervolging. Dick Cheney was in strijd met de grondwet en het voor mensenrechten in Afghanistan, stelt openlijk dat hij nog steeds een internationaal recht. De regering- eveneens voor de VN. groot voorstander is van waterboar­ Bush heeft geen enkele morele of Hoe is het mogelijk dat de ding, hoewel er geen enkel bewijs juridische verantwoording afgelegd Verenigde Staten lang voorvechter lijkt dat foltering helpt in de strijd te- voor de folterpraktijken. De regering-

416 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Obama zou echter het principiële verklaren van internationaal recht de folterpraktijken mogelijk hebben pad naar de waarheid en rechtvaar- moet er een reden zijn die uitgaat gemaakt, moet tot deze bezinning digheid moeten volgen. Zij mag boven de inherente kracht van legi- aanzetten. Het levert grootschalig politieke overwegingen niet in de timiteit die de wet in zich draagt. De bewijs op tegen belangrijke (oud-) weg laten staan van grondwettelijke stelling van de auteur hierin is dat de functionarissen die nog geen principes en morele imperatieven. legitimiteit van de staat niet snel de verantwoording hebben afgelegd. Het in praktijk brengen van foltering legitimiteit van het internationaal Het uitblijven van die verantwoor- begint met het uitgangspunt dat de recht te boven kan gaan. ding laat zien dat het Amerikaanse Amerikanen niet gebonden zijn aan Of foltering nog steeds foltering politieke en gerechtelijke systeem het internationaal recht of dit recht is, als zij plaatsvindt tijdens een war gedomineerd wordt door politieke altijd op een eigen manier kunnen on terror, als het lijdend voorwerp motieven. President Obama heeft in interpreteren of herdefiniëren. Het een ‘enemy combatant’ is of als de januari 2009 de opdracht gegeven recht wordt zo moedwillig omzeild. methode een ‘enhanced interroga- tot het sluiten van Guantánamo Bay. Bassiouni ontrafelt de kluwen tion’ heet, zijn niet eens de belang- Twee jaar later is hier nog weinig van aan dwaalsporen die zijn opge- rijkste vragen waar het om draait. De terechtgekomen en het ziet er ook worpen om aansprakelijkheid en kardinale vraag is hoe deze praktijk niet naar uit dat dit gaat gebeuren. verantwoordelijkheid te verduiste- zich door alle politieke, juridische en Het Congres heeft immers een wet ren of af te schuiven. De vrijwaring ethische checks and balances-mecha- aangenomen die het overbren- van de folterpraktijken van kritisch nismen heeft kunnen wurmen. De gen van terreurverdachten naar juridisch onderzoek begon met het auteur gaat hier gelukkig uitgebreid Amerikaans grondgebied onmoge- schrappen van habeas corpus. Dit op in, maar niet dan voordat er lijk maakt, terwijl er weinig animo is in de Verenigde Staten sinds de slachtoffer- en getuigenverklaringen bestaat bij andere landen, zoals Amerikaanse Burgeroorlog niet meer worden behandeld die bij ieder ge- Nederland, om de verdachten op te zo rigoureus gebeurd. De auteur zond mens de maag doen omdraai- nemen. deinst er niet voor terug het beleid en. Er volgt ook een lange lijst van Het boek is zeer goed gedocu- en de strategie van de regering-Bush de desbetreffende voorvallen. Uit de menteerd en met bronnen onder- te vergelijken met nazi-Duitsland, getuigenverklaringen blijkt dan hoe bouwd. Daarbij toont de auteur het Rusland van Stalin en andere de praktijken vanuit de top zijn ge- grenzeloze betrokkenheid bij het dictaturen. ïnitieerd en dat er nogal opzichtige onderwerp. Het blijft de vraag of Het verbod op foltering steunt pogingen zijn ondernomen om dit te het falen van een systeem een in het internationaal recht en in het verbergen. teleurstelling is om bestuurlijk- Amerikaanse recht onder andere De invoering van het folterbeleid technocratische redenen of dat de op de Conventie tegen Foltering, de heeft in zekere zin de wetgevende folterpraktijken vooral een tegenslag Geneefse conventies en het interna- macht van het Congres ondermijnd. voor ons mensbeeld en daarmee ons tionaal oorlogsrecht. De Verenigde De meeste controle is omzeild zelfbeeld zijn. Wordt de afschaffing Staten zijn sinds de Tweede door middel van de zogenaamde van slavernij of het verdwijnen van Wereldoorlog voorvechter geweest governmental memoranda. Zeker de middeleeuwse heksenjacht niet van deze rechten. Bush en Cheney en binnen overheidskringen waren de te eenvoudig als bewijs gezien voor consorten hebben echter een totaal torture memoranda openlijk bekend. het idee dat de mens er op moreel en andere interpretatie van de grond- Het niet-ingrijpen en dus afzien ethisch niveau op vooruit is gegaan? slagen van het recht in praktijk ge- van grondwettelijke verantwoor- De folterpraktijken rond de war on bracht. Volgens de filosofie van deze delijkheid van de wetgevende en terror lijken eerder het tegendeel te heren is het recht net zo flexibel en de rechterlijke macht hebben ertoe laten zien. manipuleerbaar als de algemene geleid dat de uitvoerende macht de publieke opinie. Of iets foltering is, wet heeft kunnen ontduiken. Het Wouter van Raay hangt er in hun ogen maar net vanaf gemak waarmee dit gaat, toont de hoe je ernaar kijkt. zwakheid van een systeem en zijn De argumenten voor of tegen sociale normen en waarden. De Wouter van Raaij MA studeerde het verbindend karakter van het auteur vertrouwt er echter op dat filosofie aan de Universiteit van internationaal recht zijn natuurlijk de Amerikanen hun fouten recht Amsterdam, met als afstudeer- complexer dan dit. Het exceptiona- zullen zetten, net als is gebeurd met scriptie een studie naar foltering lisme van grote mogendheden in slavernij en vrouwen- en rassendis- in de strijd tegen terrorisme, met tijden van crisis is dan ook eerder criminatie. een beschouwing over absolute voorgekomen in de wereldgeschie- Een uitgebreide analyse van de waarden en uitzonderlijke om- denis. Maar voor het niet-bindend politieke en juridische stappen die standigheden.

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 417 Taal en terrorisme

Fred Halliday Shocked and Awed: How the War on Terror and Jihad Have Changed the English Language. Londen, New York: I.B. Taurus & Co Ltd, 2011; xv + 337 blz.; £ 12,99 (paperback); ISBN: 978 1 848031 6

Taal is het slagveld van de moderne deze begrippen werkelijk deel zijn denken van de toehoorder in een oorlog, die gevoerd wordt om harten geworden van het Engelse taaleigen. bepaald keurslijf dwingen? en geesten te winnen. Zo bezien is Interessant zijn in dit verband ter- En zo’n omissie is wat slordig Shocked and Awed meer dan een men als munafiq (meervoud munafi­ voor een reisleider die ons, volgens rariteitenkabinet waarin woorden en qin) voor hen die de islam omarmen de uitgever, voorgaat in een linguïs- uitdrukkingen staan uitgestald die maar niet oprecht zijn. Hieruit tische wandeling door een oorlogs- een rol spelen in moderne oorlogs- ontstond een bruikbaar scheldwoord zone vol artillerie, valkuilen, mijnen propaganda. Voor liefhebbers van voor hypocrieten. Voor de Iraakse en bermbommen: de terreinkaart politieke taal is het een rijke en in- staatstelevisie in 2003 toch nog ontbreekt. Niettemin is Shocked and spirerende verzameling, die voedsel een te zachtaardige typering voor Awed een prikkelende monografie geeft aan de aloude these dat de taal de binnenvallende Amerikanen. Die over taal in een specifiek internatio- het denken bepaalt. En dat de macht werden aangeduid als ‘Zonen van naal conflict. Dat conflict heeft aan over woorden en hun betekenis dus apen en varkens, kinderen van zede- actualiteit nog niet verloren en zou van strategische waarde is in iedere loosheid en ontucht’. in menig opzicht wel eens exempla- internationale conflictsituatie. Het boek is ingedeeld in twaalf risch kunnen blijken voor conflicten Halliday kiest als focus de hoofdstukken, over de Jihad, stereo­ die de wereld nog te wachten staan. gebeurtenissen na 9/11 tot het typen van moslims, eufemismen En voor de afdruk die deze conflicten einde van de ambtstermijn van van de oorlog, en zo voort. Dat achterlaten in onze taal. George W. Bush. Hij analyseert de maakt het als naslagwerk minder taal van zowel Al-Qaida als die van bruikbaar. Zelden zal de gebruiker op de Amerikaanse overheid. Al die goed geluk een lemma als clean­ Jan Jaap Kleinrensink is werk- woorden en uitdrukkingen uit de up phase (term van minister van zaam bij de kinderrechtenorgani- War on Terror en de Jihad uit het Defensie Donald Rumsfeld waarmee satie Plan Nederland en werkt aan eerste decennium van deze eeuw hij de situatie in Afghanistan in mei een proefschrift over Diplomatiek vormen samen – in de woorden van 2003 aanduidde) terugzoeken in de Taalgebruik. de auteur zelf – een onorthodox en doolhof van willekeurig afgebakende incompleet naslagwerk over een hoofdstukken. oorlog die alle kenmerken heeft van Ernstiger is een ander manco: een ‘clash of civilizations’. Tegen de Halliday (de auteur overleed nog achtergrond van die botsing der be- voor het boek was uitgegeven) heeft schavingen krijgt het neerbuigende een werk nagelaten dat afgezien zandbakdemocratie een ideologische van een korte inleiding weinig lading. Net als islamo-fascisme. onderbouwing of verdieping kent. De War on Terror heeft de Daardoor is het maar een beschei- Engelse taal ook verrijkt met fraaie den bijdrage aan de door Halliday eufemismen als prisoner abuse gekoesterde intellectuele aspiratie (behandeling van gevangenen die in ‘om de taalkundige consequenties strijd is met de Geneefse conventies van grote internationale conflicten en nationale wetgeving), unlawful te illustreren’. De formulering gaat combatant (Al-Qaida-strijder voor overigens voorbij aan de complexi- wie de wet niet geldt) en flexibility teit van de relatie tussen taal en (opzettelijk vaag gehouden instruc- denken. Wat gaat vooraf: de woor- ties voor militaire operaties). den of de gedachten? Of moeten we Halliday behandelt ook het een benadering kiezen die in modern Arabische vocabulair, hoewel hij jargon bekend staat als ‘framing’: niet overtuigend aantoont dat de politicus kiest woorden die het

418 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Terrorisme in institutenland

Paul Moussault en Jan Lust Het Centrum voor Terrorisme en Contraterrorisme. Breda: Uitgeverij Papieren Tijger, 2011; 184 blz.; € 15; ISBN 978-90-6728-255-0 (Vlugschrift 21).

Om goed te kunnen begrijpen waar- beschrijft dit instituut, enkele andere Af en toe echter laten de schrij- om het boek Het centrum voor ter­ Nederlandse onderzoeksinstituten, vers zich even gaan, en wordt het rorisme en contraterrorisme van Paul en de belangrijkste Nederlandse ex- duidelijk waartegen zij zich zien Moussault en Jan Lust is geschreven, perts op het gebied van terrorisme. strijden. Over een congres georgani- is het wellicht nuttig een flink stuk Het zou de onwetende lezer seerd door de Nationaal Coördinator uit het slot van de inleiding te cite- vergeven kunnen worden niet direct Terrorismebestrijding (NCTb) en het ren. ‘Wanneer een muis op haar weg in te zien waarom er voor deze CTC schrijven zij: ‘Zuiver weten- over het veld een adder ontmoet, onderzoeksinstituten en experts schappelijk onderzoek ten behoeve wordt ze, gefascineerd door de blik gewaarschuwd moet worden, of van de geheime dienst! Zoals in van het reptiel, verlamd van schrik wat er althans aan het licht moet het voorafgaande al voldoende is en wordt een prooi van het ondier. worden gebracht om ons de ogen te aangetoond: aan collaborateurs in Maar wanneer men een blad of openen. Het merkwaardige is dat de dezen geen gebrek.’ Collaborateurs ander niet doorschijnend voorwerp schrijvers van het boek deze vraag dus, heulers met de vijand, en voor de ogen van het slachtoffer eigenlijk niet duidelijk beantwoor- de vijand zijn de inlichtingen- en houdt, en dit dus de adder niet meer den en opvallend weinig uitwijden veiligheidsdiensten. Maar als dat de ziet, verdwijnt de begoocheling en over wat er nou precies zo fout is aan vijand is, de diensten die door veel vervolgt de muis ongedeerd zijn de Nederlandse onderzoeksgemeen- Nederlanders niet bepaald als een weg. Zulk een blad te willen zijn is de schap op het gebied van terrorisme. bedreiging worden ervaren, wie is pretentie van dit vlugschrift, met de Het lijkt bijna alsof dit als vanzelf- dan de vriend? Met andere woorden, schuchtere hoop dat ook hier het ex- sprekend wordt beschouwd. vanuit welk perspectief schrijven de periment zal slagen. [...] Ons wapen Kenmerkend is het volgende schrijvers eigenlijk? Door de regels is daarbij bijtende spot. Het is niet citaat (over de NISA, de Netherlands door is dit vrij duidelijk te lezen, onze bedoeling de hier achtereen- Intelligence Studies Association): maar slechts op enkele punten volgens ontleedde [sic!] steunpilaren ‘Zonder enige schroom schrijven wordt het expliciet: de belangrijkste van onze samenleving te bekeren ze op hun onooglijke website: “De doelstelling van het CTC, als pion van van de dwalingen hunner beroeps- NISA is een in 1991 opgerichte de AIVD en de NCTb, wordt beschre- keuze. Aan bekeren hebben we meer studiegroep op het gebied van ven als: ‘de psychologische oorlogs- dan het land. Karl Marx schreef al in inlichtingen- en veiligheidsdiensten voering tegen revolutionair links, 1844: “Het wapen van de kritiek kan en daaraan gerelateerde politiedien- tegen gewapende antagonistische overigens de kritiek van de wapens sten; opgericht om het debat over krachten in de maatschappij’. niet vervangen”.’ inlichtingen- en veiligheidsvraag- Revolutionair links? Het is bijna Het dreigende slotzinnetje laat stukken te bevorderen en het onder- een beetje tragisch om te lezen, ik maar even buiten beschouwing, zoek op dit gebied te ondersteunen. want hoewel de diensten en onder- maar het doel van het boek is dui- In de stichting zijn vertegenwoor- zoekers zich ongetwijfeld bezighou- delijk genoeg. De onwetende burger digd academici, vertegenwoordigers den met het in de gaten houden van (de muis) moet worden beschermd. van de media en medewerkers en ‘revolutionair links’, zijn dergelijke Tegen wie? Tegen het ondier, of oud-medewerkers van inlichtingen-, groepen toch al lang geen prioriteit althans tegen diens blik, die ons veiligheids- en politiediensten”.’ meer. Dit geeft het hele boek een in begoocheling houdt, waardoor Zonder enige schroom? Waarom nogal paranoïde en wat anachro- wij op het punt staan verslonden deze studiegroep hierover schroom nistisch karakter, en ergens is dit te worden. Het ondier, het voor- zou moeten tonen wordt niet jammer. Het is namelijk duidelijk dat naamste onderwerp van het boek, uitgelegd, waarschijnlijk omdat dit de schrijvers zeer veel kennis hebben is het Centrum voor Terrorisme en voor de schrijvers zo vanzelfsprekend van Nederlandse en internationale Contraterrorisme (CTC), onderzoeks- is, dat het geen verdere toelichting extreem-linkse bewegingen, en instituut aan de Campus Den Haag behoeft. hierin wel degelijk de onderzoekers van de Universiteit Leiden. Het boek de baas zijn (of althans die indruk

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 419 overtuigend weten te wekken). De jaartallen, en zelden theoretisch wat uiteindelijk op, en in hoeverre is het vele feitelijke onjuistheden in onder- dieper op de zaak ingaat. Alhoewel, internationale wereldje van experts zoeken van Nederlandse terrorisme- af en toe opduikende zinnen als ‘de inderdaad teveel naar binnen ge- experts die worden gesignaleerd, personificatie en psychiatrisering richt? Legitieme vragen, die helaas in doen de lezer bijna hopen dat de van revolutionaire politiek doelt dit werk op een wijze worden beant- schrijvers en onderzoekers eens er op dat zij als een politiek van de woord die lastig serieus te nemen is. zouden samenwerken. klasse niet begrepen wordt, zij is Wat vervelend is, is dat de au- het propagandistische veld voor de Vincent van Beest teurs het hele boek door een nogal fysieke liquidatie van de kaders en minachtende toon aanslaan, en geeft ruimte aan de psychologische hierbij de ad hominem niet schuwen: oorlogvoering tegen de revolutionaire Vincent van Beest is werk- ‘Het [boek van Beatrice de Graaf] guerilla’s’ – die zinnen doen niet zaam bij het Ministerie van onderscheidt zich derhalve door zulk echt hopen op meer. Binnenlandse Zaken en een zoetelijke naïviteit, die bij een Uiteindelijk laat het boek de Koninkrijksrelaties en was dat kind ontroerend zou zijn, maar die lezer wat verward achter: hier wordt voorheen bij onder andere TNO, afkeer wekt, wanneer zij van een kritiek geleverd op instituties vanuit de NAVO en het Ministerie van persoon uitgaat die officieel nog niet een door deze instituties waarschijn- Buitenlandse Zaken. Naast diverse zwakzinnig is verklaard.’ lijk doodgewaande hoek. Op zich boekbesprekingen publiceerde Daarnaast is het jammer dat zelf is het terrorisme-onderzoek een hij in dit blad het artikel ‘Dreiging de kritiek vaak niet verder gaat dan vakgebied dat het zeker verdient van terrorisme met CBRN- een eindeloze beschuldiging van eens met een kritische blik te middelen: urgentie van analyse’ het gebruik van verkeerde namen of worden bekeken: wat levert het ons (juni 2009, blz. 309-313).

Interventie in binnenlandse conflicten

Uzi Rabi (red.) International Intervention in Local Conflicts: Crisis Management and Conflict Resolution since the Cold War. Londen: Tauris Academic Studies, 2010; 322 blz.; € 99,=; ISBN: 978 1 84885 318 8

De houding van de internatio- of dat zich een wereld ontwikkelt en daadkrachtig op deze conflicten nale gemeenschap ten aanzien van waarin staten samenwerken voor te reageren, waardoor het aantal lokale conflicten staat ter discus- het gemeenschappelijk belang. Zij doden onnodig oploopt. Daarbij ver- sie. In de conclusie van de bundel geeft niet aan welke van de twee wijst hij naar oorlogen in Cambodja, International Interventions in Local richtingen het volgens haar wordt. Irak, Bosnië, Rwanda, de DRC en Conflicts wordt gewezen op cijfers Wel wordt duidelijk dat zij zelf Soedan, waarbij miljoenen mensen die de Israëlische historicus Martin opteert voor de laatste variant: die omkwamen. In al deze gevallen van Creveld hanteert (1991): het waarin internationale samenwer- greep de internationale gemeen- aantal doden dat valt bij lokale king belangrijk is en lokale conflicten schap niet, laat of halfslachtig in. conflicten, zou vele malen hoger door de internationale gemeenschap Redenen zijn eigenbelang en een te- zijn dan bij interstatelijke oorlogen. in de kiem worden gesmoord. kort aan ‘wij-gevoel’. Mensen zouden Kortom, lokale conflicten behoren Dit theoretisch kader wordt zich eerder identificeren met hun hoog op onze agenda te staan. gevolgd door 13 hoofdstukken, die eigen natie dan met de internatio- Janice Gross Stein, die verant- alle vanuit een ander perspectief nale gemeenschap. Hoewel Menon woordelijk was voor het ‘theoretisch beschrijven hoe regionale conflicten niet uitsluit dat dit laatste ooit nog kader’ (deel 1) van het boek, schetst zich ontwikkelen en hoe de interna- gebeurt – de exclusieve vereenzel- de huidige staat van de interna- tionale gemeenschap en regionale viging met de natie is tenslotte ook tionale betrekkingen. Zij schrijft betrokkenen daarop reageren. In pas in de 19de eeuw ontstaan – ziet dat het handelen van de Verenigde hoofdstuk 14 concludeert Rajan hij het somber in. Voorlopig voorziet Staten zal bepalen hoe de wereld Menon dat de internationale ge- hij een wereld waarin staten hun zich verder ontwikkelt: of staten meenschap het vooralsnog niet voor eigenbelang nastreven. blijven denken vanuit eigenbelang, elkaar krijgt voldoende doelmatig

420 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Het mag duidelijk zijn dat Steins volgens Simonis op termijn wel er na de Koude Oorlog een groeiend visie (inleiding) sterk verschilt van degelijk impact hebben, wanneer de aantal vredesverdragen getekend die van Menon (conclusie). Welke verlichte elites zich erdoor gesteund na onderhandelingen. Vooral in van de auteurs heeft gelijk? De en geïnspireerd voelen. de jaren 1990 zorgde dat voor een afzonderlijke bijdragen laten een Het derde deel gaat in op de afnemend aantal conflicten. Het lijkt diffuus beeld zien. Hoofdstuk 2 regionale betrokkenheid bij con- erop dat de zienswijzen van Menon beschrijft hoe de VN-operatie in flicten. In alle hoofdstukken wordt en Gross Stein vooral berusten op Cambodja wordt gezien als een de nadruk gelegd op machtsstrijd: een verschillend wereldbeeld: is het schoolvoorbeeld van succes, terwijl hoofdstuk 10 legt uit hoe de (poli- glas half vol of half leeg? Zeker is de operatie in Somalië uitliep op tieke) stromingen zich ontwikkelen dat de discussie over de effectiviteit terugtrekkende VN-troepen en een in Libanon; hoofdstuk 11 behandelt van de internationale gemeenschap beschadigd imago van de VN zelf. de strijd tussen Soennieten en en regio­nale organisaties ook de Beide missies werden trouwens Sji’ieten in het Midden-Oosten; en komende jaren interessant blijft. gekenmerkt door onduidelijke hoofdstuk 12 stelt dat het faciliteren Dit boek levert belangwekkende doelen en flinke ‘uitdagingen’ op het van onderhandelingen een basis bijdragen voor iedereen die zich daar gebied van resource management. vormt voor macht en hoe Egypte en graag verder in verdiept. In hoofdstuk 3 beschrijft Guelke hoe Saoedi-Arabië vechten om de meest het Noord-Ierse model voor geschil- prominente rol. Hoofdstuk 13, ten Lisette van der Ark lenbeslechting, ondanks beperkte slotte, gaat over de discrepantie resultaten, toch door het Verenigd tussen de internationale reflexen in Koninkrijk naar voren wordt gescho- Afghanistan en de lokale denkbeel- Lisette van der Ark MSc schreef ven als ‘succesvoorbeeld’. Guelke den over de toekomst. haar Masterscriptie over legiti- beargumenteert dat dit onterecht Hoewel de samenhang tussen de miteit van militaire interventies is, omdat de lokale steun voor de hoofdstukken en delen van het boek in Kosovo, Afghanistan en Irak. uitkomsten lange tijd beperkt was voor de lezer soms moeilijk zichtbaar Als stagiaire bij het Clingendael en andere conflicten bovendien is en de keuze van voorbeelden lijkt Security & Conflict Programme een hele andere context hebben. te berusten op toeval, vallen er toch (CSCP) in 2010 werkte zij mee aan In hoofdstuk 4 beschrijft Gow dat twee rode lijnen te ontdekken. De het Cordaid 3D-project. de internationale betrokkenheid in eerste is dat de betrokkenheid van Kosovo over het geheel genomen staten bij interventies en conflict- Noot te weinig effect heeft gehad. Gow bemiddeling grotendeels afhangt 1 HSR Group, Human Security Report 2005. War and Peace in the 21st century, noemt vijf organisatorische redenen van eigenbelang en (historisch 2005, blz. 153. voor dit falen, dat uiteindelijk te gegroeide) banden. Ten tweede zijn wijten was aan gebrek aan politieke conflicten moeilijk te vergelijken, wil bij de betrokkenen. In hoofd- omdat de context sterk wisselt. stuk 5 oordelen Wolff en Peen Rodt Daardoor is het ook moeilijk factoren daarentegen redelijk positief over van succes of falen van bemoeienis de inzet van de Europese Unie in de te onderscheiden. Westelijke Balkan. De bijdragen laten vooral zien Het tweede deel van het boek hoe ingewikkeld het is voorspellin- gaat in op de Amerikaanse en gen te doen. Persoonlijk sluit ik mij Europese inzet in crisisgebieden. graag aan bij het net iets positie- Hoofdstukken 6 en 8 leggen uit vere wereldbeeld van Gross Stein wat de Amerikaanse belangen zijn (theoretisch kader). Daarbij verwijs in het conflict tussen Israël en de ik graag naar positieve statistieken, Palestijnen en het effect op het die de cijfers van Menon (conclusie) Amerikaanse handelen, terwijl – en Van Creveld – relativeren: vanaf hoofdstuk 7 de Franse houding ten 1992 neemt het aantal conflicten af aanzien van Libanon analyseert. en zijn er per conflict steeds minder Hoofdstuk 9 legt uit welke rol de doden te betreuren. De HSR Group1 EU heeft in het Israëlisch-Palestijns stelt dat dit deels komt doordat conflict. Het is interessant te zien preventieve diplomatie van de hoe de Europese rol verschilt van internationale gemeenschap steeds de Amerikaanse. De Europese rol vaker voorkómt dat kleine conflicten is minder dominant, maar zij kan escaleren tot oorlogen. Bovendien is

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 421 Nicaragua afgeserveerd

Inspectie Ontwikkelingssamenwerking en Beleidsevaluatie Evaluatie van de Nederlandse hulp aan Nicaragua 2005-2008. Den Haag: Ministerie van Buitenlandse Zaken, 2010; 167 blz.; ISBN: 978-90-5328-384-4

Inspectie Ontwikkelingssamenwerking en Beleidsevaluatie Evaluatie van de Medefinancieringsorganisaties in Nicaragua. Den Haag: Ministerie van Buitenlandse Zaken, 2010; 112 blz.; ISBN: 978-90-5328-386-8

Inspectie Ontwikkelingssamenwerking en Beleidsevaluatie Evaluation of General Budget Support to Nicaragua 2005-2008. Den Haag: Ministerie van Buitenlandse Zaken, 2010; 124 blz.; ISBN: 978-90-5328-385-1

Voor het eerst sinds 1998 heeft samenwerking (OS). Waarom geeft kwaliteit van sociale dienstverlening de Inspectie Ontwikkelings­ Nederland hulp aan Nicaragua? gerealiseerd te worden. Middel samenwerking en Beleidsevaluatie Tijdens het dictatoriale re- was sectorsteun aan onderwijs en (IOB) weer een landenevaluatie gime van de Somoza’s tot eind gezondheidszorg. Ten derde wilde uitgevoerd. Thema was de hulp aan jaren zeventig groeide een zekere Nederland bijdragen aan economi- Nicaragua. Deze hulp lijkt op het eer- sympathie voor de Sandinistische sche ontwikkeling, met steun aan de ste gezicht terecht. Het is het armste revolutie. Toen begin jaren tachtig de ontwikkeling van het MKB en later land van het continent. De evaluatie Sandinisten aan de macht kwamen, ook aan plattelandsontwikkeling. van de hulp aan Nicaragua lijkt even- ontstond de hulprelatie. Nederland Tussen 2005 en 2008 gaf Nederland eens op haar plaats. In 2008 is bij droeg in de jaren tachtig en negentig hiervoor in totaal 145 miljoen euro, de verkiezingen op grote schaal ge- bij aan de wederopbouw van het waarmee het een middelgrote donor fraudeerd door de partij van zittend land. Na de orkaan Mitch in 1998 was voor het hulpafhankelijke president Daniel Ortega. Moeten we bestond de hulp voornamelijk Nicaragua. wel hulp willen geven aan een land uit wederopbouw en noodhulp. dat de democratische spelregels niet Vanaf 2000 hebben goed bestuur Efficiëntie en effectiviteit serieus lijkt te nemen? en democratisering prioriteit. Het Veel organisaties werken met De landenevaluatie is onderdeel meest gehoorde argument bleef subsidie van Buitenlandse Zaken van een brede evaluatie van de dat Nicaragua het armste land van in Nicaragua. Daarvan zijn FMO buitenlandse betrekkingen tussen het continent was. In 2007 intro- (Financieringsmaatschappij Nederland en Latijns-Amerika. Het duceerde minister Bert Koenders Ontwikkelingslanden), stedenban- doel van deze brede evaluatie is zicht een nieuwe dimensie: ‘Politieke den, medefinancieringsorganisaties te verkrijgen op het thematisch en ontwikkelingssamenwerking’. Bij en SNV (Stichting Nederlandse sectorbeleid van het Ministerie van de hulp aan Nicaragua zouden in Vrijwilligers) de grootste. IOB heeft Buitenlandse Zaken. De landen­ de ‘beleidsdialoog’ met de regering geconstateerd dat er veel overlap in evaluatie over Nicaragua dient gevoelige thema’s ter sprake moeten financiering is. Al deze organisaties hiertoe als bouwsteen. kunnen komen. hebben zo hun eigen transactiekos- ten. Vanuit het oogpunt van efficiën- Hoofdstudie Doelen en middelen tie van de hulp is dit niet ideaal. De hoofdstudie beschrijft en ana- In de onderzoeksperiode richtte Wat betreft de drie doelstellin- lyseert hoe de Nederlandse hulp Nederland zich op drie doelstellin- gen moet het IOB concluderen dat in de periode 2005-2008 verleend gen. Ten eerste was het de bedoeling de ontwikkelingen niet erg positief werd. Daarnaast doet zij een dap- het democratiseringsproces te ver- zijn. De vooruitgang bij bevordering pere poging de resultaten van deze diepen en goed bestuur te bevorde- van goed bestuur, versterking van de hulp boven water te krijgen. Vanaf ren. De beoogde middelen waren de democratie en armoedebestrijding begin jaren tachtig is Nicaragua beleidsdialoog rond algemene be- is zelfs teleurstellend. Laat dit nu de vrijwel continu een concentratieland grotingssteun (ABS) en financiering terreinen zijn waar Nederland vanaf in de Nederlandse ontwikkelings- van specifieke projecten. Ten tweede de eeuwwisseling prioriteit aan gaf. dienden een betere toegang tot en

422 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Volgens IOB moeten deze vooralsnog lijkt dit een druppel op tariteit is alleen gevonden bij de acti- mindere resultaten echter wel de gloeiende plaat. Meer monitoring viteiten op het terrein van ‘seksuele gezien worden in de context van de blijkt ook gewenst. Bedrijfskundig en reproductieve gezondheid en recente geschiedenis van het land. gezegd: ‘meten is weten’. Hier ligt rechten’ en vrouwenrechten. In moeilijke omstandigheden heeft heel veel ruimte voor verbetering bij Hebben de MFO’s bereikt wat ze de ambassade goed bestuur en zowel de Nicaraguaanse regering als moesten bereiken? IOB meldt dat de democratie op de agenda weten te bij Nederland. MFO’s op hoofdlijnen voldoen aan houden. Ook zijn onderwerpen als de belangrijkste opdracht die in het corruptiebestrijding en schending Deelstudies beleidskader vermeld staat. Op het van vrouwenrechten permanent Gezien hun omvang is besloten gebied van maatschappijopbouw onderwerp in publiek debat. aparte deelstudies te wijden aan en lobby kunnen voorbeelden van Onderwijs en gezondheidszorg de steun via Medefinancierings­ effectiviteit worden aangedragen. ontvangen 44% van de Nederlandse organisaties (MFO’s) en algemene Systematisch overzicht van de hulp. Door het ontbreken van kwa- begrotingssteun (ABS). De hulp via effectiviteit is er echter niet. Ook litatief goede monitoring van het MFO’s bedroeg een kwart en de hulp op het gebied van de economische beleid bleek het lastig resultaten via ABS een derde van de totale hulp programma’s zijn lichtpuntjes te te presenteren. Toch zijn er enkele aan Nicaragua. MFO’s kunnen gezien zien. Uit case studies blijkt dat armen resultaten te noteren. Toegang tot worden als tussenstations. Zij voeren worden bereikt en de effecten posi- deze sectoren is over het algemeen geen eigen programma’s uit, maar tief zijn. toegenomen en her en der is er in steunen activiteiten van nationale dit opzicht minder ongelijkheid. Ook NGO’s. In de periode 2004-2008 Stedenbanden lijkt de afname van kindersterfte w­erden deze NGO’s gesteund met In de deelstudie over MFO’s is ook mede te danken aan de Nederlandse € 32 miljoen. Het meest werd aandacht voor financiering van de hulp. besteed aan directe armoedebe- Nederlandse Stedenbanden met De bilaterale steun aan pro- strijding. Daarnaast heeft zich een Nicaragua. Hivos financiert de activi- gramma’s voor het midden- en thematische verschuiving voorge- teiten van de Stedenbanden die die- kleinbedrijf en voor microfinancie- daan. De bestedingen voor sociale nen om het draagvlak in Nederland ring beoordeelt IOB positief. Toch dienstverlening namen snel af ten voor ontwikkelingssamenwerking te droegen deze programma’s slechts gunste van bestedingen op het ter- versterken en lokale ontwikkeling in zeer beperkt bij aan groei van de rein van economische ontwikkeling. Nicaragua te bevorderen. Op beide werkgelegenheid. Daarnaast is er IOB noemt de werkwijze van de gebieden is IOB overwegend positief een micro-financieringscrisis ont- MFO’s ‘in sommige opzichten betrek- over de resultaten. Toch hebben staan. De rol van Nederland hierbij kelijk uniek’. Op andere terreinen zijn sommige gemeenten besloten de ac- vergt kritische reflectie, zo stelt IOB. de MFO’s één van de vele financiers. tiviteiten in Nicaragua te staken. In Hierdoor kan IOB niet goed aange- hun beleid verdienen stedenbanden Aanbevelingen ven wat hun unieke of toegevoegde met meer economische belangen De resultaten laten dus duidelijk te waarde is. De vier aanwezige MFO’s de voorkeur. Ook genieten afkomst- wensen over. Om tot betere resul- hebben inmiddels hun conclusies landen van immigranten en nieuwe taten te komen, zijn uit het rapport getrokken. ICCO en Hivos hebben EU-lidstaten de voorkeur. aanbevelingen te distilleren. De hun werkterrein duidelijk afgeba- ambassade moet een meer realis- kend. OxfamNovib en Cordaid zijn Algemene begrotingssteun tische inschatting maken over wat vertrokken. In de periode 2005-2009 gaf Nederlandse hulp wel of niet kan be- Nederland in totaal € 36 miljoen ABS reiken. Politieke wil en maatschap- Complementariteit aan Nicaragua. Deze steun is min pelijk draagvlak bleken onvoldoende Een belangrijke onderzoeksvraag of meer vrij te besteden. Wel zijn er aanwezig voor hervormingen op het was in hoeverre en op welke wijze voorwaarden voor verstrekking en gebied van goed bestuur en demo- de activiteiten van de MFO’s com- afspraken over het te voeren beleid. cratisering. Dit noopt tot verande- plementair zijn aan het bilaterale De voorwaarden zijn macro-econo- ring van strategie. kanaal. Dat is niet zo eenvoudig mische stabiliteit, serieuze aanpak Tevens is meer ‘focus’ nodig. te beantwoorden. Er zijn namelijk van armoede en een minimale kwa- De gecompliceerde context en meerdere vormen van complemen- liteit van het financieel overheids- het bescheiden budget leiden tot tariteit te onderscheiden. Idealiter management en van goed bestuur. de noodzaak de hulp nog meer te versterken de programma’s elkaar, IOB trekt in twijfel of deze voorwaar- concentreren. Nederland doet veel zodat er betere resultaten worden den in 2005 wel aanwezig waren. en met de beste bedoelingen, maar behaald. Deze vorm van complemen- Zowel de macht van de toenmalige

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 423 regering-Bolaños als de intenties een ommekeer. De nieuwe regering lingssamenwerkingsbeleid drastisch om aan de voorwaarden te voldoen, van Daniel Ortega werd beschuldigd te verlagen. Nicaragua lijkt een zouden zijn overschat. Wijst IOB hier van fraude tijdens lokale verkiezin- voor de hand liggend slachtoffer. op een inschattingsfout ter waarde gen in 2008. De begrotingssteun Op een eerder uitgelekte lijst stond van € 36 miljoen? werd in eerste instantie in 2008 Nicaragua aanvankelijk nog als één Al met al kan uit de evaluatie gehalveerd en in tweede instantie in van de overlevers. Uit de officiële lijst worden opgemaakt dat er enkele re- 2009 bevroren. Toen bleek dat ver- van de staatssecretaris blijkt echter sultaten zijn behaald. Op het gebied beteringen op het gebied van goed het tegenovergestelde. De hulpbe- van goed bestuur en armoedebestrij- bestuur uitbleven, zette Nederland hoeftige Ortega kan niet meer reke- ding spreekt de IOB van bescheiden de begrotingssteun in 2010 defini- nen op steun uit Nederland. Of toch resultaten, maar in de praktijk tief stop. wel? Er zijn nog wel multilaterale veranderde er weinig. Afspraken over fondsen van bijvoorbeeld de EU en goed bestuur werden gemaakt. In Moeten en kunnen we nog de VN beschikbaar. Daarnaast komt de praktijk bleek dit niet altijd van verder? er een potje voor Midden-Amerika. waarde. IOB heeft drie leesbare rapporten Dat potje wordt overigens niet De uitgaven voor armoede­ opgeleverd. Dat er voor diverse vanuit de ambassade in Managua bestrijding als percentage van het thema’s geen duidelijk beeld van de verdeeld. Minister Rosenthal van BNP waren vrij stabiel. Ondanks resultaten is verkregen, lijkt IOB niet Buitenlandse Zaken is voornemens bescheiden economische groei onder te verwijten. Het geeft veeleer een de ambassade in Nicaragua te Bolaños is de armoede echter niet bevestiging van het beeld van de sluiten. verminderd. De inkomensongelijk- wijze waarop de hulp georganiseerd heid is zelfs vergroot. Dat is deels te is: versnipperd en niet zo transpa- Krijn Schramade verklaren doordat een groot deel van rant. de sociale uitgaven terechtkwam bij Hoe nu verder met de hulp aan de niet-armen. Nicaragua? Voor zover nog niet op Krijn Schramade is freelance Na de regering-Bolaños kwam in de hoogte, zal staatssecretaris Ben onderzoeker en journalist, te- 2007 de Sandinistische partij (FSLN) Knapen geschrokken zijn. Hij staat vens alumnus van de Leergang weer aan de macht. Voor de hulp uit op het punt het aantal partnerlan- Buitenlandse Betrekkingen. Nederland bleek dat het begin van den van het Nederlandse ontwikke-

Heeft u internationale ambities?

Van 19 september tot 9 december 2011 houdt Instituut Clingendael de 66e Leergang Buitenlandse Betrekkingen

De Leergang Buitenlandse Betrekkingen (LBB) is een voorbeeld beleidsmedewerkers van diverse ministe- fulltime postdoctorale opleiding die bedoeld is voor ries, medewerkers van ontwikkelingsorganisaties­ of mensen van academisch niveau die in hun werk te andere NGOs, buitenlandredacties van dagbladen, maken hebben met internationale vraagstukken maar ook mensen uit het internationale bedrijfs- of die zich willen oriënteren op een loopbaan in leven. Particuliere deelnemers kunnen zich via hun een internationale­ context. U analyseert actuele­ organisatie laten inschrijven of zich direct aanmel- ­internationale vraagstukken, ontwikkelt een den. Voor recent afgestudeerde academici heeft beleidsgerichte visie én traint een groot aantal Instituut Clingendael een beperkt aantal beurzen beleidsvaardigheden,­ zoals onderhandelen, rappor- beschikbaar gesteld. teren, debatteren en lobbyen. Voor nadere informatie over de opleiding en de De leergang is een belangrijke stap in de richting aanmeldprocedure kunt u terecht op de website: van een carrière in de internationale betrekkingen http://www.clingendael.nl/cdsp/training/lbb, of biedt professionals goede mogelijkheden voor of contact opnemen met Instituut Clingendael opfrissing van kennis en bijscholing. De cursus biedt via e-mail ([email protected]) of telefoon een uitdagend en gebalanceerd curriculum voor bij- 070 374 66 28.

424 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Signalementen

Deze rubriek staat onder redactie van drs Joris Kreutzer, die ook alle bijdragen aan deze aflevering verzorgde. De aanwinstenlijst van de bibliotheek van Instituut Clingendael wordt maande- lijks gepubliceerd op de Clingendael-website: www.clingendael.nl/resources/library/acquisitions

en de binnenlandse veiligheid nauw Daniel W. Drezner (red.) verweven is met het buitenlands Avoiding Trivia: The Role of Strategic Planning in American Foreign beleid, is afstemming van doelen en Policy. middelen op de lange termijn van Washington DC: Brookings Institution Press, 2009; 230 blz.; $ 24,95 steeds groter belang. Het aantreden ISBN 978-0-8157-0306-8 van president Obama geeft volgens de schrijvers kans op een belangrij- kere rol voor strategische planning. Na de Tweede Wereldoorlog werd Amerikaanse buitenlandse politiek De vraag is of beleidsmakers in George Kennan het eerste hoofd onderzocht en wordt beschreven wat het Pentagon, de ministeries van beleidsplanning op het Amerikaanse de toekomstige rol en invloed ervan Buitenlandse Zaken en Financiën, ministerie van Buitenlandse Zaken. kunnen zijn. Verscheidene schrijvers de National Security Council en de George Marshall, de toenmalige in deze bundel stellen dat strategi- National Intelligence Council dat ook minister, gaf Kennan het advies zich sche planning beter geïntegreerd zo zien en strategische planning de niet door details te laten afleiden moet worden in de buitenlandse po- rol kunnen geven die zij verdient. en trivialiteiten te vermijden. In litiek van de Verenigde Staten. In een En daarvan hangt af of strategische Avoiding Trivia wordt de geschiede- tijd waarin duizenden Amerikaanse planning een levensvatbaar concept nis van strategische planning in de soldaten in het buitenland actief zijn blijkt in de 21e eeuw.

de samenwerking binnen de NAVO, The International Institute for Strategic Studies (IISS) nieuwe Russische militaire distric- The Military Balance 2011: The Annual Assessment of Global Military ten, Chinese militaire formaties en Capabilities and Defence Economics. piraterij langs de Somalische kust. Londen: Routledge, 2011; 496 blz.; £ 255,= Het jaarboek bevat ook opstellen ISBN 978-1-85743-606-8 over de oorlog in Afghanistan, het gebruik van onbemande vliegtuigen, de militaire aspecten van internet- In The Military Balance 2011 pre- van de handel in wapens en ander veiligheid en de modernisering van senteert het International Institute militair materieel. In uitgebreide de Chinese defensie-industrie. Naast for Strategic Studies zijn jaarlijkse tabellen wordt een overzicht gege- deze overzichten, kaarten en essays analyse van de militaire kracht en ven van onder andere belangrijke over deelonderwerpen worden ook defensie-economieën van meer dan militaire trainingsactiviteiten, de bredere ontwikkelingen op militair 170 landen. Dit boek bevat analyses inzet van militairen en de bestedin- gebied geanalyseerd, om zo een per regio van de belangrijke militaire gen van overheden aan defensie. overzicht te geven van de militaire en economische ontwikkelingen Ook wordt uitvoerig gebruik ge- balans in 2011. die van invloed zijn op defensie- en maakt van kaarten die de inzet van veiligheidsbeleid en een overzicht militairen in Afghanistan laten zien,

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 425 beschermen, eindelijk de stap van Tom Sauer de tekentafel naar werkelijke inzet Eliminating Nuclear Weapons: The Role of Missile Defence. gemaakt heeft. Ook de Democratische Londen: Hurst & Co Publishers, 2011; 176 blz.; £ 20,= regering van Obama geeft nog steeds ISBN 978-1-84904-147-8 bijna 10 miljard dollar jaarlijks uit aan dit programma. Op een zeker moment in de nabije toekomst zal volgens de Een wereld zonder kernwapens lijkt is het volgens Tom Sauer slechts schrijver missile defence het doel van voor het eerst sinds de ontwikkeling een kwestie van tijd voordat nucle- een kernwapenvrije wereld ofwel van de atoombom voor de beleidsma- aire wapens gebruikt zullen worden, versterken of juist verzwakken. De kers van enkele machtige landen een op rechtmatige, onrechtmatige of vraag is of dit programma daarvoor realistisch doel te zijn. Voor president onopzettelijke manier. De grote angst een vereiste is, omdat slechts landen Obama is het een belangrijk onder- is dat een terroristische groepering die onder de raketverdedigings- deel van zijn buitenlands beleid ge- kernwapens weet te verwerven en paraplu vallen het zullen aandurven worden andere landen ervan te over- zal gebruiken. Dit doemscenario van hun kernwapens op te geven. Of zal tuigen dat zo’n wereld een realistisch ideologie en technologie is, aldus missile defence het juist lastiger, zo beleidsdoel is. De club van landen die Sauer, helaas niet onrealistisch. Op niet onmogelijk maken het ‘nucleair kernwapens bezitten neemt gestaag hetzelfde moment lijkt het erop dat nulpunt’ te bereiken? Sauer komt tot toe. Betrekkelijk nieuwe leden zijn het Missile Defence Initiative (MDI), de conclusie dat een kernwapenvrije India, Pakistan, Noord-Korea, en in het Amerikaanse systeem dat tegen wereld zeker niet zo onwaarschijnlijk de toekomst mogelijk Iran. Hierdoor vijandelijke raketten zou moeten is als vaak wordt verondersteld.

p­roblemen die er in de regio bestaan. Benjamin Hopkins & Magnus Marsden De streek is volgens de schrijvers niet Fragments of the Afghan Frontier. een achterlijk gebied, of een samen- Londen: Hurst & Co Publishers, 2011; 256 blz.; £ 30,= raapsel van radicale terroristen en feo- ISBN 978-1-84904-072-3 dale stammen, maar een gebied met een lange en rijke geschiedenis. Dit boek probeert het simplistische beeld Ondanks de lange en bewogen ‘brokstukken van de Afghaanse grens’ van de geschiedenis en huidige reali- geschiedenis van de Afghaans- dat de simplistische stereotypen en teit van de regio bij te stellen, om zo Pakistaanse grensstreek is er over aannames die er in het Westen over de kennis over deze zeer belangrijke deze regio en haar invloed op de de regio bestaan, niet alleen een en complexe landstreek te vergroten. wereld in het Westen weinig bekend. meer complexe realiteit verhullen, Hopkins en Marsden stellen in hun maar ook een oorzaak zijn van de

vorm van Realpolitik. Michishita doet Narushige Michishita deze beweringen aan de hand van North Korea’s Military-Diplomatic Campaigns, 1966-2008. gesprekken die hij in de Verenigde Londen: Routledge, 2011; 256 blz.; £ 23,50 Staten en Zuid-Korea voerde, o.a. met ISBN 978-0-415-66689-3 overgelopen Noord-Koreaanse over- heidsfunctionarissen, en aan de hand van nieuw vrijgekomen materiaal Dit boek onderzoekt de nucleaire berekenende manier gebruikt om uit Amerika, Zuid-Korea en voorma- diplomatie van Noord-Korea vanaf zijn strategische doelen te bereiken. lige communistische staten. Zijn de jaren ’60. Hierbij plaatst de auteur Het recente gedrag van de Noord- belangrijkste conclusie is dat hoewel de tactiek van brinkmanship in de Koreaanse regering is ook volstrekt in de militair-diplomatieke ‘roekeloos- bredere context van zijn militaire en overeenstemming met haar gedrag heid’ van Noord-Korea toeneemt, de diplomatieke campagnes. Hij stelt sinds de jaren ’60. De acties zijn niet doelstellingen van deze tactiek juist dat de afgelopen vier decennia van lukraak of slechts reactief, Pjongyang conservatief van aard zijn, gericht op Noord-Koreaans buitenlands beleid, volgt heel letterlijk het adagium van overleving van het regime, normalise- dat soms op het randje van oorlog Clausewitz op dat militaire macht een ring van de betrekkingen met Amerika balanceert, laat zien dat het regime in vorm is van diplomatie met andere en Japan en de verwerving van econo- Pjongyang diplomatieke en militaire middelen. Het Noord-Koreaanse mische hulp. middelen op een consequente en beleid is dus een ver doorgevoerde

426 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Summaries

Thomas von der Dunk Based on these findings and on the of law and human rights. The United reflects upon a decade of Falling principle that we should not give ter- States’ response focused strongly on Towers and Falling Banks and ten rorists what they want, he concludes military intervention while Europe years of reasons to fear for the fu- by stating it is high time to get out had a far more minimal conception. ture. In 2001, panic struck the United of the shadow of 9/11 that for too Despite terrorist attacks in London States and the West, the shock being long has made too many people too and Madrid, Europe did not embrace extra painful after the illusions of scared of terrorism. the repressive war paradigm. For the golden decade of the 1990s. The Arab countries terrorist attacks banking crisis of 2008 reflected a Beatrice de Graaf were a familiar phenomenon: for second panic in the first decade of looks at ‘terrorists in court’. In her considerable time Islamic extremist the 21st century, after an illusive era paper, a performative perspective violence had played a role in their of super capitalism. A restored role on terrorism trials is introduced, societies. The fact that due to 9/11 of the neglected State was initiated, meaning that trials are the stage terrorism was placed high on the while the State-dominated emerg- where the different actors adopt and international agenda was a relief ing Chinese economy now holds act out strategies with the aim of for some of the rulers of Muslim the United States at ransom. In this convincing their target audience(s) majority states. For countries in Asia, situation, Washington can no longer in and outside the courtroom of however, war against terrorism and play the global cop, whereas Europe their narrative of (in)justice. Based subsequent fierce reactions made is conspicuously absent at the world on the relative dominance of these them feel uneasy, because as ‘im- stage. This Europe appears to act strategies adopted in court, a terror- ported phenomenon’ it did not ap- as both bogeyman and scapegoat ism trial presents various types of pear to fit their regional perspective. in the eyes of politicians and the ‘show’. A typology of the show ele- Subsequently, different international general public. In hindsight 9/11 ment in terrorism trials is presented, positions have translated into spe- was an opening burst of a decade of based on historical and recent cific counter-terrorism approaches. feelings of insecurity and self-doubt terrorism cases. In doing so, more Nonetheless, political reality is that following years of hubris occasioned insight is gained in how terrorism the war paradigm has overstated the by the Fall of the Wall in 1989. trials matter, not only judicially, but Al Qaida threat and therefore the also socially and politically: when focus of counter-terrorism measures Edwin Bakker and how will a terrorism trial will be has begun to shift from repression deals with terrorism and counter considered a performance of justice? to prevention. Increasingly counter- terrorism in the shadow of 9/11 Often enough, terrorism trials are and de-radicalization policies are and ten years of fear of terrorism. show trials, staging a social drama, being designed and implemented. Ten years ago a terrorist attack sent revealing narratives of injustice and The U.N. 2007 Strategy structures a shockwave across the globe. It grievances, but they have a judicial international reactions on how to caused widespread fear and left catharsis to offer – to all actors and deal with unidentified threat as well deep traces in the way we think audiences involved. In seeing terror- as addressing the importance of hu- about security. Terrorism became ism trials through this perspective, man rights. Despite these promising the number one security issue in the they can be considered effective developments there are matters years after the dreadful attacks. This counter-narratives in the struggle that require attention. The position article investigates the fear of terror­ against terrorism. of non-governmental organizations ism both in the last ten years and in has weakened. Increasingly they are the immediate aftermath of 9/11. Peter Knoope & Quirine Eijkman marginalized by counter-terrorism How did we react? Were our fear of discuss the ‘state of the art’ of the efforts. Secondly, compliance with terrorism and our efforts to counter international fight against Terror Ten human rights in the fight against it justified, or did ‘we’ overreact? The Years After. Since the 9/11 terrorist terror is still under pressure. Thirdly, author tries to find answers to these attacks, multiple counter-terrorism due to the almost exclusive focus questions by looking at data on ter- efforts have developed that focused on those responsible for terrorist at- rorist incidents and referring to polls on the global fight against terror, tacks, the position of the victims has measuring the fear of terrorism. but simultaneously affected the rule been underexposed. Not so much

Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 Internationale Spectator 427 the 9/11 terrorist attacks but the greatly reduced the organization’s to accommodate those that have international and national counter- capabilities. Moreover, the increas- been marginalized geographically or terrorism response has placed the ing number of Muslims killed in politico-economically. While Sudan world in a disequilibrium. Therefore, al-Qa’ida’s attacks was severely will not experience an Arab Spring, it is important to remember why criticized by several well-known an Arab Autumn is not outside the the world wants to fight terror- radical Muslim scholars and ensured realm of possibility. ism. From this perspective, public that the organization’s popularity debate and political opposition are plummeted. In combination with Hans Schippers valuable, while simultaneously the the recent Arab uprisings, which analyses the position of the Syrian State monopoly on violence should were mostly led by secular young- Baath regime led by Bashar el-Assad be maintained. The State in its turn sters, and Osama bin Laden’s recent vis à vis the opposition. It was only should respect the rule of law and death, this seems to suggest that al- after images of the brutal repression­ human rights. Qa’ida is a spent force. The authors of demonstrations in Deraa were put state that it is too soon to celebrate, on the internet that recent protest Jaïr van der Lijn & Edwin Bakker however, because of the organiza- movements gained momentum. The ask the question whether we now tion’s proven flexibility and ability regime responded with violence in witness the end of religious terror- to adjust to new circumstances; which hundreds of demonstrators ism and, if so, what’s next? Terrorism the continued presence of a large were killed. Traditional opposition is an ever changing phenomenon. number of grievances in the Muslim against the Baath government According to David Rapoport there world, on which al-Qa’ida has so suc- consists mostly of left wing and are subsequent waves of terrorism. cessfully capitalized in the past; and Kurdish groups and the Sunni This article explores indications of the uncertain future of the countries Muslim Brotherhood. This organisa- a possible end of the current wave whose regimes have been toppled. tion, forbidden since 1964, organised of religious terrorism. It builds upon Any of these factors may well be demonstrations and strikes but the thesis by Teun van de Voorde enough to reinvigorate al-Qa’ida. also armed attacks on Alawites in that jihadi terrorism might peter the 1970s and 1980s. In 1982 the out. But what is next? Current fore- Bruno Braak Brotherhood occupied the city of sights focus almost exclusively on explains the improbability of an Hama, but the protest was brutally trends and developments regarding ‘Arab Spring’ in Sudan. Early this year, crushed by security forces. Like in jihadi terrorism, i.e. changes within youth movements and opposition Tunisia and Egypt the new opposi- the current wave. And most reports parties have tried to stage demon- tion in Syria is dominated by well predict an increase in this type of strations in Sudan but they did not educated young people. They are terrorism. Data sets on terrorist succeed in organizing something desperate about the lack of work incidents by RAND and the Global large enough to pose a threat to and freedom and the corruption. Terrorism Database, however, show the central government. The regime They use the internet to organise a different trend, one of decline. has systematically penetrated all protests and report about them Building on the idea of a possible powerful parts of Sudanese society, to the outside world. The young petering out of religious terrorism, resulting in an Orwellian system of activists are mostly secular liberals, the article concludes with a plea to control which allows it to repress not linked to a party or religion. In explore a wider variety of scenarios subordinate voices rather effectively. Tunisia and Egypt the attitude of and more out-of-the-box-thinking Also, most Sudanese are unprepared the army was crucial for the success if we want to be able to recognize a to risk their lives and prefer stability of the uprising. In Syria, however, possible new, fifth, wave of terror- to an uncertain change. On the 9th key army positions are in the hands ism. of July, the South will separate and of members of the Assad family. the economy of the North is likely to Another problem for the opposition Floor Janssen & ­ take a blow as a result of dropping is the aloof attitude of the religious Joas Wagemakers oil revenues. If the economic reces- minorities and the Sunni urban analyze how al-Qa’ida has changed sion worsens, the regime will have a higher class. They are afraid of the since 9/11 and how the organiza- hard time appeasing both its patron- chaos they saw during the civil wars tion’s impact is influenced by the age network and the general public. in Lebanon and Iraq. With the sup- recent uprisings in the Middle East. Post-separation developments in port of Iran the Syrian Baath regime They state that military actions peripheral regions such as Darfur, will be able to hold on to power for against al-Qa’ida’s core group in Southern Kordofan, Abyei and Blue the time being. The international Afghanistan as well as against its Nile might further challenge the community lacks unanimity and the affiliates in other countries has rulers in the centre, forcing them means to exert influence. The best it

428 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 7/8 | Juli/Augustus 2011 can do, is to make clear via mediator finding structural solutions is left press them to do more and bet- Turkey that the regime’s time is up. to the member states in question. ter for Roman minorities. Key to a These relatively poor countries have successful integration of Roma are Jan Marinus Wiersma failed to implement appro­priate employment opportunities and the examines present EU policies regard- policies and to make adequate development of skills, provided that ing the large Roma minority that use of the EU funds available for Roma themselves are more involved became part of the EU after the combating poverty. Although the EU and that anti-discrimination efforts enlargements of 2004 and 2009. cannot (and should not) take direct continue. So social and economic Although the Brussels institutions responsibility for the social poli- progress is the best way to arrive at have claimed a stake in tackling the cies of its member states, it should integration in local societies. problems of this marginalised group, nevertheless with more urgency

ALGEMENE REDACTIE INTERNATIONALE SPECTATOR

Dr J.Q.Th. (Jan) Rood, hoofdredacteur; hoofd strategisch Prof. dr. P.R.J. (Paul) Hoebink, hoogleraar ontwikkelingssamen- onderzoek van het Nederlands Instituut voor Internationale werking aan de Radboud Universiteit Nijmegen, directeur Centre Betrekkingen Clingendael te Den Haag, voorzitter Nederlands for International Development Studies (CIDIN) aan de Radboud Genootschap voor Internationale Zaken (NGIZ) Universiteit

Drs P.A. (Peter) Schregardus, eindredacteur, Instituut Clingendael Dr S. (Sipke) de Hoop, universitair hoofddocent Midden- en Oost- Europese geschiedenis, afdeling geschiedenis van de Faculteit Drs G.J. (Gerard) Telkamp, eindredacteur, Instituut Clingendael der Letteren van de Rijksuniversiteit Groningen, tevens docent Conflict Studies & Post-Conflict Reconstruction, Nederlandse Prof. dr E. (Edwin) Bakker, hoogleraar terrorisme en contrater- Defensie Academie (NLDA) te Breda rorisme aan het Instituut Bestuurskunde van de Universiteit Leiden, directeur Centrum voor Terrorisme & Contraterrorisme Prof. dr W. (Wil) Hout, Professor of Governance and International van Campus Den Haag Political Economy, International Institute of Social Studies (ISS Den Haag), Erasmus Universiteit Rotterdam Prof. dr S. (Sven) Biscop, Directeur van het Programma ‘Europe in the World’ van het Koninklijk Instituut voor Internationale Dr M. (Mendeltje) van Keulen, Europa-adviseur bij de Tweede Betrekkingen Egmont te Brussel, hoofdredacteur Studia Kamer van de Staten-Generaal Diplomatica, tevens gastprofessor EU buitenlands en veiligheids- beleid aan de Universiteit Gent en aan het Europacollege te Drs J.C. (Han) Mulder, oud-hoofdredacteur van het Leidsch Brugge Dagblad, oud-hoofd voorlichting van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn & Sport (VWS) Prof. dr D. (David) Criekemans, gastprofessor Belgisch en vergelij- kend buitenlands beleid aan de Universiteit Antwerpen, tevens Prof. dr C.W.A.M. (Kees) van Paridon, hoogleraar economie in docent Geopolitiek aan het International Centre for Geopolitical de Faculteit der Sociale Wetenschappen, Erasmus Universiteit Studies (ICGS) te Genève en senior onderzoeker bij het Vlaams Rotterdam Steunpunt Buitenlands Beleid Prof. dr R.A. (Ramses) Wessel, hoogleraar recht van de Europese Dr E. (Edith) Drieskens, Senior Research Fellow, Clingendael Unie en andere internationale organisaties aan de Universiteit Diplomatic Studies Programme, tevens verbonden aan de Twente Katholieke Universiteit Leuven Prof. dr J.W. (Jaap) de Zwaan, hoogleraar recht van de Europese Dr L.J. (Larissa) van den Herik, universitair hoofddocent, Unie, sectie Europees Recht, Capaciteitsgroep Publiekrecht, Grotius Centre for International Legal Studies, Faculteit der Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Erasmus Universiteit Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Leiden Rotterdam. – Ingezonden mededeling –

NIEUW VERSCHENEN...

Waarom werken wij? De betekenis van werken voor en na de crisis

“Waarom werken wij?” Werken lijkt vanzelfsprekend, iedereen die dat kan, werkt of zou dat volgens velen moeten doen. Toch zijn de antwoorden op een schijnbaar voor de hand liggende of overbodige vraag vaak het interessantst. Juist het vanzelfspre- kende ter discussie stellen, kan boeiende en verrassende antwoorden opleveren.

De betekenis van werken, is onderzocht aan de hand van de Meaning of Working (MOW) vragenlijst. Door dit onderzoek uit 1983 in 2008 en 2009 deels te herhalen, geeft dit boek een analyse van de ontwikkeling die de betekenis van werken in de af- gelopen vijfentwintig jaar heeft doorgemaakt en welke effecten de kredietcrisis hierop heeft gehad. Frank van Luijk 2011. 124 p. € 21,95 Neemt het belang van werk, of de centraliteit ervan, af? Speelt werk na de crisis een ISBN 978 90 232 4825 5 meer instrumentele rol? Is het inkomen een relatief belangrijker facet van werk gewor- den, of juist niet? Dit boek beantwoordt al deze vragen.

Het bevat tevens een korte geschiedenis van het Westerse arbeidsethos. Loonarbeid werd ooit gezien als een straf, als het enigszins kon, moest je dat dan ook vermijden. Door te moeten werken, leek de mens op een dier, dat ook moet zwoegen voor zijn voedsel. Moeten werken was dus absoluut geen reden voor geluk. Inmiddels lijkt de waardering geheel omgekeerd, juist zonder werk zijn we vaak ongelukkig. Hoe heeft het zo ver kunnen komen?

Het boek is geschreven voor iedereen die zich wil verdiepen in de betekenis die wer- ken heeft voor de Nederlandse beroepsbevolking. Het biedt een grote hoeveelheid feitelijke gegevens, die bovendien in een historische context worden geplaatst. De onderzoeksresultaten in dit boek vormen een belangrijke bron voor HR- en belonings- beleid.

Frank van Luijk studeerde psychologie en fi losofi e. Hij is lid van de directie van LTP te Amsterdam, adviseur op het gebied van assessment, personal development, out- placement en HR-consultancy. Daarnaast is hij docent aan de Vrije Universiteit.

Meer informatie en online bestellen: www.vangorcum.nl of bel 0592 37 95 56

Koninklijke Van Gorcum BV Postbus 43 www.vangorcum.nl/nieuwsbrief 9400 AA Assen altijd op de hoogte van de nieuwste uitgaven [e] [email protected]