Internationale

SpectatorJaargang 63 - nr 9- september 2009

Piraterij: storm in een groot glas water

Europese unie tussen crisis en welvaart

Israëlische Arabieren en vredesproces

Instituut Clingendael Uitgave van Koninklijke Van Gorcum BV (Assen) namens het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ (Postbus 93080, 2509 AB Den Haag), dat Inhoud septembernummer 2009 samenwerkt met het Koninklijk Instituut voor Internationale Betrekkingen, EGMONT, te Brussel. Verschijnt maandelijks en wordt uitgegeven op de grondslag van een redactiestatuut.

Redactiebureau Instituut ‘Clingendael’ Redactie Internationale Spectator COLUMN Kees Homan & Susanne Kamerling Postbus 93080, 2509 AB Den Haag tel. 070-3245384; fax. 070-3746669 Bob van den Bos Piraterij vaart wel bij Somalisch vacuüm: E-mail: [email protected] of Genante vertoning 409 bestrijdingsnetwerk in de maak 455 [email protected] www. internationalespectator.nl ARTIKELEN RESPONS Kernredactie Jaap W. de Zwaan (hoofdredacteur) Roland Zwiers Karel Koster Peter A. Schregardus (eindredacteur) Lissabon-strategie na 2010: Obama 100 dagen 459 Gerard J. Telkamp (eindredacteur) maatschappelijk draagvlak, breed Emerson Vermaat Algemene redactie welvaartsbegrip en accent op arbeids­ Hallo, zéker niet alle moslims zijn E. Bakker, S. Biscop, E. Drieskens, L. van den Herik, P. Hoebink, S. de Hoop, productiviteit 411 nazi’s! 460 W. Hout, M. van Keulen, J.C. Mulder, Piet Buwalda C.W.A.M. van Paridon, J.Q.Th. Rood, R. A. Wessel. Adriaan Schout, Mirte van den Berge & Nederlandse Buitenlandse Dienst géén Abonnementen-administratie Robbert Morée gesloten bolwerk 461 Koninklijke Van Gorcum BV Administratie Internationale Spectator Wordt de EU intergouvernementeler? 416 REPLIEK Postbus 43, 9400 AA Assen Hilde Reiding tel. 0592-379555; fax. 0592-379552 E.mail:[email protected] W.W. Boonstra Professionaliteitsdiscussie nader www.vangorcum.nl Het EMU-Fonds: institutionele versterking t­oegelicht 462 Abonnementsprijzen door centrale financiering van overheids­ Nederland en België: tekorten 422 FILMRECENSIE Particulier 61,00 € Jort Hemmer over Instelling € 72,50 Student € 46,90 (max. 5 jaar) Erik Dirksen Somalië en het onheil van de Studenten-startersabonnement € 25,75 (1 jaar) Economische deining in ex-‘Oost-Europa’: niet geleerde les 463 Buitenland: Particulier € 87,50 de crisis in Rusland en Polen 426 Instelling € 100,00 BOEKBESPREKINGEN Student € 69,00 Betaling via Belgisch gironummer is mogelijk. Marie Hulsman-Vejsová & Kees Homan over Abonnementen worden automatisch verlengd, Gerard van der Zwan Verantwoordingsprocessen en tenzij voor 1 december schriftelijke opzegging heeft plaatsgehad. Het Tsjechische voorzitterschap van de v­redesmissies 465 Europese Unie: ‘van zijn stuk gebracht’? 430 Johan te Velde over Losse nummers € 7,95 excl. portokosten Samenwerking bij crisisbeheersings­ Advertenties Acquire Media, Zwolle Karen Del Biondo operaties in fragiele staten moet Sandor Quatfass, tel 038-4606384 / De politieke dialoog in het EU-ontwikke- beter 467 fax 038-4606318 lingsbeleid: beloftevol instrument voor Sjors Callenbach over [email protected] democratie en mensenrechten? 434 Guantánamo gefileerd 468 Foto omslag Rutger van Hamersvelt Jean Penders over Paul Hoebink Europees Parlement: steeds meer macht, Richtlijnen voor auteurs zijn verkrijgbaar op het redactie-adres. Nederlandse identiteit en Nederlandse steeds minder stemmen 469 ISSN 0020-9317 ontwikkelingssamenwerking 438 Sam Rozemond over Tussen populisme en wereld­- Alle in dit maandblad uitgesproken meningen en inzichten blijven geheel voor verantwoor- Hinke Pietersma burgerschap 471 delijkheid van de schrijvers. Europese aandacht voor Roma uitdaging Simon Polinder over Niets uit deze uitgave mag worden verveel- voor Nederland 443 De relevantie van religie 473 voudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, fotocopie, microfilm, of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke Marco Mezzera SIGNALEMENTEN 474 toestemming van de uitgever. Birma: oorsprong en evolutie van een m­ilitaire dictatuur 446 SUMMARIES 478

Hans Schippers Israëlische Arabieren en het vredesproces 450

II Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Column Bob van den Bos

Genante vertoning

De Europese verkiezingen voldeden ook dit jaar weer landse kiezer was belangrijker dan invloed in Europa. Op geheel aan de verwachtingen. De opkomst was inderdaad de uitslagenavond stond Madlener met recht te stralen: laag. Veel kiezers hadden wederom geen idee waar het om hij had met een boodschap die lichtjaren van de politieke ging. De uitslag weerspiegelde, zoals gewoonlijk, bovenal werkelijkheid afstaat, de status van een ster verworven. de nationale populariteit van de partijen. Gevestigde partijen, op GroenLinks en D66 na, gedroe- Traditiegetrouw konden we ons naar hartenlust ergeren gen zich als de politieke gevangenen van de PVV en lieten aan de hypocriete reacties. De media betreurden de ge- hun electorale manoeuvreerruimte ernstig beperken door ringe belangstelling, waar ze zelf aan hadden bijgedragen Wilders’ populariteit. Ook zij gingen de ontevreden kiezers door jarenlang het Europees Parlement te mijden alsof er naar de mond praten: hoe minder ‘Brusselse bemoeienis’ de Mexicaanse griep heerste. Tweede-Kamerleden huilden hoe beter. De Europese begroting? Halveren die handel! In krokodillentranen over de geringe populariteit van hun Nederland was Europa uit. Zelfs kwaliteitskranten voed- partijrivalen en snotterden dat het Europees Parlement den de euroscepsis door levensgrote foto’s af te drukken straks best belangrijk wordt. van lege bankjes in het Europees Parlement. Omdat de De grootste verliezer was de PvdA. Deze partij zat al burgers het anders niet konden volgen, werden de tv- langere tijd in de electorale versukkeling, maar weet debatten versimpeld tot de tegenstellingen vóór of tegen haar nederlaag vooral aan haar Europese lijsttrekker en Europa en vóór of tegen de toetreding van Turkije. zijn campagne. Thijs Berman was eigenlijk de verkeerde Een genante vertoning: media, nationale politici noch keus, ook al hadden de partijleden hem zelf gekozen en kiezers namen de Europese verkiezingen erg serieus. Het geprezen als onversneden sociaaldemocraat. Ook de uitge- Europees Parlement kampt bij ons onmiskenbaar met dragen boodschap moest het ontgelden als ‘inconsistent’, een probleem van legitimiteit. De laatste jaren werden hoewel deze was gebaseerd op het verkiezingsprogramma er gelukkig van alle kanten remedies gesuggereerd. Deze van Pronk c.s., dat door de hele partij nu juist bejubeld hebben evenwel als gemeenschappelijk kenmerk dat was als pro-Europees en toch kritisch! Partijleider Wouter we er niets mee opschieten. Zo is, behalve door Wilders, Bos had Berman op een zeer originele wijze gesteund, zelfs door enkele medewerkers van Clingendael geopperd namelijk door zich tijdens de campagne niet te vertonen de nationale parlementen alle taken van het EP te laten en vervolgens op euroscepticus René Cuperus te stemmen, overnemen. Het betreft hier helaas losse flodders uit de die zijn lijstaanvoerder voortdurend voor de voeten had denktank, waar alleen de ganzen in het omringende park gelopen. van zullen hebben opgekeken. Het succes van de EU berust De grootste winnaar was de Partij voor de Vrijheid (PVV). nu juist op het evenwicht tussen de Europese instellingen. Geert Wilders verklaarde dat het Europees Parlement Eén institutie eruit gehaald en het bouwwerk stort in diende te worden afgeschaft. Hij wees Barry Madlener elkaar. In Brussel voltrekt zich het hele proces van voorbe- en enkele kompanen aan om de volksvertegenwoordi- reidingen, lobby’s en alle fasen van ambtelijke en politieke ging in Straatsburg van zijn doodvonnis op de hoogte te besluitvorming. Wie daar greep op wil krijgen, moet er zelf stellen. Op het programma stond verder het opdoeken bovenop zitten. De beslissingsmachinerie loopt geheid van de hele Europese Commissie, op de commissaris ‘voor vast als de wetgeving uitsluitend vanuit zevenentwintig economische zaken’ na. De EU moet zich alleen met de ‘compromisloze’ nationale perspectieven wordt beoor- economie bezighouden, de rest kan Nederland zelf wel. deeld. De meerwaarde van het EP zit hem nu juist in het Wilders verkondigde dat tientallen miljoenen moslims op één – breed geaccepteerde – noemer brengen van Europa uitgezet moesten worden; eveneens geen geringe de talloze uiteenlopende belangen en politieke visies in opgave, al was het maar omdat deze er helemaal niet zijn. Europa. Verder kreeg oud-makelaar Madlener als zoekopdracht Een andere veel gehoorde stelling luidt dat het Europees mee de PVV-ers politiek te huisvesten in een Europese Parlement in democratisch opzicht tekortschiet: het kan fractie. Hij vond echter niets van zijn gading en betoonde geen regering in of uit het zadel helpen en bij verkiezingen zich hierover vervolgens zeer verheugd: nu hoefde hij géén gaat het dus ook niet om de essentiële machtsvraag. Juist compromissen te sluiten. Duidelijkheid voor de Neder- de strijd tussen regering en oppositie trekt aandacht van

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 409 media en kiezers. Om aan dit bezwaar tegemoet te komen, ontwikkelingen en toen ze uit hun coma ontwaakten, zou de EU dus een al dan niet federale regering moeten gingen ze afstotingsverschijnselen vertonen: hoe minder hebben. De kans hierop is echter vooralsnog nihil. Inte- EU, hoe beter. Impopulaire maatregelen in eigen land zijn gendeel, alom regeert juist de angst voor een ‘Europese de schuld van Brussel. Onwetende burgers wordt een rad superstaat’. voor ogen gedraaid. De vergelijking van het EP met nationale parlemen- Het is daarom de hoogste tijd voor een nieuwe politieke ten valt bovendien niet alleen negatief uit. Het mag eerlijkheid. Europeanisering is een onomkeerbaar proces. deze Europese instelling dan aan spektakel ontbreken, De taken van de EU drastisch terugschroeven, is echt een maar bepaald niet aan directe invloed op de uitkomst achterhaalde optie in onze tijd van mondialisering. Euro- van de besluitvorming, via zijn ‘medebeslissingsrecht’. pese wetgeving vloeit niet voort uit tomeloze Brusselse Meerderheden vormen zich per onderwerp. De volksver- bureaucratische regeldrift, maar uit gebleken maatschap- tegenwoordiging kent daardoor geen dominantie van de pelijke behoeften. Denigrerend over Europarlementariërs regeringspartij(en) die de oppositie jarenlang buitenspel spreken kan niet verbloemen dat de macht verschuift zet. richting Brussel en Straatsburg. Structurele aandacht voor Verder wordt al jarenlang van wetenschappelijke zijde de EU in het onderwijs en de media is geen hobby van gepleit voor ‘politisering’ van Europese onderwerpen. Een eurozeloten, maar een noodzakelijke voorwaarde voor bizar en naïef advies aan beroepspolitici, alsof deze dat democratische oordeelsvorming: kiezers gaan in de contra- zelf niet kunnen bedenken. De reden dat Tweede-Kamer- mine als ze moeten stemmen zonder te weten waarover. leden zich weinig met Europa inlaten, is simpel: ze menen Den Haag kampt met een ernstig politiek klimaatspro- er juist niet mee te kunnen scoren. EU-thema’s laten zich bleem. Als dit niet ingrijpend verandert, zal bij volgende nauwelijks kunstmatig politiek opspelen. Dit komt onder Europese verkiezingen weer een partij hemeltergend hoog meer door de technische dimensie, het langdurige proces scoren met gezwets in de ruimte. waar ze deel van uitmaken en als gevolg hiervan de ge- ringe belangstelling van media en publiek. Een recente variant is dat politici de burgers aanzetten Dr Bob van den Bos is politicoloog en oud-lid van de Eer- tot een breed maatschappelijk debat over de EU. Zo’n al- ste Kamer, de Tweede Kamer en het Europees Parlement gemene oproep van bovenaf is natuurlijk zinloos. Burgers voor D66. komen pas in het geweer als ze zich betrokken weten bij wat er op het spel staat. In het EP wordt op alle fronten intensief politiek bedre- ven. Conflicten zijn aan de orde van de dag. ‘At the end of the day’ worden er echter steeds weer compromissen gesloten. Dit is een noodzakelijke voorwaarde om de EU bestuurbaar te houden en te voorkomen dat het EP aan zijn grootschaligheid ten onder gaat. Hier wordt echter een stevige politieke prijs voor betaald: partijen en indi- viduele parlementsleden zijn minder herkenbaar dan in nationale parlementen.

Conclusies. Het maatschappelijk verkeer trekt zich steeds minder aan van nationale grenzen. Dit vergt een organisa- tie van de democratie op een hiervoor passende Europese schaal. De aangepaste institutionele vormgeving van de pionier van de Europese integratie Jean Monnet maakt het mogelijk ook met zevenentwintig lidstaten vruchtbaar samen te werken. Daarom moeten we deze constructie koesteren, ook al is zij niet ideaal. De EU kent een andere vorm van democratie dan we gewend zijn in het klassieke staats-denken, maar deze is niet per definitie van een (veel) lagere orde. De marges voor zinvolle veranderingen zijn klein, maar niet geheel afwezig. Het belangrijkste is dat ‘het Bin- nenhof’ op een meer politiek volwassen manier met de europeanisering zou moeten omgaan. Veel nationale politici hebben zich slapend gehouden voor Europese

410 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Roland Zwiers

Lissabon-strategie na 2010: maatschap- pelijk draagvlak, breed welvaartsbegrip en accent op arbeidsproductiviteit

De Europese Unie heeft zich in maart 2000, tijdens aanleiding na 2010 verder te gaan met deze strate- de Europese Raad van Lissabon, ten doel gesteld in gie? En hoe zou een vervolgstrategie tot 2020 eruit 2010 ‘de meest concurrerende en dynamische kennis- moeten zien? Wij beoordelen de tweede fase van de economie van de wereld te worden die in staat is tot Lissabon-strategie hier op drie aspecten: focus, aan- duurzame economische groei met meer en betere ba- sturing en resultaten. nen en een hechtere sociale samenhang’. De Lissabon- Focus. Met ingang van 2005 is de focus van de Lis- strategie heeft een horizon tot 2010. De resultaten tot sabon-strategie inderdaad teruggebracht tot werkge- nog toe geven een gemengd beeld. Heeft het wel zin legenheid en groei. Hierdoor was het beter mogelijk om de strategie met nog eens tien jaar te verlengen en, enkele doelen (arbeidsparticipatie, uitgaven aan Re- zo ja, hoe zou die er dan uit moeten zien? search & Development:, R&D) centraal te stellen. Het De eerste vijf jaar heeft de Lissabon-strategie te nadeel is evenwel dat er steeds meer licht ging zitten weinig resultaat gehad. Een belangrijk kritiekpunt in tussen het brede welvaartsbegrip (economie, sociale de eerste fase van deze strategie (2000-2005) betrof cohesie en duurzaamheid als drieëenheid) en deze fo- het gebrek aan betrokkenheid (‘ownership’) van de lid- cus van de Lissabon-strategie. ‘Lissabon’ werd teveel staten. Ook de commissie-Kok, die op verzoek van vereenzelvigd met bezuinigingen en pijnlijke maatre- de Europese Raad een eerste evaluatie van de Lissa- gelen. Dit kwam het maatschappelijk draagvlak voor bon-strategie maakte, signaleerde een onduidelijke de strategie niet ten goede. verdeling van verantwoordelijkheden: ‘Everybody is Sinds 2005 is de Lissabon-strategie wel minder hoog- responsible and thus nobody’. dravend geworden. Zij is meer gericht op het behalen Een tweede punt van kritiek was dat een strategie van eigen doelstellingen. De impliciete wedren met de met doelstellingen op het gebied van kennis, groei, Verenigde Staten raakte steeds verder buiten beeld. sociale cohesie, werkgelegenheid en duurzaamheid Aansturing. In de tweede fase van de Lissabon- te breed zou zijn. In het tweede deel van de Lissa- strategie is haar aansturing verbeterd. Er is sprake bon-strategie is het blikveld daarom teruggebracht tot van duidelijk onderscheiden communautaire en nati- werkgelegenheid en groei. onale dimensies. Bij de nationale dimensie speelt het Een derde punt van kritiek betrof de doelstelling Nationale Hervormingsprogramma een belangrijke rol. om de meest concurrerende en dynamische kennis- In het NHP laten lidstaten jaarlijks zien hoe zij 24 economie van de wereld te worden. De term ‘meest gemeenschappelijk afgesproken richtsnoeren vertalen concurrerende economie’ roept het beeld op van een in het nationale beleid. Deze richtsnoeren betreffen wedren met de Verenigde Staten en andere landen of macro-economisch beleid (waaronder overheidsfi- landenblokken.1 Dit beeld van winnaars en verliezers nanciën), micro-economisch beleid (marktwerking, is ongelukkig en misleidend. O­ngelukkig, omdat het kennis en ondernemerschap) en werkgelegenheidsbe- afleidt van de boodschap dat Europa uit moet gaan leid (arbeidsparticipatie, levenlang leren). van zijn eigen kracht. Misleidend, omdat de EU juist Het concept-NHP wordt binnen de lidstaten be- veel baat heeft bij een groeispurt in de Verenigde Sta- sproken met belanghebbenden, zoals sociale partners, ten, China, Rusland of Japan. lagere overheden en de milieubeweging. In oktober wordt het naar de Europese Commissie gestuurd, Evaluatie 2005-2010 die vervolgens alle nationale NHP’s beoordeelt en De Lissabon-strategie heeft tussen 2005 en 2010 een van commentaar voorziet. De aanbevelingen van herkansing gekregen. Geven de resultaten tot nog toe de Commissie worden voorgelegd aan de Europese

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 411 Voorjaarsraad van 2009. Als die de aanbevelingen korten. Dit betreft het nog steeds niet geregelde ge- van de Commissie overneemt, levert dat huiswerk op meenschapsoctrooi, fiscale belemmeringen op de interne voor de lidstaten. Die moeten immers in de volgende markt en een EU-begroting die nog onvoldoende in versie van hun NHP aangeven wat zij met de landen- dienst staat van de Lissabon-agenda. Verder heeft de specifieke aanbevelingen hebben gedaan. kredietcrisis eens te meer aangetoond dat de macro- De procesmatige verbeteringen hebben duidelijk economische beleidsafstemming verbetering behoeft meerwaarde gehad. Lidstaten kunnen de landenspe- en dat het grensoverschrijdend toezicht op financiële cifieke aanbevelingen niet zomaar negeren. Dat zou instellingen moet worden versterkt. ook dom zijn, omdat Brussel vaak de vinger op de zwerende plek legt. Zo krijgt Nederland jaar in jaar Verder met de Lissabon-strategie? uit terecht de aanbeveling de arbeidsparticipatie van Een terugblik op de Lissabon-strategie anno 2009 ouderen, vrouwen en kwetsbare groepen te verhogen. levert een gemengd beeld op. Tegelijkertijd staan de Een jaarlijks terugkerend aandachtspunt is dat Ne- EU en de lidstaten voor grote uitdagingen en proble- derland te weinig resultaat boekt met het verhogen men. De kredietcrisis, die bijdraagt aan een wereld- van de R&D-uitgaven. omvattend gebrek aan vertrouwen; de ‘globalisering’, Het aantal aanbevelingen c.q. aandachtspunten die een nieuwe wending krijgt, nu de Verenigde Sta- v­arieert per land. Daarmee past de Europese Com- ten niet langer als vanzelfsprekend voorbeeld funge- missie een subtiele manier van naming and shaming toe. ren; de gestaag voortgaande vergrijzing van de bevol- Goed presterende landen, zoals Nederland, ontvangen king, waartegenover (vanwege de kredietcrisis) geen een enkele of helemaal geen landenspecifieke aanbe- overheidsbesparingen meer staan; en natuurlijk ook velingen. Bij slecht presterende landen kan het aantal de grotere diversiteit in een EU met 27 lidstaten in aanbevelingen oplopen tot vijf. Voor z­over daarmee plaats van de EU-15 van 2000. Wat is nu de beste het nationale prestige in het geding is, zal dit lidstaten manier voor de EU en de lidstaten om na 2010 ver- aanzetten (nog) meer vooruitgang te boeken. dere vooruitgang te boeken?

De eigen kracht van de EU schuilt grotendeels in Europese normen en waarden

Resultaten. Toch zijn er belangrijke verschillen Een optie is de Lissabon-strategie los te laten en tussen lidstaten in de vooruitgang die zij sinds 2005 de afzonderlijke lidstaten hun eigen weg te laten kie- hebben geboekt. In veel lidstaten is het beleid onvol- zen. Dit is echter niet erg realistisch. De resultaten tot doende gericht geweest op verhoging van de arbeids- nog toe vallen niet tegen door een teveel aan Europa, participatie en economische groei. Dit weerspiegelt maar doordat de lidstaten Europese kaders onvol- het gegeven dat het vooral de afzonderlijke landen zijn doende hebben benut. Bovendien toont de kredietcri- die de gemeenschappelijke Lissabon-ambities moeten sis dat Europese kaders en ankers (het Stabiliteits- en waarmaken. De aanwezigheid van een overkoepelend Groeipact, het tegengaan van protectionisme op de EU-raamwerk is een belangrijke inspiratiebron, maar interne markt, de ECB en de euro) juist een belang- ook niet veel meer dan dat. rijke stabiliserende rol hebben gespeeld. Het is dan Via de NHP’s (ruimer geformuleerd: de open- ook realistischer ook voor de komende tien jaar een coördinatiemethode) hebben de lidstaten vorderingen nieuwe overkoepelende strategie te formuleren, die ge- gemaakt met kennis, innovatie, ondernemerschap, bruik maakt van de ervaringen die met de Lissabon- arbeidsparticipatie en de inzetbaarheid van werkne- strategie zijn opgedaan. mers (employability). De doelstellingen op het gebied van de arbeidsparticipatie (70% in 2010) zijn voor een Uitgaan van eigen kracht groot deel verwezenlijkt, hoewel de kredietcrisis nu Een eerste vereiste is dat Europa uitgaat van eigen roet in het eten gooit. Daar staat tegenover dat de kracht. Die kracht schuilt voor een groot deel in Eu- R&D-doelstelling van 3% BBP in 2010 veel minder ropese normen en waarden, waaronder de gelijkwaar- heeft opgeleverd. digheid van economische, sociale en ecologische di- Ook op EU-niveau is er nog het nodige werk te mensies. De overkoepelende strategie moet uitgaan verrichten. Zo zijn er integratie- en coördinatiete- van het brede welvaartsbegrip. Daarvoor is het nodig

412 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 dat het milieubeleid en de sociale dimensie (weer) be- Fundamentele arbeidsnormen. Een belangrijk on- ter met de Lissabon-strategie worden verknoopt. derdeel van de EU-normen en -waarden betreffen Enkele voorbeelden. Het thema kansengelijkheid fundamentele arbeidsnormen. Deze normen hebben voor jongeren en actieve integratie van migranten betrekking op de bestrijding van kinderarbeid, van maakt deel uit van de sociale dimensie van de Euro- dwangarbeid en van discriminatie in werk en beroep pese Unie. Maar met een andere formulering – het en het recht op vereniging en collectieve actie. niet verloren laten gaan van menselijk kapitaal, de Het probleem met de fundamentele arbeidsnormen integratie van migranten op de arbeidsmarkt – is dit is dat deze weliswaar breed worden onderschreven, thema óók relevant voor de Lissabon-agenda. maar dat de implementatie en handhaving in veel lan- Een tweede voorbeeld betreft het Europese milieu- den ernstig te kort schieten. Dit frustreert het beoog- beleid. Het lopende, zesde Milieuactieprogramma van de duurzaamheidsbeleid op mondiaal niveau en ver- de EU onderscheidt vier prioritaire beleidsvelden: stoort de internationale concurrentieverhoudingen. klimaatverandering; bescherming en herstel van na- Hier is geen eenvoudige oplossing voorhanden. Het is tuur en biodiversiteit; een gezonde leefomgeving; en wel aannemelijk dat Europese normen en waarden op verduurzaming van productie- en consumptiepatro- wereldschaal meer indruk maken als de EU met één nen door een zuiniger gebruik van hulpbronnen. Dit stem spreekt. soort vraagstukken zou ook in de nieuwe Lissabon- Macro-economisch toezicht en toezicht op financiële strategie herkenbaar aandacht moeten krijgen. Via markten. De kredietcrisis heeft niet alleen de nood- bevordering van eco-efficiënte innovaties kan het mi- zaak van Europees toezicht op financiële instellingen lieu-, energie- en klimaatbeleid zelfs een belangrijke blootgelegd, maar ook lacunes in het mondiale toe- bijdrage leveren aan de productiviteitsagenda. zicht. De afspraken in G-20-verband van april 2009 Een derde voorbeeld is het opvangen en begeleiden over versterking van het mondiale toezicht zijn een van verliezers van de kredietcrisis en de globalisering. stap in de goede richting. Ook de vergroting van de Het is soms onvermijdelijk dat werknemers hun baan financiële armslag van het IMF is een goede zaak. verliezen. Maar het beleid moet zien te voorkomen Vervolgens zal ook de samenstelling van het bestuur dat groepen werknemers langdurig van de arbeids- van het IMF aan de veranderde economische verhou- markt worden uitgesloten. Het flexicurity-beginsel dingen moeten worden aangepast. Opkomende econo- houdt onder meer in dat de desbetreffende werkne- mieën zoals China, India en Brazilië eisen terecht een mers via opleiding en training uitzicht krijgen op een zwaardere stem in het kapittel. Europa en de Verenig- nieuwe werkplek. de Staten zullen daarvoor moeten inschikken. De Eu- Een meer integrale strategie is ook nodig voor het ropese stem kan evenwel weer aan kracht winnen als de verwerven van maatschappelijk draagvlak. Wellicht is lidstaten zich via de EU laten vertegenwoordigen. het dan ook beter niet te spreken van de nieuwe Lissa- Externe handelspolitiek. De interne markt legt Ne- bon-strategie, maar uit te gaan van een andere naam, derland geen windeieren. Volgens onderzoek van het bijvoorbeeld Europa 2020. CPB levert de interne markt de Nederlandse burger zo’n 1.500 tot 2.200 euro per jaar op.2 Dergelijke voor- De plaats van Europa in de wereld delen zijn ook haalbaar bij verdere liberalisering van de De nieuwe strategie moet ook rekening houden met wereldhandel. Ook tegen de achtergrond van de kre- de positie die Europa op het wereldtoneel inneemt c.q. dietcrisis is het hard nodig de lopende Doha-ronde nog zou moeten innemen. Europa vormt de toegang tot de dit jaar af te ronden. Een wereldhandelsakkoord zou op wereldeconomie. De lidstaten zijn elk voor zich niet in zijn minst de speelruimte van landen om hun invoer- staat de spelregels van de wereldeconomie te bepalen. tarieven te verhogen, aanzienlijk beperken. Bovendien De EU heeft wél het gewicht om daarop flinke invloed zou zo’n akkoord de positie van de Wereldhandelsor- uit te oefenen en daarmee de loop van het globalise- ganisatie WTO versterken. Dat is alweer essentieel om ringsproces te richten op het duurzaam vergroten van opkomend protectionisme effectief te bestrijden. de maatschappelijke welvaart in de EU en daarbuiten. Met de EU staan de lidstaten sterker in het globalise- Het tonen van leiderschap door de EU impliceert dat de ringsproces. Tegelijkertijd is de EU een zó grote speler EU namens de lidstaten op het wereldtoneel kan ope- op het wereldtoneel, dat de vormgeving van het eigen reren. Het nog hangende Verdrag van Lissabon biedt beleid rekening moet houden met onbedoelde negatieve hier extra aanknopingspunten voor. neveneffecten in derde landen. De kredietcrisis laat zien

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 413 dat goed bedoeld beleid gericht op het voorkomen van zaak de nationale Lissabon-strategie te laten samen- schade op nationaal niveau, grote onevenwichtigheden vallen met de zittingsduur van een kabinet. kan veroorzaken in de landen om ons heen. Mogelijke Voorbeelden van de nationale invalshoek zijn na- negatieve externe effecten van EU-beleid kunnen zich tionale doelstellingen voor R&D-uitgaven, het kop- ook voordoen bij het klimaat- en energiebeleid en bij pelen van innovatie-inspanningen aan milieudoelen het handelsbeleid. Zo doet de EU er goed aan bij de en het verhogen van de arbeidsparticipatie via hogere afronding van de Doha-ronde de belangen van de ont- investeringen in menselijk kapitaal. Zo zijn er op het wikkelingslanden niet uit het oog te verliezen. niveau van de lidstaten veel mogelijkheden de groei van de arbeidsproductiviteit te stimuleren. De erva- Arbeidsparticipatie en arbeidsproductiviteit ring wijst evenwel uit dat vooruitgang via het spoor De nieuwe strategie zou uit moeten gaan van het bre- van NHP’s (de open-coördinatiemethode) traag ver- de welvaartsbegrip. Maar ook bij een brede benade- loopt. Als we tussen 2010 en 2020 dezelfde vooruit- ring is het nodig prioriteiten te stellen. Verhoging van gang boeken als in de afgelopen periode, dan zullen de arbeidsparticipatie blijft dan een prioriteit, omdat de ambities niet worden waargemaakt. Het tweede dit het gemakkelijker maakt de kosten van de vergrij- spoor is dan ook het beter benutten van de mogelijk- zing evenwichtig over de bevolking te verdelen. De heden van de Europese schaal. werkgelegenheidsrichtsnoeren kunnen dus ook de komende tien jaar een nuttige rol spelen. Als tweede Meer arbeidsproductiviteitsgroei via het prioriteit moeten de EU en de lidstaten inzetten op communautaire spoor verhoging van de arbeidsproductiviteit. Dat is nodig Op communautair niveau valt relatief veel winst te om bij teruglopende groei van de beroepsbevolking boeken bij de groei van de arbeidsproductiviteit. De voldoende welvaartsgroei te kunnen boeken. toepassing van kennis wordt gestimuleerd via het ver- Concreet zou de nieuwe strategie een doelstelling sterken van ondernemerschap en concurrentievermo- moeten formuleren voor de groei van de arbeidspro- gen. Het uitlokken van kennis en innovaties wordt ductiviteit op de lange termijn. Nieuwe lidstaten heb- bevorderd via de Europese kennisruimte. ben nog steeds veel mogelijkheden voor inhaalgroei Concurrentievermogen. Een belangrijk aangrij- door imiteren van bestaande technologieën. Zij kun- pingspunt voor het verhogen van de arbeidsproduc- nen dus met relatief weinig R&D-uitgaven een relatief tiviteit is versterking van het concurrentievermogen. hoge groei van de arbeidsproductiviteit bereiken. Voor Daarvoor is goede werking van de interne markt (me- in dit opzicht verder ontwikkelde landen als Nederland dedinging, toezicht, handhaving, ruimte voor onder- ligt het wat moeilijker. Geavanceerde landen kunnen nemerschap) van groot belang. Daarbij gaat het onder niet harder groeien door de kunst van koplopers af te meer om zaken als een interne markt voor diensten, de kijken. Zij behoren zelf tot de koplopers en staan dus modernisering van aanbestedingsregels, het vereen- voor de taak technologische grenzen te verleggen. voudigen van regelgeving en het tot stand brengen van Voor koplopers is een hogere arbeidsproductiviteit een Europese ruimte voor onderzoek en innovatie. grofweg de resultante van het creëren van kennis en het De goede werking van de interne markt wordt ge- toepassen van kennis. Bij creëren van kennis gaat het hinderd door enkele hardnekkige integratietekorten, vooral om investeringen in onderzoek en in goed op- waardoor de schaal van de interne markt niet goed geleide en breed inzetbare werknemers. Het toepassen wordt benut. Zo is op de energiemarkt sprake van on- van kennis wordt bevorderd door marktwerking, on- voldoende grensoverschrijdende transportcapaciteit. dernemerschap en sociale innovatie binnen bedrijven. Op deze manier staan aanbieders uit andere lidsta- ten al gauw buiten spel. Voor grensoverschrijdende Meer arbeidsproductiviteitsgroei via de financiële instellingen is er nog géén overkoepelende lidstaten Europese toezichthouder. En er is nog steeds geen ge- Via de gemeenschappelijke richtsnoeren kunnen de meenschapsoctrooi om innovaties op de gehele interne lidstaten hun nationale beleid meer richten op de on- markt te beschermen. derliggende factoren die gunstig zijn voor de groei Het voordeel dat het gemeenschapsoctrooi biedt van de arbeidsproductiviteit. Lidstaten moeten dat is bedreigend voor deelbelangen. Lidstaten met een in hun nationale hervormingsprogramma’s aangeven. sterke kennisbasis zien zo meer kennis weglekken dan Om het politieke gewicht hiervan te vergroten, is het in een situatie zonder gemeenschapsoctrooi. Landen

414 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 die veel buitenlandse kennis imiteren, zullen dat min- Een grotere rol voor de EU bij het tot stand brengen der gemakkelijk kunnen doen als deze kennis in de van de Europese kennisruimte moet natuurlijk wel hele EU beschermd is. Andere pijnpunten zijn de ta- samengaan met aanvullende bevoegdheden en mid- lenkwestie, de belangentegenstelling tussen grote be- delen op communautair niveau. Zo zal er binnen de drijven en het midden- en kleinbedrijf (waarbij het EU-begroting een verschuiving op moeten treden ten mkb juist pleit voor een Engelstalig gemeenschapsoc- behoeve van onderwijs, onderzoek en innovatie.4 trooi) en het feit dat nationale patentbureaus bij een gemeenschapsoctrooi aan belang zullen inboeten.3 Herkansing Ondernemerschap. De groei van de arbeidsproduc- In 2005 heeft de Lissabon-strategie een herkansing tiviteit wordt ook bevorderd door innovatief onderne- gekregen. De resultaten sinds 2005 zijn beter dan die merschap. Het is dus zaak belemmeringen voor onder- in de eerste periode, maar ze geven nog steeds een nemerschap weg te nemen. In de eerste plaats gaat het gemengd beeld. Een analyse van de onderliggende dan om verlaging van de administratieve lastendruk. problemen wijst echter niet in de richting van min- Administratieve verplichtingen wegen voor het mkb der Europa in het nationale beleid van de lidstaten. zwaarder dan voor grotere Europese ondernemingen. De Lissabon-strategie biedt nog steeds een goede ba- Het beleid op EU-niveau en in de lidstaten moet sis voor vooruitgang. Voor de komende periode is het er dus mede op zijn gericht mkb-knelpunten weg te wel zaak uit te gaan van het brede welvaartsbegrip en nemen. Daarbij speelt de Small Business Act (SBA) een moet het accent wordt verlegd naar de groei van de nuttige rol. Dit door de Europese Commissie ont- arbeidsproductiviteit. Via verdere integratie op EU- wikkeld en door het Europees Parlement aanvaard niveau kan relatief veel winst worden geboekt. programma of actieplan behelst tien uitgangspunten en vijf wetgevende initiatieven ter bevordering van Europees ondernemerschap. Roland Zwiers is verbonden aan de Sociaal-Economi- Verbeteringen via de Europese kennisruimte. Wel- sche Raad (SER). Dit artikel is mede gebaseerd op het licht de meest urgente bijdrage van de EU aan het SER-advies Europa 2020: de nieuwe Lissabon-strategie. verhogen van de arbeidsproductiviteit ligt in het tot stand brengen van een Europese kennisruimte. Die Noten 1 Herman Wijffels & Marko Bos, ‘Europa, Nederland en Lissabon: kan worden opgevat als een kennisdriehoek van on- vertrouwen op eigen kracht’, in: Internationale Spectator, november derwijs, onderzoek en innovatie. De EU heeft al eni- 2005, blz. 555. ge middelen en instrumenten op het gebied van on- 2 B. Straathof, G.J. Linders, A. Lejour & J. Möhlmann, The Internal Market and the Dutch Economy: Implications for trade and economic derzoek en innovatie. Het gaat daarbij onder meer om growth, Centraal Planbureau, CPB Document no. 168, 2008. het Zevende Kaderprogramma R&D, dat loopt tot 3 Albert van der Horst, Arjan Lejour & Bas Straathof, ‘Why Euro- 2014. De aanwezigheid van schaalvoordelen en po- pean Innovation Policy?’, in: George Gelauff, Isabel Grilo & Arjan Lejour (red.), Subsidiarity and economic reform in Europe, Berlijn/ sitieve uitstralingseffecten maken aannemelijk dat de Heidelberg: Springer Verlag, 2008. EU hier een grotere rol moet gaan spelen. 4 Ecorys Nederland BV, Netherlands Bureau for Economic Policy Het is wel zaak dat het Achtste Kaderprogramma Analysis (CPB) & Institute for Economic Research (IFO), A study on EU spending, Rotterdam, 24 juni 2008. (vanaf 2014) toegankelijker wordt voor het bedrijfs- leven. Thans klaagt vooral het mkb over bureaucrati- sche procedures. Een betere toegankelijkheid van het bedrijfsleven tot Europese onderzoeksprogramma’s RECTIFICATIE moet ook bijdragen aan versterking van de concur- rentiepositie. In het juli-augustusnummer 2009 is bij het Van de kennisdriehoek is de onderwijskant het a­rtikel ‘Afghanistan als brug tussen NAVO minst ontwikkeld. Gelet op de complementariteit en R­usland: gemeenschapelijke veiligheid­ tussen kennis, innovatie en (hoger) onderwijs is het agenda’ op blz. 373 (alsmede in de inhouds- gewenst dat onderwijs hoger op de communautaire opgave) h­elaas de voornaam van de auteur agenda komt te staan. Daarbij gaat het onder meer verkeerd vermeld. om versterking van de positie van universiteiten en De juiste naam van de auteur is: hogescholen via de open-coördinatiemethode. Jorrit Kamminga. Eindred.

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 415 Adriaan Schout, Mirte van den Berge & Robbert Morée

Wordt de EU intergouvernementeler?

Beeldvorming is verraderlijk. Eén van de meest ge- betaler, net hard had gevochten om overschotten bruikte handboeken over de Europese Unie is van t­erug te storten naar de lidstaten. Dinan. De titel van de eerste druk (1994) was Ever Wij vragen ons af of het beeld van de verschuiving closer Union? Het vraagteken onderstreepte de ondui- van de balans naar meer intergouvernementele samen- delijkheid over de richting van integratie, omdat bij werking recht doet aan de huidige staat van de Unie. elke verdragsherziening zowel de communautaire als Dit doen we door te kijken naar de wijze waarop de de intergouvernementele bouwstenen van de EU toe- Commissie zich de afgelopen tien jaar heeft gereor- namen. Naast een grotere rol voor het Europees Par- ganiseerd. Om de discussie over supranationaal versus lement (EP) en de Europese Commissie groeide ook intergouvernementeel breder te trekken, gaan we ook de rol van de Raad – de lidstaten – door bijvoorbeeld in op enkele ontwikkelingen in de Raad. In de con- unanimiteit te eisen bij belangrijke competentie-uit- clusies worden enkele consequenties voor Nederland breidingen, nauwe controle op Commissiebesluiten aangestipt. (‘comitologie’) en extra ronden in codecisie, zodat de Raad controle hield op de besluiten van het EP. In de De veerkracht van de Commissie titel van latere edities van Dinans boek was het vraag- De mogelijke verschuiving in de balans tussen in- teken weggelaten, met de suggestie dat communauta- tergouvernementeel en supranationaal heeft deels te risering de bovenhand kreeg. Deze verschuiving van maken met een crisis in de positie van de Commis- macht naar ‘Brussel’ leek verder versterkt door discus- sie. Europese samenwerking wordt gekenmerkt door sies over de grondwet en de vaste voorzitter van de perioden van crisis, met elk hun eigen kenmerken. Europese Raad. Toch moeten we oppassen met complexe Europese In 2009 overheerst echter de bezorgdheid over het processen in eendimensionale beelden te vatten. In toenemende intergouvernementele karakter. Nu lijkt 1999 verkeerde de Unie in een legitimiteitscrisis die alles te draaien om samenwerking tussen regerings- uitmondde in de val van de Commissie-Santer. In de leiders en lopen de besluiten via ‘G20s’, ‘G8s’ en, in de huidige institutionele crisis lijkt het communautaire EU, via vooroverleg tussen de grote landen. Door de perspectief te hebben plaatsgemaakt voor intergou- economische crisis, en omdat Europa electoraal ge- vernementele besluitvorming. Ten tijde van de cri- voelig ligt in de lidstaten, worden belangrijke beslui- sis rond 2000 waren echter al veel ontwikkelingen ten genomen in de Europese Raad. Ook komt deze op gang gebracht die de positie van de Commissie Raad veel vaker bijeen. De grote landen hebben meer juist versterkten. Een analyse van die crisis en van de het initiatief genomen en overleggen driftig (telefo- veranderingen die sindsdien zijn doorgevoerd, biedt nisch) achter de schermen. Ook schuiven de vakraden handvatten om naar het huidige functioneren van de meer dossiers door naar de Europese Raad. Hierdoor Unie te kijken. wordt weer meer met unanimiteit gestemd. Met de De crisis rond 2000 was niet zomaar een dip. Er communautaire methode, gebaseerd op initiatiefrecht was een breed gedragen gevoel dat de kwaliteit van van de Commissie en gekwalificeerde meerderheids- wetgeving – hét instrument van Europese integratie – beslissingen, heeft het niet veel meer te maken. Voor- onvoldoende was. Dioxine- en BSE-schandalen had- zitter Barroso geldt inmiddels als loopjongen van de den slecht beleid en ondoorzichtigheid van besluitvor- grote lidstaten en de Commissie wordt passief ge- ming blootgelegd. De val van ‘Santer’ toonde hoezeer noemd. Met deze uitholling van haar communautaire de Commissie aan vernieuwing toe was. Verder be- poot lijkt de Unie in een crisis te zitten. stond grote zorg dat de Oostwaartse uitbreiding het Het toenemende belang van de grote lidstaten en karakter van de Unie sterk zou veranderen door een de verzwakking van de Commissie is slecht nieuws grote economische diversiteit en minder eensgezind- voor de kleine(re) lidstaten. Een gevolg hiervan was heid over het nut van integratie. De Commissie, ook bijvoorbeeld het besluit, voorbereid door Frankrijk, zonder de uitbreiding al overbelast, mocht niet ver- Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, in d­ecember der groeien, uit angst voor een Brusselse bureaucratie, 2008 om vijf miljard uit resterende EU-fondsen in terwijl een College van 25 of meer Commissarissen economische stimulering te steken. Dat was zeer het schrikbeeld was van onwerkbaarheid. Daarbij, t­egen de zin van Nederland dat, als de grootste netto­ zou de Raad niet vastlopen door de grote verschillen

416 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 en zijn omvang? Zou wetgeving nog wel passen bij de Dit neemt niet weg dat Commissarissen druk uit grote onderlinge sociaal-economische verschillen en ‘hun’ lidstaten weten te weerstaan. De Commissie niveaus van regelgeving? moet ook, gezien het noodzakelijk draagvlak, reke- Wat betreft de Commissiehervormingen waren de ning houden met de wensen van lidstaten in de be- inschattingen ronduit sceptisch. Sowieso speelde de leidsvoorbereiding. Zo lijkt de ‘Nederlandse’ Com- vraag of complexe organisaties wel kúnnen verande- missaris voor mededinging (Kroes) even streng – zo ren, maar voor de Commissie – omgeven door aller- niet strenger – te kijken naar Nederlandse ingrepen lei nationale belangen – leken de verwachtingen bij- bij banken. Maar zij en haar kabinet brengen wel de zonder laag gespannen. Een commentator schreef in Nederlandse belangen in bij belangrijke besluiten 2000: ‘plus ça change, plus c’est la même chose.’ Een an- over ongeacht welk beleid. De Commissie kan niet der concludeerde dat de hervormingen slechts zouden zonder deze brugfunctie, maar de ene Commissaris leiden tot verdere bureaucratisering. Met de patstel- gaat daarin verder dan de andere. lingen rond de verdragsherzieningen en de ‘grondwet’ Het functioneren van het College werd de afgelopen tien daalde de hoop op een werkbaar Europa. jaar vooral gezien in relatie tot het aantal Commissaris- Om de motor van integratie te kunnen zijn en de sen. Verdragsherzieningen moesten het aantal terug- Europese belangen te verdedigen, moet de Commis- brengen, omdat méér dan 20 leden onwerkbaar leek. sie ook als organisatie goed functioneren. Haar slech- Tijdens vergaderingen zou men elkaar niet meer in te reputatie rond de millenniumwisseling versterkte de ogen kunnen kijken; door gebrek aan samenhang het negatieve imago van de EU. Financiële verant- zouden de Commissarissen zich meer op de lidstaten woording, personeelsbeleid en beleidsplanning waren dan op elkaar richten. De omvang is altijd één van de nooit hervormd en liepen ver achter bij de professio- gevoeligste onderwerpen geweest in verdragsonder- nalisering in de lidstaten. Daarbij werd verwacht dat handelingen. Een beperktere Commissie wordt tradi- de overbelasting veel erger zou worden door de uit- tioneel gezien als meer Europees en dus gunstig voor breiding. Ook kon door budgettaire beperkingen het kleine landen. Met de uitbreiding is bij de aanstelling aantal ambtenaren niet groeien. Dat is dan ook be- van de Commissie-Barroso (2004) het principe van perkt gebleven tot 25.000. Verder blonk de Commis- twee Commissarissen voor de grote lidstaten losgela- sie uit in fragmentatie. Toch heeft zij de uitdagingen ten en is gestreefd tot een College met minder Com- goed opgepakt. missarissen dan lidstaten te komen. Om het Ierse veto over ‘Lissabon’ te doorbreken, is eind 2008 toch be- Het College sloten tot 1 Commissaris per lidstaat, hoewel een col- De versnippering begon bij de top. Het College van lege van 27 of meer als onwerkbaar geldt. Commissarissen kent geen partijdiscipline, heeft Effectief bestuur blijkt echter sterk samen te hangen géén regeerakkoord en wordt beheerst door een diver- met het optreden van de voorzitter. De voorzitter is siteit aan structuren. Commissarissen hebben elk hun het symbool van de eenheid binnen het College. Na ‘eigen’ Raden en vakcommissies in het EP, die hun de ‘sterke’ Delors (1985-1995) kwamen de ‘zwakke’ beleid moeten goedkeuren. Verder doen de lidstaten Santer en Prodi. Barroso heeft een wat onduidelij- een beroep op ‘hun’ Commissarissen. Hoewel Com- ker imago in de pers door speculaties over de vraag missarissen formeel onafhankelijk zijn, vervullen zij of hij een loopjongen is van de grote lidstaten om zo belangrijke politieke brugfuncties naar ‘hun’ lidstaat. de verlenging van zijn ambtstermijn veilig te stellen. Dit gaat soms zó ver, dat Commissarissen bijna on- De Commissie lijkt vooral geleid te zijn geweest door der instructie staan. In 1997, bijvoorbeeld, was Emma zwakke voorzitters, met Delors als uitzondering. Een Bonino – de ‘Italiaanse’ Commissaris – zeer kritisch van de problemen van de voorzitter is dat hij hooguit over een Commissie-rapport dat betwijfelde of Ita- de primus inter pares is, die omringd wordt door poli- lië rijp was voor de euro. Het is politiek incorrect om tieke mastodonten met sterke nationale connecties en te spreken van bijvoorbeeld de Nederlandse of Franse nationale politieke ambities. Ook Barroso heeft hier- Commissaris, omdat er alleen Europese Commissa- mee te maken gekregen: vier Commissarissen heb- rissen zijn, maar de praktijk is genuanceerder. Deze ben het College vroegtijdig verlaten om minister of externe claims bemoeilijken de interne afstemming. president te worden, twee hebben zitting genomen in

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 417 het nieuwe EP, drie hebben verlof genomen voor een De afgelopen tien jaar is er veel veranderd in de or- nationale verkiezingscampagne en vier zijn met verlof ganisatie. Door het personeelsbeleid om te vormen tot gegaan om campagne te voeren voor de EP-verkie- een meritocratie is de organisatie geprofessionaliseerd zingen. en is de nationale invloed op de topbenoemingen in- Een ander probleem voor de voorzitter was het ge- geperkt. Promoties zijn nu gebonden aan het behalen brek aan formeel gewicht. De Commissie-Santer is af- van punten voor vaardigheden en aan goede evalua- getreden mede omdat Santer Commissaris Cresson – ties (niet aan nationaliteit). verdacht van het toedelen van fondsen aan een kennis In de beleidsvoorbereidingsprocessen zijn de be- – niet kon ontslaan. Formeel had hij hiertoe niet de leidsplanning en beleidsonderbouwing van de grond macht en informeel zou hij Frankrijk voor het hoofd af opnieuw opgebouwd. Na Delors bestond er een gestoten hebben. activisme-moeheid en Santer kreeg de opdracht van Fragmentatie in het College en het stranden van de Raad tot ‘minder maar beter’. Santer heeft veel pogingen het aantal Commissarissen in te krim- i­nitiatieven genomen ten aanzien van beter manage- pen doen het ergste vrezen voor de slagkracht van de ment en betere interne en externe samenwerking, die Commissie. Op diverse manieren heeft de voorzitter onder Prodi en Barroso zijn voortgezet. Het is i­ronisch toch meer gewicht gekregen. Met de verdragsherzie- dat Santer viel over de gebrekkige organisatie, terwijl ningen van Amsterdam en Nice heeft de voorzitter hij de hervormingen juist opstartte. Daarnaast heeft meer invloed gekregen op de benoemingen en op de hij de euro voorbereid, gewerkt aan verdragsherzie- portefeuilleverdeling. Ook heeft Barroso alle Com- ningen en bruggen gebouwd bij de gevoelige begro- missarissen laten ondertekenen dat zij zullen aftreden tingsonderhandelingen. Hiermee zijn belangrijke indien gewenst. Inmiddels heeft Barroso ook amb- b­eleidsmatige en organisatorische bouwstenen gelegd telijke topposities – een onderwerp dat altijd met ar- voor een communautaire herpakking. gusogen wordt gevolgd vanuit de hoofdsteden – naar Eén van de opvallende ontwikkelingen is de eigen goeddunken herschikt. v­ersterking van het Secretariaat-Generaal – deels Verder heeft Barroso zich een presidentiële rol aan- vergelijkbaar met het Nederlandse departement van gemeten door nadrukkelijk de grote dossiers naar zich Algemene Zaken. Het SG is één van de instrumen- toe te trekken, zoals better regulation, de Lissabon- ten van de voorzitter om het Commissiebeleid te stu- agenda en het klimaat- en energiepakket. Het traditi- ren. Het had voorheen veel weg van een postbus. Het oneel zwakke Secretariaat-Generaal is hiervoor sterk bewaakte de toegang tot het College en c­ontroleerde uitgebreid. Ook is hij, net als Jacques Delors, actief of de achtergrondstukken in orde waren. Tegenover in het zoeken naar draagvlak bij de regeringsleiders – de sterke Commissarissen en de expertise van de van vooral de grote landen. Deze ontwikkelingen ge- DG’s speelde het een ondergeschikte rol, met een ven aan dat er sprake is van een presidentialisering van soms c­haotische werkplanning tot gevolg. De zwakte de Commissie. Nieuwe voorzitterschapsfiguren, zoals van het SG kwam goed tot uitdrukking in eerdere aangekondigd in het Verdrag van Lissabon, met on- p­ogingen om impact assessment-systemen op te star- der andere een vaste voorzitter van de Europese Raad, ten. Deze strandden, omdat het SG niet in staat was zullen deze presidentialisering van de Commissie en van één integrale methode af te dwingen. de EU waarschijnlijk verder versterken (net als Delors Recent heeft een aantal ontwikkelingen geleid baat had bij sterke voorzitters van de Europese Raad). tot betere onderbouwing en planning van beleid. De formele versterking van de voorzitter en de pre- I­nitiatieven rond betere planning, geïntegreerde sidentiële stijl van Barroso hebben de problemen van b­eleidsafweging, beleidsonderbouwing en realistische de omvang van het College verzacht. Barroso’s optre- werkprogramma’s hebben inmiddels geresulteerd in den richting grote landen roept nogal wat weerstand een rigoureuze herziening van de beleidsplanning en op, vooral bij de kleine landen, maar het is misschien een geïntegreerd impact assessment-systeem. Het SG – de enige optie om het gewicht en de slagkracht van de en daarmee de voorzitter – heeft de kwaliteitscontrole Commissie te waarborgen ten opzichte van de Raad. in deze processen naar zich toe getrokken. Het pro- ces van beleidsvoorbereiding is nauw verbonden met De Commissie als organisatie de initiatieven voor ‘betere regelgeving’. Het centrale Ook op ambtelijk vlak speelden rond de eeuwwisse- instrument hierbij is het geïntegreerde impact assess- ling grote coördinatieproblemen. Directeuren-Gene- ment-systeem. Zodra er binnen een DG een initia- raal werden getypeerd als Barrons en de strijd tussen tief wordt overwogen, wordt er een eerste inschatting DG’s als Balkanization. Op de achtergrond speelden gemaakt van de consequenties van het beleid (road- cultuurproblemen, parachuteringen van nationale map). Wanneer het initiatief wordt opgevolgd, moet topambtenaren en pogingen van lidstaten tot controle het een volledige impact assessment ondergaan. Deze op gevoelige onderwerpen. a­ssessments worden gescreend door de impact assess-

418 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 ment board, die wordt geleid door de plaatsvervan- De Raad gend SG. Deze board is bijzonder invloedrijk, omdat Twee ontwikkelingen typeren de veranderingen in dit lichaam voorstellen kan terugsturen als deze on- de Raad. De eerste is de meer intergouvernementele voldoende onderbouwd zijn. Alle documenten staan besluitvorming. Deze trend is al langer aan de gang; op internet, zodat er openheid is binnen en buiten de zo werden de ontmoetingen van staatshoofden en re- Commissie over beleidsdoelstellingen en de stand van geringsleiders al in 1974 geformaliseerd en werd in de voorbereidingen. Sevilla in 2002 het aantal toppen per jaar verhoogd Deze innovaties tonen dat de Commissieorganisa- van twee naar vier. Thans is het zo dat Europa in de tie is omgevormd om prioriteiten te stellen, kwaliteit lidstaten gevoelig ligt, waardoor er minder bereidheid te bewaken en integraal beleid te kunnen voeren. Het is compromissen te sluiten. Voor de kleinere landen toont tevens dat de voorzitter een grotere greep heeft – afhankelijk van de Commissie als verdediger van op de organisatie. Met de versterkte positie van het de Europese belangen ten opzichte van de grote lan- SG onder de voorzitter is tevens het eigendom van het den – en voor de transparantie van de besluitvorming integrale afwegingskader gedefinieerd. In eerste instan- lijkt dit een slechte ontwikkeling. Onder de commu- tie zijn de DG’s verantwoordelijk, maar gedurende de nautaire methode worden beslissingen genomen die ontwikkeling van beleid worden de DG’s bijgestaan gebaseerd zijn op Commissieagenda’s, impact assess- en ‘gemonitord’ door het SG. Dit in tegenstelling tot ments en inspraakronden, waardoor transparantie is Nederland, waar ook gewerkt wordt aan een geïnte- gewaarborgd. Transparantie en consultatie zijn nihil greerd afwegingskader, maar met een zwak centraal in meer intergouvernementele settings. Intergouver- toezicht. nementalisering is duidelijk zichtbaar, maar dit moet Naast de interne ontwikkelingen is een deel van het wel gezien worden tegen de achtergrond dat de top- werk van de Commissie geëxternaliseerd in agent- pen altijd in wisselwerking hebben gespeeld met de schappen. Afhankelijk van de definitie van agency Commissie – zie het succes van Delors. Ook nu ge- werken daar nu ongeveer 6.000 ambtenaren (geen bruikt de Commissie de Europese Raad om bijvoor- Om de motor van integratie te kunnen zijn, moet de Commissie ook als organisatie goed functioneren marginale uitbreiding, gegeven de 25.000 in de Com- beeld te benadrukken dat staatssteun niet getolereerd missie). Een belangrijk deel van de opgelegde beper- wordt en is de top over het klimaatbeleid in december kingen is daarmee omzeild. 2008 wel degelijk door de Commissie voorbereid. Geheel tegen de voorspellingen in is de Commis- De tweede trend in de Raad is dat de besluitvor- sie geprofessionaliseerd en beschikt zij over een betere ming, hoewel gebaseerd op overleg tussen ministers, planning en aansturing. Uiteraard moeten de succes- ‘geëuropeaniseerd’ is. Het gaat in de Raad allang niet sen van de hervormingen niet worden overtrokken. meer louter om intergouvernementele samenwerking. Er moet nog hard gewerkt worden aan de verdere De besluitvorming is vastgelegd in procedures en ontwikkeling van het Europese impact assessment- wordt gestuurd door het roulerend voorzitterschap. systeem, terwijl de blijvende impact van Barroso’s lei- Rond de millenniumwisseling bestond de angst dat derschapsimpuls zich nog moet bewijzen. Ook zijn de besluitvorming zou vastlopen door de uitbreiding. de (economische) ontwikkelingen in de eerste helft In werkelijkheid is de Raad, ondanks het ‘nee’ tegen van 2009 dusdanig, dat de lange-termijninvloed op de grondwet (2005) en de problemen rond het Verdrag de EU nog moet worden afgewacht en verder zal de van Lissabon, verre van vastgelopen. Een reden hier- wisseling van de Commissie in het najaar de organi- voor is het aantal efficiëntiemaatregelen dat genomen satie beïnvloeden. is. De werkwijzen zijn herzien, waarmee zelfs getornd Toch blijkt uit interviews met onder andere Euro- is aan de uiterst gevoelige vertaal- en tolkenregimes. parlementariërs dat de Commissie aan invloed heeft Niet elke taal wordt altijd simultaan aangeboden en gewonnen. Haar voorstellen hebben méér gewicht, werkdocumenten zijn selectief in de 23 officiële talen mede omdat gecommuniceerd wordt welke alterna- beschikbaar. Meer strategisch is de uitbreiding van de tieven zijn afgewogen. Daarnaast wordt de Com- rol van het Voorzitterschap in het smeden van com- missie omringd door een groter aantal onervaren en promissen tussen de lidstaten en met het EP. kleine landen die op de Commissie steunen. De veer- Verder werken de Commissie, EP-commissies en kracht van de Commissie als centrale actor in de Europese voorzitterschapsteams nauw samen in het opstel- besluitvorming moet niet worden onderschat. len van meerjarenagenda’s. Commissievoorstellen zijn inhoudelijk sterker en beter ingebed door hoorzit-

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 419 tingen, consultaties en afstemming met het EP en Commissie hierdoor meer gewicht hebben gekregen. met de voorzitterschappen. ‘Brussel’ – niet alleen de Ook de Raad heeft zich, als onderdeel van de com- Commissie of de Raad, maar de instellingen samen – munautaire methode, na de uitbreiding weten te her- is daarmee sterker geworden. Zoals een Nederlandse pakken. onderhandelaar het stelde: als Commissie, Voorzitter- De versterking van de Commissie en een sterkere schap en EP op een lijn zitten, kun je als lidstaat niet intergouvernementele impuls houden de vraag van veel meer doen: het lijkt wel een ‘ijzeren driehoek’. ‘ever closer Union’ actueel. Simultane versterking van Overeenstemming komt meer tot stand in voorberei- het federale fundament van de EU en een grotere rol dende fasen en beslissingen worden vaker genomen voor de Raad hebben de EU altijd al getypeerd. onder het ministeriële niveau. Ook uit het aantal besluiten van de wetgevende or- Consequenties voor Nederland ganen blijkt géén verzwakking van de Unie, terwijl Ook uit de manieren waarop de Haagse ministeries de vertragingen beperkt zijn gebleven. Binnen de hun invloed proberen veilig te stellen blijkt het dub- codecisieprocedure is de nadruk komen te liggen op belspoor van intergouvernementele en communautai- de eerste lezing, wat aangeeft dat het belang van in- re samenwerking binnen de Unie. Zo heeft het mi- formele afstemming tussen Voorzitterschap en EP is nisterie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid zijn toegenomen. Als onderdeel van de besluitvormings- contacten verdiept met de grote lidstaten, waaronder machine is de Raad verre van vastgelopen. ook Polen, en onderhoudt het nauwe betrekkingen met kleinere partners waar relevant. Daarnaast wordt Beeld onderschat veerkracht hard gewerkt aan Commissie-beïnvloeding door on- De huidige angst voor de toegenomen intergouver- der meer het tijdelijk detacheren van experts (‘END- nementalisering gaat samen met een vermeende uit- ers’). Het ministerie van Buitenlandse Zaken versterkt holling van de Commissie. Deze verzwakking lijkt zijn EU-expertise op de ambassades in grote landen, al veel langer aan de gang, met de val van de Com- maar denkt ook na over het aanhalen van de banden missie-Santer als hoogtepunt. De oorzaken hiervan met kabinetten in de Commissie. lagen onder andere in de overbelasting van de inte- De geconstateerde veerkracht van de Unie legt gratie door Delors, de schaduwen die de uitbreidin- twee zwakten van Nederland bloot. De eerste is dat gen vooruitwierpen en het achterstallig onderhoud de Commissie zich sneller heeft veranderd in termen van de Commissieorganisatie. Op het eerste gezicht van beleidsplanning, beleidsonderbouwing en trans- lijken de problemen die rond de millenniumwisse- parantie dan Nederland en dat we zo onze invloed op ling bestonden, onopgelost. Door de haperingen in de Commissie – en dus Europa – schaden. Zo is het de verdragen van Nice en Lissabon is de Commissie geïntegreerde impact assessment-systeem van de Com- doorgegroeid naar 27 leden, terwijl de angst bestaat missie verder ontwikkeld en beter ingebed in de be- dat het intergouvernementele klimaat de invloed van sluitvorming dan in Nederland. Daardoor houdt ons de Commissie verder uitholt. Met op de achtergrond land moeite met het vroegtijdig en onderbouwd beïn- het gevoel dat nu alles draait om de grote lidstaten, vloeden van EU-beleid. De spelregels in Brussel zijn wordt Barroso in de media kritisch gevolgd en ebt het veranderd, maar Nederland participeert in de Euro- vertrouwen in de communautaire methode weg. Als pese besluitvorming nog grotendeels als tien jaar ge- intergouvernementalisering inderdaad de boventoon leden, met het zwaartepunt gericht op de Raadsfase. voert, moet een land als Nederland zich vooral op zijn De vraag is of de beleidsplanning, voorbereiding en banden met grote landen richten. beleidsmethodologie in de Commissie niet meer zou- Deze beeldvorming onderschat de veerkracht van de den moeten gelden als uitgangspunt in de Nederlandse EU. Naast de meer intergouvernementele samenwer- standpuntbepaling. king is de Commissie gemoderniseerd. Haar over- De tweede zwakte betreft de positie van de premier. load is opgevangen door prioriteitstellingen en agent- Als het gaat om presidentialisering van de Europese schappen. Een College van 27 is verre van onwerkbaar besluitvorming, dan geldt dit dus ook voor de Com- gebleken, mede omdat de positie van de voorzitter is missie. In het Nederlands spreken we over de ‘voor- versterkt. Barroso heeft met zijn presidentiële stijl en zitter’ van de Commissie, maar het is tijd de officiële met de versterking van het Secretariaat-Generaal de vertaling aan te passen. De Engelse en Duitse termen nodige discipline opgelegd. Kritiek op de kwaliteit en zijn president en Präsident – en niet chair of Vorsitz. De transparantie van beleid heeft geleid tot ambitieuze presidentialisering van de Unie roept vragen op over doelstellingen, zoals beleidsintegratie, consultaties, de positie van het ministerie van Algemene Zaken. beleidsonderbouwing, verbreding van het instrumen- Hierbij gaat het niet om de aloude vraag of de EU- tarium en impact assessments. Interviews met Europar- coördinatie van Buitenlandse Zaken over moet gaan lementariërs onderstrepen dat de voorstellen van de naar Algemene Zaken – de samenwerking in de hui-

420 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 dige coalitie lijkt nauw – maar gaat het meer om de regierol van de premier in brede zin; bijvoorbeeld ook met het oog op discussies op het gebied van financiën – nu erg belangrijk in de Europese afstemming rond de economische crisis. Dit vraagt niet om een con- stitutionele herziening van de positie van de premier, maar om een zwaardere invulling van Algemene Za- ken, zodat met groter gewicht gesproken kan worden met de andere regeringsleiders in Europa en met Bar- roso. De Nederlandse premier moet sterk gecoördi- neerd voor de dag kunnen komen om met Barroso of met de hoofdsteden over een scala van onderwerpen te kunnen overleggen, zonder zich te hoeven veront- schuldigen voor zijn beperkte competenties. Om Bar- roso meer gewicht te geven temidden van de grote landen, moet hij namens de kleine landen – of beter: namens de EU in het algemeen – kunnen spreken. Daarvoor moet de ‘president’ binnen de lidstaten wel effectieve aanspreekpunten hebben op zijn niveau.

Adriaan Schout en Mirte van den Berge zijn verbon- den aan het Clingendael European Studies Programme (CESP); Robbert Morée is werkzaam op het ministerie van Sociale Zaken & Werkgelegenheid (SZW), maar schrijft op persoonlijke titel. Dit artikel is gebaseerd op een onderzoek voor SZW naar aanleiding van het af- scheid van Frank Schumacher – een hoge ambtenaar met 20 dienstjaren op de PV-EU in Brussel. Zijn afscheid was aanleiding voor een discussie over de veranderin- gen in de EU tijdens deze periode in het hart van de Eu- ropese besluitvorming. Een van de aspecten, hierboven nader uitgewerkt, betreft de veerkracht van de EU. Dit artikel is gebaseerd op eerdere publicaties. Voor details over bronnen en methodologie zie: A. Schout, ‘Integraal bestuur: De Europese Commissie’, in: H. Bekke, K. Breed & P. de Jong (red.), Integraal be- stuur: mythe of mogelijkheid? Collegialiteit en samen- werking op rijksniveau – leren van medeoverheden, Sdu Publishers, 2009; M. van den Berge & A. Schout, From bending to stressing national interests? The impact of reforms and enlargements on EU negotiation between 1988-2008, Den Haag: Instituut Clingendael, 2008. De auteurs danken Wepke Kingma, Jan Rood, Louise van Schaik en Fred van Staden voor hun commentaar op een eerdere versie.

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 421 W.W. Boonstra Het EMU-Fonds: institutionele versterking door centrale financiering van overheidstekorten

Sinds de euro in 1999 giraal is ingevoerd, heeft de ries. Dit verschaft de Amerikaanse dollar in tijden van munt zich ontpopt als een doorslaand succes. De Eu- financiële onrust een zeker concurrentievoordeel ten ropese Centrale Bank (ECB) heeft haar reputatie als opzichte van de euro als veilige haven. Hiermee sa- degelijke centrale bank snel weten te vestigen. De menhangend zijn er renteverschillen binnen de euro- Economische en Monetaire Unie (EMU) heeft gere- zone die in tijden van stress, zoals tijdens de huidige sulteerd in een grote en transparante markt voor goe- crisis, scherp kunnen oplopen. Dit werkt in sommige deren en diensten, wat goed is voor de marktwerking. kringen speculaties in de hand dat financiële markten De kosten van geld wisselen zijn verdwenen, wat zo- landen kunnen dwingen om uit de EMU te stappen. wel consument als bedrijven kosten bespaart. De euro is hierdoor ook nog steeds kwetsbaar voor De ultieme test voor de euro kwam met de huidige speculatie. financiële crisis. Toen financiële instellingen over de hele wereld in de problemen kwamen, moesten ook Het basis-idee: het EMU-fonds in de EMU overheden massaal bijspringen. Dankzij De eenvoudigste manier om de euro te versterken, de euro kon men dit ook doen, zonder direct in al te is natuurlijk de invoering van een EMU-brede over- grote problemen verzeild te raken. Dit in tegenstel- heidsbegroting. Deze stap in het Europese integra- ling tot landen als IJsland, waar de financiële sector tieproces ligt echter nog ver achter de horizon, omdat het land in een hele acute crisis heeft meegesleept. In het politieke draagvlak ervoor ontbreekt. De uitda- de EMU is weliswaar sprake van een stevige recessie, ging is dus om stappen ter versterking van de euro te maar in vergelijking met de IJslandse problemen ko- vinden die deze nationale budgetautonomie niet ver- men we er genadig vanaf. der aantasten. Dat kan worden bereikt door overheidstekorten in Zwakten van de euro de EMU voortaan centraal te financieren. Dit idee Toch heeft de euro ook enkele zwakten. Deze vloeien wordt in de rest van dit artikel verder uitgewerkt. De voort uit het feit dat de EMU weliswaar één geld- kern van dit idee is dat alle lidstaten van de EMU markt heeft, maar dat de obligatiemarkten nog langs in beginsel net zo vrij of onvrij blijven in hun begro- nationale lijnen zijn versnipperd. Dit geldt in het bij- tingsbeleid als nu het geval is, met uitzondering van zonder de markt voor staatsleningen. Doordat de po- de wijze waarop het tekort wordt gefinancierd. Dit litieke integratie van de Europese Unie achter loopt betekent in concreto dat men zich ten aanzien van de bij de monetaire integratie, kent de eurozone geen financiering van het tekort enkele beperkingen moet gemeenschappelijk budget. De enige autonomie die opleggen: men ten aanzien van het begrotingsbeleid heeft in- • Overheidstekorten mogen niet monetair worden geleverd, bestaat uit de afspraken over de maximale gefinancierd. Dit is een reeds door alle lidstaten on- niveaus van overheidstekorten en staatsschuld, zoals derschreven afspraak. vastgelegd in het zogeheten Stabiliteits- en Groeipact • Overheidstekorten mogen voortaan uitsluitend (SGP). door tussenkomst van een nieuw op te richten cen- Dit gebrek aan budgettaire integratie heeft enkele trale financieringsinstelling worden gefinancierd. bij-effecten. Zo is de markt voor euro-staatsleningen Deze instelling wordt hier verder aangeduid als het nog altijd minder liquide dan die voor Amerikaans EMU-fonds. schatkistpapier, hoewel er in de eurozone in totaal meer overheidsschuld uitstaat dan in de Verenig- Dit fonds financiert zichzelf door middel van uitgifte de Staten. Dit komt doordat markten bijvoorbeeld van obligaties en ander schuldpapier op de financiële Duits, Frans, Nederlands, Italiaans en Grieks staats- markten. De aangetrokken middelen worden door- papier niet als van een en dezelfde kwaliteit zien. De gesluisd naar de overheden van de EMU-lidstaten. meest liquide markt in de eurozone is de markt voor Hierbij brengt het EMU-fonds de diverse over­ Duitse Bunds, maar die is op zijn beurt aanmerke- heden een tarief in rekening, dat bestaat uit zijn eigen lijk kleiner dan de markt voor Amerikaanse Treasu- f­inancieringskosten plus een marge. Deze (positieve

422 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 of negatieve) marge wordt bepaald aan de hand van oplopend overheidstekort, maar met een relatief lage de relatieve prestaties van de betrokken lidstaat ten staatsschuld, minder hard gestraft dan een land dat aanzien van de overheidsfinanciën. op beide grootheden slecht scoort. Het zou een goede zaak zijn als de som van deze Het nieuwe fonds herstelt de disciplinerende wer- marges gelijk is aan nul; het EMU-fonds zou dan king die de financiële markten in normale tijden zou- quitte spelen. Een alternatief is de marges zo vast te den moeten uitoefenen, maar die dit in de praktijk stellen dat het Fonds altijd een positief resultaat heeft. vaak niet doen, en beschermt landen tegelijkertijd Dan kan het ófwel bijdragen aan de financiering van voor acute omslagen in het sentiment. De meer struc- het Europees budget, ófwel kunnen de bijdragen van turele discipline van het EMU-fonds komt zo in de de betrokken lidstaten naar rato worden verlaagd. plaats van de meer wispelturige discipline vanuit de Landen die de spelregels van het EMU-fonds over- financiële markten. treden (landen die wél overgaan tot monetaire finan- Het EMU-fonds zal spoedig de belangrijkste emit- ciering, in gebreke blijven met hun betalingen, enz.), tent van euro-obligaties zijn. Gezien de omvang van moeten direct hard worden gestraft. Hierbij kan bij- de totaal jaarlijks door het EMU-fonds uit de markt voorbeeld worden gedacht aan het derven van financi- aan te trekken middelen zal dit fonds in staat zijn zich ële middelen vanuit de Europese begroting en verlies over het gehele looptijdenspectrum van de opbrengst- van politieke invloed of het stemrecht bij de Europese curve als benchmark te vestigen. De markt in leningen Centrale Bank. van het EMU-fonds zal vanwege haar diepte en om- vang zeer aantrekkelijk zijn voor grote beleggers.1 Het Voordelen emissievolume van het nieuwe fonds zal al spoedig Dit voorstel heeft enkele evidente voordelen, zowel dat van de Amerikaanse markt voor Treasuries over- voor het begrotingsbeleid van de lidstaten van de treffen en zal de ‘concurrentiepositie’ van de euro ten EMU als voor de werking van de Europese financiële opzichte van de dollar aanmerkelijk versterken. markten. Een eerste voordeel is dat het EMU-fonds kan worden ingevoerd zonder de autonomie in het Nadelen begrotingsbeleid wezenlijk aan te tasten. Alleen ten Er kleven ook nadelen aan de benadering van het aanzien van de wijze van financieren van even­tuele EMU-fonds. Deze vallen terug te voeren op de objec- tekorten te weten uitsluitend via het Fonds, dient tieve uitwerking van de op- en afslagen die het Fonds a­utonomie te worden ingeleverd. hanteert in zijn kredietverstrekking aan de nationale De markt in leningen van het EMU-fonds zal zeer aantrekkelijk zijn voor grote beleggers

Een tweede voordeel is dat de kosten van ‘slecht overheden. Verder speelt dat het er op het eerste ge- b­eleid’ (zoals een te snel oplopend overheidstekort) zicht op lijkt dat dit model de ‘no-bail-out’-clausule direct, maar wel geleidelijk, in de vorm van een oplo- van het Verdrag van Maastricht in zekere zin onder- pende opslag terecht komen bij ‘de boosdoener’ zelf, mijnt. terwijl de andere landen juist met een lagere of zelfs negatieve rentemarge worden geconfronteerd. Dit is Het berekenen van de marge een wezenlijk andere situatie dan die in de eerste jaren Wat betreft het eerste kan het beste met een eenvou- van de EMU, waarin financiële markten nauwelijks dige formule worden volstaan, waarin de stand van de verschil maakten tussen bijvoorbeeld Duitse, Franse overheidsschuld en het saldo op de overheidsbegro- of Griekse staatsschuld. Verschillen in kwaliteit van ting de verklarende variabelen zijn. De charme van de overheidsfinanciën speelden in die jaren nauwelijks deze grootheden is dat zij zowel recht doen aan de een rol. In feite is de afgelopen jaren getolereerd dat actuele ontwikkeling (relatieve prestaties wat betreft landen met slecht financieel-economisch beleid min of het overheidstekort) als aan de erfenis uit het verleden meer gratis konden meeliften op de, dankzij de meer (de reeds opgebouwde staatsschuld). Men kan over- degelijke lidstaten en de kwaliteit van de ECB, goede wegen om toekomstige tekort-ontwikkelingen in de reputatie van de euro. De marginale kosten van slecht spread te laten meewegen, bijvoorbeeld op grond van beleid zijn onder het EMU-fonds voor de i­ndividuele de voorspellingen van de Europese Commissie van lidstaten dus hoger dan zij de afgelopen jaren waren; overheidstekort en staatsschuld. Nadeel is natuurlijk daar staat tegenover dat de voordelen van ‘goed beleid’ dat dit direct de discussie opent over de accuratesse navenant groot zijn. van de tekortramingen. Daarom is het wellicht beter Daarbij kan door een slimme keuze van parame- vast te houden aan ‘harde’ data. ters genuanceerd met landen worden omgegaan. De precieze berekening van de marge, met daarbij Daardoor wordt bijvoorbeeld een land met een snel de vraag welk gewicht aan welke grootheid moet wor-

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 423 den toegekend, zal vooraf moeten worden bepaald. Eenvoudige haalbaarheid Dit kan helaas niet zonder een zekere mate van wil- De constructie staat of valt met de politieke bereid- lekeur gebeuren. De kernvraag hierbij is hoe gevoelig heid de spelregels rond het EMU-fonds te aanvaar- men het systeem wil maken voor relatieve prestaties. den. Dit betekent dat de nationale autonomie wat be- Dit zal zonder twijfel nopen tot (eenmalige) politieke treft de wijze van tekortfinanciering wordt afgestaan onderhandelingen. aan het communautair niveau. Ook betekent dit de Deze parameters zijn echter niet meer of minder aanvaarding van het feit dat een relatief slechte pres- willekeurig dan de huidige plafonds uit het Stabili- tatie wordt bestraft met een rente-opslag, terwijl goed teits- en Groeipact (SGP). Als de parameters een- beleid wordt beloond met een rentekorting. maal zijn vastgesteld, is het verder een kwestie van Het mooie van het voorliggende voorstel is evenwel recht-toe-recht-aan rekenwerk. Het stelsel is verder dat niet hoeft te worden gewacht tot het meest onwil- namelijk volkomen transparant. Ook dit is een ver- lige land binnenboord is. Als alleen een paar grote betering ten opzichte van de huidige situatie, waarin landen met de hoogste kredietwaardigheid, waaron- overschrijding van de criteria van het SGP iedere keer der Duitsland, Frankrijk en Nederland, zouden be- opnieuw tot onderhandelingen tussen de Commissie sluiten hun staatsschuld voortaan centraal via een ge- en de ‘boosdoener’ leiden.2 meenschappelijk agentschap te financieren, dan kan het nieuwe fonds al snel een feit zijn. De voordelen Het failliet van een lidstaat van de gemeenschappelijke financiering zouden snel Ook als overheidstekorten alleen nog maar centraal evident worden, waarna de andere landen spoedig kunnen worden gefinancierd bij het EMU-fonds, kan zullen aanhaken. Daarbij kunnen de sterke landen de een lidstaat in theorie nog steeds failliet gaan. De si- nieuwkomers dwingen het stelsel van op- en afslagen tuatie is daarbij echter wezenlijk anders dan thans het te aanvaarden. Deze zullen daar waarschijnlijk snel geval is. Als vandaag de dag een land in gebreke zou mee akkoord gaan, omdat zelfs voor de zwakkere lan- blijven met de schuldendienst op de staatsschuld, dan den de voordelen van de lagere gemiddelde funding moet het met een veelheid van crediteuren en beleggers (vanwege de grotere liquiditeit) en de grotere stabili- onderhandelen. Het in gebreke blijven van de over- teit ruimschoots zullen opwegen tegen de opslag die heid van een EMU-lidstaat in de situatie van centraal hun in rekening zal worden gebracht. De meeste lan- financieren van overheidstekorten, leidt daarentegen den zullen per saldo toch goedkoper uit zijn, zelfs met tot een bilateraal probleem met het EMU-fonds. een positieve opslag. Daarbij heeft het EMU-fonds een sterke onderhan- delingspositie. Een land dat in gebreke blijft in het Conclusie voldoen aan zijn verplichtingen ten opzichte van het Het hier gepresenteerde voorstel is in zijn basis niet Fonds, heeft op dat moment namelijk geen enkele an- geheel nieuw.4 Bij de eerste keer dat dit voorstel werd dere toegang tot financiële middelen meer. Op zo’n gelanceerd, bleek dat de hiermee gepaard gaande moment zal het immers niet alsnog zelf de kapitaal- overdracht van budgettaire soevereiniteit van natio- markt kunnen benaderen met een staatslening: een naal naar communautair niveau nog een stap te ver land in deconfitureis namelijk de paria van de interna- was. tionale financiële wereld. Het EMU-fonds zal in een Inmiddels is de euro ingevoerd, is het Stabiliteits en dergelijke situatie dus, analoog aan de conditionaliteit Groei Pact al jaren in gebruik en is de gemeenschap- die het IMF zijn leden kan opdringen, zeer strenge en pelijke munt in veel opzichten een groot succes. Toch afdwingbare voorwaarden kunnen opleggen. is het noodzakelijk de gemeenschappelijke valuta ver- Overigens zal het in de praktijk niet snel zover ko- der te versterken. Dit kan al op heel korte termijn. Op men. Ten eerste zal de opslag die het EMU-fonds aan het moment dat een kopgroep van belangrijke EMU- slecht presterende lidstaten in rekening brengt, gelei- lidstaten met een AAA-rating, zoals Duitsland, delijk oplopen. Overheden worden derhalve al in een Frankrijk en Nederland, zou besluiten hun tekorten vroeg stadium met de gevolgen van hun gedrag ge- voortaan via een gemeenschappelijk agentschap te fi- confronteerd en het Fonds ziet al in een vroeg stadium nancieren, eventueel met een kruiselingse garantie, waarschuwingssignalen. Zodra de door de Europese dan is de EMU de Rubicon al min of meer overge- verdragen vastgelegde tekort- of schuldplafonds in trokken. zicht komen, kan het Fonds aan de kredietverlening Eenmaal toegetreden tot het EMU-fonds is het reeds beleidscondities verbinden, vergelijkbaar met de financiële lot van de deelnemers onomkeerbaar met conditionaliteit van het IMF. Dit punt kan eenvoudig elkaar verbonden en zijn de ‘Verenigde Staten van verder worden verfijnd. Het is wel zaak dat de totaal Europa’, althans in financiële zin, een feit. Dan zal ineffectieve sancties uit het SGP daarbij worden ver- niemand ooit nog speculeren op het uiteenvallen van vangen door politieke, meer effectieve sancties.3 de eurozone, net zo min als de grote economische

424 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 verschillen binnen de Verenigde Staten ooit tot spe- culaties leiden over het uiteenvallen van de Ameri- Dr W.W. Boonstra is executive vice-president en hoofd­ kaanse dollar. econoom van de Rabobank. Met het consolideren van de euro voor de toekomst positioneert de Europese Unie zich ook voor de 21ste Noten 1 Een vraag die hierbij opdoemt, is of de reeds opgebouwde eeuw als een financiële grootmacht. Het uiteenval- staatsschuld door het EMU-fonds wordt overgenomen. Dit is een len van de eurozone daarentegen zou Europa gelei- van de punten die nadere uitwerking behoeven, maar een eerste delijk aan veroordelen tot een rol in de marge in het gedachte is toch om de reeds bestaande staatsleningen gewoon te laten bestaan en na (eventueel vervroegde) aflossing door leningen mondiale krachtenveld. Als blok is de EU de grootste bij het EMU-fonds te vervangen. Dit leidt tot een overgangssituatie economie ter wereld en daarmee een majeure partij; van enkele jaren, waarin enerzijds het EMU-fonds zich ontpopt afzonderlijk spelen de lidstaten, wellicht met uitzon- tot benchmark, terwijl anderzijds de secundaire markt (de pri- maire bestaat immers niet meer) voor bestaande staatsleningen dering van Duitsland, straks geen rol van betekenis opdroogt. meer. Hoe klein de kans op uiteenvallen van de euro 2 Een uitgewerkt voorbeeld kan worden gevonden in: W.W. Boon- ook moge zijn, de gevolgen zouden dermate ernstig stra, ‘Make the euro stronger’, Rabobank Nederland, Special Paper, Utrecht, maart 2009. zijn, dat het koste wat kost moet worden voorkomen. 3 Zie voor een uitgewerkt voorstel hierover: W.W. Boonstra, De euro moet daarom worden gekoesterd, versterkt ‘Towards a better Stability Pact’, in: Intereconomics, vol. 40, nr 1, en toekomstvast worden gemaakt. januari/februari 2005, blz. 4-9. Zie ook: W.H. Buiter, ‘How to reform the Stability and Growth Pact’, mimeo, januari 2003. Al met al zou centrale financiering van begrotings- 4 Zie W.W. Boonstra, ‘The EMU and National Autonomy on tekorten binnen de EMU via het nieuw op te richten Budget Issues: An Alternative to the Delors and the Free Market EMU-fonds een logische volgende stap zijn op het Approaches’, in: Richard O’Brien & Sarah Hewin (red.), Finance and the International Economy (4), Oxford, 1991, blz. 209-224; en Y.-T. De pad der Europese integratie. Silguy, ‘The euro, the key to Europe’s lasting success in the global economy’, Address to the Corporation of London, 26 juli 1999.

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 425 Erik Dirksen Economische deining in ex- ‘Oost- Europa’: de crisis in Rusland en Polen

De huidige economische wereldcrisis heeft uiteraard den fors lagere exportcijfers (tussen 38% en 48% min- ook het voormalige ‘Oost-Europa’ zwaar getroffen. der). De daling van de aardgasexporten (56% minder) Het gaat dan om de vroegere zogeheten socialistische weerspiegelt niet alleen dalende prijzen, maar is ook landen , die onder de dominante, zo niet dwingende een indicatie van de fors afgenomen Europese vraag. leiding van de Sovjetunie hun centraal geleide volks- Binnenslands is het niet anders. In de eerste vier huishoudingen hadden verenigd in de economische maanden van 2009 was de industriële productie1 tegenhanger van het Warschaupact, de COMECON 14,9% minder dan in de eerste vier maanden van 2008. of Raad voor Wederzijdse Economische Hulp. Na Binnen de maakindustrie valt vooral de automobiel- de perestrojka en de Val van de Muur hebben al deze industrie negatief op: daling van de productie in de landen van Oost- en Midden-Europa een diepgaande periode januari-april 2009 van 60,9% ten opzichte economische transitie en maatschappelijke transfor- van dezelfde periode in 2008. Ook in de dienstensec- matie ondergaan. Dit in de richting van een vorm tor zijn indicatoren van een ernstige crisis zichtbaar. van min of meer vrije ondernemingsgewijze pro- De cijfers over het eerste kwartaal van 2009 laten da- ductie, ofwel kapitalisme. De (kandidaat-)toetreders lingen in de vastgoed- (7,8%), transport- (7,4%), con- tot de Europese Unie stonden hierbij onder de tucht sumptie (4,9%) en de bouwsector (20,9%) zien. van Brussel. De gedaanteverwisselingen verliepen Dit geheel vertaalde zich in een daling van het Bru- schoksgewijs, niet alleen als bewust beleid, maar ook to Binnenlands Product (BBP) van 9,8% over het eer- bijvoorbeeld omdat zich al eerder crisissen voordeden, ste kwartaal van 2009 ten opzichte van dat in 2008 zoals de roebelcrisis in Rusland. – een negatieve economische groei van bijna 10% (ter De verschillen tussen al deze landen zijn intussen vergelijking: in Nederland wordt gevreesd voor een echter groot. In deze bijdrage bekijken we hoe het groei van -6% in 2009). Maar 10% minder van een twee landen onder de huidige wereldcrisis vergaat, koek die op per capita-basis al veel kleiner is dan die met enige aandacht voor hun onderlinge verhouding. van Nederland, is toch wel ernstig. We belichten het in alle opzichten grootste land, de Na negen achtereenvolgende jaren van aanzienlijke kern- of rompstaat van de oude Sovjetunie, Rusland, overschotten raakt ook de Russische overheidsbegro- dat een eigen koers vaart als oude en nieuwe grote ting dit jaar in een tekort verzeild. Uiteraard hebben mogendheid die drijft op grondstoffen. Tot voor kort lagere olieprijzen hiermee te maken. De hogere prij- groeide het nog sterk door hoge inkomsten uit ener- zen van de afgelopen jaren hebben er wel voor ge- gie-export. En daarnaast Polen, het grootste en volk- zorgd dat er behoorlijke financiële reserves zijn op- rijkste Midden-Europees land, sinds tien, resp. vijf gebouwd. Zo had het Reserve Fonds in april 2009 jaar lid van de NAVO, resp. EU. Polen verkeert nog nog steeds zo’n kleine $ 107 miljard in kas, terwijl het steeds middenin een moeizaam proces van aanpassing Nationale Vermogens Fond $ 86 miljard bezat.2 Toch aan de eisen die het EU-lidmaatschap stelt. wordt voor 2009 rekening gehouden met een over- heidsbegrotingstekort van 7,4% BBP.3 Rusland Het Russische bedrijfsleven heeft het niet gemak- Het staat buiten kijf dat ook Rusland onder de huidi- kelijk, zoveel is wel duidelijk. Op grotere concurren- ge crisis lijdt. Zo is de waarde van de Russische export tie uit het buitenland zit zeker niemand te wachten. ten opzichte van 2008 bijna gehalveerd. De totale Hieruit volgt dat een doorbraak in de onderhandelin- waarde van de export in de eerste maanden van 2009 gen over Ruslands toetreden tot de Wereldhandelsor- bedroeg $ 79,2 miljard, 47,4% minder dan dat in de ganisatie (WTO) er op korte termijn niet in zit. Hoe- overeenkomstige periode van 2008. Ook de importen wel Moskou lippendienst betoont aan de notie van vertonen een, zij het iets minder grote, daling. Zij wa- WTO-lidmaatschap, is dat voor de nog steeds van lo- ren in de eerste vier maanden van dit jaar 38,4% min- kale en regionale monopolies en kartels afhankelijke der dan in de overeenkomstige maanden van 2008. Russische ondernemingen absoluut niet aantrekkelijk. Uiteraard speelden lagere energieprijzen een rol. De Het recent aangekondigde beleid om samen met Wit- totale waarde van olie- en aardgasexporten was ruim Rusland en Kazachstan de onderhandelingen in te 50% lager. Maar ook de metaalindustrie, de chemie, gaan, is duidelijk een terugtrekkende manoeuvre om de machinebouw en de hout- en papierindustrie toon- alles op de lange baan te schuiven. Een zekere ambitie

426 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 om te laten zien dat men toch wel een g­elijkwaardig aanpassingen heeft uiteraard ook de werkgelegenheid en serieus speler op de wereldmarkten wil blijven, ver- te lijden. Ze bedroeg volgens de Poolse Arbeidsmarkt klaart de uitspraken dat men nog steeds toetreding Survey in het eerste kwartaal van 2009 8,3%, tegen tot de WTO nastreeft. 8,1% in het eerste kwartaal van 2008. Dit komt onge- veer overeen met het Europese gemiddelde. Polen Polen toont, kortom, een genuanceerd beeld. Het Hoewel zeker niet immuun voor de crisis, toont Po- komt zeker niet ongeschonden door de huidige crisis len een ander beeld. In het eerste kwartaal van 2009 heen en vooruitgang zal nog wel op zich laten wach- was er zelfs nog steeds sprake van enige economi- ten. Toch hoeft men niet al te pessimistisch te zijn sche groei. Niet gecorrigeerd voor seizoensinvloeden over de Poolse economische situatie.4 groeide het Poolse BBP met 0,8%, gecorrigeerd zelfs Wat zijn nu economische issues voor de Poolse bur- met 1,9%, ten opzichte van het eerste kwartaal van gers? Allereerst het voortdurende drama rond de be- 2008. Officieel was er dus nog geen sprake van een roemde, voormalige Lenin-scheepswerf in Gdansk. recessie. Toch vinden er grote aanpassingen in de Nooit echt geprivatiseerd, is dit symbool van de Poolse economie plaats. Zo verloor de Poolse munt, SolidarnośĆ-revolutie tot nu toe in leven gehouden zloty, in de periode juli 2008-februari 2009 ongeveer met subsidies. Dit druiste in tegen alle concurrentie- 50% van zijn waarde ten opzichte van de euro; daar- regels van de EU, die, bij monde van de Commis- mee kwam de wisselkoers op meer dan 4,5 zloty per sie, stopzetting van de subsidies eiste. Onlangs is euro. Dat leidde vervolgens tot een snelle daling van de scheepswerf voor $ 89 miljoen verkocht aan in- de importen met ruim 17%. Ook zijn de voorraden vesteringsfonds United International Trust; de door sterk afgenomen en vertoont het Poolse bedrijfsleven de Poolse overheid gesubsidieerde 700 miljoen euro een grote honger naar cash. De industrie is hard ge- dient zoveel mogelijk terug gegeven te worden. Angst troffen, met een productiedaling van 6% in het eerste voor massaontslag onder de 9.000 werknemers leidde kwartaal van 2009. in april tot rellen in Warschau. Deze werden ook ge- De crisis laat in Polen echter behalve verliezers ook voed door het tweede issue, de aangekondigde sluiting winnaars zien, zoals de bouwsector, met een groei van een aantal onrendabele spoorlijnen. van 3,4%, en de binnenlandse handel (1,9% groei). Het is nu 20 jaar geleden dat in Polen de eerste niet- Daarentegen zijn vier industriële bedrijfstakken hard communistische regeringsploeg aantrad. Ondanks getroffen: metaalbewerking (40% daling van de ver- allerlei plannen en uitspraken is volledige privatise- kopen), kolenmijnbouw (30% daling), automobiel- ring van de staatsindustrie steeds uitgesteld. Pas nu productie (26%) en olieraffinage (23%). het land lid van de EU is, wordt er ernst gemaakt met Polens export in het eerste kwartaal van 2009 was aanpassing aan de eisen die een moderne internatio­ ruim 14% minder dan die in de overeenkomstige pe- naal concurrerende economie stelt. Zo is nu officieel riode van 2008. Daar is de West-Europese recessie aangekondigd dat de Poolse nationale luchtvaart- duidelijk debet aan. Een snelle opleving van de Poolse maatschappij LOT verkocht wordt. De problemen export is dan ook niet te verwachten. De betalings- van dit derde issue lijken wel enigszins op die van het balans kwam in het eerste kwartaal uit op een tekort Italiaanse Alitalia: een overschot aan personeel en van 7,5 miljard zloty, deels een gevolg van terugge- problemen met vakbonden. In 2008 bedroeg het ope- trokken investeringen. Onder alle veranderingen en rationele verlies bij LOT $ 44 miljoen, terwijl voor dit

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 427 jaar een verlies van $ 35 miljoen wordt verwacht. De port hebben. Olie en aardgas vallen immers buiten situatie werd er niet beter op toen het inkoopmanage- het WTO-regime. Exporteurs van Westerse merk- ment mis gokte en een brandstofoptie met vaste prijs artikelen hebben, door uit toetreding volgende lagere en een looptijd van 2 jaar kocht. Daardoor heeft LOT importtarieven, wel degelijk baat bij deze toetreding. gedurende lange tijd hogere brandstofkosten betaald Daar zit het Russische bedrijfsleven niet op te wach- dan de wereldmarktprijzen. Inmiddels zou het bedrijf ten. Dit alles wordt nog eens geaccentueerd door een al een schuld van zo’n $ 140 miljoen hebben. Onge- recent verschenen rapport van World Economic Forum veer 67% van LOT is nog steeds in handen van de (WEF). Op het gebied van vrijhandel staat Rusland overheid, een kleine 7% is in handen van de werk- op de 114de plaats van de 121 beoordeelde landen. nemers, terwijl de rest in bezit is van Swiss Airlines. Natuurlijk zou toetreding tot de WTO betekenen dat Verkoop van het overheidsaandeel zal moeilijk blij- Rusland op deze ranglijst zou stijgen, maar de lijst is ken, nu voor 2009 een totaal verlies van $ 4,7 miljard gebaseerd op criteria als eenvoud en transparantie van voor de gehele luchtvaartbranche wordt verwacht. douaneprocedures, afwezigheid van importtarieven, efficiënte logistiek en corruptie. Relatie Rusland-Polen De politieke betrekkingen tussen Polen en Rusland Misstanden in Rusland zijn, op zijn zachtst gezegd, koel te noemen. Ener- Vooral op dat laatste onderdeel valt niet te verwach- zijds neemt Rusland de Poolse deelname aan het con- ten dat toetreding enige vermindering zou opleveren. troversiële Amerikaanse anti-raketschild zeer hoog De corruptie in Rusland lijkt toch langzamerhand op, anderzijds heeft Polen de Russische militaire in- wel de grootste belemmering voor buitenlandse in- terventie in Georgië van augustus 2008 veroordeeld. vesteerders te worden. IKEA, het symbool van de Daarentegen bloeien de economische betrekkingen werkende middenklasse, heeft in juni 2009 besloten als nooit tevoren, getuige het recordbedrag van $ 28 verdere investeringen in Rusland te stoppen, om niet miljard aan wederzijdse handel in 2008. Toch zit hier nog meer smeergelden te hoeven betalen. Probleem wel een probleem, namelijk de ook (of juist) in Polen is dat deze smeergelden niet aan maffiose figuren, gevoelde afhankelijkheid van energie-importen uit maar aan overheidsdienaren dienen te worden be- Rusland. Het beleid van de EU in kwesties van ener- taald. In een schrijnend verslag van de teloorgang van gieveiligheid is om pas tot enige actie over te gaan als Hermitage Capital Management (HCM) van de hand zich voor de gehele EU geldende ‘aanzienlijke versto- van bestuurder William Browder,6 benadrukt hij de ringen van aanvoer’ voordoen. De Poolse minister van verwevenheid van bedrijfsmanagers, overheidsfuncti- buitenlandse zaken Radoslav Sikorski en premier Do- onarissen en criminelen. In 2006 was HCM nog het nald Tusk hebben er nu voor gepleit dat de EU al in grootste buitenlandse beleggingsfonds in Rusland, actie dient te komen als slechts een of twee landen van met ongeveer $ 4 miljard aan beleggingen in beheer. verstoringen van de aanvoer te leiden hebben. Gevolg De manier waarop HCM van $ 1 miljard werd be- van dit alles is dat Polen besloten heeft de bouw van roofd, dient voor iedereen die zaken wil doen in Rus- kernenergiecentrales te versnellen, waarbij Franse en land een grote waarschuwing te zijn. Ook de advoca- Zuid-Koreaanse bedrijven beoogde partners zijn.5 ten van HCM werden ernstig geïntimideerd. Browder Wat Buitenlandse Directe Investeringen betreft getuigde voor het Amerikaanse Helsinki-comité. ziet de toekomst er niet somber uit. In 2008 werd President Medvedev pleitte onlangs voor meer bui- voor meer dan $ 10 miljard toegezegd, voor dit jaar tenlandse investeringen bij de opening van de depen- wordt misschien iets minder verwacht. Computerfa- dance van de Hermitage in Amsterdam. Daarnaast brikant Dell maakte in januari 2009 bekend zijn pro- presenteert het Groninger museum sinds een aantal ductie van Ierland naar Polen te verplaatsen, terwijl jaren tentoonstellingen met Russische thema’s. Dit in grote tegenstelling tot zijn aanvankelijke plannen weerspiegelt de ‘aardgasconnectie’, de stevige banden in Rusland meubelgigant IKEA juist aangaf meer in die Nederland met Gazprom heeft. De betrekkingen, Midden-Europa te willen investeren. vooral de economische, tussen Rusland en Nederland Oost-Europese merkproducten komen in West-Eu- zijn de laatste jaren versterkt, mede als gevolg van het ropa praktisch niet voor, met uitzondering van Sko- optimisme in het Westen in de jaren ’90, toen velen da (dat echter in bezit is van Volkswagen). Zo zijn er geloofden dat Rusland zich na een beperkt aantal ja- ook nauwelijks, op wat Vodka-merken na, Russische ren van aanpassingen tot een ‘normale’ (lees: stabiele) producten in West-Europa en Amerika te verkrijgen. kapitalistische democratie zou ontwikkelen. Maar De Lada is reeds lang uit het straatbeeld verdwenen. na het aantreden van Poetin begon zich langzamer- Eigenlijk hebben Russische bedrijven de Westerse hand toch een ongemakkelijk gevoel te ontwikke- consument weinig te bieden. Toetreding tot de WTO len bij velen die Rusland in principe een warm hart zou dan ook nauwelijks positieve effecten op de ex- toedragen. Er gingen toch wel wat teveel verhalen

428 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 over corrupte amtenaren en minachting van de wet proces wordt door de huidige economische crisis versterkt. de ronde te doen. Hiermee parallel liep een toename Tegen bedrijven waarvan bekend is dat zij schulden van de afhankelijkheid van Russische energieleveran- hebben, worden oude beschuldigingen weer tevoor- ties. Thans is de grote vraag: hoe moeten we tegen schijn getoverd. Er is altijd wel een wet te vinden het huidige Rusland aankijken? Stellen we ons, van- die overtreden is. Tegen een zeer lage prijs wordt het wege onze afhankelijkheid van vooral Russisch aard- bedrijf door een Staatsfonds overgenomen, waarna gas, toch maar weinig kritisch op? Of distantiëren we een overheidsfunctionaris het verder bestuurt alsof ons wat meer van een overheid die weinig medegevoel het zijn eigendom is. Op deze wijze worden hybride toont met vermoorde journalisten en schrijvers?7 privé/staatsondernemingen geschapen. Een variant Een essay van Joeri Afanasjev toont een pessi- is bijvoorbeeld een privé-bestuurde dochteronderne- mistisch beeld.8 Hij schetst een ontwikkeling van ming van een Staatsbedrijf. Een andere variant is een een land waarin geïsoleerde individuen rechtstreeks privé-onderneming die toestemming krijgt te fuseren en volledig afhankelijk van de Staat zijn geworden: met een overheidsdienst. De praktijk is dan vaak dat ‘Daarmee werd elke mogelijke behoefte aan vereni- winsten worden weggesluisd naar particuliere tegoe- gingen, politieke partijen of vakbonden weggeno- den, terwijl verliezen door de Russische belastingbe- men. Als de verhouding tussen Staat en individu taler worden gedekt. Het is maar weinig buitenlandse wordt bepaald door overheersing en onderwerping, ondernemingen gegeven in dit ondernemingsklimaat met behulp van geweld en willekeur, dan verdwijnt nog enigszins serieus zaken te doen. de feitelijke noodzaak om de betrekkingen wettelijk te regelen. Rechtbanken worden in wezen overbodig en het zelfde geldt voor politiek.’9 Het bovenstaande Erik Dirksen is verbonden aan de Leerstoelgroep is inmiddels van toepassing op zowel de 19de-eeuwse Oost-Europese Geschiedenis en Oost-Europakunde van tsarische tijd, de 20ste-eeuwse periode van het com- de Universiteit van Amsterdam. munisme als op het 21ste-eeuwse post-Jeltsintijdperk. Dit is het systeem van het Patrimoniaat, een Staat die Noten 1 Bestaande uit: maakindustrie (-22%), mijnbouw (-3,5%) en nuts- direct of indirect de samenleving in het algemeen en bedrijven (-4,6%). het bedrijfsleven in het bijzonder aan zich onderge- 2 Het Reserve Fonds is exclusief opgezet als buffer voor de over- schikt maakt. ‘De belangrijkste bron van inkomsten heidsbegroting in geval van een sterke daling van de wereldmarkt- olieprijzen. Het Nationale Vermogens Fonds doet investeringen voor onze ambtenaren is niet hun salaris, maar het om de economische groei aan te jagen, vooral in de infrastructuur. inkomen dat voortvloeit uit de persoonlijke exploita- Ook worden vanuit dit fonds aanvullingen voor staatspensioenen tie van hun politieke functies.’10 gedaan. Beide fondsen zijn de opvolgers van het Stabilisatie Fonds, dat in de jaren van voortdurend hoge olie- en aardgasprijzen is Volgens Afanasjev heeft Poetin, mede door de pro- opgebouwd. Een belangrijke functie van het Stabilisatie Fonds Westerse aspiraties van de Jeltsin-aanhang ernstig te was inkomsten aan buitenlandse valuta te absorberen die anders bekritiseren, ervoor gezorgd dat het Westerse concept slechts tot inflatie van het binnenlandse prijsniveau zouden heb- ben geleid. De huidige fondsen komen nu zeer goed van pas om van democratie zijn aantrekkingskracht heeft verlo- extra overheidsuitgaven te doen die de gevolgen van de huidige ren. De civil society kreeg geen voet aan de grond. economische crisis wat minder zwaar maken. Wat dat betreft kan Politieke partijen, niet-gouvernementele en publieke Nederland hier zeker van leren. Het opzij zetten van een gedeelte van onze aardgasbaten als ‘appeltje voor de dorst’ is in ons land organisaties, onafhankelijke tv-zenders, het verkie- echter nog controversieel. zingsstelsel op zich, rechtbanken en justitiële instan- 3 De cijfers in het voorgaande gedeelte zijn ontleend aan Plan ties werden alle in hun zelfstandigheid aangetast.11 Econ Report, vol. XXIV, nr. 10, 16 juni 2009. 4 De cijfers in het voorgaande gedeelte zijn ontleend aan Plan Hij eindigt met de constatering dat de corruptie Econ Report, vol. XXIV, nr. 4, 12 februari 2009; en vol. XXIV, nr. 10, 16 bijna exponentieel groeit. Alle sectoren van de maat- juni 2009. schappij en alle niveaus van de macht worden erdoor 5 Uiteraard staat Polen niet alleen in zijn bezorgdheid over afhan- kelijkheid van energie-importen uit Rusland. Zo gelden dezelfde beheerst. argumenten voor Nederland, hoewel het erop lijkt dat men dat in Een gevolg hiervan is dat het Russisch economisch ons land nog onvoldoende beseft. stelsel de kant opgaat van een gecombineerde Staats/ 6 ‘Hoe het Russische Ministerie van Binnenlandse Zaken mijn bedrijf heeft leeggeroofd’, in: NRC Handelsblad, 4 en 5 juli 2009, blz. privé-ondernemingsgewijze productie. In de demo- 6-7. cratieën van de OESO is de Staat er in principe om 7 Paul Klebnikov, Anna Politovskaja, Galina Starovojtova en Dimitri de belangen van de gehele bevolking te behartigen. Kolodov, om maar een paar namen te noemen. 8 Joeri Afanasjev, ‘Het einde van Rusland’, in: NRC Handelsblad, 14 In de praktijk kan het dan gebeuren dat bepaalde en 15 februari 2009, Opinie en debat, blz. 2-3. belangengroeperingen aan het langste eind trekken, 9 Ibid, blz. 2. maar regelmatige verkiezingen kunnen daar zo weer 10 Ibid., blz. 3. 11 Ibid., blz. 3. een eind aan maken. In Rusland is een systeem aan het ontstaan waarbij de Staat gebruikt wordt om be- langen van individuele personen te behartigen. En dit

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 429 Marie Hulsman-Vejsová & Gerard van der Zwan Het Tsjechische voorzitterschap van de Europese Unie: ‘van zijn stuk gebracht’?

De eerste helft van 2009 was Tsjechië voorzitter van van haar werkprogramma (economie, energie en ex- de Raad van de Europese Unie. Welke tastbare re- terne betrekkingen van de EU, de drie ‘E’s’). sultaten heeft dit voorzitterschap opgeleverd? Welke De januaricrisis over de leverantie van Russisch gas rolopvatting van het voorzitterschap bleek Tsjechië aan Europa werd beantwoord met een eensgezind op- als EU-voorzitter te hebben? In hoeverre is Tsjechië treden van de EU, mede dankzij de intensieve diplo- als voorzitter en als lidstaat effectief opgetreden op matieke inzet van de Tsjechische premier Topolánek. de zelf gekozen prioritaire gebieden? Wat is de meer- Dit droeg er zeker toe bij dat Rusland en Oekraïne waarde van het voorzitterschap geweest, voor Tsje- hun handelsconflict bijlegden en dat de gasleveranties chië en voor de EU? werden hervat. Afstemming van aanvoerroutes van De permanente vertegenwoordiger van Tsjechië bij energie, alternatieve routes, energiezekerheid, alsme- de EU, mevrouw Milena Vicenova, liet zich openhar- de vrijmaking en integratie van de interne EU-ener- tig uit over een voorzitterschap dat men in het Neder- giemarkt kregen een prominente plaats op de agenda lands zou omschrijven als beduusd, verward, van zijn van de EU-Raad op 19 en 20 maart 2009 in Brussel. stuk gebracht, in het Tsjechisch rozpačité.1 Op economisch gebied heeft het Tsjechische voorzit- Nu waren de verwachtingen over het Tsjechische terschap afstemming bepleit van nationale maatrege- voorzitterschap niet hooggespannen.2 Tsjechië is een len en gezamenlijke EU-maatregelen ter bestrijding nogal eurosceptische nieuwe lidstaat, dat het Verdrag van de financiële en economische crisis, voor meer van Lissabon bij de aanvang van het voorzitterschap werkgelegenheid en groei, en voor beter toezicht en nog niet door het parlement had geratificeerd. Het regulering van financiële markten. Principiële afwij- is een relatief klein land, niet behorend tot de euro- zing van nationaal protectionisme door het voorzit- zone. Een land ook met een wankele parlementaire terschap en door de Europese Commissie heeft be- basis van de regerende coalitie van liberalen (ODS), schermende maatregelen van de zijde van de lidstaten groenen (SZ) en christen-democraten (KDU-CSL), inderdaad kunnen tegengaan. Afspraken hierover interne verdeeldheid binnen de regeringspartijen en werden vooral gemaakt op de EU-Raad. Deze Raad een felle populistische oppositie van communisten bood ook de gelegenheid de G-20-bijeenkomst in (KSCM) en sociaal-democraten (CSSD), waarvan de Londen voor te bereiden. sociaal-democraten najaar 2008 overtuigend de regi- Op het gebied van de externe EU-betrekkingen vroeg onale en senaatsverkiezingen hadden gewonnen. Pre- het gewapende conflict in Gaza dringend aandacht. sident Klaus neemt tegenover kabinet en parlement Onder Tsjechisch voorzitterschap trokken delegaties een eigen uitgesproken positie in. Een interne poli- van de EU herhaaldelijk naar het Midden-Oosten om tieke situatie dus waar politici niet altijd blijk geven te bemiddelen bij overleg over een staakt-het-vuren, van zelfbeheersing, integer vakmanschap en oog voor over humanitaire corridors en later over de wederop- landsbelang. bouw van de Palestijnse economie. Extern heeft het voorzitterschap te maken gekre- Zowel in Europa als in de Tsjechische media werd gen met de ernstige financiële en economische crisis; het optreden van Tsjechië als voorzitter van de EU- met wezenlijke veranderingen, zoals de Amerikaan- Raad gedurende de eerste drie maanden als voorzich- se regeringswisseling; en met een wereld waarin de tig positief beoordeeld. Het opereren van de Tsje- EU ook haar positie moest aanpassen tegenover grote chische minister van de buitenlandse zaken Karel partners als Rusland en China. Binnen de EU ston- Schwarzenberg en vice-premier voor Europese aan- den de institutionele hervorming en de verkiezingen gelegenheden Alexander Vondra werd minstens zo- voor het Europese Parlement prominent op de agen- veel genoemd als dat van premier Topolánek zelf. da. Niet alleen de Franse president Nicolas Sarkozy had zo zijn twijfels hoe Tsjechië het er als voorzitter Binnenlandse politieke crisis vanaf zou brengen. Op 24 maart 2009 viel het kabinet-Topolánek. Een motie van wantrouwen, gesteund door de opposi- Van januari tot eind maart 2009 tie van sociaal-democraten (CSSD) en communis- Het Tsjechische voorzitterschap toonde wel degelijk ten (KSCM), behaalde een zeer krappe meerderheid voortvarendheid ten aanzien van de drie prioriteiten dankzij de stemmen van twee dissidenten van Topolá-

430 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 neks eigen liberale partij (ODS) en twee ex-leden van gen kregen de volle aandacht. Vermelding verdient de groenen (SZ). Aanleiding voor de motie was een het bezoek van Barack Obama, en de daaropvolgende verdenking van prominente liberalen van ongeoorloofd topontmoeting EU-Verenigde Staten in Praag begin lobbyisme in de media. Met de motie zou de oppo- april, de daaropvolgende EU-China-, de EU-Japan- sitie willen voorkomen dat het kabinet en de premier en de EU-Rusland-topbijeenkomsten en vooral ook met zijn partij aan populariteit zouden winnen door de top over het Oostelijk Partnerschap.3 Dit initia- een goed verlopend EU-voorzitterschap. Persoonlijke tief, waarvoor het Tsjechisch voorzitterschap zich animositeit, partijbelangen en ideologische verschillen zeer heeft ingezet, behelst een samenhangend beleid werden in de Tsjechische pers breed uitgemeten. op het gebied van handel, migratie en personenver- Al met al liet de crisis pijnlijk het onvermogen van keer tussen de EU en zes oostelijke buurlanden (Wit- de politieke elite zien een evenwicht te vinden tussen Rusland, Armenië, Azerbeidzjan, Georgië, Moldavië binnenlandse en buitenlandse aangelegenheden en en Oekraïne). Op de valreep heeft het demissionaire een werkbare consensus te bereiken, waarin een soe- kabinet ook een top voorgezeten over de Zuidelijke pel verlopend EU-voorzitterschap meer gewicht zou Corridor, een instrument voor de ontwikkeling van krijgen dan eng partij- of eigenbelang van politici. gebieden van de Zuidelijke Kaukasus, Midden-Azië en het Nabije Oosten als energieleveranciers en door- Van april tot eind juni 2009 voerlanden. De imagoschade was aangericht; de positie van pre- Op 6 mei ratificeerde de Tsjechische Senaat het mier Topolánek en zijn kabinet als EU-voorzitter Verdrag van Lissabon. De Tsjechische Tweede Ka- was ernstig verzwakt. Al snel liet president Klaus mer deed dit al eerder, in februari. De noodzakelijke zijn voorkeur blijken voor een in het parlement breed ondertekening van het Verdrag door president Klaus gesteund kabinet. Daarmee was de optie dat het de- laat evenwel nog op zich wachten. Klaus wil de uit- missionaire kabinet-Topolánek tot het einde van komst van het ratificatieproces in Duitsland, Ierland het voorzitterschap zou aanblijven, van de baan. en Polen afwachten.4 T­opolánek en de leider van de oppositie, Paroubek, De EU-Raad van juni verliep bevredigend. Zo ge- wisten verrassend snel overeenstemming te bereiken lukte het dank zij aanvullende toelichting bij het Ver- over de vorming van een zakenkabinet, alsmede over drag van Lissabon dit verdrag voor de Ieren aantrek- het tijdstip van vervroegde algemene verkiezingen (in kelijker te maken, in de hoop op een Iers ‘ja‘ in het oktober 2009). Het zakenkabinet zou vooral de af- later dit jaar te houden referendum. Ook werd una- ronding van het EU-voorzitterschap als taak krijgen, nieme steun van de lidstaten bereikt voor de kandi- alsmede het voorbereiden van de begroting voor 2010. datuur van de huidige Commissievoorzitter Barroso De liberalen, groenen en sociaal-democraten werden voor het voorzitterschap van de Commissie voor de het eens over een nieuwe premier: de directeur van periode 2009-2014. En er werd een begin gemaakt het Tsjechische Centraal Bureau voor de Statistiek, met afspraken over betere regulering van de finan- Jan Fischer. Ook de verdere bezetting van de kabi- ciële markten. Verscheidene regeringsleiders, ook de netsposten, door hoge ambtenaren, hoge diplomaten Franse president, spraken hun waardering uit voor het en niet-partijgebonden experts leverde weinig pro- werk van het Tsjechische zakenkabinet en voor de on- blemen op. Het nieuwe kabinet werd door president dersteuning daarvan door de Tsjechische ambtenaren Klaus op 8 mei 2009 beëdigd en kreeg brede steun in en diplomaten. het parlement. De personele bezetting van kabinetsposten was Evaluatie gunstig voor het verdere verloop van het voorzitter- Op de drie voor Tsjechië prioritaire gebieden (econo- schap. Zo werd Jan Kohout, hoge ambtenaar van het mie, energie en externe EU-betrekkingen) is de be- ministerie van buitenlandse zaken en vroegere am- handeling van de wetgeving voor meer dan 80 maat- bassadeur bij de EU, de nieuwe voorman van dat mi- regelen succesvol afgerond. Ook buiten de sfeer van nisterie. Stefan Füle, voormalig ambassadeur bij de wetgeving zijn er resultaten geboekt. Op economisch NAVO, werd belast met Europese aangelegenheden. gebied betreft dit vooral de afstemming van anti-cri- De nieuwe premier Fischer en de betrokken ministers sismaatregelen, het voorkomen van protectionisme en hebben snel na hun benoeming de Europese Com- de aanzet tot regulering van de financiële markten. missie en EU-regeringsleiders bezocht, en met hen in Op energiegebied mogen genoemd worden de aanpak de aanloop naar de EU-Raad van juni intensief over- van de crisissituatie begin 2009, goedkeuring van het leg gevoerd. ‘derde pakket’ van maatregelen voor vrijmaking van Wat de imagoschade voor het EU-voorzitterschap de interne EU-energiemarkt en initiatieven voor meer betreft, bleek het Tsjechië ernst om ‘te redden wat er diversiteit in bronnen en aanvoerroutes van energie. te redden viel’. De geplande raden en topontmoetin- Op het gebied van de externe betrekkingen gold lan-

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 431 cering van het Oostelijk Partnerschap-initiatief als er sprake van vooruitgang, doordat principeafspraken succes. Weinig vooruitgang daarentegen kon worden zijn gemaakt of een beleid is gelanceerd. In alle drie geboekt bij bevordering van toetreding van nieuwe gevallen heeft Tsjechië ook het eigen belang gediend. lidstaten tot de EU (Westelijke Balkan). De voornaamste afspraken tegen protectionisme zijn al vóór de val van het kabinet-Topolánek gemaakt. De Rolopvatting van het voorzitterschap? twee overige gevallen speelden ná de val van het kabi- In een evaluatie van het Nederlandse voorzitterschap net. Hierdoor was het Tsjechische imago in het alge- van de EU in 20045 worden drie rollen genoemd die meen dusdanig beschadigd, dat de bereikte voortgang een lidstaat als EU-voorzitter kan vervullen: een lei- bij géén van de afzonderlijk dossiers toereikend was der, een onafhankelijke bemiddelaar of een beharti- om de geleden imagoschade te compenseren of goodwill ger van eigen nationaal belang. Deze rollen kunnen geheel te herstellen. wisselen naargelang afzonderlijke dossiers en priori- teiten, en ze kunnen deels ook samenvallen. Meerwaarde van het voorzitterschap voor Volgens de Tsjechische vice-premier voor EU-aan- T­sjechië en voor de Europese Unie? gelegenheden6 bleek Tsjechië, zeker méér dan zijn In Tsjechië leidde het voorzitterschap tot meer aan- voorganger Frankrijk en méér dan Nederland in 2004, dacht voor Europese aangelegenheden in het politie- zich vooral toe te leggen op de rol als onafhankelijke ke debat en in de media. Dit heeft er, ook tijdens de voorzitter, als onafhankelijke bemiddelaar. Dit is niet behandeling van het Verdrag van Lissabon, toe bijge- onlogisch. Alleen al omdat Tsjechië eurosceptisch ge- dragen dat het publiek beter over de EU-aangelegen- noemd kan worden, zal het land zich als voorzitter heden werd geïnformeerd. Aanvankelijk vergrootte van de EU niet al te snel laten leiden door ambitieuze de toenemende waardering voor het voorzitterschap vergezichten. Op een beperkt aantal gebieden toonde de populariteit van het kabinet. Uiteindelijk werd Tsjechië echter óók leiderschap. Het beste voorbeeld het Verdrag van Lissabon zowel door de Tsjechische hiervan is de opstelling in het gasconflict tussen Rus- Tweede Kamer (18 februari 2009) als door de Tsje- land en Oekraïne. Het getoonde leiderschap leidde er chische Senaat (6 mei 2009) goedgekeurd. Dat werd ten slotte toe dat het handelsconflict werd bijgelegd mogelijk doordat de liberale partij zich minder euro­ en de gastoevoer werd hersteld. sceptisch opstelde en een deel van haar parlements­ Maar het voorzitterschap had op specifieke dossiers leden en senatoren vóór het verdrag stemde. ook oog voor het eigen belang. Zo vergde de lance- De val van het kabinet-Topolánek heeft de tekort- ring van het Oostelijk Partnerschap veel diplomatieke komingen van de politieke elite duidelijk aangetoond. en politieke inzet van Tsjechië. Het in dit initiatief Dat een consensus van de regeringscoalitie met de vervatte beleid bereft ook onderwerpen die voor Tsje- oppositie wel degelijk mogelijk was, bleek uit de vrij chië in contact met de zes betrokken landen van groot snelle vorming van het zakenkabinet. Zowel bij de belang zijn: handel, migratie, personenverkeer. In dit goedkeuring van het Verdrag van Lissabon als bij opzicht is het Tsjechië gelukt tevens het eigen belang het crisismanagement na de val van het kabinet bleek na te streven. het voorzitterschap een zekere louterende werking te hebben. Ten slotte behaalden bij de verkiezingen voor Effectief optreden op voorkeursgebieden? het Europees Parlement in Tsjechië de ‘afgezette’ li- In de evaluatie van het Nederlandse voorzitterschap beralen een duidelijke overwinning op de sociaal-de- werd voor een aantal dossiers de effectiviteitsvraag mocraten (ook al was de opkomst laag en de samen- gesteld. Drie indicatoren worden voor de effectiviteit stelling van kiezers niet representatief voor algemene gebruikt: 1 voortgang in het dossier; 2 behartiging verkiezingen). De verkiezingsuitslag werd door velen van het eigen belang van de desbetreffende lidstaat; geïnterpreteerd als een straf voor de partij die het ka- en 3 bevordering van het internationale imago van en binet tijdens het voorzitterschap ten val bracht en zo het kweken van goodwill voor de lidstaat. Tsjechië in de EU voor schut zette. Zo kan men ook voor het Tsjechische voorzitter- Ook een kleine eurosceptische lidstaat bleek wel de- schap een indruk krijgen van de effectiviteit van de gelijk over professionele en toegewijde ambtenaren en door dit land gekozen drie prioritaire gebieden aan de diplomaten te kunnen beschikken, die het mogelijk hand van een voor het gebied belangrijk dossier. Wat maakten de gevolgen van een interne politieke crisis de economie betreft, gaat het hier om het voorkómen voor het EU-voorzitterschap te beperken. Ook bleek van beschermende protectionistische maatregelen. In men in staat op korte termijn een bekwame ploeg het geval van energie de goedkeuring van ‘het derde van experts in een nieuw zakenkabinet naar voren te pakket’ van maatregelen voor de interne energie- schuiven. markt. In het geval van externe betrekkingen het Oos- Het voorzitterschap van een kleine, jonge lidstaat telijk Partnerschap-initiatief. In alle drie gevallen is kan voor de EU in de onderhandelingen ook zijn

432 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 voordeel hebben, door een zekere neutraliteit, ont- wikkelingssamenwerking en Beleidsevaluatie (IOB) breken van leidersambitie en het besef van eigen be- van het ministerie van Buitenlandse Zaken. perkingen. Dat kan voor sommige externe partners Drs G.J. van der Zwan is werkzaam bij de IOB. Het arti- aantrekkelijk zijn. Zo kon de EU-China-topconfe- kel is op persoonlijke titel geschreven. rentie, tijdens het Franse voorzitterschap op Chinees verzoek uitgesteld, een aantal maanden later in Praag Noten 1 http://aktualne.centrum.czs/domaci/politika/clanek. wel degelijk plaatsvinden. phtm?id=637153, Barbora Tacheci, 15 mei 2009. 2 Eline De Ridder, ‘Tsjechië aan het roer van de Europese Unie: Tot slot op hoop van zegen?’, in: Internationale Spectator, januari 2009, blz. 29-32. Tsjechië heeft als EU-voorzitter minder effectief 3 Ferdi De Ville, Vicky Reynaert & Syuzanna Vasilyan, ‘Het Oostelijk k­unnen opereren door het verlies van goodwill en Partnerschap van de EU: oud cadeau in nieuwe verpakking’, in: de complicaties die de binnenlandse politieke c­risis Internationale Spectator, april 2009, blz. 192-195. 4 Wat buiten Tsjechië bijna niemand weet, is dat het Verdrag h­alverwege het voorzitterschap meebrachten. De van Lissabon wel degelijk door president Klaus is ondertekend. Op p­olitiek werd zeker van haar stuk gebracht. Toch kon bezoek in Brno vroeg een groep jongeren hem om een handteke- Tsjechië zijn EU-voorzitterschap afronden, en oogst- ning en hield hem een papier voor. De president dacht met fans van doen te hebben en zette zijn handtekening. Daarna toonde te het nog een zekere lof voor de wijze waarop het dit een betrokkene het papier waarop de president had getekend: een deed, met inzet en expertise van zakenkabinet, amb- kopie van het Verdrag van Lissabon. President Klaus was ‘not amu- tenaren en diplomaten. Als zodanig is Tsjechië niet sed’. Zie Barbara Bindasova, Prague Daily Monitor, 10 juni 2009. 5 IOB Evaluaties, no. 314, Primus inter pares, Een evaluatie van het écht van zijn stuk gebracht. Nederlands EU-voorzitterschap 2004, Den Haag: Ministerie van Bui- tenlandse Zaken, juli 2008 6 Alexander Vondra, voordracht tijdens de conferentie over het Drs M. Hulsman-Vejsová is onafhankelijk consultant; Tsjechische voorzitterschap op Instituut Clingendael, 20 januari 2009. tot eind 2003 was zij werkzaam bij de Inspectie Ont-

New ­ Publication in Series Clingendael Diplomacy Papers, No. 21

Projecting Economic Power: Japan’s Diplomacy towards North Korea by Maaike Okano-Heijmans

Japan has made clear its belief that North Korea poses From 2002 until at least mid-2007, the Japanese the greatest threat to its national security. Yet it is not g­overnment acted from the premise that slowing Pyongyang’s nuclear devices and missiles that attract down bilateral and multilateral negotiations by taking the most attention of the Japanese government. The an u­naccommodating stance was in Japan’s national main focus of Japanese policy-makers and politicians interest. It projected power through a one-sided policy, has instead been North Korea’s alleged abduction in the which aimed less to influence the regime in Pyongyang 1970s and 1980s of some seventeen Japanese nationals than to enhance Japan’s national security at large. from Japan. Tokyo has imposed bilateral economic sanc- The North Korean threat was thereby used to justify tions and refused to provide (humanitarian) aid to North Japan’s controversial military enhancement in a con- Korea, despite commitments in the Six-Party Talks. This text of uncertainty about the US commitment and an stands in sharp contrast to South Korea’s and China’s in- increasingly­ stronger China. creased willingness to do business with the closed coun- try. Why Japan’s emphasis on the consistent, deliberate denial of benefits to North Korea? Maaike Okano-Heijmans is a Research Fellow in the Clingendael Institute’s Diplomatic Studies Programme The importance of economic issues, in a comprehensive and Clingendael Asia Studies, and a Visiting Fellow at bilateral and multilateral context, goes largely unnoticed the Asia-Pacific College of Diplomacy of the Australian in writings about the Korean Peninsula. This paper at- National University. Her main research interests are in tempts to fill that gap by analysing Japan’s stance on a economic diplomacy and the political economy of East range of themes in the framework of its economic diplo- Asia, with a special focus on Japan. macy. Primary, secondary and tertiary goals and targets of Japan’s influence attempts are discussed, providing For more information: secretariat CDSP, Clingendael fresh insights into Japan’s strategic thinking and foreign Institute, 070-3245384 policy in East Asia.

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 433 Karen Del Biondo De politieke dialoog in het EU-ontwik- kelingsbeleid: beloftevol instrument voor democratie en mensenrechten?

In 2000 werd in de Overeenkomst van Cotonou tus- In de Overeenkomst van Cotonou (2000) werd nog sen de Europese Gemeenschap (EG) en de ACS- een stap verder gegaan: de politieke dimensie werd ver- groep van landen in Afrika, de Caraïben en de Stille heven tot één van de drie pijlers van het verdrag, naast Oceaan de ‘politieke dialoog’ naar voren geschoven hulp en handel. Naast de bepalingen over de essen- als instrument ter bevordering van democratie en tiële onderdelen, waaraan nu ook behoorlijk bestuur mensenrechten. Politieke dialoog moest daarbij de als ‘fundamenteel element’ werd toegevoegd,1 bevatte voorkeur krijgen boven het gebruik van sancties. het politieke gedeelte eveneens artikelen over con- De dialoog kende echter een moeilijke start: de flict (art. 11) en migratie (art. 13). Artikel 8 bevatte interesse voor een dialoog op EU-niveau was gering de belangrijkste bepalingen inzake de politieke dia- en de eerste toepassingen bleken niet bepaald succes- loog. Helemaal nieuw was het idee van een dialoog vol. In recente jaren probeert de Europese Commis- niet; er werd immers al sinds het midden van de jaren sie achter de schermen de dialoog nieuw leven in te ’70 door de EG met haar partners op allerlei niveaus blazen. Terwijl die vroeger op informele basis plaats- overleg gevoerd over politieke kwesties, zoals demo- vond, wordt er nu met de meeste landen getracht een cratie en mensenrechten. Dit gebeurde echter ad hoc, formele politieke dialoog op gang te brengen in het wanneer een probleem zich voordeed.2 kader van artikel 8 van de Overeenkomst van Coto- ‘Cotonou’ gaf de politieke dialoog niet alleen een nou. De vraag is of de Europese Unie op basis van dit verdragsbasis, maar maakte van de dialoog het cen- instrument democratisering en respect voor mensen- trale onderdeel van de politieke dimensie van de over- rechten kan bewerkstelligen bij haar partners. eenkomst. Volgens artikel 8 zou de dialoog mogen handelen over ‘alle doelstellingen van de Overeen- Politieke conditionaliteit: van Lomé tot komst, alsmede vraagstukken van gemeenschappelijk, Cotonou algemeen, regionaal of subregionaal belang’. Daartoe Het politieke aspect van de EU-ontwikkelingssamen- werden gerekend: vrede, veiligheid, wapenhandel, werking tegenover de ACS-groep werd in de loop van drugs, georganiseerde misdaad, allerlei aspecten van de jaren ’80 en vooral ’90 een steeds duidelijker onder- het ontwikkelingsbeleid en natuurlijk ook de essen- deel van de Overeenkomsten van Lomé. Gaandeweg tiële en fundamentele onderdelen. Er werd expliciet werden verwijzingen naar mensenrechten ingevoerd, gesteld dat de dialoog een preventief aspect zou heb- tot het in 1995 mogelijk werd gemaakt de ontwik- ben ten aanzien van de niet-uitvoeringsclausule in ar- kelingshulp geheel of gedeeltelijk op te schorten in tikel 96. Dat artikel bepaalt dat, wanneer één van de geval van schendingen van de mensenrechten, demo- partijen de essentiële onderdelen schendt, de andere cratische beginselen of de rechtsstaat. Deze politieke partij, na een oplossing te hebben gezocht via over- voorwaarden waren immers ‘essentiële onderdelen’ leg, ‘passende maatregelen’ mag nemen.3 De politieke geworden van de Overeenkomst van Lomé. Het Eu- dialoog zou de essentiële onderdelen op regelmatige ropese ontwikkelingsbeleid volgde hiermee de trend basis bespreken en waar nodig oplossingen zoeken, onder de meeste donoren, om op formele wijze po- zodat negatieve conditionaliteit niet noodzakelijk zou litieke voorwaarden te koppelen aan het ontwikke- zijn. Door deze preventieve aanpak wenste de EU te lingsbeleid, hetgeen ‘politieke conditionaliteit’ wordt bevestigen dat toepassing van strafmaatregelen gezien genoemd. Na de Koude Oorlog was de klemtoon im- werd als ‘laatste optie’. De EU hoopte zich immers te mers meer op mensenrechten en democratie komen te onderscheiden van de andere donoren door te kiezen liggen. Deze benadering paste tevens binnen de gro- voor een aanpak van ‘socialisatie’: door een diepe ge- tere politieke rol die Europa als Europese Unie (EU) ïnstitutionaliseerde samenwerking zou invloed wor- in de wereld zou spelen, een rol die werd bekrachtigd den uitgeoefend op de ACS-landen. Negatieve con- door de opname van het Gemeenschappelijk Buiten- ditionaliteit werd daarbij als een onderbreking van het lands en Veiligheidsbeleid in het Verdrag van Maas- socialisatieproces beschouwd.4 Tijdens de herziening tricht (1993). van Cotonou in 2005 werd dit preventieve aspect nog

434 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 waren in vele ACS-landen, zagen geen heil in de EU als extra speler in het politieke spel. Daarbij moet ook vermeld worden dat het (in)for- mele karakter van de politieke dialoog bewust vaag werd gehouden. Artikel 8 benadrukte dat de dialoog op flexibele wijze gevoerd zou worden met betrek- king tot het formele of informele karakter, het niveau waarop de dialoog gehouden zou worden en het aan- tal deelnemers. Ook regionale en subregionale orga- nisaties, alsmede vertegenwoordigers van de civiele samenleving, zouden erbij kunnen worden betrokken. De mogelijkheid werd dus opengehouden een over- legprocedure conform artikel 96 op te starten zonder voorafgaande politieke dialoog in de zin van artikel 8. De EU kon immers steeds redeneren dat politie- ke dialoog al op informele basis had plaatsgevonden. Dat gebeurde dan ook bij de eerste toepassingen van de sanctioneringsclausule in artikel 96, namelijk in de gevallen H­aïti (2000), Fiji (2000) en Ivoorkust (2001). Bovendien bestond de mogelijkheid de proce- dure voor ‘bijzondere dringende gevallen’7 in te roe- pen, waarbij politieke dialoog evenmin noodzakelijk was. Dat gebeurde in 2001 bij Liberia. Zimbabwe was het eerste land waarmee een forme- le politieke dialoog werd opgestart in de hoop géén toevlucht te moeten nemen tot negatieve conditiona- liteit. Vanaf september 2000 werd deze mogelijkheid besproken in het licht van de verslechterde politieke toestand in Zimbabwe, onder andere ten gevolge van de landhervormingen, alsmede de intimidatie en het eens versterkt: in een bijgevoegde tekst werd duidelijk geweld bij de verkiezingen van mei 2000. Lidstaten gesteld dat een uitgebreide politieke dialoog een ver- waren echter verdeeld over de te volgen strategie,8 en eiste was vooraleer over te gaan tot artikel 96. het duurde dan ook tot februari 2001 vooraleer een concreet voorstel voorgelegd kon worden aan de rege- Een alternatief voor conditionaliteit? ring van Zimbabwe. Harare wenste mee te beslissen Uit het voorgaande blijkt duidelijk dat de politieke over de agenda, wat het proces verder vertraagde. In dialoog voor een groot deel bedoeld was om sanctio­ juni 2001 drong de EU aan op een snelle doorstart nering te voorkomen. Dit preventieve aspect bleek van de dialoog. Toen er in oktober nog steeds geen echter moeilijk te verwezenlijken. Dat had vooral bijeenkomst had plaatsgevonden, verloor de EU het te maken met het formele karakter van de dialoog. geduld en nodigde Zimbabwe uit tot overleg op basis Politieke dialoog vond immers al op informele ma- van artikel 96. Terwijl de officiële EU-geluiden be- nier plaats: door het hoofd van de delegatie van de nadrukten dat het vooral aan de halsstarrige houding Commissie werd met de autoriteiten regelmatig over- van de Zimbabwaanse autoriteiten te wijten was dat leg gevoerd, terwijl ook de lidstaten die diplomatiek de politieke dialoog niet van de grond was gekomen, vertegenwoordigd waren, hun bilaterale dialoog hiel- luidden kritischer stemmen dat de EU eveneens be- den. Wanneer sprake was van mensenrechtenschen- hoorlijk agressief uit te hoek kwam, niet het minst dingen of democratische tekortkomingen, ondernam onder invloed van het Verenigd Koninkrijk, dat het het voorzitterschap van de Raad een demarche, waar- regime koste wat het kost sancties wilde opleggen. bij de autoriteiten op het matje werden geroepen door Duidelijk was dat de posities van beide partijen te ver een aantal vertegenwoordigers van de lidstaten in het uiteenlagen om een politieke dialoog van de grond te land.5 Ook hierbij was de delegatie van de Commissie krijgen, laat staan die te doen slagen.9 betrokken. In dit kader bestond er weinig belangstel- In het geval van Guinee (2004) ontstond er een ling vanuit de lidstaten of vanuit de Commissie om dispuut over het (in)formele karakter van de politieke over te gaan tot een geformaliseerde ‘EU-dialoog’.6 dialoog. De regering van Guinee was het niet eens Vooral de grote lidstaten, die zelf vertegenwoordigd met het feit dat artikel 96 werd ingeroepen zonder

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 435 formele dialoog krachtens artikel 8, en zij aanvaardde ACS-landen, waardoor deze vrezen dat de dialoog het argument van de EU niet dat alle voorgaande ge- nogal snel op bemoeienissen kan uitdraaien. Dialoog sprekken als politieke dialoog golden. Het was dan wordt dan ook gezien als een nieuwe vorm van condi- ook Guinee dat het initiatief nam om het preventieve tionaliteit.12 karakter van de politieke dialoog te versterken in de revisie van de Overeenkomst van Cotonou in 2005.10 Ontwikkeling, veiligheid of democratie? Het probleem werd evenwel pas later echt aangepakt. Hoewel het politieke aspect de ontwikkelingsover- Sinds enkele jaren wordt immers onder impuls van de eenkomsten reeds vóór het nieuwe millennium ken- Commissie geprobeerd met alle landen een perma- merkte, bleef dit beperkt tot interne problemen in de nente en formele politieke dialoog te starten. Het valt partnerlanden. De essentiële onderdelen vloeiden dan af te wachten of de discussie over het formele karakter ook vooral voort uit het principe ‘geen ontwikkeling daarmee ten einde is. zonder democratie’, dat in de jaren ’90 een algemeen ACS-landen zien de politieke dialoog als nieuwe vorm van conditionaliteit

Meer dialoog, meer partnerschap? aanvaard beginsel was geworden onder de voornaam- De verschuiving in klemtoon van conditionaliteit naar ste donoren. Vooral na de aanslagen van 11 september dialoog paste volledig binnen het streven naar partner- 2001 begon de idee ‘geen ontwikkeling zonder veilig- schap dat de Overeenkomst van Cotonou kenmerkte. heid’ echter ook steeds meer aan terrein te winnen bij Cotonou was dan ook een ‘partnerschapsovereen- de donoren, inclusief de EU. Dit heeft bijvoorbeeld komst’ in plaats van een Conventie, zoals dat nog bij geleid tot de oprichting van de African Peace Facility Lomé het geval was. De gelijkheid van de partners (2003), dat Afrikaanse vredesmissies financiert met was één van de grondbeginselen van de Overeen- Europees ontwikkelingsgeld. komst. De praktijk van conditionaliteit staat volgens Ook vrede en veiligheid maken dus deel uit van de sommigen haaks op dit principe van partnerschap. politieke dialoog. Artikel 8 stelt dat vredesopbouw, Hoewel artikel 96 stelt dat elk van beide partijen de alsook conflictpreventie, -beheersing en -oplossing, ander kan oproepen voor overleg, is het immers dui- een prominente rol zullen spelen in de politieke dia- delijk dat de clausule toch voornamelijk een middel loog. Het gevaar bestaat natuurlijk dat veiligheids- is om ACS-landen te sanctioneren. Het lijkt nogal kwesties, traditioneel behorend tot de harde kern van onwaarschijnlijk dat de ACS-groep de EU sancties het buitenlands beleid, gaan domineren boven meer zou opleggen vanwege problemen inzake democra- zachte kwesties, zoals democratie en mensenrechten. tie of mensenrechten. Ten eerste bezit de ACS-groep Dat is bijvoorbeeld het geval met Eritrea, dat bij weinig instrumenten om de EU onder druk te zet- mensenrechtenorganisaties en het Europees Par- ten. Artikel 96 leidt immers meestal tot opschorting lement al jaren onder vuur ligt vanwege zijn povere van de hulp. Het is bovendien voor een groep van 79 situatie wat betreft vrijheid van meningsuiting, pers, landen moeilijk tot een consensus te komen over de te religie, oppositie, enz. Al jaren wordt er een politieke volgen strategie. Ten slotte zullen weinig ACS-landen dialoog gevoerd met dit land, maar mensenrechten het riskeren de EU sancties op te leggen uit vrees voor maken daar bijna nooit deel van uit. De Commissie een verlies aan ontwikkelingshulp. Het invoeren van geeft in een Mededeling zelf aan dat politieke dialoog conditionaliteit werd dan ook door velen gezien als met de landen van de Hoorn van Afrika voorname- een breuk met de beginselen van gelijkheid en part- lijk over regionale kwesties zal gaan,13 vanwege het nerschap die de eerste ACS-EG-Overeenkomsten strategisch belang van deze regio en de vele veilig- kenmerkten.11 heidsproblemen (Somalië, Ethiopië-Eritrea, Soedan, Politieke dialoog was duidelijk bedoeld om het enz.). Tijdens de politieke dialoog met Eritrea wordt principe van partnerschap te versterken: artikel 2 stelt dan ook voornamelijk het grensconflict met Ethiopië dat de verplichtingen die de partijen aangaan in het besproken. Wanneer de EU Eritrea dan toch eens ter kader van de dialoog, centraal zijn voor hun partner- verantwoording roept vanwege mensenrechtenschen- schaps- en samenwerkingsbetrekkingen, terwijl ar- dingen, kan het gebeuren dat de Eritrese autoriteiten tikel 8 stelt dat dialoog tot inspanningen aan beide de dialoog onderbreken. Met Tsjaad is er zelfs geen zijden moet leiden. Toch kan men zich afvragen of politieke dialoog in de strikte zin van het woord. De de problemen met de ‘wederzijdsheid’ van conditio- EU voert er voornamelijk gesprekken over de spillover naliteit niet eveneens toepasbaar zijn op de politieke van het conflict in Soedan. Wat betreft de interne di- dialoog. De essentiële onderdelen, zoals democratie mensie van het conflict, ondersteunt de EU alleen de en mensenrechten, liggen immers zeer gevoelig bij de interne dialoog tussen regering en oppositie.

436 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Conclusie Noten 1 Het verschil met de ‘essentiële onderdelen’ kwam er als conces- De Overeenkomst van Cotonou heeft de politieke sie aan de ACS-groep, die van behoorlijk bestuur geen essentieel dialoog naar voren geschoven als hét instrument om onderdeel wilde maken. Een ‘fundamenteel element’ zou slechts democratie en mensenrechten in ACS-landen te ver- kunnen leiden tot sancties in geval van een ernstige schending. 2 Karin Arts, ‘Political dialogue in a “new” framework’, in: Olufemi sterken. Maar biedt de dialoog echt vooruitzichten Babarinde & Gerrit Faber (red.), The European Union and the Devel- als alternatief voor conditionaliteit? Een evaluatie van oping Countries, Leiden: Martinus Nijhoff, 2005, blz. 157-158. de eerste jaren van toepassing heeft een aantal zwak- 3 Daarbij moet gekozen worden voor maatregelen die de werking van de overeenkomst het minst verstoren; slechts in laatste instan- heden aan hetMisschien licht gebracht. foto Enerzijds via bestond er tie mag tot opschorting van de hulp worden overgegaan. weinig belangstelling voor een formele EU-dialoog, 4 Richard Youngs, Democracy promotion. The case of European bovenop het reeds bestaande diplomatieke overleg Union strategy, CEPS Werkdocument N° 167, oktober 2001, blz. 42. 5 Wanneer de lidstaat die het voorzitterschap bekleedt niet verte- van Commissieeen en lidstaten. persbureau? Wanneer de politieke genwoordigd is, duidt het een andere lidstaat aan. dialoog expliciet werd bedoeld als preventief middel 6 De delegatie van de EU bij een politieke dialoog is te vergelijken ten opzichte van sancties, ontstond er al gauw discus- met die van een demarche: voorzitterschap, Commissie en eventu- eel ook andere lidstaten (meestal diegenen die vertegenwoordigd sie over het formele karakter. Maar ook een forme- zijn). le politieke dialoog, zoals die met Zimbabwe, bleek 7 Het gaat hierbij om uitzonderlijke gevallen van ‘bijzonder ern- niet eenvoudig wanneer de visies van beide partijen stige en flagrante schending van één van de essentiële onderdelen’, die een onmiddellijke reactie vereisen. te sterk uiteenliepen. Bovendien kon de dialoog zich 8 De Scandinavische landen, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en ook niet manifesteren als een uiting van partnerschap Nederland waren voor een harde aanpak, terwijl Spanje, Frankrijk en gelijkheid; dialoog en conditionaliteit zijn in de en België voor een zachtere aanpak pleitten. Zie: Liisa Laakso, Timo Kivimäki & Maria Seppänen, Evaluation of coordination and coher- ogen van de ontwikkelingslanden twee verschijnings- ence in the application of Article 96 of the Cotonou Partnership vormen van dezelfde plaag. Ten slotte bestaat het ge- Agreement, Amsterdam: Aksant, 2007, Triple C Evaluations n°4, blz. vaar dat veiligheidskwesties de politieke dialoog gaan 70. 9 James Mackie, ‘Partnership and political dialogue under the overheersen. Het probleem van het formele karakter is Cotonou Agreement’, in: ACP-EU Courier, n° 200, september-oktober mogelijk van de baan, nu met bijna elk ACS-land een 2003, blz. 32. formele dialoog wordt opgestart. De andere tekortko- 10 Laakso, Kivimäki & Seppänen, a.w. noot 8, blz. 86. 11 Kunibert Raffer, Cotonou, slowly undoing Lomé’s concept of mingen lijken moeilijker aan te pakken. Dat noopt tot partnership, European Development Policy Study Group, Discussion sombere vooruitzichten over de mogelijkheden van de paper, oktober 2001, blz. 15-16. politieke dialoog op het gebied van mensenrechten en 12 Mackie, a.w. noot 9, blz. 32. 13 Mededeling van de Commissie aan de Raad en het Europees democratie. Parlement, Strategie voor de Hoorn van Afrika: een regionaal politiek EU-partnerschap voor vrede, veiligheid en ontwikkeling in de Hoorn van Afrika, COM (2006) 601. Karen Del Biondo is als onderzoeker voor het FWO- Vlaanderen verbonden aan het Centrum voor EU- Studies van de Universiteit Gent.

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 437 Paul Hoebink Nederlandse identiteit en Nederlandse ontwikkelingssamenwerking

Er is de laatste jaren steeds meer belangstelling voor identiteit naar een groepsidentiteit en vervolgens te be- de rol die zoiets als ‘nationale identiteit’ speelt in de grijpen wat de rol van het algemene publiek zou kun- vorming van buitenlands beleid. Dat levert meteen nen zijn in het buitenlands beleid. Om de invloed van complexe vragen op, want wat is die nationale identi- nationale identiteit op het buitenlands beleid aan te teit dan precies? In Nederland hebben we naar aanlei- geven, wordt wel onderscheid gemaakt tussen soorten ding van een voordracht van de toekomstige koningin van nationalisme en het daarbij behorend buitenlands een kort debat gehad over de Nederlandse identiteit. beleid. Daarbij gaat het dan om oude imperia­listische Ook daar was de slotsom niet al te helder. Dit arti- identiteiten (zoals die van West-Europese landen, de kel zet stappen richting kenmerken van nationale en Verenigde Staten en Japan), lang onderdrukte natio- Nederlandse identiteit, om te bezien of dat elementen nale identiteiten (zoals die in Oost- en Midden-Euro- oplevert voor een kritische beschouwing van het Ne- pa) en nieuwe opkomende nationale identiteiten. Hier derlandse ontwikkelingsbeleid. is van betekenis dat ik een categorie heb toegevoegd, die van ‘middle powers’. Zij delen waarschijnlijk ele- Nationale identiteit en buitenlands beleid menten van een nationale identiteit gebaseerd op po- Buitenlands beleid ligt in het hart van de nationale litieke instituties van de grote mogendheden, maar identiteit, want daar zou het gaan om de nationa- hebben als ‘middle powers’ vanzelfsprekend niet de- le trots, om wat ons onderscheidt van anderen, om zelfde (militaire) ambities en macht. Dat betekent dat kernelementen van nationale soevereiniteit die men zij eerder geneigd zullen zijn internationaal-rechtelijke verdedigen wil en de waarden waarvoor de natie staat wegen te volgen, internationaal overleg te zoeken en en die men wil uitdragen. Dat is de ‘grand strategy’- oplossingen te vinden in internationale organisaties. opvatting van buitenlands beleid, die staat tegenover Dat leidt tot een beleid van ‘h­umaan internationalis- de diplomatieke opvatting, waar het erom gaat natio­ me’,5 waarin het christendemocratische en sociaalde- nale belangen te verdedigen via het opbouwen van mocratische gedachtegoed over de welvaartsstaat tot bondgenootschappen en coalities met andere landen.1 uiting komt. Het betekent dat zoiets als een ‘nationale Toch zou ook in de tweede opvatting nationale identi- identiteit’ zijn weg vindt in vertogen en handelingen teit een rol moeten spelen, omdat ook daar (n­ationale) van individuen en organisaties die betrokken zijn bij waarden van belang zijn, alleen al bij het vaststellen de vorming en uitvoering van het buitenlands beleid. van wat nationaal belang dan wel is.2 En die nationale identiteit staat niet vast, die vormt en De studie van het buitenlands beleid werd lange tijd hervormt zich voort­durend. gedomineerd door een perspectief dat het vergroot- Dit alles geldt ook voor het ontwikkelingsbeleid als glas vooral zette op de interactie van de natiestaat onderdeel van het buitenlands beleid. Laten we eerst en andere natiestaten. Daardoor was er weinig oog vaststellen dat voor veel auteurs en instituten die zich voor binnenlandse tegenstellingen rond buitenlands met het buitenlands beleid bezighouden, ontwikke- beleid. Recentelijk is dat omgeslagen: de staat wordt lingssamenwerking klaarblijkelijk nog steeds niet tot niet meer gezien als een unitaire actor en dus is er veel het buitenlands beleid behoort. In veel handboeken meer oog voor binnenlandse factoren.3 Buitenlands over buitenlands beleid komt het woord ontwikke- beleid wordt zodoende in eerste instantie beschouwd lingssamenwerking niet voor. Menig instituut dat als voortzetting van binnenlands beleid. Dat wil niet zich bezighoudt met internationale betrekkingen en alleen zeggen dat nationale waarden het buitenlands buitenlands beleid, heeft wel veel experts op veilig- beleid bepalen, maar dat die nationale waarden ook heidsbeleid, Europees beleid, diplomatie, maar geen bepalen wie toegang heeft tot beleidsvorming en -uit- deskundige op het terrein van ontwikkelingsbeleid. voering. Natuurlijk gebeurt dat ook in een interpreta- Overigens zijn in binnenlandse politieke verhoudin- tie van de voortdurende veranderingen in binnen- en gen waardestelsels evenzeer bepalend voor het ont- buitenland. Maar de vertaling van die veranderingen wikkelingsbeleid als voor het buitenlands beleid. Ook gebeurt zeker niet rationeel.4 daar gelden nationale belangen; ook ontwikkelings- Het is niet gemakkelijk ‘nationale identiteit’ door beleid is niet alleen het terrein van de ‘moraal’, van te vertalen naar buitenlands beleid. Het is methodo- de hoogstaande waarden. Maar zeker zijn ook hier logisch moeilijk te generaliseren van een persoonlijke nationale waarden ‘gate keepers’, een soort van por-

438 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 tiers, voor wie wordt toegelaten tot beleidsvorming en empirische’ benadering, waarin men eerst nagaat wat -uitvoering. in de Nederlandse natie voorkomt, vervolgens bekijkt Een probleem is natuurlijk dat het nationalisme vol wat men wil behouden, en dat noemt men dan ‘het ei- zit van paradoxen. Zo stelt Benedict Anderson dat de gene’, ‘daar plaatsen ze de Nederlandse identiteit’. Hij politieke macht van het nationalisme enorm sterk kan stelt, dertien jaar vóór de WRR tot dezelfde slotsom zijn, maar dat de filosofische inhoud uitermate ar- komt, ‘dat wij ons vergissen wanneer wij menen uit moedig is.6 Met het nationalisme in het banier zijn de geschiedenis een nationale identiteit als het ware er bevrijdingsoorlogen gevoerd, ‘onbekende soldaten’ spontaan te zien opstijgen’.9 gestorven. Maar, zo stelt hij, het nationalisme heeft Lezers mogen zich afvragen waar ik sta op dit glib- nooit grote denkers voortgebracht. Het brengt intel- berige pad op weg naar enkele gedachten over de Ne- lectuelen, kosmopoliet of niet, er vaak toe nationa- derlandse identiteit en het Nederlandse ontwikke- lisme en de politieke dragers ervan te beschrijven als lingsbeleid: ‘achterlijk’, en dat leidt weer tot onderschatting van de • met een concept als nationalisme en nationaliteit kracht ervan. dat tal van tegengestelde reacties oproept en een Daar zou ik een paradox aan kunnen toevoegen, besmet verleden heeft; namelijk dat je vanuit het gezonde verstand aanneemt • met een concept als Nederlandse identiteit dat alleen dat een grove generalisatie als ‘nationaal karakter’ (of een vage, veelal chauvinistische kleuring krijgt, niet ‘nationale identiteit’) niet bestaat, maar dat in de prak- meer lijkt dan een lijstje karaktertrekken en even- tijk iedereen ervan uitgaat dat dát nationale karakter eens zo tal van tegenstellingen oproept; en of dié nationale identiteit er wel degelijk is.7 Grove • met een verbinding naar beleid en buitenlands be- veralgemeningen bestaan: dé Nederlander bestaat in leid die al evenzeer gecompliceerd is. de ogen van Belgen, Duitsers en misschien ook wel in Misschien moeten we de Nederlandse identiteit die van vele Nederlanders, zoals in onze ogen dé Belg daarom meer positioneren tussen polen, tussen wat en dé Duitser bestaan. Nederland en Nederlanders méér en minder zouden kunnen zijn; waar de polen gefixeerd zijn, maar waar Nederlandse identiteit: verschuivende schalen er op de schaal verschoven kan worden. We zijn dan: We kunnen de Nederlandse identiteit, het eigene van • meer koopman dan dominee; Nederland en zijn inwoners, vaststellen aan de hand • meer pragmaticus dan filosoof; van vier bronnen. Allereerst de verslagen van buiten- • meer boekhouder dan ‘big spender’; landse bezoekers. Een tweede groep beschouwers van • meer een tolerante liberaal dan een orthodoxe de Nederlandse identiteit zijn columnisten en commen- scherpslijper; en tatoren, niet alleen hier maar ook bij onze buren. Bij • meer compromissen-strateeg dan confrontatie-zoe- de derde groep gaat het om buitenlanders die langer in ker. Nederland hebben verbleven, of het land van een af- Misschien moeten we deze schalen dan ook maar op stand al langer volgen en er dus met een geïnformeerd een tijdsbalk zetten. Dat betekent: buitenstaandersoog naar kijken. • soms meer dominee dan koopman; Al met al brengen deze eerste drie bronnen ons • een enkele keer filosoof, maar meestal pragmati- niet erg ver. Tegen de lijstjes van karaktertrekken cus; die volgens deze bronnen tot de Nederlandse identi- • zelden de ‘big spender’, bijna altijd de zuinige boek- teit behoren, kunnen immers ook tegenpolen worden houder; weergegeven. Tegenover nagenoeg iedere positieve • in discussies een scherpslijper, qua houding een eigenschap die Nederlanders zou kunnen worden echte liberaal; en toegedicht, staat ook de tegenpool van een negatieve • in het begin een confrontatie-zoeker, bij de uitgang karaktertrek. Die tegenpool loopt dan geheel paral- een compromissen-strateeg. lel met alle negatieve ladingen die het woord ‘Dutch’ in het Engels heeft; die hebben vooral betrekking op Nederlandse identiteit en Nederlands onze vermeende lafheid, gierigheid en drankzucht.8 ontwikkelingsbeleid Een vierde bron is een reeks historici en een enkele Ik wil deze schalen gebruiken om te kijken naar het antropoloog, te beginnen met Fruin, via Huizinga naar Nederlandse ontwikkelingsbeleid. Laten we onze Kossmann. Wat Fruin en Huizinga vooral doen is het historici van de oude stempel vooreerst gelijk geven: bij elkaar optellen van wat buitenstaanders in Neder- we zijn bescheiden en voorbeeldig, ook op het terrein land zagen, om vervolgens bijvoorbeeld een verbin- van de ontwikkelingssamenwerking. In de burelen ding te leggen tussen uiterlijke zindelijkheid en zui- van overheidsfunctionarissen in Accra of Bamako zal vere en deugdzame zeden. Kossmann is genadeloos in het moeilijk zijn slechte woorden over Nederland te zijn kritiek op zo’n aanpak. Hij noemt het een ‘naïef- horen. In menig Afrikaanse hoofdstad geldt Neder-

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 439 land als voorbeeldig donor. Die zelfde erkenning is er beleid een grote hoeveelheid mislukte ontwikkelings- ook internationaal: in de index van het Washington- projecten had opgeleverd en dat geven in dit geval toch se Centre for Global Development, waarin toewijding vooral nemen was.11 Binding van hulp aan de levering tot ontwikkeling (‘Commitment to Development’) van Nederlandse goederen en diensten betekende dat word gemeten, verdient Nederland als een Ankie van we Friese koeien en stallen van De Boer uit Leeuwar- Grunsven gouden medailles. Weliswaar zijn er vele den, vliegtuigen van Fokker, melk- en suikerfabrie- kanttekeningen te maken bij die index – het lijkt een ken van VMF-Stork, DAF-vrachtwagens, medische dopingcontrole uit de jaren dat Lance Armstrong de apparatuur van Philips, baggerschuiten van IHC uit Tour de France won – maar toch, we winnen veelvul- Kinderdijk, ‘onverslijtbare’ waterpompen van DHV dig goud. uit Amersfoort, kunstmest van NSM en UKF, en Belangrijker dan toch: in de Peer Reviews van hangars van Hollandia-Kloos als ontwikkelingshulp het Development Assistance Commitee (DAC) van de naar ‘onze’ concentratielanden verscheepten. OESO vallen Nederland meestal louter lofprijzingen Dat de verantwoordelijkheid voor de zg. financiële ten deel. Maar ook daar weer, meestentijds overheerst hulp (driekwart van de bilaterale hulp in die periode) in deze Peer Reviews de diplomatieke toon en zullen bij het aantreden van het kabinet-Den Uyl van Eco- de één-ogen het bij een meerderheid van blinden goed nomische Zaken naar Buitenlandse Zaken verschoof, doen. was voor de jonge Jan Pronk nog niet echt een red- Toch, Nederland is ‘ahead of the crowd’, zoals de ding: ook hij moest tolereren dat de binding van de titel was van het IOB-rapport over de wijze waarop hulp aan Nederlandse leveranties een gegeven was.12 Nederland zich schikt naar internationale afspra- Pas onder Jan de Koning, toen de Nederlandse hulp ken, zoals vastgelegd in de Verklaring van Parijs. De partieel ontbonden werd – dus ook besteed kon wor- evaluatiedienst van het ministerie van Buitenlandse den in ontwikkelingslanden – verschoof het accent Zaken, de IOB (Inspectie Ontwikkelingssamenwer- van het Nederlandse eigenbelang richting de belan- king en Buitenlands Beleid), plaatste weliswaar een gen van ontwikkelingslanden. Het korte-termijn-ei- vraagteken achter de titel, maar was toch onverdeeld genbelang, de export van goederen en diensten, is ei- positief. Nederland neemt ‘ownership’, het idee dat genlijk nauwelijks meer in de ontwikkelingshulp aan ontwikkelingslanden hun eigen ontwikkeling moe- te treffen. Het accent ligt duidelijk op belangen op de ten leiden, serieus. Nederland schikt zich naar lokale langere termijn: de baat die Nederland als een handel- procedures en in de coördinatie met andere donoren. drijvende natie heeft bij een welvarende wereld, waar- Waar het kan, geeft Nederland zijn hulp in vormen in tegenstellingen tussen arm en rijk minder diep en die aangepast zijn aan de plannen van ontwikkelings- minder schrijnend zijn. landen zelf, zoals steun aan de algemene begroting Dat het Nederlandse ontwikkelingsbeleid gedomi- (General Budget Support) of aan programma’s voor sec- neerd wordt door het ethisch-humanitaire motief, ge- toren als gezondheidszorg en onderwijs (Sector Wide symboliseerd door de dominee, wordt vaak niet gezien Approaches). of als besef gedeeld door ook actieve beschouwers van Nederland claimt niet. Als er onbehagen is over het Nederlands buitenlands beleid. Al twintig jaar overvloed en we van daaruit schenken, dan is er de leg ik mijn cursisten een driehoek voor met de drie dubbelzinnigheid dat we wel gezien willen worden, maar liefst niet met standbeelden of tegels op de Politiek/strategisch muur. Of met plakkaten ‘this is a gift of the people of the Netherlands’. Er zijn hier schrille contrasten tus- sen donoren. Als president Bush in de Tanzaniaanse hoofdstad Arusha de klamboe-fabriek A-Z Textile Mills bezoekt, dan belooft hij niet alleen de komende jaren klamboes aan vijf miljoen families te schenken * 2 *10 in de strijd tegen malaria, maar hij claimt ook de da- ling van malaria-infecties bij kinderen op Zanzibar in * 6 * 25 de afgelopen jaren van 20% naar 1%. Het Presidenti- ële Initiatief ter bestrijding van Malaria bestaat sinds * 2 * 5 * 35 *10 * 5 2005 en is amper twee jaar in Tanzania actief.10 Uiteindelijk zijn we in het ontwikkelingsbeleid meer Ethisch/humanitair Economisch/commercieel dominee dan koopman. Veertig jaar terug beheerde Economische Zaken het grootste deel van de Neder- Figuur 1 Motieven achter ontwikkelingssamenwerking: landse hulppot; ooit toonde ik aan dat het overmatig De Plaats van Nederland accent op exportbelangen binnen het ontwikkelings- (in percentages van uitgebrachte stemmen)

440 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Tabel 1 De plaats van Nederland Hulp aan MOLs* Hulp aan LICs* Hulp als % GNI Hulp aan Sub-Sahara Hulp Via NGO’s** Afrika* Plaats 8 6 5 4 1 Nederland Achter: Achter: Achter: Achter: Voor: Ierland, VK, Zweden, Ierland, Spanje, Noorwegen, Ierland Luxemburg, België, Ierland, Portugal, Denemarken, Noorwegen, VK Zwitserland Canada, België, Denemarken Denemarken, België, Canada, Finland

Bron: Op basis van DAC-cijfers over 2007; behalve ODA/GNI-cijfers 2008. * Op basis van percentage van totale bilaterale hulp. ** Op basis van percentage van totale ontwikkelingshulp. belangrijkste motieven achter de moderne ontwikke- beleid. De Nederlandse hulp moet ‘zoveel en zo direct lingssamenwerking (zie fig. 1). Of het nu hoge officie- mogelijk bij de armsten der armen’ terechtkomen, zo ren, aankomende diplomaten of studenten Ontwik- stelde Pronk bij zijn eerste ministerschap in de be- kelingsstudies of Internationale Betrekkingen zijn,13 groting van 1975. In 1998 en vervolgens opnieuw het onverminderd plaatsen ze Nederland veel meer in de jaar daarop in een rapport voor het Development As- rechterzijde van de driehoek dan in de linkerhoek. sistance Committee constateerden wij dat Nederland in Slechts een zeer klein deel plaatst Nederland in de zijn ontwikkelingssamenwerking géén armoedebe- linkerhoek, waar het thuishoort. leid had.15 Nooit in de afgelopen 35 jaar is er vanuit Denk echter niet dat Nederland op alle terreinen het ministerie een goede analyse gekomen over wat vooroploopt. Qua hulp aan de minst-ontwikkelde armoede precies is, welke gezichten armoede heeft, landen staan we op de achtste plaats; bij hulp aan de wat eraan gedaan is om die te verminderen, welke les- lage-inkomenslanden zijn we zesde; bij het aandeel sen daaruit getrokken kunnen worden en hoe het de van onze hulp in ons BNP nemen we de vijfde plaats komende jaren anders zal gaan. Evenmin zijn er dus in; en op de lijst van landen die het grootste deel van reflecties op de reeks belangrijke Wereldbank-publi- hun hulp geven aan Sub Sahara Afrika staan we vier- caties over armoede en armoedebestrijding. De Ne- de van alle donorlanden die lid zijn van het Develop- derlandse hulp wordt gegeven met de beste intenties, ment Assistance Committee van de OESO. Maar op één maar het ontbreekt aan collectieve reflectie en collec- punt staan we eerste: Nederland is het land dat het tieve zelfreflectie. meeste van zijn hulp geeft via particuliere ontwikke- Een recent voorbeeld. In de aan de Tweede Kamer lingsorganisaties (op de voet gevolgd door Ierland en gepresenteerde Beleidsnotitie Maatschappelijke Orga- Spanje). nisaties: Samenwerken, Maatwerk, Meerwaarde had ik Kritische kanttekeningen zijn er bij dit voortreffe- een analyse verwacht van de rol van die maatschap- lijk ontwikkelingsbeleid echter zeker te maken. Ne- pelijke organisaties in ontwikkelingslanden. Wat bij- derlanders zijn pragmatisch, niet een land van veel voorbeeld de verschillen zijn tussen Latijns-Amerika grote woorden, minder filosofen meer doeners. Eén van en Afrika, tussen Zuid-Azië en Zuidoost-Azië. Hoe de uitzonderingen is ongetwijfeld Jan Pronk. Zijn dat middenveld zich verhoudt tot de staat in demo- vuistdikke nota ‘Een Wereld van Verschil’ staat nog cratiseringsprocessen. Vervolgens had ik graag verno- steeds als een fraai monument in 60 jaar Nederland- men wat de stand van zaken is in de Nederlandse en se ontwikkelingssamenwerking.14 In die nota ligt er internationale particuliere ontwikkelingssamenwer- echter een grote breuk tussen de analytische hoofd- king, van de visie op het werk van deze organisaties stukken en de laatste twee, waar het zou moeten gaan en wat men ziet als hun toekomstige rol. Daarna had om de uitvoering van al die fraaie ideeën. Dat gold het dan kunnen gaan over de subsidiekaders, hoe je nog meer voor de Nota ‘Hulp in Uitvoering’, onder- die kunt stroomlijnen en wat de verhouding daarvan deel van de Herijking van het buitenlands beleid in is met de bilaterale en multilaterale hulp en directe fi- 1995, waarin in de hoofdstukken over implementatie nanciering van dat middenveld in ontwikkelingslan- uiterst naïef het begrip participatie ten tonele wordt den. Nu is die analyse vrijwel afwezig en zijn de afwe- gevoerd als medicijn voor alle kwalen. gingen die er zijn, geklutst met aanwijzingen voor het Dat gebrek aan analyse en daarmee aan daadwer- nieuwe subsidiestelsel. Wél deel ik de beleidsintenties kelijk beleid kan nog erger. Al 35 jaar is armoedebe- (sterke vermindering van het aantal te subsidiëren or- strijding de centrale doelstelling van het Nederlands ganisaties, een zekere stroomlijning naast het bilate-

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 441 rale beleid) ten volle, maar niet de argumentatie die geven dat ze veranderen en zich ontwikkelen, op een daarnaar leidt. bepaald moment op de ene en op een ander moment Dat brengt me tot een tweede punt: als er géén fi- op een andere manier naar voren komen. losofie is (geen beleid of een tekort aan beleid), dan Het Nederlandse ontwikkelingsbeleid wordt alom gaat niet alleen het pragmatisme overheersen, maar geprezen, maar het draagt toch nog een aantal negatie- juist ook de rekenarij. Dan wint niet de dominee maar ve elementen van die vagelijk omschreven Nederlandse de boekhouder. Het afgelopen jaar heb ik dat schrij- identiteit. Te prijzen is dat in dat beleid, zoals in het nend mogen ondervinden met onderhandelingen over mensenrechtenbeleid, de dominee het uiteindelijk ge- voortzetting van het onderzoeksprogramma dat Ne- wonnen heeft van de koopman. De pragmaticus ech- derland met Zuid-Afrika heeft, SANPAD.16 ter wint het nog altijd van de filosoof, zodat er een ge- Nederlandse boekhouders zijn vele malen minder brek is aan beleid en filosofie. Waar de filosoof afwezig flexibel dan politici. Bij die politici horen ook de van is, nemen de boekhouders een veel te machtige positie tijd tot tijd tot politici omgedoopte leiders van ont- in. Ten slotte zorgen de polderaars ervoor dat er nog wikkelingsorganisaties. Nederlandse politici zijn bijna steeds teveel aanbodsturing is binnen de Nederlandse per definitieconsensus-bouwers en polderaars. Dat bete- ontwikkelingssamenwerking. Tegen de internationale kent dat het Nederlandse ontwikkelingsbeleid vooral afspraken, zoals de Verklaring van Parijs, in, wordt er ook hier gemaakt wordt. Dat nog steeds delen van het hier van alles bedacht, waarvan onduidelijk is of men ontwikkelingsbeleid aanbod-gestuurd zijn. Prachtig er in ontwikkelingslanden op zit te wachten. dat er op het eind van de trektocht van het nieuwe kabinet door het land zoiets als het Schokland-ak- koord gesloten is, dat we Public Private Partnerships Paul Hoebink is hoogleraar ontwikkelingssamen- ‘promoten’, maar wie in de door ons ondersteunde werking aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Dit landen heeft gevraagd om een ziekteverzekering die, artikel is een bekorte versie van zijn inaugurele rede. gesubsidieerd en wel, vijf keer per hoofd van de bevol- king uitgeeft van wat er gemiddeld in een Afrikaans Noten 1 W. Wallace, ‘Foreign Policy and National Identity in the United land aan gezondheidszorg wordt uitgegeven, of om Kingdom’, in: International Affairs, vol. 67, 1991, no. 1, blz. 65-80. een gloeilamp met zonnecollector die minstens twee 2 Zoals ook: William Bloom (Personal identity, national identity keer zo duur is als een Chinese? Die Public Private and international relations, Cambridge: Cambridge University Press, 1990, blz. 83-84) aangeeft. Partnerships dreigen zo de nieuwe paraplu te wor- 3 Walter Hixson, The Myth of American Diplomacy. National Iden- den, waaronder de binding van hulp schuilgaat. En tity and U.S. Foreign Policy, New Haven: Yale University Press, 2008; binding van hulp aan leveranties uit Nederland heeft Thomas Ambrosio (red.), Ethnic Identity Groups and U.S. Foreign Policy, Westport (Conn.): Praeger, 2002. vroeger tot veel te dure en mislukte projecten geleid. 4 D. Hellema, Buitenlandse politiek van Nederland, Utrecht: Het Nog erger. In de Verklaring van Parijs en de Accra Spectrum, 2006, blz. 444. Actie Agenda staat ownership voorop: vraaggestuurde 5 De oorsprong van deze term ligt bij Cranford Pratt en Olav Stokke: Stokke (red.), Western Middle Powers and Global Poverty. The ontwikkelingshulp, daar gaat het om. Wat dan als Determinants of Aid Policies of Canada, Denmark, the Netherlands, een land van ons hulp voor de landbouw wil en van de Norway and Sweden, Uppsala: The Scandinavian Institute of African Europese Unie hulp voor de aanleg van wegen? Wat Studies, 1998. 6 B. Anderson, Imagined Communities. Reflections on the Origins moeten we dan met moties van onze parlementen die and Spread of Nationalism, Londen: Verso, 1983, blz. 5. eisen dat 20% naar het lager onderwijs moet gaan of 7 Rudy Kousbroek, Nederland: een bewoond gordijn, Amsterdam: 20% naar de sociale sectoren? Ik zou zeggen: weg er- CPNB, 1987, blz. 26. Pleij noemt begrippen als volksaard en -karakter ‘onhanteerbaar’ en ‘besmet’, maar geeft ook aan dat het ‘onmisken- mee. Polderen hoort niet thuis in de moderne, vraag- baar’ is dat ‘bij een toenemende centralisatie en cultuurspreiding gestuurde ontwikkelingssamenwerking. vanaf het begin van de natie de onderdanen op elkaar gaan lijken in hun denken en doen’. (Herman Pleij, Het Nederlandse onbehagen, Beladen begrippen Amsterdam: Prometheus, 1991, blz. 18). 8 Voor een overzicht van ‘Dutch Auction’ tot ‘Dutch widow’, zie Nationalisme en nationale identiteit zijn beladen be- C. White & L. Boucke, The Undutchables. Leven in Nederland, Amster- grippen, die toch werkelijk bestaan, maar behoorlijk dam: Nijgh & Van Ditmar, 1993. 9 E. Kossmann, Een tuchteloos probleem. De natie der Nederlanden, ongrijpbaar zijn. Dat betekent dat ze hun effect heb- Leuven: Davidsfonds, 1994, blz. 14-15. De constatering van de WRR ben op buitenlands beleid, maar dat effect is moeilijk was: ‘Er is bijna noodzakelijkerwijs sprake van “selectief” winkelen te traceren. Er is zoiets als een Nederlandse identi- in de geschiedenis – en de geschiedenis geeft daarvan zelf de nodige voorbeelden – en er wordt doorgaans meer eenheid gesug- teit, maar die is vaag, oningevuld, meer gevoeld dan gereerd dan er is geweest.’ (WWR, Identificatie met Nederland, bedacht, meer een lijstje van zogenaamde kenmerken Amsterdam: Amsterdam University Press, 2007, blz. 195). en karaktertrekken die evenzeer in hun tegenpolen 10 The Guardian (Dar es Salaam), 20 februari 2008; Business Week, 22 februari 2008. kunnen worden omgezet. Er zijn daarin kernelemen- 11 P. Hoebink, Geven is Nemen: De Nederlandse Ontwikkelingshulp ten die misschien beter op een schaal kunnen worden aan Tanzania en Sri Lanka, Nijmegen; Stichting Derde Wereld Publi- neergezet, liefst met een tijdsbalk daarin om aan te katies, 1988.

442 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 12 J. Pronk, ‘De linker- en de rechterhand in de Nederlandse ontwik- tion, Londen, Overseas Development Institute, Working Paper 110, kelingshulp’, in: Derde Wereld, jrg. 8, no. 3, oktober 1989, blz. 13-35, 1998; en L. Schulpen & P. Hoebink, DAC Scoping Study of Donor voor een bespreking van deze dissertatie. Poverty Reduction Policies and Practices: The Netherlands, Parijs: 13 De getallen in de driehoek zijn gebaseerd op twintig jaar col- DAC Informal Network on Poverty Reduction, juli 1999. Zie ook het leges bij het Instituut Clingendael, Instituut Defensie Leergangen, laatste hoofdstuk van de IOB-evaluatie over de invoering van de voor het ‘diplomatenklasje’ op diverse locaties en een grote serie sectorale benadering om vast te stellen dat dat nog steeds geldt gastcolleges op universiteiten en voor leraren maatschappijleer. (IOB-rapport 301, 2006). 14 Nota Een wereld van verschil - Nieuwe kaders voor ontwikke- 16 SANPAD = South Africa Netherlands Programme on Alternative lingssamenwerking in de jaren negentig, Tweede Kamer der Staten Development. Ondergetekende was tot voor kort Co-Chair van het Generaal, Vergaderjaar 1990-91, 21 813, nr.1-2, september 1990. Joint Committee en voorzitter van het Nederlands Comité van dat 15 P. Hoebink & L. Schulpen, Poverty reduction and aid: changing programma. perspectives in theory and policy and their influence on aid alloca-

Hinke Pietersma Europese aandacht voor Roma u­itdaging voor Nederland De toetreding tot de Europese Unie heeft de situatie Praag het EU-platform voor Roma-integratie bijeen van de Roma in Midden- en Oost-Europese landen om beleidscoördinatie te bevorderen en uitwisseling nauwelijks verbeterd. De specifieke aandacht die de van ‘best practises’ te faciliteren. Het Platform kwam Europese Commissie tijdens het pre-accessieproces moeizaam van de grond, omdat vele lidstaten terug- aan problematiek rond de Roma besteedde, alsmede houdend waren over een grotere rol voor Brussel in dit latere initiatieven in de regio zijn onvoldoende ge- verband. De gewelddadigheden tegen Roma in 2008 bleken om discriminatie en sociaal-economische uit- noopten echter tot een Europese respons. Die inci- sluiting van deze bevolkingsgroep te keren. Recente denten bevestigen een trend van toenemend racisme geweldsincidenten tegen Roma in Italië en Noord- tegen minderheden binnen de EU, zoals gesignaleerd Ierland laten zien dat het hier niet slechts een Oost- in recent onderzoek van het Europees Agentschap Europees fenomeen betreft.1 Zodoende staat de thans voor de Grondrechten. Hierin zegt één op de twee verslechterende positie van de Roma opnieuw hoog op Roma het afgelopen jaar te zijn gediscrimineerd.3 de Europese agenda. Wat kan de toegevoegde waarde Het Europees Parlement manifesteert zich als van de EU zijn wanneer de verantwoordelijkheid voor voorvechter van een Europese Roma Strategie om het het Roma-beleid bij de lidstaten ligt? Hoe vertaalt dit falende beleid in de lidstaten aan te pakken; het wordt zich naar de Nederlandse situatie? hierin gesteund door vrijwel alle Roma-belangenor- ganisaties, waaronder Amnesty International, European Verbetering van de situatie van Roma: Roma Grassroots Organisations en het European Roma initiatieven op EU-niveau Rights Centre.4 Belangrijke kritiekpunten zijn: Roma Sinds 2007, toen Roemenië en Bulgarije het EU-lid- zijn onvoldoende betrokken bij de besluitvorming; de maatschap verwierven, wonen zo’n zes miljoen Roma weinig coöperatieve houding van lagere overheden; binnen de grenzen van de EU. Zij lijden onder dis- gebrekkige coördinatie tussen initiatieven op lokaal, criminatie en sociaal-economische uitsluiting. In de nationaal en internationaal niveau; onvoldoende uit- praktijk heeft de Europese integratie de Roma nog wisseling van ervaringen tussen landen; en een gebrek weinig opgeleverd. Daar staat tegenover dat de afge- aan leiderschap vanuit de EU ten aanzien van deze lopen tien jaar veel nieuw beleid is ontwikkeld op het grensoverschrijdende problematiek. Hoewel deze gebied van onderwijs, huisvesting, gezondheidszorg kritiekpunten door de Europese Raad van december en werkgelegenheid voor Roma en dat Roma-belan- 2008 zijn overgenomen, is er nog weinig daadkracht genorganisaties actief zijn geworden. Vijf jaar na de te bespeuren. Op de eerste bijeenkomst van het EU uitbreiding van de EU met acht Midden-en Oost- Roma platform waren slechts vier lidstaten aanwezig; Europese landen is de effectiviteit van het beleid ten ook Nederland schitterde door afwezigheid. De Ro- aanzien van Roma echter een punt van zorg. ma-belangenorganisaties tonen zich teleurgesteld in Op Europees niveau zijn twee initiatieven ontplooid het gebrek aan inhoudelijke discussie en zien weinig om de situatie van Roma te verbeteren. In 2005 sloe- in het louter uitwisselen van ervaringen tussen lid- gen de lidstaten die duidelijk te kampen hebben met staten via een open-coördinatiemethode.5 Nederland de Roma-problematiek de handen ineen en richtten steunde de oprichting van het Platform en is géén het regionale samenwerkingsverband A Decade of voorstander van een Europese Roma-strategie. Roma Inclusion 2005-2015 op.2 En dit jaar kwam in

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 443 De Roma-gemeenten en Roma- hun burgerrechten. Ze richten zich, net als de gemeen- belangenorganisaties in Nederland ten, op verbetering van onderwijsparticipatie en de po- Gelet op de situatie in Nederland, is deze terug- sitie van Roma op de arbeidsmarkt.10 Desalniettemin houdendheid begrijpelijk. Een nationaal Romabe- zijn ze kritisch over de samenwerking met de gemeenten leid ontbreekt simpelweg; en er ontbreken politieke op het gebied van inspraak en toegepaste methoden en noodzaak en wil daarin verandering te brengen. In wijzen ze de zogeheten drang-en-dwangmethode in het Nederland vormen de Roma slechts een kleine min- project ‘Wisselgeld’ van Nieuwegein af.11 derheid van zo’n 10.000 personen, die niet wordt er- kend als ‘nationale minderheid’.6 Het zou goed zijn Naar een nationaal Romabeleid? als Nederland, als voorvechter van mensenrechten, Ondanks de initiatieven op Europees en lokaal n­iveau de Roma als nationale minderheid zou erkennen. Het lijkt de Nederlandse regering niet voornemens een gaat hier tenslotte om één van de oudste minderheden n­ationaal beleid te ontwikkelen. Het valt op dat het in Nederland en Europa, die gezien de historie een ei- b­eleid is versnipperd over diverse departementen. De gen, in nationaal beleid verankerd plekje verdient. De m­inisteries van Buitenlandse Zaken (BZ); S­ociale Nederlandse overheid is echter geen voorstander van Z­aken en Werk­gelegenheid (SZW); Volksgezondheid, doelgroepenbeleid op basis van etniciteit. Het huidige Welzijn en Sport (VWS) en Volkshuisvesting, Ruim- Romabeleid wordt uitgevoerd op g­emeenteniveau. telijke O­rdening en Milieubeheer/directoraat-generaal De Roma vormen een diverse groep, die in Wonen, Wijken en Integratie (VROM/WWI) behan- v­erscheidene fasen in Nederland arriveerde: van vóór delen deelaspecten van het beleid, maar het is onduide- de Tweede W­ereldoorlog tot heden. De afgelopen lijk welk ministerie de regie voert. Belangrijke nationale 30 jaar is het a­antal Roma fors gegroeid en naar ver- initiatieven waren het oprichten door VWS van de Stich- wachting zal deze trend zich voortzetten. In 1977 ting Rechtsherstel Sinti en Roma12 in 2000, alsmede de in vond een generaal-pardon­regeling plaats en werden november 2008 door BZ georganiseerde hoorzitting elf g­emeenten bereid gevonden Roma en Sinti (Roma- van de expertcommissie Roma, Sinti en Reizigers van de stam) op te vangen. Het ging in 1977 in totaal om 550, Raad van E­uropa, die toeziet op naleving van de rech- en thans om bijna 3.000 personen.7 Wat opvalt is dat de ten van Roma. In de uit deze hoorzitting voortvloeien- problematiek in deze zogenoemde ‘Roma-gemeenten’ de aanbevelingen wordt de Nederlandse overheid onder – hoewel in ernst niet te v­rgelijken – inhoudelijk niet meer opgeroepen tot ontwikkeling en uitvoering van een zoveel verschilt van de p­roblematiek in Oost-Europa brede, integrale s­trategie voor Roma en Sinti.13 Intussen rondom huisvesting; onderwijsverzuim- en achterstan- is de dossier­houder Roma binnen BZ al weer geruisloos den; werkloosheid; criminalisering; d­iscriminatie en en b­lijvend van het toneel verdwenen, ondanks bezwaren gebrek aan formele inspraak voor Roma. De gemeente van A­mnesty I­nternational Nederland en Spolu Inter- N­ieuwegein, die een grote Roma-gemeenschap huis- national Foundation.14 Dit riekt naar ‘window dressing’, vest, kampt o.a. met overlast voor andere inwoners, ook gezien de enthousiasmerende speech van minister criminaliteit, schoolverzuim en uitkeringsfraude; ar- Verhagen over Roma-integratie voor de expertcommis- moede, opvoedings- en gezondheidsproblemen. De sie, waarin hij stelt: ‘It is high time that we all combine problemen van en met de Roma zijn in Nieuwegein our efforts and start practising what we preach,’15 gecom- alleen maar ernstiger geworden; vanaf 2007 zet de bineerd met het feit dat Nederland internationaal niet gemeente zich in voor handhaving en het bieden van vertegenwoordigd is op het EU-platform voor Roma. perspectief, specifiek aan kinderen. De problematiek Thans lijkt de coördinatie van het Romabeleid bij de wordt gerelateerd aan de lange nomadische traditie en minister voor WWI (Van der Laan) te liggen, die eind het gesloten karakter van de Roma-gemeenschap.8 juni het parlement informeerde over de aanpak van De Roma-gemeenten lobbyen voor een nationaal Roma in Nederland.16 In deze brief wordt de oprichting beleid. Volgens hen is de Roma-problematiek com- aangekondigd van een landelijk steunpunt voor Sinti en plex en hardnekkig gebleken en is dringend behoefte Roma in januari 2010; voorts stelt de minister aan de aan Rijksondersteuning, in de vorm van expertise en VNG een jaarlijkse subsidie van €60.000 b­eschikbaar financiële steun voor nieuwe en bestaande initiatie- voor inhoudelijke ondersteuning van Roma-gemeen- ven, zoals de aanstelling van speciale ambtenaren.9 ten. Het landelijk steunpunt wordt de opvolger van de De desbetreffende gemeenten hebben zich onlangs als late nawee van de Tweede Wereldoorlog opgerich- verenigd in het VNG (Vereniging van Nederlandse te Stichting Rechtsherstel Sinti en Roma en zal de over­ G­emeenten) platform voor Roma-gemeenten. gebleven gelden en lopende projecten gaan beheren. De landelijke Roma-organisaties willen meer direct Het steunpunt laat de sociale dimensie onderbelicht. De politiek actief worden op landelijk niveau; ze spannen gemeenten zijn weliswaar blij met de erkenning, maar zich in om meer met één stem te spreken en de eigen vinden dit eenzijdig en pleiten voor incorporatie van achterban beter te betrekken en bewust te maken van het zorgaspect in een toekomstig nationaal steunpunt.17

444 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 De Roma-organisaties, verenigd in het Roma Platform g­emeenschappelijkheid van de problematiek en de al ont- Nederland, staan minder positief tegenover de plannen. wikkelde initiatieven en expertise binnen E­uropa pleiten Zij spreken hun teleurstelling uit over de brief, waar- voor het ontwikkelen van een nationaal beleid. Neder- in de aard van de problematiek volgens hen eenzijdig land zou lid kunnen worden van de Decade of Roma Inclu- wordt toegeschreven aan de Roma-cultuur. Verder l­aten sion en zou kunnen delen in b­estaande expertise in plaats ze zich kritisch uit over de gehanteerde definities en van het wiel opnieuw uitvinden. Het n­ationale steunpunt c­ijfers omtrent criminaliteit. Ze hekelen het feit dat aan voor Roma zou niet alleen een verbinding moeten leggen het probleem van statenloosheid voorbij wordt g­egaan. tussen lokaal en nationaal niveau, maar zou tevens een Ter illustratie: in Nieuwegein wonen 400 tot 500 Roma, internationaal mandaat dienen te krijgen. waarvan 10 tot 20% geen paspoort heeft.18 Volgens de Roma-organisaties is er bovendien géén draagvlak voor een nationaal steunpunt, zoals zou blijken uit gesprek- Hinke Pietersma was tot voor kort programma-coördi- ken met de expertcommissie van de Raad van Europa nator voor Midden- en Oost-Europa bij het Clingendael begin dit jaar. Dit staat haaks op de boodschap van de D­iplomatic Studies Programme (CDSP). Per 1 september is minister, namelijk dat het steunpunt in een vergevor- zij werkzaam bij de Rijksoverheid. derd stadium van ontwikkeling is en dat voor opzet en werkwijze een breed draagvlak is v­erkregen. Noten 1 In Italië vonden in 2008 diverse geweldsuitbarstingen tegen Roma Verontrustender is nog dat het landelijk Roma platform plaats; in Napels werden Roma-kampen in brand gestoken. In Noord- zich dreigt terug te trekken uit de communicatie van- Ierland werden dit jaar Roemeense Roma in Belfast uit hun huizen wege de volgende passage in de bewuste brief: ‘I­mmers verdreven. 2 Opgericht door acht Midden- en Zuidoost-Europese landen met uit gesprekken met “Roma-gemeenten” blijkt dat, de twaalf EU-lidstaten. Via nationale actieplannen wil men de sociaal- enkele gunstige uitzondering daargelaten, sleutelfigu- economische integratie van Roma bevorderen. De ‘civil society’ en Roma ren uit de Roma-gemeenschap vaak een strafblad heb- worden nadrukkelijk betrokken. Zie: www.romadecade.org 3 Andrew Willis, ‘Europe more racist than previously reported’, in; EU ben, waardoor het voor gemeentebesturen moeilijk is om Observer, Brussel, 23 april 2009. goede contacten met sleutelfiguren op te bouwen en te 4 EU Roma Policy Coalition, ‘Towards an EU Roma Strategy’ (www. onderhouden. Ook de representativiteit van de gespreks- romapolicy.eu). 5 Gesprek op 4 augustus 2009 met Ruus Dijksterhuis, directeur van partners staat vaak ter discussie. In de meeste “Roma-ge- Spolu International Foundation (www.spolu.nl). meenten” is er geen enkele vorm van zelforganisatie van 6 Alleen Friezen worden erkend als minderheid onder het Kaderver- Roma of is de zelforganisatie niet representatief voor de drag inzake Nationale Minderheden van de Raad van Europa, gericht op erkenning en bescherming van minderheden. hele Roma gemeenschap.’ De landelijke Roma-organisa- 7 FORUM Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling, Fact Sheet Roma ties voelen zich persoonlijk aangevallen en wijzen op de en Sinti in Nederland, oktober 2008. in hun ogen toch al ongelijkwaardige overlegstructuur en 8 ‘Aanpak gemeente Nieuwegein Roma-problematiek’, 28 november 19 2008; zie: www.nieuwegein.nl op het niet betrokken worden bij de besluitvorming. Het 9 Gesprek op 3 augustus 2009 met VNG-contactpersoon Marijn Wil- is van belang de dialoog met de Roma-organisaties open brink – VNG Platform voor Roma-gemeenten. te houden, omdat zij de functie van intermediair tussen 10 Verslag van de bijeenkomst ‘Rol van de Roma-zelforganisaties in de gemeentelijke en landelijke politiek’ van 12 april 2009 ter gelegenheid de vrij gesloten Roma-gemeenschap en de lokale over- van de internationale Romadag (8 april) en het tienjarige jubileum van de heid kunnen vervullen. Bovendien zijn zij pleitbezorgers Landelijke Stichting ‘Roma Emancipatie’ (www.roma-emancipatie.org). van Roma-integratie en nuttig bij het overwinnen van 11 Brief aan de minister van Wonen, Wijken en Integratie (WWI) van Koštana Jovanovič, voorzitter van het Landelijk Roma Platform, in reac- bestaande weerstanden binnen de Roma-gemeenschap, tie op de kamerbrief van de minister, kenmerk DGWWI/I&I2009043450 bijvoorbeeld op het gebied van onderwijsparticipatie. (30 juli 2009). 12 Deze stichting werd opgericht voor het rechtsherstel van de in de Belang van internationaal aanhaken Tweede Wereldoorlog getroffen Sinti- en Roma-gemeenschap d.m.v. individuele uitkeringen (inmiddels afgerond) en projecten voor de Het is een positieve ontwikkeling dat de overheid een gemeenschap. De overheid stelde 14 miljoen euro ter beschikking. Zie: landelijk steunpunt voor Roma en Sinti gaat oprichten, www.srsr.nl 13 ‘Onderwijs en scholing voor Roma en Sinti in Nederland’, Conferen- dat kennisopbouw, expertise-uitwisseling en beleids­ tie, 5-7 november 2008, n.a.v. het bezoek van de commissie van experts coördinatie op regionaal en lokaal niveau zal b­evorderen. van de Raad van Europa aan Nederland, Den Haag. FORUM. Instituut Het valt echter te bezien of dit compromis t­oereikend voor multiculturele samenwerking. 14 Gesprek met Ruus Dijksterhuis, zie noot 5. zal zijn, gezien de complexiteit en hardnekkigheid van 15 Conferentie en locatiebezoek 5-7 november 2008 commissie van de problematiek. Geen van de Roma-gemeenten is er experts (zie noot 13). de afgelopen 30 jaar in geslaagd een succesvolle aanpak 16 Aanpak voor Roma in Nederland. Kamerbrief minister van WWI, 29 juni 2009 (VROM kenmerk: DGWWI/I&I2009043450). te ontwikkelen. Een lange-termijnperspectief en par- 17 Gesprek met Marijn Wilbrink, zie noot 9. ticipatie van Roma zijn daarvoor van doorslag­gevend 18 Verslag Internationale Roma Dag 2008; zie: www.roma-emancipa- belang. Thans is zowel bij landelijke Roma-organisa- tie.org (onder: nieuws, agenda, verslagen). 19 Brief aan minister voor WWI, zie noot 11. ties als bij gemeenten de bereidheid aanwezig actief te participeren in een nationale Roma-strategie. Juist de

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 445 Marco Mezzera Birma: oorsprong en evolutie van een militaire dictatuur

Sinds de machtsovername in 1962 heeft het militaire zouden snel ondervinden dat de weg naar democratie regime van Birma(/Myanmar) 1 zich buitengewoon voor Birma nog lang is. weerbarstig getoond tegenover interne en externe De onverwachte deelname van boeddhistische hervormingspogingen. Volksopstanden, gewapen- monniken gaf de betogers nog eens extra kracht. de afscheidingsbewegingen, verkiezingsnederlagen Toen de oorspronkelijke leiders van de protestactie en zelfs natuurrampen zijn niet in staat gebleken de werden gearresteerd, 5 namen de monniken hun rol macht van de generaals aan te tasten. Het land lijkt in de ‘voorhoede’ over. Even leek het erop dat in een sterker dan ooit in de greep van de regerende State religieuze samenleving als die van Birma het optre- Peace and Development Council (SPDC). De interna- den van de in saffraangele gewaden gehulde monni- tionale gemeenschap is deels verantwoordelijk voor ken zelfs voor de militaire junta onaantastbaar was. deze uitzichtloze situatie, door haar uiteenlopende Aan dit laatste sprankje hoop kwam echter een abrupt standpunten en belangen, alsmede een gebrek aan einde. Op 5 september 2007 werd een groepje mon- continuïteit in aanpak. Wat voor soort staat is Birma niken in het noordwesten van het land op brute wijze eigenlijk? Hoe verhouden het regime en de Birmese mishandeld. samenleving zich tot elkaar? En welke rol zou de in- In plaats van geïntimideerd te raken en zich vei- ternationale gemeenschap moeten spelen? lig terug te trekken in hun kloosters, versterkten de monniken onverwachts hun strijd tegen de SPDC. Kroniek van een mislukte opstand Verenigd in de All Burma Monks Alliance (ABMA) Ogenschijnlijk vanuit het niets ontstond in de tweede eisten ze een onmiddellijk excuus van de SPDC voor helft van augustus 2007 een protestbeweging in de zijn gewelddadige acties, alsmede verlaging van de straten van Rangoon (Yangon). De aanleiding daar- brandstof- en aardgasprijzen, vrijlating van alle poli- van was, net als in 1988, een onverwachte beslissing tieke gevangenen en een dialoog tussen de SPDC en van de Birmese leiders, met grote gevolgen voor de de oppositie. Zodra duidelijk werd dat de SPDC niet nationale economie. De protesten van 1988 waren van plan was aan deze eisen te voldoen, volgde een een reactie geweest op een laatste poging van generaal oproep tot hervatting van de protestacties. Dat was Ne Win2 de inflatie en de zwarte markt tegen te gaan op 17 september, het moment waarop de monniken door het uit de circulatie halen van een aantal bank- hun symbolisch gebaar introduceerden: zij draaiden biljetten.3 Op 15 augustus 2007 besloot de SPDC de hun kommen om richting leden van de SPDC en hun subsidies voor brandstof en aardgas stop te zetten. families. Deze maatregel veroorzaakte een plotselinge en gi- Om onduidelijke redenen koos de junta ervoor niet gantische stijging van de brandstof- en aardgasprij- meteen tot een confrontatie over te gaan. Daardoor zen; de brandstofprijs verdubbelde, terwijl de aard- groeide de door de monniken geïnspireerde beweging gasprijs met niet minder dan 500% steeg. Daardoor en verspreidde deze zich snel over het gehele land. waren de kosten voor transport en voor basisgoederen Duizenden burgers sloten zich bij de protestdemon- bijna niet meer op te brengen voor de meerderheid straties aan. Deze golf van massaal verzet bereikte een van de toch al zeer arme bevolking.4 hoogtepunt op 24 september, toen ongeveer 150.000 Vier dagen na stopzetting van de subsidies kwamen mensen, inclusief 30.000 tot 50.000 monniken, de- zo’n 450 betogers in Rangoon bijeen om deel te nemen monstreerden in de straten van Rangoon. Maar juist aan een vreedzame demonstratie. De betogers voelden toen het leek alsof er geen ophouden meer mogelijk dat het moment was aangebroken om uiting te geven was, besloot de SPDC in te grijpen. De j­unta waar- aan diepere frustraties over het roofzuchtige bewind schuwde dat demonstraties niet meer getolereerd zou- van de SPDC. Men hoopte dat economisch gemoti- den worden; de aanwezigheid van militairen begon veerde protestacties succes konden boeken, waar poli- overal zichtbaar te worden. Na wederom een dag van tieke processen waren gestrand. Tenslotte was het in protesten begon op 26 september in Rangoon een ge- 1998 in Indonesië via een opstand die eveneens was welddadige repressie, die zich snel over de rest van het aangewakkerd door stijgende brandstofprijzen, ge- land verspreidde. Binnen enkele dagen had de junta de lukt dictator Soeharto naar huis te sturen. Maar de situatie weer onder controle door vooral de monniken Birmese studenten en politieke en sociale activisten en hun kloosters hard aan te pakken. Volgens officiële

446 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Birma: oorsprong en evolutie cijfers waren er in Rangoon, waar de confrontatie het rect bestuur geplaatst, waarbij lokale stamhoofden van een militaire dictatuur hevigst was, 15 dodelijke slachtoffers gevallen, maar hun macht en status mochten behouden.8 Via deze het werkelijk aantal blijft tot op heden onduidelijk.6 vorm van indirect bestuur trachtten de Britten ‘buf- Steeds meer arrestaties volgden; volgens mensenrech- fer zones’ te creëren voor omringende landen, zoals tenorganisaties bevinden zich thans meer dan 2.000 China en Thailand, en streefden zij ernaar een intern politieke activisten in Birmese gevangenissen. tegenwicht te bieden aan de dominante positie van de Dank zij gedurfde videoreportages van een onder- Birmese meerderheid. gronds netwerk van Birmese verslaggevers heeft de Na de onafhankelijkheid in 1948 werd een par- hele wereld in die dagen de escalatie van de gebeur- lementair-democratisch systeem ingevoerd. Birma tenissen rechtstreeks kunnen volgen.7 Door de onge- werd een unie, bestaande uit een centrale regering bruikelijke beelden van demonstrerende en geweld- en provinciale besturen. De provincies met etnische dadig onderdrukte boeddhistische monniken zijn minderheden kregen een speciale autonome status. burgers in het Westen zich gaan afvragen wat voor De Anti-Fascist People’s Freedom League (AFPFL), regime er achter zulke extreme acties schuilging. He- een politieke groepering die een sleutelrol had ge- laas was de internationale aandacht voor de situatie in speeld in het verzet tegen de Japanse bezetting, werd Birma van korte duur. Zodra de toevoer van schok- in de jaren ’50 de dominante kracht binnen het land. kende beelden, mede als gevolg van de doeltreffende Niettemin bracht de constante dreiging van commu- onderdrukking, stopte, verflauwde de aandacht van nistische en etnische verzetsbewegingen de premier het internationale publiek en van de wereldleiders. in 1958 tot de drastische beslissing de opperbevelheb- Door de verwoestende cycloon Nargis, die in mei ber van de strijdkrachten uit te nodigen een interim- 2008 ongeveer 100.000 Birmese slachtoffers eiste, regering te vormen. De verkiezingen van 1960 bevor- werd de aandacht van de internationale gemeenschap derden slechts een escalatie van het conflict tussen echter opnieuw op de situatie in Birma gevestigd. Die de twee hoofdfracties van de AFPFL. Tegelijkertijd belangstelling werd versterkt doordat de junta aan- eisten politieke leiders van de provincies met etnische vankelijk weigerde buitenlandse hulp toe te laten. minderheden uitgebreide autonomie, en sommigen Maar ook ditmaal bleek de publieke belangstelling onder hen zelfs volledige onafhankelijkheid van de snel te verdampen. centrale staat. Binnen één jaar had de militaire junta dus twee In 1962 besloot het leger in te grijpen. Onder lei- substantiële bedreigingen van zijn gezag met succes ding van generaal Ne Win werd een Revolutionary afgeslagen. Ten eerste een drastisch verlies aan inter- Council (RC) gevormd, die de zittende regering moest ne legitimiteit door de aantasting van zijn eigen ideo- vervangen. De RC lanceerde een politiek systeem dat logie, die is gebaseerd op het boeddhisme als centrale bekend zou worden als de Burmese Way to Socialism, component van nationale eenheid. Ten tweede de in- een repressief systeem gekenmerkt door een eigen- ternationale druk de Birmese grenzen open te gooien aardige combinatie van boeddhisme, nationalisme en om humanitaire hulp binnen te laten. Zodoende kon marxisme. In 1974 werd de politieke macht van de Birma zich opnieuw afsluiten in zijn traditionele sfeer militaire junta verder versterkt. Een nieuwe grondwet van afzondering en onderdrukking. veranderde Birma in een socialistische eenheidsstaat, waarin de met de RC verbonden Burma Socialist Pro- Oorsprong van een militaire staat gramme Party (BSPP) van generaal Ne Win de rege- Hoe komt het dat Birma zich heeft kunnen ontwik- ring zou vormen. kelen tot een van de meest bestendige en geïsoleerde De demonstraties van 1988 maakten een eind aan dictaturen ter wereld? Sinds de 11de eeuw wordt het 14 jaren BSPP-bestuur. Bedreigd door de groeiende land gekenmerkt door de dominantie van een Bir- weerstand onder grote delen van de bevolking, beslo- mese meerderheid over andere etnische minderheden, ten de strijdkrachten opnieuw in te grijpen. In sep- die in de loop der eeuwen geannexeerd zijn door het tember 1988 nam generaal Saw Maung de macht Birmese Koninkrijk. Aan dat proces kwam een ab- over en vormde hij de State Law and Order Restora- rupt einde, toen de Britten, na drie oorlogen, uitein- tion Council (SLORC). Tijdens de demonstraties en delijk in 1885 bezit van het land namen. Het centrale de onderdrukking die op de machtsovername van deel, waar de Birmese meerderheid van de bevolking de SLORC volgden, werden duizenden mensen ver- woonde, werd gescheiden van de grensgebieden. moord. Deze gebieden kregen de status van ‘frontier areas’ Toch ontstond er in deze politieke chaos ook ruim- en werden als zodanig onder een systeem van indi- te voor nieuwe politieke initiatieven. Ten tijde van de

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 447 ingreep van de SLORC richtte de Nobelprijswinnaar gen later kondigde de regering aan dat meer dan 90% voor de vrede, Aung San Suu Kyi, samen met twee van de kiezers de grondwet had goedgekeurd. De wet andere politieke activisten, de latere National League zal uiteindelijk van kracht worden door het aantreden for Democracy (NLD) op. Door een concessie van de van een nieuw parlement, dat waarschijnlijk door de SLORC mocht de NLD deelnemen aan de meerpartij- verkiezingen van 2010 ‘gekozen’ wordt.10 enverkiezingen van 27 mei 1990. Hoewel de NLD deze Met de nieuwe grondwet is de politieke controle verkiezingen met ruim 60% van de stemmen overtui- van het leger versterkt. Zo voorziet de wet erin dat gend won, werd het terstond duidelijk dat de SLORC 25% van de parlementszetels aan het leger wordt toe- niet van plan was de macht uit handen te geven. Het ge- gewezen en dat, in geval van een noodtoestand, alle kozen parlement kwam nooit bijeen. In plaats daarvan bevoegdheden van president en parlement door de vormde de SLORC in 1993 een National Convention, militairen worden overgenomen.11 met de taak een nieuwe grondwet op te stellen. De situatie in Birma wordt verder gecompliceerd Na 1993 volgden slechts minimale veranderingen door het voortbestaan van het binnenlands conflict in de politieke situatie van Birma. Rondom de toetre- tussen de SPDC en etnische verzets- en afscheidings- ding van Birma tot ASEAN (Association of South East bewegingen. Ook al is dit conflict politiek van aard, Asian Nations), in juli 1997, kreeg de SLORC een het wordt mede gevoed door een beleid van etnische ‘opknapbeurt’. De junta trachtte met de verandering en religieuze onderdrukking en marginalisering, als- van zijn naam in State Peace and Development Council mede door uiteenlopende belangen bij de exploitatie (SPDC) een positiever imago te verkrijgen, maar in van natuurlijke hulpbronnen. Willekeurige detentie wezen veranderde er nagenoeg niets. De top van de is aan de orde van de dag. Onder de naar schatting leiding van de SLORC, met generaal Than Shwe als 2.000 politieke gevangenen bevinden zich 12 parle- voorzitter, werd in toto overgeheveld naar de SPDC. mentsleden. De SPDC past op grote schaal dwangar- beid toe, terwijl het nationale leger het grootste aantal Birma vandaag kindsoldaten ter wereld zou bevatten.12 Ondanks het sanctiebeleid waarmee de Verenigde Staten en de Europese Unie in 1988 begonnen, is er Rol van de internationale gemeenschap sinds 1997 niets wezenlijk veranderd in de manier De internationale gemeenschap lijkt extreem verdeeld waarop Birma geregeerd wordt. De SPDC heeft re- te zijn over de manier waarop met Birma moet wor- pressieve acties tegen de NLD afgewisseld met plot- den omgegaan. De Verenigde Staten voeren een consi- selinge gebaren van verzoening en dialoog, zoals de stent en alomvattend sanctiebeleid tegen de militaire vrijlating van dissidenten. Uiteindelijk blijft de NLD junta. Sinds 1997 hebben de Amerikanen Birma een echter een verbannen partij en ondanks korte perio- volledig investeringsverbod opgelegd. In 2003 wer- den van beperkte vrijheid staat haar voorzitster, Aung den beperkingen op financiële transacties ingevoerd, San Suu Kyi, sinds 1989 onder huisarrest. terwijl ook begonnen werd met het controleren van Mede door de angst over haar eventuele aanwezig- invoergoederen uit Birma om te voorkomen dat edel- heid in het openbaar tijdens de in 2010 geplande ver- stenen en hout de Amerikaanse markt binnen komen. kiezingen, heeft de junta begin augustus een proces Het Amerikaanse streven is de NLD aan de macht te gestart om haar huisarrest tot na de verkiezinsdatum brengen en in dat streven passen geen concessies. te verlengen. Aanleiding voor dit proces (meer een Ook de EU stelt in haar betrekkingen met Birma schertsvertoning) was het bezoek aan Aung Suu Kyi de democratiseringskwestie centraal. Maar terwijl de van een Amerikaanse burger. Die was niet uitgeno- Unie tot 2000 een sanctieregime steunde dat verge- digd, zodat het bezoek ook niet kon worden aange- lijkbaar was met dat van de Verenigde Staten, heeft zij kondigd. En juist door het achterwege blijven van die na de millenniumwisseling voor een genuanceerder aankondiging, heeft zij volgens de junta nu de voor- benadering gekozen. In 2002 werd besloten politieke waarden van hun huisarest geschonden. en humanitaire strategieën ten opzichte van Birma Trouw aan haar principe van ‘gedisciplineerde de- gescheiden te houden. Ook zijn in dit verband de ver- mocratie’ heeft de militaire junta aan afronding van schillen tussen de EU-lidstaten duidelijker geworden. het in 1993 begonnen proces tot formulering van een Zo staan het Verenigd Koninkrijk, Nederland en De- nieuwe grondwet9 de voorrang gegeven. Dit proces is nemarken aanscherping van het huidige sanctiebeleid in september 2007 tijdens de Saffraan Revolutie vol- voor, terwijl Duitsland, Frankrijk en Italië prioriteit tooid. In mei 2008 werd een referendum ter goed- lijken te geven aan hun commerciële belangen.13 keuring van de nieuwe grondwet gehouden. Aange- Japan heeft een stap gezet in de richting van een zien Birma toen juist door de vernietigende cycloon dialoog met het militaire regime. Het land blijft Bir- Nargis was getroffen, leidde dit tot grote consternatie ma’s grootste donor en gooit het over de boeg van eco- binnen de internationale gemeenschap. Een paar da- nomische hervormingen.

448 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Als regionale organisatie heeft ASEAN een tradi- van verandering (‘drivers of change’). Ondanks de tioneel lastige verstandhouding met Birma gehad, al onoverwinnelijke allure van het zittend regime en zijn vanaf Birma’s controversiële toetreden in 1997. Of- neiging met gewelddadige middelen elke poging tot ficieel luidde het streven ‘opbouwende betrekkingen’ verzet de kop in te drukken, tonen de spontane bewe- met Birma aan te knopen, maar uiteenlopende eco- gingen van augustus en september 2007 dat de Bir- nomische belangen binnen ASEAN zijn oorzaak van mese samenleving niet volkomen machteloos staat. onenigheid over de aanpak. Zo heeft Thailand, met Binnen en buiten Birma bevinden zich zeer actieve aanzienlijke economische belangen in Birma, be- groeperingen die blijvend aandacht vragen voor de sloten controversiële kwesties zoals de mensenrech- mensenrechtensituatie in het land en die aanmoedi- ten buiten beschouwing te laten. Als logisch gevolg gen tot politieke hervormingen. van deze interne verschillen houdt ASEAN een zeer Tegelijkertijd blijft het duidelijk dat indien landen ‘voorzichtige’ relatie met Birma in stand. die actief steun verlenen aan Birma niet betrokken Buurland India was aanvankelijk een belangrijke worden bij een bredere dialoog, elke poging tot her- criticus van Birma’s regime, maar het ontpopt zich de vorming gedoemd is te mislukken. laatste jaren als een van zijn aanhangers. Deze sub- Ten slotte moeten de Verenigde Naties hun positie stantiële verandering in beleid kan worden verklaard als centraal aanspreekpunt terugverdienen door zich door: 1 de strategische noodzaak de geopolitieke geloofwaardig en resoluut met de kwestie-Birma bezig expansie van China in deze hoek van Azië tegen te te houden en voldoende capaciteit in te zetten. Hoe- gaan; 2 de behoefte met de SPDC samen te werken wel het recente bezoek van secretaris-generaal Ban- bij de bestrijding van Indiase afscheidingsbewegin- Ki-moon aan Birma niet veel succes heeft g­eboekt, gen met een basis binnen Birma; 3 de strategische dient zijn persoonlijke betrokkenheid toch als een be- behoefte via Birma een handelsroute richting de rest langrijk signaal dat de VN de kwestie-Birma weer als van Zuidoost-Azië te openen; en 4 de zoektocht naar een van hun prioriteiten wensen te beschouwen. nieuwe leveranciers van energie. Ook China heeft strategische en economische be- langen in Birma. Dankzij militaire en economische Marco Mezzera is verbonden aan de Conflict Research ondersteuning is de SPDC een betrouwbare partner Unit (CRU) van het Instituut Clingendael, alsmede aan van China geworden. Birma vormt voor China zowel Clingendael Asia Studies (CAS). een strategische toegang tot Zuidoost-Azië als een alternatieve energiebron en distributieroute. De spe- Noten 1 In 1989 voerde het militaire regime geografische naamswij- ciale relatie met de SPDC wordt bevestigd door de zigingen door. Daardoor veranderde, o.a. de naam van Birma in frequente veto’s die China in de VN-Veiligheidsraad Myanmar en die van de hoofdstad Rangoon in Yangon. Deze hanteert bij resoluties tegen Birma. naamswijzigingen worden door veel landen, waaronder Nederland, niet erkend, maar wel door de Verenigde Naties. 2 In die tijd al afgetreden als president van Birma (1981), maar nog Vooruitzichten steeds voorzitter van de regerende Socialist Programme Party. De verdeeldheid binnen de internationale gemeen- 3 Donald M. Seekins, The Disorder in Order: The Army-State in Burma since 1962, Bangkok: White Lotus, 2002. schap maakt de overgang naar een democratisch stel- 4 Human Rights Watch, Crackdown: Repression of the 2007 Popu- sel in Birma op de korte termijn zeer onwaarschijnlijk. lar Protests in Burma, vol. 19, no. 18 (C), december 2007. Dit is wellicht ook een van de hoofdredenen waarom 5 International Crisis Group, Burma/Myanmar: After the Crack- down, Asia Report No. 144, 31 januari 2008. de problematische situatie in Birma niet als vast punt 6 Zie ook Paulo Sergio Pinheiro, ‘Report of the Special Rapporteur op de internationale agenda staat. Veel hoofdrol­spelers on the situation of human rights in Myanmar’ (advance edited zijn geneigd de onderlinge confrontatie uit de weg te version), Human Rights Council, A/HRC/6/14, 7 december 2007. 7 Op meesterlijke wijze weergegeven door de film Burma VJ: gaan. Het probleem-Birma wordt zo lang­zamerhand Reporting from a Closed Country (zie voor een recensie van deze als onhanteerbaar beschouwd. Sancties die niet op film: Bibi van Ginkel, ‘Stille getuige of politiek wapen?’, in: Interna- een gecoördineerde wijze plaatsvinden, zijn weinig tionale Spectator, mei 2009, blz. 268-269). 8 Tin Maung Maung Than, ‘Myanmar: Military in Charge’, in: John doeltreffend gebleken. Anderzijds blijken de ophef- Funston (red.), Government and Politics in Southeast Asia, Singa- fing van sancties en het zoeken van toenadering tot de pore: Institute of Southeast Asian Studies, 2001. SPDC alleen maar tot versterking van de legitimiteit 9 De grondwet van 1974 is sinds 18 september 1988 opgeschort. 10 Kyaw Yin Hlaing, ‘ASEAN’s Pariah: Insecurity and Autocracy in van de militaire junta als internationale gesprekspart- Myanmar (Burma)’, in: Donald K. Emmerson (red.), Hard Choices: ner te hebben geleid, zonder dat substantiële hervor- Security, Democracy, and Regionalism in Southeast Asia, Stanford: mingsprocessen op gang zijn gebracht. The Walter H. Shorenstein Asia-Pacific Research Center, 2008. 11 ‘Myanmar says military-backed constitution approved’, Associa- Gezien de mate van geslotenheid van het regime in ted Press, 15 mei 2008. Birma dienen internationale actoren die een overgang 12 Mogelijk 70.000 kindsoldaten. naar democratie in dat land willen ondersteunen, zich 13 Het Franse olie-conglomeraat Total Oil is de grootste Europese investeerder in Birma. te richten op (h)erkenning van en hulp aan krachten

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 449 Hans Schippers Israëlische Arabieren en het vredesproces

Het is onrustig in de Arabische gemeenschap in I­sraël. Structuur van de gemeenschap Er was een conflict over de deelname van nationalis- De Israëlisch-Arabische gemeenschap heeft zich her- tische partijen aan de parlementsverkiezingen van fe- steld van de nederlaag in de oorlog van 1948-1949. bruari 2009. Ook zijn er scherpe discussies over de Er restte toen slechts een aangeslagen en verscheurde joodse status van Israël, de twee-statenoplossing en minderheid, gewantrouwd door zowel Israëliërs als de herdenking van de nakba, de ramp van de verloren mede-Arabieren. De vooroorlogse Palestijnse ge- oorlog in 1948-1949. Dit artikel belicht de identiteit meenschap in Israël had vrijwel opgehouden te be- van de gemeenschap en haar politieke ontwikkelin- staan. Meer dan 350 dorpen waren verwoest. Steden gen en bespreekt de discussie over een twee-statenop- als Jaffa en Haifa, met een belangrijke Arabische po- lossing of juist bi-nationale staat voor het Israëlisch- pulatie, hadden 90% daarvan verloren. Zo’n 650.000 Arabisch conflict. Palestijnen waren hun land ontvlucht. In verband met gevechtshandelingen en later onder Dubbele identiteit druk van het Israëlische leger vluchtten de Palestij- In vrijwel iedere publicatie over de Israëlische Arabie- nen in fasen naar buurlanden, de Gazastrook en de ren komt het woord ambivalentie voor. Neem alleen Westelijke Jordaanoever. Door christenen en Druzen de benamingen al. Veel joodse Israëliërs spreken over bewoonde dorpen en moslimdorpen die zich afzijdig Arabieren of ‘de sector’. De meeste leden van de Ara- hielden van de gevechten, bleven veelal ongemoeid. bische gemeenschap noemen zich Israëlische Arabie- Ook Nazareth en Akko behielden een belangrijk deel ren. Jongeren gebruiken vaak de benaming Israëlische van hun Arabische inwoners.2 Palestijnen. Arabieren buiten Israël noemden hen tot In 1949 telde Israël ongeveer 155.000 Arabisch midden jaren zestig Arabieren (in Israël). Na het ver- sprekende burgers. Zij woonden grotendeels in ei- val van het Arabisch nationalisme en de oprichting gen dorpen, met een zwaartepunt in de noordelijke van de PLO kwam bij hen de benaming ‘Palestijnen regio Galilea. Ongeveer 10% van hen waren chris- van 1948’ in zwang. tenen, eenzelfde percentage Druzen. Deze leden van Bijna de hele gemeenschap is tweetalig en spreekt een sji’itische sekte werden door veel moslims niet naast Arabisch Ivriet. Velen hebben joodse vrienden, als islamieten beschouwd. In de negentiende eeuw kennissen of collega’s. Hun sociale en economische leidde dit tot een isolement. Als reactie zochten de positie is beter dan die van veel inwoners in de om- Druzen na 1900 contact met de snel groeiende joodse ringende Arabische landen. De Israëlische Arabieren gemeenschap in Palestina. Tijdens de Onafhanke- hebben een grote mate van politieke en culturele vrij- lijkheidsoorlog steunden zij het Israëlische leger. De heid; de overgrote meerderheid denkt er niet over om Druzen nemen door hun nauwe band met de staat – Israël te verlaten voor een eventuele Palestijnse staat. zij zijn bijvoorbeeld dienstplichtig – een aparte plaats Zij verbinden hun lot met dat van Israël, maar willen in binnen het Arabische bevolkingsdeel. de democratische instituties van die staat gebruiken Thans telt de Arabische gemeenschap in Israël 1,2 om te strijden voor grotere gelijkheid en integratie. miljoen personen, 20% van de bevolking. De grote Tegelijkertijd voelen veel Israëlische Arabieren meerderheid, zo’n 80%, is soenni-moslim. De rest zijn zich ook nauw verbonden met de Arabische wereld christenen en Druzen. Zij zijn Israëlisch staatsburger, en de Palestijnse cultuur. Arabische muziek, films en maar nemen in veel opzichten een tweederangs posi- literatuur en kranten zijn populair en worden, naast tie in.3 Israëlische, intensief gevolgd. In meerderheid sym- pathiseren zij met het streven van de PLO naar een Politieke ontwikkeling onafhankelijke Palestijnse staat en zij geven financiële De mogelijkheden tot politieke ontplooiing waren steun aan organisaties die hulp bieden aan slachtoffers door het tot 1966 durende militaire bestuur gering. van het geweld. Het overgrote deel van de Israëlische De in 1959 opgerichte Al Ard (Het Land)-groep had Arabieren houdt zich echter verre van verzet tegen de een door het Arabisch socialisme geïnspireerd pro- Israëlische overheid.1 gramma. De beweging bekritiseerde niet alleen Is- raël, maar ook de leiders van de eigen gemeenschap,

450 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 die te veel met de regering zouden samenwerken. Al werden zes betogers gedood. Rakah nam het initia- Ard werd in 1964 verboden. tief bij de protesten en kon zo het klassenkarakter van Israëlische Arabieren waren ook actief in algemene de partij doorbreken. Bij de volgende Knesset-verkie- politieke partijen, met een duidelijke voorkeur voor zingen in 1977 ging Rakah met enkele linkse joodse links, zoals de Israëlische Communistische Partij organisaties samenwerken in Hadash, een afkorting (Maki). De in de jaren zestig steeds sterkere anti-Is- voor het Democratische Front voor Vrede en Gelijk- raëlische opstelling van de Sovjetunie leidde in 1965 heid. De nieuwe organisatie haalde vijf zetels. Onge- tot een splitsing in die partij. Een meerderheid van de veer de helft van het Arabische electoraat stemde op Arabische en een kleine groep joodse leden verlieten Hadash. Veel traditionele Israëlische Arabieren voel- de organisatie om de anti-zionistische Rakah-partij den zich echter niet thuis bij deze partij. Zij richtten op te richten. Deze had meer succes dan de groten- rond 1985 de Ibna al Balad-organisatie op, met een deels joodse Maki, die in 1973 opging in een samen- meer nationalistisch programma. Deze partij nam al- werkingsverband met andere linkse groepen.4 leen deel aan lokale verkiezingen.7 De links-socialistische Mapam, tegenwoordig deel Landelijke nationalistische partijen, die vanaf 1995 van Meretz, had eveneens veel Arabische leden. De tot stand kwamen, waren Balad, onder leiding van uit Nazareth afkomstige moslim-politicus en arts Azmi Bishara, en Ta’al, met als aanvoerder Ahmed Abdoel-Aziz Zuabi was de eerste Israëlische Arabier Tibi; beiden zijn medicus. De wat radicalere Balad die, in 1971, als staatssecretaris voor gezondheidsza- ontstond uit verzet tegen de Akkoorden van Oslo van ken voor de Mapam, lid werd van een regering. 1993. Deze partij streeft naar totstandkoming van Van de andere partijen had vooral de Arbeiderspar- een democratische staat met gelijke rechten voor alle tij Arabische leden. De rechtse Likoed en de centrum- inwoners. Het Arabische volksdeel moet een zo groot partij Kadima hebben aanhang onder de Druzen. mogelijke autonomie en de Palestijnse vluchtelingen Ongeveer 30% van de Arabische kiezers stemt op moeten het recht op terugkeer krijgen. De discrimi- een zionistische partij. Pas eind jaren negentig kregen natie van de Israëlische Arabieren moet worden be- Arabische burgers opnieuw kabinetsposten, meestal ëindigd. Bishara kwam begin 2007 in opspraak na als staatssecretaris of minister zonder portefeuille. beschuldigingen van witwaspraktijken en het geven Andere Israëlische Arabieren hebben hoge posities in van inlichtingen aan Hezbollah. Hij keerde niet terug het ambtelijk en juridisch apparaat en in het leger. In in Israël van een verblijf in Egypte, maar vestigde zich verhouding tot het bevolkingsaandeel blijven zij ech- in Syrië. ter ook hierbij ver achter.5 Tibi was aanvankelijk Knesset-lid voor Balad, maar scheidde zich in 1999 af en richtte Ta’al op. Voor de Zelfbeeld, nationalisme en fricties verkiezingen van 2003 vormde Ta’al een lijstverbin- Na de mislukte poging van Al Ard kwamen onafhan- ding met Hadash. In 2006 brak Tibi ook met deze kelijke Arabische partijen pas midden jaren tachtig partij, om samen te gaan werken met de Verenigde tot stand. Dit hield in de eerste plaats verband met Arabische Lijst. Onder de naam Ta’al won de combina- het veranderende zelfbeeld van de Israëlische Arabie- tie 2 zetels. De partij is voorstander van een onafhan- ren. In de periode 1948–1967 zagen zij zich zelf als kelijke Palestijnse staat in de bezette gebieden en zij groep die zich moest handhaven binnen de dominant wenst erkenning van de Arabische gemeenschap als joodse maatschappij. Na de oorlog van 1967 werden nationale minderheid. Achterstanden op het terrein de clan- en familiebanden met de Palestijnen van van onderwijs moeten ongedaan worden gemaakt, de Westelijke Jordaanoever hersteld. Ruim 100.000 zoals door oprichting van een Arabische Universiteit. Israëlische Arabieren trouwden met partners uit de Net als elders in de Arabische wereld kwam in de jaren bezette gebieden. Voor het overgrote deel vestigden tachtig een behoudende islamitische stroming op. In zij zich in Israël. De herstelde banden leidden tot een 1988 veroverde een islamitische lijst de meerderheid toenemend bewustzijn van de gedeelde Arabische en in Umm al Fahm, na Nazareth de grootste Arabische Palestijnse identiteit.6 stad. Vanaf midden jaren negentig ging de gematigde Van groot belang was een demonstratie tegen zuidelijke afdeling van de Islamitische Beweging, de landonteigening in Galilea in maart 1976. Hierbij Palestijnse tak van de Islamitische Broederschap, met

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 451 andere groepen samenwerken in de Verenigde Arabi- opvolger en Arafats pogingen meer invloed op de Is- sche Lijst. De partij fuseerde met Ta’al. De radicalere raëlische Arabieren te krijgen, bleven zonder resul- noordelijke afdeling van de Islamitische Beweging, taat. Vooral leden van Hadash oefenden scherpe kri- met als bolwerk Umm al Fahm en omgeving, boycot tiek uit op de corruptie en het wanbeleid in de PA. landelijke verkiezingen. Hamas onderhield goede contacten met de Islami- De Israëlisch-Arabische gemeenschap kent nu op tische Beweging in Israël. De organisatie deed in de politiek terrein een driestromenland: seculier-links jaren negentig enkele malen een beroep op leider sjeik (Hadash), nationalistisch (Balad, Ta’al ) en religieus Nimer Darwish om te bemiddelen bij conflicten tus- (Verenigde Arabische Lijst). Hierbij is Hadash de meer sen hen, de Islamitische Jihad en de door Fatah ge- stabiele factor. De nationalistische en religieuze sec- controleerde PA. Darwish brak in 2003 met Hamas toren zijn sterk verdeeld; persoonlijke en clanambities en werd actief in de Verenigde Arabische partij.10 spelen een belangrijke rol. 8 Bij de Knesset-verkiezin- De tweede intifada en de bouw van de veiligheids- gen van februari 2009 behaalde Ta’al/Verenigde Arabi- barrière maakten een eind aan de brede contacten sche Lijst 4 zetels. Dit was ook het resultaat voor Ha- tussen de Israëlische Arabieren en de Palestijnen. Die dash, dat daarmee 1 zetel won. Balad kreeg 3 zetels. bestaan nu nog wel aan de top en op buitenlandse congressen, waar bijvoorbeeld Tibi een veel gevraagd Relaties met PLO en Palestijnse Autoriteit spreker is. Palestijnse organisaties bekeken de Israëlische Ara- bieren lange tijd met wantrouwen. Ging het immers Groeiende kloof niet om mensen die samenwerkten met de Israëlische De laatste jaren is er sprake van oplopende spannin- regering? Pas in de loop van de jaren zeventig ver- gen tussen een deel van de Arabische gemeenschap anderde deze opstelling, toen tientallen leden van de en de joodse meerderheid in Israël. De voornaamste gemeenschap zich buiten Israël aansloten bij PLO- oorzaken zijn de tweede intifada (2003-2004) en de organisaties. Ook werd toen ‘verzetsliteratuur’ van Libanon- en Gaza-oorlogen van 2006, respectieve- Arabische publicisten in Israël bekend. Eind jaren lijk 2009. Het breed gedeelde optimisme uit de jaren tachtig, begin jaren negentig brachten veel Israëlisch- negentig maakte in beide kampen plaats voor wan- Arabische politici bezoeken aan Jasser Arafat in zijn trouwen en verbittering. In die sfeer komt het vooral Tunesische ballingsoord. de laatste jaren tot wederzijdse beschuldigingen van De PLO ontbrak het echter aan een duidelijke stra- antisemitisme en racisme. tegie om de ‘Arabische broeders van 1948’ bij de po- Zo kwamen enkele Israëlisch-Arabische organisa- litieke ontwikkelingen te betrekken. De contacten ties begin 2007 met voorstellen over de toekomst van die er waren, kwamen op ad hoc-basis tot stand. In de bevolkingsgroep en de invoering van een grond- het algemeen gaf de PLO de voorkeur aan samen- wet. Veel aandacht trok de zogeheten Future Vision, werking met progressieve joodse krachten in Israël. opgesteld onder auspiciën van het Comité van Ara- Na de Akkoorden van Oslo en de totstandkoming bische burgemeesters in Israël. Hierin werd afstand van de Palestijnse Autoriteit (PA) in 1994 raakten de genomen van Israël als joodse staat. In plaats daarvan relaties echter in een stroomversnelling. Ambtelijke zou er een federale staat voor Arabieren en joden naar delegaties uit Arabische steden en dorpen brachten Belgisch of Zwitsers model moeten komen. Verder bezoeken aan steden op de Westelijke Jordaanoever deed de Vision een beroep op de regering te stoppen en Gaza en vice versa. Voor de jeugd werden in Israël met de discriminatie van het Arabische volksdeel. gezamenlijke zomerkampen georganiseerd. Veel van Adalah, een met de Balad-partij verbonden NGO, deze activiteiten kwamen tot stand op initiatief van die opkomt voor de rechten van de Arabische minder- Israëlische Arabieren.9 heid, publiceerde kort daarna een concept-grondwet, In 1995 benoemde Arafat Ahmed Tibi tot zijn ad- die nog wat verder ging. Behalve voor afschaffing van viseur en contactpersoon met de Israëlische autoritei- de joodse identiteit van Israël pleitte de NGO onder ten. Tibi vergezelde Arafat enkele malen bij bezoeken meer voor het recht op terugkeer van alle Palestijnse aan de Verenigde Staten. In 1999 stelde hij zich on- vluchtelingen en autonomie voor de Arabische min- verwacht kandidaat voor de Knesset. Tibi kreeg geen derheid op cultureel, religieus en onderwijsterrein.

452 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Eind 2007 maakte Adalah ten slotte bekend dat de zoek bleek dat dit ook gold voor ruim 70% van de Pa- organisatie overwoog een groep internationale experts lestijnen. Gegevens voor de Arabische gemeenschap uit te nodigen om te gaan werken aan een ‘democrati- in Israël bestaan op dit punt voor zover bekend niet. sche grondwet voor een supranationale regering voor Wel bleek uit een groot onderzoek van juni 2008, uit- het gehele historische gebied van Palestina’. Anders gevoerd door de Kennedy School of Government van gezegd, zo concludeerden veel Israëli’s, een grondwet Harvard University, dat 77% van de Israëlische Ara- voor een binationale staat Israël/Palestina. bieren Israël het beste land vond om te wonen; 73% De publicaties kunnen worden gezien als een vol- van de joodse en 94% van de Arabische respondenten gende fase in de bepaling van de eigen identiteit. De antwoordden dat zij wilden dat Israël zich ontwikkel- schrijvers ervan, zeg maar de elite van de Arabische de tot een maatschappij waarin joden en Arabieren el- gemeenschap, zetten zich af tegen de joodse staat, kaar zouden respecteren en waarin zij gelijke kansen maar ze namen ook afstand van de PLO in haar stre- hadden.12 De cijfers sluiten aan bij de gevoelens van ven naar een eigen staat naast Israël. Zij probeerden, ambivalentie die bij velen in de Arabische gemeen- met duidelijke variaties, een eigen positie te bepalen schap bestaan over de relatie met Israël. voor de Israëlische Arabieren. Verstandig beleid gevraagd Reacties op de voorstellen De discussie over de identiteit van de Israëlische Rechts en gematigd Israël wezen de Future Vision en Arabieren en over de wenselijke staatsvorm van Is- de aanvullingen van Adalah af. Kadima-leider Livni raël loopt al geruime tijd. Zonder vergelijk met de verklaarde dat een toekomstige Palestijnse staat de Palestijnen is de kans op afsluiting ervan klein. Het oplossing was voor de politieke aspiraties van de Is- voortdurende conflict mag echter voor de Israëlische raëlische Arabieren. Volgens extreem-rechtse politici regering geen excuus zijn om de achterstelling van als Lieberman, de leider van Yisrael Beitenu, kwamen de Arabische gemeenschap te laten voortbestaan. De de voorstellen in feite neer op landverraad. discriminatie is door talloze bronnen bevestigd. Een Ook progressieve Israëli’s hadden grote moeite met politiek gericht op gelijke kansen heeft de steun van de documenten. Zij steunden het verzet tegen discri- een meerderheid van zowel het joodse als het Arabi- minatie, maar meenden dat de aantasting van I­sraëls sche bevolkingsdeel. De Israëlische regering zou ook joodse identiteit voor de overgrote meerderheid van beleid moeten ontwikkelen om de spanningen tussen de Israëli’s onaanvaardbaar was. Terugkeer van g­rote de twee bevolkingsgroepen te verminderen. Te den- aantallen Palestijnse vluchtelingen zou leiden tot ken valt daarbij aan maatregelen tegen radicale orga- ontwrichting van de staat. Wel meenden zij dat de nisaties en personen die bij herhaling uitspraken doen I­sraëlische regering duidelijk compensatie moest toe- die als kwetsend kunnen worden beschouwd voor an- zeggen. Een binationale staat wezen zij af zolang er dere bevolkingsgroepen. geen overeenkomst op fundamentele punten met de De Israëlisch-Arabische leiders zouden in de eer- Palestijnen bestond. Pas daarna zou wellicht over zo’n ste plaats moeten proberen een standpunt in te nemen concept kunnen worden gesproken. In progressieve waarin zoveel mogelijk leden van hun gemeenschap kring begreep men ook dat de Arabische gemeen- zich kunnen herkennen. Ook onder Druzen en an- schap betrokken wilde worden bij een mogelijke op- dere groepen en individuen die voor integratie in de lossing van het Israëlisch-Arabisch conflict. Israëlische maatschappij hebben gekozen, bestaat het De meeste Arabische Knesset-leden wezen de Fu- gevoel niet volledig te worden geaccepteerd in de door ture Vision en de voorstellen van Adalah af als ‘niet joden gedomineerde staat. Zij voelen echter niet voor realistisch’. De documenten vestigden bovendien de experimenten op staatkundig terrein, maar ze zijn aandacht op de verdeeldheid in eigen kring, zo luidde meer geïnteresseerd in het opruimen van maatschap- hun commentaar. Een woordvoerder van de Druzen pelijke barrières die een verdere integratie in de weg reageerde eveneens negatief.11 staan. Dit komt ook duidelijk naar voren uit onder- De parlementariërs kregen steun van de publieke zoeken, zoals dat van Harvard. opinie. Bij een recente poll was 64% van de Israëli’s Het publiceren van onrealistische standpunten die vóór een twee-statenoplossing. Uit een ander onder- binnen de eigen gemeenschap omstreden zijn, is niet

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 453 verstandig. Een verklaring is wellicht het sombere perspectief van de politieke situatie van de laatste ja- ren. De strijd tussen Hamas en Fatah verlamt de Pa- lestijnse politiek. Het vredesproces is al geruime tijd vastgelopen. De Future Vision en de documenten van Adalah zouden, volgens de opstellers, bedoeld zijn om een dialoog met de joodse meerderheid op gang te brengen. Dat is inderdaad broodnodig. Dan hadden de voorstellen echter minder controversieel moeten zijn en gericht op concrete zaken. Nu benadrukken ze vooral de verdeeldheid binnen de Arabische ge- meenschap. Dat maakt het voor de Israëlische rege- ring eenvoudig die gemeenschap te negeren en alles bij het oude te laten.

Hans Schippers, historicus, is verbonden aan de Tech- nische Universiteit Eindhoven, waar hij o.a. het College Techniek, Vrede en Veiligheid coördineert. Hij schrijft frequent in dit blad over politieke ontwikkelingen in het Midden-Oosten.

Noten 1 Anna Mahjar-Baducci, ‘Defining identity, the dilemma facing Arabs in Israel’, in: The Daily Star, 12 augustus 2008; Baruch Kimmer- ling & Joel S. Migdal, The Making of a People, Cambridge (Mass.), 1994, hfdst. 6, blz. 159-184. 2 Kimmerling & Migdal, a.w. noot 1, blz. 146-156; Rashid Kalidi, The Iron Cage, Boston, 2006, blz. 125-135. 3 Kimmerling & Migdal, a.w. noot 1, blz. 163-166. 4 Alain Greilsammer, Les Communistes israéliens, Parijs, 1978, blz. 247-302. 5 Amal Jamal, ‘The Arab Leadership in Israel: Ascendance and Fragmentation’, in: Journal of Palestine Studies, jrg. 35, no. 2, 2006, blz. 6-22. 6 Muhammad Amara, ‘The Collective Identity of the Arabs of Israel in an Era of Peace’, in: Israel Affairs, jrg. 9, no. 1, 2003, blz. 249- 262. 7 Kimmerling & Migdal, a.w. noot 1, blz. 177, 178. 8 Bronnen voor de gegevens over Tibi, Bishara, United Arab List: YNet, Wikipedia; Jamal, a.w. noot 5, blz. 10, 11. 9 Muhammad Amara, ‘Israeli Palestinians and the Palestine Authority’, in: Middle East Review of International Affairs, jrg. 4, no. 1, maart 2002, blz. 1-7. 10 Ibid. 11 New York Times (on line ed.), 8 februari 2007; Jerusalem Post (on line ed.), 4 april 2007; Haaretz (on line ed.), 11 en 28 december 2008. 12 Haaretz (on line ed.), 23 juni 2008 en 22 juni 2009.

454 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Kees Homan & Susanne Kamerling Piraterij vaart wel bij Somalisch vacuüm: bestrijdingsnetwerk in de maak

Het is druk in en om de Somalische wateren. Hoewel Afrika op nummer 2, met 14 geslaagde acties.2 De de omvang van dit gebied enorm is, is de (militaire) werkelijke aantallen liggen waarschijnlijk zelfs hoger, reactie van de internationale gemeenschap op het ver- aangezien niet alle voorvallen door scheepseigenaren schijnsel van piraterij ongekend. en rederijen worden gemeld. In ieder geval is zeker De MV Sirius Star, een Saoedische supertanker met dat er een geografische verschuiving heeft plaatsge- 2 miljoen vaten olie aan boord met een waarde van vonden, waarbij het huidige zwaartepunt van piraterij 80 miljoen euro, werd op 15 november 2008, 450 in Afrika ligt en niet meer in Azië. mijl uit de kust ten zuidoosten van Kenia, door So- In tegenstelling tot de ‘traditionele’ zeeroverij, die malische piraten gekaapt. Als gevolg hiervan stegen vooral in Azië voorkwam, gaat het de Somalische pi- de volgende dag de olieprijzen op de wereldmarkt en raten niet om het roven van geld of kostbaarheden aan kreeg de toenemende zeeroverij bij Somalië eindelijk boord van schepen. Zij kapen echter schepen, die ze de noodzakelijke mondiale aandacht. Uiteindelijk lie- inclusief bemanning opbrengen naar de Somalische ten de piraten na onderhandelingen de MV Sirius Star territoriale wateren om met de rederij onderhande- op 9 januari jl. vrij, zij het wel tegen een losprijs van lingen te beginnen over een losprijs. Losprijzen van 2,2 miljoen euro. Ten minste vijf piraten verdronken meer dan een miljoen euro vormen inmiddels geen vervolgens, toen ze met een deel van het losgeld naar uitzondering meer. de kust voeren, waardoor honderdduizenden euro’s paradoxaal genoeg in handen kwamen van de onfor- Failed state Somalië tuinlijke vissersgemeenschappen die de kust rijk is. De belangrijkste oorzaak van het piraterijprobleem Hoewel de laatste tijd sprake is van een veelvoud ligt op land, zo geeft ook de Somalische minister van aan politieke initiatieven, militaire operaties en inter- defensie Mohamed Abdi Mohamed volmondig toe.3 nationale partnerschappen, zijn deze voor de Soma- Er ontbreekt een Somalische regering die in staat is lische piraten tot dusver onvoldoende reden gebleken effectieve controle over het gehele grondgebied uit te om hun criminele activiteiten te staken. oefenen. Somaliland en Puntland zijn feitelijk auto- noom, terwijl de rest van het grondgebied constant Explosieve toename in (Somalische) piraterij het podium is van strijd om macht tussen facties, zo- Somalische piraterij is geen nieuw fenomeen, maar als al-Shabaab en de Alliance for the Re-Liberation of tot halverwege het huidige decennium kwam piraterij Somalia (ARS). Grote onveiligheid en een zeer lage in deze regio vrij beperkt voor. De kentering kwam levensstandaard zijn kenmerkend voor dit land, dat in 2005, toen volgens de statistieken van de Interna- niet voor niets nummer 1 op de failed states index tional Chamber of Commerce’s Piracy Reporting Center staat.4 Volgens het World Food Programme lijden thans (ICC-PRC) het aantal gevallen van piraterij toenam 3,1 miljoen Somaliërs aan ondervoeding en gebrek van minder dan vijf tot 35. In 2008 groeide het aantal aan bestaanmiddelen. zelfs explosief. Van de 293 piratenaanvallen over de Sinds president Muhammed Siad Barre in Somalië hele wereld in 2008 vonden er 111 plaats nabij So- in 1991 werd afgezet, is er niet minder dan 15 maal malië, waarvan er 42 slaagden. In de eerste helft van gepoogd een Somalische regering te vormen, maar 2009 vonden er 240 piratenaanvallen plaats, 130 nabij zonder blijvend succes.5 Het gezag van de huidige Somalië, waarvan 16 succesvol. Het jaar 2009 wordt Transitional Federal Government (TFG), die na een inmiddels al met journalistieke ironie het jaar van de Verzoeningsconferentie in Kenia in 2004 werd inge- piraat genoemd.1 steld, beperkt zich slechts tot een deel van de hoofd- Vóór 2005 was de belangrijkste hot spot voor piraterij stad Mogadishu en steunt op een minderheid van de Zuidoost-Azië, in het bijzonder de Straat van Malak- Somalische bevolking. De troepen die loyaal zijn aan ka, waar een vorm van piraterij voorkwam die veel ge- de TFG, zijn in gevechten verwikkeld met milities welddadiger van aard is. Minder bekend is overigens van twee islamitische groepen, al-Shabaab en Hizb al- dat Nigeria in 2008 met 30 geslaagde aanvallen op Islam. nummer 2 staat als het gaat om voorvallen van pira- Het is echter niet het hardnekkige binnenlandse terij. Ook Latijns-Amerika stijgt in de piraterijlijsten; conflict of de benarde situatie waarin de bevolking in het eerste kwartaal van 2009 staat het continent na zich bevindt, maar de Somalische piraterij in de kust-

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 455 wateren en de Indische Oceaan die het land weer tende rechtsmacht van de vlaggenstaat. Dit is de staat prominent op de internationale agenda heeft gezet. waarvan het schip de nationaliteit bezit doordat het De Verenigde Naties noemden in een uitgebreid rap- er geregistreerd is en de vlag waarvan het dan gerech- port van maart jl. twee dominante piratennetwerken tigd is te voeren. De vlaggenstaat heeft de verplich- in Somalië.6 Het belangrijkste netwerk opereert in de ting e­ffectieve rechtsmacht uit te oefenen over schepen noordelijke semi-autonome regio Puntland, vooral o­nder zijn vlag. Dit betreft vooral alle administratieve, vanuit het kustdorp Eyl, en bestaat uit leden van de technische en sociale aangelegenheden.10 Vooral zg. Majerteen-clan. Het tweede netwerk, dat opereert ‘goedkope vlag’-staten (flags of convenience states) nemen vanuit centraal-Somalië, wordt gevormd door leden het met de naleving hiervan niet zo nauw. van de Habar Gidir-clan en is gevestigd in het kust- Op volle zee mag een staat ten aanzien van vreem- district Harardheere. Er zijn echter ook groepen ac- de schepen zonder toestemming van de vlaggenstaat tief vanuit de dorpen Bossaso, Aluula, Haafun, Bayla, slechts optreden wanneer een regel van internationaal Qandala, Bargaal en Gara’ad. Tot op zekere hoogte recht dat uitdrukkelijk toestaat. Een oorlogsschip of overlappen de piratennetwerken en -groepen elkaar ander gemachtigd overheidsvaartuig mag echter in- en ze werken bovendien samen.7 gevolge het VN-zeerechtverdrag een vreemd schip in Zolang de enorme discrepantie blijft bestaan tus- volle zee aanhouden wanneer er gegronde reden be- sen de geschatte opbrengst van een kaping voor een staan dat het vaartuig zich bezighoudt met zeeroof. piraat van 10.000 dollar tegen het gemiddelde jaar- Het schip mag worden aangehouden en in beslag ge- lijkse inkomen van een Somaliër van 650 dollar, zal nomen, en de personen aan boord mogen worden ge- het een lastige opgave blijven voor de piraten die deel arresteerd. uitmaken van deze netwerken, de verleiding van hoge Het internationaal recht biedt voldoende bevoegd- opbrengsten tegen minimale risico’s te weerstaan.8 heden aan gouvernementele schepen om geweld te gebruiken voor het tegenhouden van piraterij.11 De Zeeroof en rechtshandhaving staat die de aanhouding verricht, mag de verdachten Wat verstaan we eigenlijk onder piraterij of zeeroof? berechten. Het VN-zeerechtverdrag definieert zeeroof als een Bij de Somalische piraterij deed zich het probleem daad van geweld of plundering verricht op volle zee voor dat de piraten naar de territoriale wateren vluch- door de bemanning of passagiers van een particulier ten, als ze door oorlogsschepen achtervolgd werden. schip, gepleegd voor persoonlijke doeleinden en ge- De VN-Veiligheidsraad heeft echter met toestem- richt tegen een ander schip.9 Gezien de omvang van ming van de Somalische regering resoluties (1816, de territoriale wateren is dat een wel erg beperkte de- 1838, 1846 en 1851) aangenomen die marineschepen finitie. De meeste daden van zeeroof worden namelijk machtigen binnen de territoriale wateren van Somalië verricht binnen de territoriale wateren, archipelwate- tegen de piraten op te treden, alsmede in sommige ren of in havens en vallen dus niet onder de definitie gevallen op land in het geval van ‘hot pursuit’. van zeeroof volgens het internationale recht. De huidige situatie is dat niet alle staten nationale In de praktijk worden ook deze roofovervallen ech- wetgeving hebben ingevoerd om piraterij te vervolgen. ter als zeeroof beschouwd. Dit is een begrijpelijke en De Nederlandse regering heeft verklaard dat criminele terechte uitbreiding. Voor de zeevarenden maakt het vervolging alleen geïnitieerd zal worden als een duide- immers geen verschil of zij te maken hebben met een lijk Nederlands belang in een specifiek piraterij-inci- gewapende roofovervaller of een gewapende zeerover. dent in gevaar zou komen. Hieronder wordt begrepen In beide gevallen is de situatie even bedreigend. Het het kapen van een schip met de Nederlandse vlag, een International Maritime Bureau (IMB) te Londen defin- schip dat eigendom is van een Nederlandse rederij, of ieert zeeroof dan ook als ‘an act of boarding or attemp- in geval Nederlands personeel aan boord zou zijn. ting to board any ship with the intent to commit theft Sommige landen en organisaties die in het gebied or any other crime and with the attempt or capability buiten de kust van Somalië aanwezig zijn, hebben to use force in the furtherance of that act’. overdrachtsovereenkomsten gesloten met Kenia, zoals Wat betreft de jurisdictie en rechtshandhaving is het de Europese Unie en de Verenigde Staten. De over- wel van belang dat zeeroof op volle zee onder het in- eenkomst van de EU met Kenia behelst de voorwaar- ternationale recht valt en zeeroof binnen de territoriale den en modaliteiten van overdracht van verdachten wateren onder het nationale recht van de kuststaat. Het door de EU-missie Atalanta aan Kenia, alsmede hun Zeerechtverdrag bepaalt dat iedere staat het recht heeft behandeling na overdracht.12 De processen in Kenia de breedte van zijn territoriale zee vast te stellen tot worden gefaciliteerd door het gebruik van evidentiary maximaal 12 zeemijl, gemeten vanaf de basislijn. De templates [modellen van bewijsvoering; eindred.] zo- volle zee begint na de territoriale zee en de schepen die dat partnerstaten weten welk bewijs verzameld moet zich hier bevinden, vallen in beginsel onder de uitslui- worden en op welke wijze. Daarnaast is er directe

456 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 internationale assistentie, zoals fondsen voor tolken. Wel bestaat het risico dat de vele overeenkomsten die met Kenia zijn gesloten een overbelasting kunnen vormen voor het (rechts)systeem in het buurland. Minister van Buitenlandse Zaken Verhagen heeft tezamen met zijn Russische en Duitse ambtgenoot voorgesteld een tribunaal voor piraterij in de regio op te richten.13 Verhagen meent dat hier tevens een belangrijke afschrikking voor de piraten van uitgaat. De internationaal-rechtsgeleerde Guilfoyle heeft ech- ter geopperd dat het wellicht duurzamer zou zijn be- staande lokale rechtbanken in de regio te versterken dan een nieuwe instelling op te richten die afhanke- lijk is van de politieke wil van de internationale ge- meenschap deze te onderhouden.14

Internationale maritieme presentie Thans varen er zo’n 30 oorlogsschepen in de omge- ving van Somalië rond. Dit geschiedt zowel in mul- tilaterale verbanden, zoals de NAVO (Allied Protec- tor en opvolger Ocean Shield), de EU (Atalanta) en de door Verenigde Staten geleide Combined Task Force 151 (CTF151), als onder nationaal commando, zo- als in het geval van China, Rusland, India, Japan, M­aleisië en Singapore.15 De maritieme aanwezigheid van China, India en Japan wordt mede verklaard door de recente modernisering en uitbreiding van hun zee- strijdkrachten. Deze stelt hen in staat steeds vaker op grote afstand van het eigen grondgebied te opereren. Maar ook landen in de regio zelf, zoals Saoedi- Arabië, Oman en Jemen, zijn betrokken bij de mari- tieme inspanningen. Jemen is bezig Global Maritime Distress Service Stations (GMDSS) op te bouwen, en samen met Italië zet het land in een reeks van kust- bases een Vessel Tracking System (VTS) op om de surveillance-capaciteit aanzienlijk te verbeteren. Te- vens interessant is de bekendmaking op 30 juni jl. door een consortium van Arabische landen, dat ze de handen ineen hebben geslagen om een maritieme antipiraterij-eenheid op te zetten om de verspreiding van piraterij van de Golf van Aden naar de Rode Zee en het Suez Kanaal te voorkomen.16 In de Rode Zee liggen voor S­aoedi-Arabië belangrijke havens, terwijl E­gypte enorme baat heeft bij de inkomsten van het Suez Kanaal. De inkomsten van dit sleutelkanaal in De coördinatie voor alle marine-activiteiten berust het vervoer tussen Europa en Azië hebben als gevolg bij de Shared Awareness and De-confliction meetings van de piraterij en de financiële crisis een daling ge- (SHADE) in Bahrein, die echter niet optimaal is. toond van 426 miljoen dollar (2007) naar 391 mil- Terwijl NAVO-, EU- en Amerikaanse militaire een- joen (2008).17 heden gewend zijn met elkaar samen te werken, geldt Marineschepen bewaken onder meer in een smalle dit veel minder voor de coördinatie met niet-westerse corridor een dagelijkse stroom koopvaardijschepen zeestrijdkrachten. Bovendien hanteren de betrokken tegen piraten en begeleiden de voedseltransporten actoren uiteenlopende transit-systemen en laat de van het WFP naar Somalië. Als gevolg hiervan heb- taakverdeling soms nog te wensen over. ben piraten hun werkterrein voor een deel naar de Een ander belangrijk podium voor samenwerking oostkust van Oman en Kenia verlegd. en coördinatie bij bestrijding van piraterij is de in ja-

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 457 nuari 2009 onder de VN-paraplu opgezette Contact ‘Pioneering for Solutions Against Piracy, Focusing on a Group on Somali Piracy (CGSP), waarin 24 landen Geopolitical Analysis, Counter-piracy Initiatives and en vijf multilaterale organisaties samenkomen. De Policy Solutions’, dat op 8 juli jl. gehouden werd op het CGSP omvat werkgroepen met de volgende doelen: 1 Instituut Clingendael. het verbeteren van de ondersteuning van antipiraterij- missies op operationeel en inlichtingenvlak; 2 het op- Noten 1 Rob Crilly, ‘How 2009 became the year of the pirate’, in: Financial zetten van een coördinatiemechanisme voor alle ma- Times, 16 juli 2009. ritieme aanwezigheid; 3 het verbeteren van juridische 2 Aanvallen zijn geregistreerd in Peru, Colombia, Brazilië, Haïti en raamwerken voor de arrestatie, vervolging en detentie Venezuela. 3 Reuters, 3 maart 2009. van piraten; 4 versterking van de zelfredzaamheid en 4 ‘The Failed States Index’, in: Foreign Policy, juli/augustus 2009, de capaciteiten van de commerciële scheepvaart; en 5 blz. 83. het verstoren van financiële stromen en operaties van 5 Zie, Sietse Bosgra, ‘Somalië: wel piraten, geen terroristen’, in: Internationale Spectator, maart 2009, blz. 151-156; en Jeffrey Somalische piraterij. Deze werkgroepen zijn al bij- G­ettlemen, ‘The Most Dangerous Place in The World’, in: Foreign eengekomen in o.a. Kairo, New York en Den Haag. Policy, maart/april 2009, blz. 60-70. De laatste op 7 juli jl., onder gastheerschap van mi- 6 Zie voor de wijze waarop de Somalische piraten georganiseerd zijn, Bruno Schiemsky, ‘Piracy’s rising tide, Somali piracy develops nister Verhagen, viel onder het vierde doel. Concrete and diversifies’, in: Jane’s Intelligence Review, februari 2009, blz. resultaten van de werkgroepen zijn het afgelopen half 40-46. jaar uitgebleven.18 7 United Nations, Report of the Monitoring Group on Somalia pursuant to Security Council Resolution 1811, 10 december 2008, blz. Daarnaast is op een door de International Maritime 29. Organization georganiseerde bijeenkomst in Djibou- 8 Brian Wilson, ‘Effectively confronting a regional threat: Somali ti een Code of Conduct aangenomen om piraterij re- piracy’, in: Conflict Trends, 2009, blz. 11-18. 9 Verdrag van de Verenigde Naties inzake het recht van de zee gionaal aan te pakken. Deze in potentie belangrijke (UNCLOS), art. 105. overeenkomst beslaat onder andere toezeggingen een 10 Zie A.H.A. Soons, ‘Rechtshandhaving op zee. Het internationaal Regional Training Centre, een Maritime Rescue Coor- rechterlijk kader’, in: Justitiële Verkenningen, 2003, 2, blz. 86-102, aldaar 96. dination Centre in Mombasa, een Sub-regional Coor- 11 Zie Roger Middleton, ‘Pirates and How to Deal With Them’, Brie- dination Centre in Dar es Salaam (Tanzania) en een fing Note, Londen: Chatham House, 22 april 2009. Regional Information Centre in Sana’a (Jemen) op te 12 Brief van de ministers van Justitie en Defensie aan de Voorzitters 19 van de Eerste en Tweede Kamer der Staten-Generaal, 23 maart 2009, richten. blz. 5. Indien al deze initiatieven en toezeggingen metter- 13 Bert Lanting, ‘Verhagen: tribunaal voor piraten’, in: de Volkskrant, daad geïmplementeerd worden en van de grond ko- 18 mei 2009. 14 Lisa de Haan & Natalie Kraak, Summary expert meeting piracy, men, dan is de Hoorn van Afrika, en tevens de Golf- Clingendael Institute, 8 juli 2009. regio, een aanzienlijk aantal centra en instellingen 15 O.a. Pakistan maakt deel uit van CTF151; Turkije vanaf 2009 van op het gebied van piraterijbestrijding rijker. De in- NAVO-operatie Ocean Shield. 16 The Middle East News Source, 30 juni 2009. Betrokken landen ternationale gemeenschap zou er goed aan doen deze zijn: Saoedi-Arabië, Bahrein, Djibouti, Egypte, Jordanië, Koeweit, regionale, en daarmee meer duurzame initiatieven te Oman, Qatar, Soedan, Verenigde Arabische Emiraten en Jemen. steunen. Een meer bottom-up gerichte benadering, 17 Wilson, a.w. noot 8, blz. 12. 18 Ibid.; en S. Kamerling, ‘Rivaliteit in de Indische Oceaan; van bete- waarin de regio het initiatief neemt, is op de lange kenis voor Europa?’, in: Atlantisch Perspectief, no.4, juni 2009. termijn de enige manier om Somalische piraterij in 19 International Maritime Organization, ‘High-level meeting in Dji- de hand te houden. Met zoveel betrokken landen en bouti adopts a Code of Conduct to repress acts of piracy and armed robbery against ships’, 2009, persbericht beschikbaar op: http:// organisaties ligt wel het risico van duplicatie of creatie www.imo.org/newsroom/mainframe.asp?topic_id=1773&doc_ van extra bureaucratische lagen op de loer. Aan mi- id=10933. Landen die de code getekend hebben zijn: Djibouti, Ethio- litaire en politieke actie en initiatieven schort het in pië, Kenia, Madagascar, Malediven, Seychellen, Somalië, Tanzania en Jemen. ieder geval niet. Maar hoe belangrijk deze initiatieven ook kunnen zijn; de uiteindelijke oplossing voor het piraterijprobleem bij Somalië is en blijft een Somali- sche overheid die op effectieve wijze haar gezag over het gehele grondgebied kan laten gelden.

Gen.maj. b.d. mr drs Kees Homan en drs Susanne Kamerling zijn werkzaam als adviseur resp. weten- schappelijk medewerker bij het Clingendael Security and Conflict Programme (CSCP). Bij dit artikel is o.a. ge- bruik gemaakt van de Discussion Paper Clingendael Se- curity and Conflict Programme, voor het expertseminar

458 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Respons Karel Koster N.a.v. Willem Post, ‘Obama’s lente: een pragmaticus met idealisti- sche trekjes’, in: Internationale Spectator, juni 2009, blz. 291-294.

Obama 100 dagen

Het beeld dat Willem Post neerzet nucleaire ontwapening, blijkt bij de westerse aanwezigheid verder in zijn artikel over de eerste 100 nadere bestudering van de plannen aanwakkert. dagen van Obama’s buitenlands voor de nucleaire strijdkrachten dat In zowel Irak als Afghanistan is er beleid, is te positief en onvolledig. deze weliswaar worden gereduceerd, sprake van een immense surge van Dat er een aanzienlijke verschuiving maar niet afgeschaft. De huidige contractanten (extern ingehuurd is naar uitgebreider overleg met de plannen voorzien een nucleaire personeel). Volgens het Pentagon bondgenoten en een grotere nadruk strijdkracht van ongeveer tweedui- waren in juni 2009 ongeveer een op diplomatie, staat buiten kijf. Maar zend kernkoppen in 2012. Na verdere kwart miljoen mensen ingehuurd in de manier waarop de politieke Amerikaans-Russische onderhande- in het operationele gebied van het doelen van het Amerikaanse beleid lingen komt dit aantal misschien op Amerikaanse Central Command, worden nagestreefd, is weinig 1.500 elk.4 waar Afghanistan en Irak onder val- veranderd. Zoals Post terecht schrijft, De twee belangrijkste inter- len.6 Ze vervullen vooral honderden is er sprake van verzwakking van de venties die Obama erfde van zijn ondersteunende functies om de per- Amerikaanse macht, die wordt ge- voorganger, zijn de conflicten in Irak soneelstekorten in het Amerikaanse compenseerd door een verschuiving en Afghanistan. Wat betreft Irak leger op te vangen. naar minder gewelddadige middelen hebben de Verenigde Staten een De voor de westerse buitenlandse dan gebruikelijk was onder president overeenkomst getekend waarin de politiek meest schadelijke confronta- Bush/II. Een nadere beschouwing terugtocht van de expeditiemacht in tie, die in het Midden-Oosten tussen van dat beleid wekt enige scepsis. Irak wordt geregeld. De datum van Israëli’s en Palestijnen, wordt door Na het aantreden van de nieuwe de afgesproken terugtocht in 2010 is Obama nauwelijks aangepakt. De regering in januari verklaarde echter al ter discussie gesteld door oproep van Obama aan Israël om minister van defensie Gates dat er minister Gates.5 Marine-installaties de bouw van de nederzettingen in gesnoeid zou worden in de absurd en vliegvelden elders in de Golf-regio bezet gebied te stoppen (hij had hoge Amerikaanse defensiebegro- worden in ieder geval gehandhaafd. het niet eens over het vertrek van ting, in omvang (meer dan 600 De andere geërfde oorlog, die in de honderdduizenden kolonisten, miljard dollar) bijna even groot als Afghanistan, wordt niet alleen voort- die een rechtvaardig vredesproces de som van de defensie-uitgaven van gezet, maar zelfs geïntensiveerd onmogelijk maken), wordt open- de rest van de wereld. 1 Zinloze ‘pork en uitgebreid, naar Pakistan. De lijk getrotseerd door de Israëlische barrel’-projecten, zoals extra produc- recente toevoer van zo’n 21.000 man regering.7 De Amerikaanse regering tie van F-22 gevechtsvliegtuigen, die Amerikaanse versterkingen wordt heeft geen sancties aangekondigd zo geavanceerd zijn dat men ze niet vergezeld door een groot aantal om de Israëlische tegenwerking te durft in te zetten, zouden worden civiele hulpverleners. De combinatie o­verwinnen. geschrapt. In werkelijkheid is de van militaire en civiele middelen Ook moet aan de vermeende inmiddels voorgestelde defensiebe- wordt aan het thuisfront verkocht vooruitgang in het Amerikaanse groting andermaal gestegen2 en zal als een minder gewelddadige vorm mensenrechtenbeleid onder Obama zij waarschijnlijk ook onder het door van o­orlog. In feite worden in het worden getwijfeld. De president de Democratische partij beheerste verleden geleerde lessen – zoals heeft beloofd dat de gevangenis te Congres nog verder omhoog gaan in Vietnam – over contraguerrilla- Guantánamo Bay in januari 2010 voordat de definitieve versie is vast- oorlogvoering consequent toegepast gesloten wordt en dat geheime gesteld aan het eind van het jaar. in het nieuwe oorlogstheater. Het processen worden stopgezet. Zelfs Bovenop deze begroting heeft het gevolg is niet een vreedzame diplo- als de sluiting lukt, worden speciale Congres in juni nog eens $105 miljard matieke oplossing van het conflict, militaire rechtbanken gehandhaafd toegewezen voor de oorlogen in maar een steeds intensievere strijd, en sluiten de executive orders op dit Afghanistan en Irak.3 met een oplopend aantal burger- terrein, door Obama op 22 januari Hoewel president Obama zich in doden. Een oorlog zonder einde die uitgevaardigd, marteling niet uit.8 zijn toespraak in Praag uitsprak voor op zijn beurt de oppositie tegen Inderdaad werd eind juni door

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 459 de BBC melding gemaakt van de verschijningsvorm van de Obama- 16 juni 2009 (http://www.thenation. com/blogs/thebeat/444002/). mishandeling van gevangenen op administratie: de uitstraling is 4 Joint Statement by Presidents Bagram luchtmachtbasis in Afgha- perfect, daar kunnen we het over Medvedev and Obama on strategic nistan, een installatie onder controle eens zijn. Maar helaas verbergt de reductions, 1 april 2009 (http://www. acronym.org.uk/docs/0904/doc02.htm). van de Amerikaanse landmacht.9 mooie buitenkant een onplezierige 5 Gareth Porter, ‘Drawdown Plan May Amerikaanse mensenrechtenorga- werkelijkheid – een beleid dat in veel Leave Combat Brigades in Iraq’, IPS, 28 nisaties proberen al maandenlang de opzichten dat van de vorige regering februari 2009 (http://www.antiwar. com/porter/?articleid=14329). rechteloosheid van deze en andere voortzet. 6 Contractor support of U.S. operations gevangenen ongedaan te maken. in USCENTCOM AOR, Iraq, and Afghani- Maar de juridische vertegenwoordi- stan ADUSD (program support), mei 2009 (http://s3.amazonaws.com/prop- Karel Koster is medewerker van gers van de regering hebben de lijn ublica/assets/contractors/adusd). van Bush simpelweg voortgezet en het Wetenschappelijk Bureau van 7 Vita Bekker in Tel Aviv, ‘Israel defies overwogen in juni het uitvaardigen de SP. US on West Bank homes’, 29 juni 2009 (http://www.ft.com/cms/s/). van nog meer presidentiële decreten 8 James Hill, ‘Obama’s Torture Loop- om het wetgevende proces van het Noten holes’, Global Research, 26 januari 2009; Congres te omzeilen. Van vervolging 1 Zie: http://www.globalissues.org/ Executive order – Review and disposition of article/75/. individuals detained at the Guantánamo van de politici en ambtenaren die 2 Winslow T. Wheeler, ‘Of Pork and Bay Naval Base and closure of detention verantwoordelijk waren voor het Baloney’, 6 mei 2009 (http://original. facilities, 22 januari 2009 (http://www. martelbeleid onder president Bush, antiwar.com/wheeler/2009/05/06/of- whitehouse.gov/the_press_office/clo- pork-and-baloney/). sureofguantanamodetentionfacilities/). is door Obama afgezien. 3 John Nichols, ‘All But 32 House Dems 9 Ian Pannell, ‘Ex-detainees allege Een groot deel van de beschrij- Back Bad Wars, Big Banks’, in: The Nation, Bagram abuse’, BBC News, Kabul, 24 juni ving van Willem Post gaat over de 2009.

Respons Emerson Vermaat N.a.v. bespreking van Emerson Vermaat, Nazi’s, communisten en islamisten. Opmerkelijke allianties tussen extremisten, door Maarten Barends in: Internationale Spectator, mei 2009, rubriek Signalementen, blz. 287.

Hallo, zéker niet alle moslims zijn nazi’s!

In de Internationale Spectator Maar ik schrijf in mijn boek nadruk- om de leiders van Hamas, Hezbol- van mei 2009 bespreekt mr. M.G. kelijk dat hij in het Midden-Oosten lah en Iran, en niet om bijvoorbeeld Barends, als jurist werkzaam bij de botste met gematigde Palestijnen president Mubarak, de Jordaanse Verenigde Naties, mijn vorig jaar bij en liefst 3.000 gematigde Arabieren of Marokkaanse koning. (Smalhout uitgeverij Aspekt verschenen boek liet vermoorden (blz. 30). Ik schrijf heeft het direct daarna dan ook Nazi’s, communisten en islamisten. ook dat hij botste met de gematigde over de Iraanse president Mahmoud Opmerkelijke allianties tussen extre- toenmalige Jordaanse koning Abdal- Ahmadinejad.) misten. Hij suggereert dat ik probeer lah, de grootvader van de huidige Ik meld dat in Iran de beruchte an- te bewijzen dat moslims eigenlijk koning (blz. 55). tisemitische ‘Protocollen van de Wij- allemaal nazi’s zijn. Reeds uit de titel Barends valt bovendien over prof. zen van Sion’, waar de nazi’s ook mee van mijn boek blijkt dat ik dat niet Smalhout, die in het voorwoord dweepten, opnieuw zijn uitgegeven doe. Het gaat om islamisten (let op schrijft ‘dat de kwalijke activiteiten (blz. 59-61, 80-82). Ahmadinejad or- die ‘s’!) en zéker niet om alle islamie- van de nazi’s voor het grootste deel ganiseerde in Teheran bovendien een ten. Het is algemeen bekend dat met zijn overgenomen door de leiders conferentie voor ontkenners van de ‘islamisten’ extremistische moslims van de politiek-religieuze islam’. Holocaust, waarvoor ook neonazi’s worden bedoeld. De ondertitel luidt Zoals ik na talloze interviews en werden uitgenodigd (blz. 228-236). dan ook: ‘opmerkelijke allianties tus- artikelen van Afshin Ellian toch be- De ex-communist Roger Garaudi, sen extremisten’. Eén zo’n islamist kend mag veronderstellen, duidt het nu een neonazi, verscheen samen was de grootmoefti van Jeruzalem, begrip ‘politieke of politiek-religieuze met geestelijk leider Ajatollah Ali Haj Amin Al-Husseini, die tussen 1941 islam’ op extremisme. Het gaat hier, Khamenei in 1998 op de Iraanse tv. en 1945 in nazi-Duitsland asiel kreeg. evenals in mijn hele boek, vooral Ahmadinejad verklaarde in 2006 dat

460 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Duitsers en Iraniërs tot een gemeen- nistische Partij (PCF) bijvoorbeeld mijn boek van invloed zal zijn op het schappelijk ‘Arisch ras’ behoren. En was uiterst dubieus. (In mijn archief publieke debat in Nederland. (Jam- hij schreef een brief aan kanselier bevinden zich veel PCF-documenten, mer voor hem dan, na zijn stukje Merkel waarin hij het betreurde dat alsmede de desbetreffende jaargan- werden in drie weken tijd bijna 400 de ‘goddeloze’ geallieerden de Twee- gen van het PCF-partijblad.) Barends exemplaren verkocht.) Ik heb nog de Wereldoorlog hadden gewonnen noemt zulke hoofdstukken ‘incohe- liever met atheïsten te maken dan (blz. 224, 225). Allemaal aanwijzingen rent’. Dat zijn ze geenszins. met figuren die te pas en te onpas dat de huidige Iraanse leiders de Mijn boek gaat voor ongeveer de hun politieke voorkeuren identifice- politieke agenda van de nazi’s deels helft over antisemitisme in nazi- ren met de wil van God, of ze nu in hebben overgenomen. Duitsland, de vroegere Sovjetunie, Amerika, Europa, nazi-Duitsland, Iran Ik schets gedocumenteerd Iran en delen van de Arabische of Afghanistan wonen. Overigens A­hmadinejads opmerkelijke vriend- wereld (Hamas/Hezbollah, Syrië). De heb ik uit moslimkring nog geen schap met de links-populistische theoloog prof. dr. Hans Jansen (niet kritisch commentaar op mijn boek president van Venezuela, Hugo te verwarren met de gelijknamige gehoord. Integendeel, enkele Iraniërs Chávez (blz. 218-224). Over het islamoloog), auteur van de baanbre- in Nederland waren er juist blij mee. Ribbentrop-Molotov Pact schreef ik kende studie Van jodenhaat naar zo uitgebreid omdat communisti- zelfmoordterrorisme, mailde mij in sche partijen in de periode 1939-1941 november 2008: ‘Ik ben erg blij met Drs. Emerson Vermaat is oud-te- door Stalin werden geïnstrueerd om uw boek. Ga vooral zo door!’ Ik mag levisiejournalist, gespecialiseerd in zich vriendelijk jegens nazi-Duits- toch niet aannemen dat mr. Barends, internationale betrekkingen en au- land op te stellen. Wat is erop tegen gezien zijn volstrekt ongefundeerde teur van o.m. Het Ribbentrop-Mo- dit het hele pact en de houding van en bijkans hysterische kritiek, het lotov Pact 1939 (Uitgeverij Aspekt, de communistische partijen in die eens is met degenen die ik bestrijd. 2009). periode als een tijdelijke alliantie Want hij haalt er aan het eind ook tussen extremisten af te schilderen? nog eventjes God bij. Hij hoopt dat De houding van de Franse Commu- God ons ervoor moge behoeden dat

Respons Piet Buwalda N.a.v. Hilde Reiding, ‘Vrouwen in de Nederlandse diplomatie’, in: Internationale Spectator, juni 2009, blz. 332-333.

Nederlandse Buiten- landse Dienst géén gesloten bolwerk

In haar bespreking van het boek van was die dienst al evenmin, anders zouden zijn geweest, is een beledi- Irene Schoemakers over vrouwen in was ik er als Groninger jongen vast ging die op niets berust. de Nederlandse diplomatie (Inter- niet in gekomen – en ik was niet de Als het centrum voor parlemen- nationale Spectator, juni 2009) past enige geslaagde kandidaat die in dit taire geschiedenis van de Radboud Hilde Reiding een oude truc toe. Je perspectief als buitenstaander kon Universiteit, waar Hilde Reiding begint met een extreem cliché, om worden beschouwd. Een mannenbol- werkzaam is, zich met de geschiede- dan te kunnen betogen dat dit ‘te- werk was de dienst nog wel, maar al nis van de Nederlandse Buitenlandse genwoordig steeds minder van toe- enkele jaren later werden de eerste Dienst wil bezighouden, kan het, passing is’. In dit geval is het cliché vrouwelijke diplomaten benoemd. mits professioneel benaderd, een dat de Nederlandse Buitenlandse Reiding gebruikt nog een tweede on- interessant werkterrein vinden. Ik Dienst een ‘gesloten, aristocratisch juist cliché als ze zegt dat de dienst ben tot hulp gaarne bereid. en conservatief mannenbolwerk’ zou ‘de laatste jaren opener, toegankelij- zijn geweest. Wat een onzin! ker en professioneler [is] geworden’. Ik was bepaald geen aristocraat Open en toegankelijk was hij, als Mr dr P. Buwalda was van 1951 tot toen ik in 1951 tot de Buitenlandse gezegd, in 1951 ook al; te stellen dat 1991 werkzaam voor de Dienst Bui- Dienst werd toegelaten. Gesloten wij niet (voldoende) professioneel tenlandse Zaken.

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 461 Repliek Hilde Reiding

Professionaliteitsdis- mag ik misschien aannemen dat hij openbaarheid en publieke verant- deze opvatting in ieder geval tot op woording. Recente professionali- cussie nader toege- zekere hoogte met mij kan delen. seringsdiscussies bij het ministerie licht De ergernis die uit Buwalda’s van Buitenlandse Zaken hebben dan reactie blijkt, wordt waarschijnlijk ook vooral op die zaken betrekking, Oud-ambassadeur Piet Buwalda vooral veroorzaakt door het gebruik en ook mijn eigen gebruik van de op struikelt over enkele inleidende van het woord ‘professioneel’. zich zelf tamelijk subjectieve term zinnen in mijn recensie van Irene Zonder nadere toelichting zou men ‘professioneel’ moet in dat licht Schoemakers’ boek over vrouwen in inderdaad kunnen denken dat ik geplaatst worden. de Nederlandse diplomatie. De ge- meen dat de diplomatieke dienst wraakte zinnen hadden als doel het tot voor kort werd bemand door een onderwerp van dit boek in een wat stel hoge heren die hiervoor eerder Dr Hilde Reiding is werkzaam bij algemenere context te plaatsen en op basis van hun afkomst dan op het Centrum voor Parlementaire duidelijk te maken dat het ministerie grond van hun capaciteiten werden Geschiedenis van de Radboud Uni- van Buitenlandse Zaken met zijn tijd geselecteerd. Dit is wel het laatste versiteit Nijmegen. meegaat. dat ik zou willen beweren, en ik ben De opvatting dat het beeld van ervan overtuigd dat hetzelfde ook een gesloten, aristocratisch en geldt voor de diplomaten die voor conservatief mannenbolwerk steeds het boek van Schoemakers geïnter- minder van toepassing is en dat viewd zijn. de diplomatieke dienst opener, Wat nu betekent de term ‘profes- toegankelijker en professioneler is sioneel’? De ‘dikke Van Dale’ geeft geworden, is echter niet alleen mijn de volgende betekenisgevende mening, maar volgens de auteur omschrijving: ‘aan een of het beroep van het besproken boek ook die van eigen: professionele kwaliteiten’. Pro- vrijwel alle geïnterviewde topdiplo- fessionaliteit hangt dus samen met maten (zie onder andere blz. 9-11). bepaalde kwaliteiten die aan het be- Het lijkt er dus op dat ik mij met roep eigen zijn. Deze kwaliteiten en mijn uitspraken in goed gezelschap de eisen die dientengevolge aan, in bevind. dit geval, een diplomaat worden ge- In de eerste decennia na de Twee- steld, zullen door de tijd heen steeds de Wereldoorlog had het ministerie opnieuw worden gedefinieerd, van Buitenlandse Zaken minimaal de door de diplomaten zelf en door reputatie vooral te rekruteren onder hun omgeving. Ook de diplomaten mensen uit de sociale bovenlaag van die actief waren in de jaren waarin onze samenleving. Wellicht was die Buwalda zijn functie vervulde, had- reputatie toen al niet meer geheel den ongetwijfeld kennis van zaken terecht; het enige dat ik dan ook be- en ze voldeden ongetwijfeld aan de weer is dat het beeld van een geslo- professionaliteitseisen van die tijd. ten, aristocratisch mannenbolwerk Voor Piet Buwalda zal dat zeker ge- in het verleden meer (dus niet perse golden hebben, want ambassadeur volledig!) met de feiten in overeen- in Moskou werd je tenslotte niet stemming was dan heden ten dage zomaar – zeker niet toen, in de jaren het geval is. Als ik afga op het feit van de Koude Oorlog. dat de heer Buwalda zichzelf als In het huidige tijdsgewricht wordt Groninger jongen beschrijft als één echter meer belang gehecht aan van een groep die als buitenstaan- zaken als goed personeelsmanage- ders konden worden beschouwd, ment, transparante bedrijfsvoering,

462 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Filmrecensie Jort Hemmer

Somalië en het onheil van de niet geleerde les deel van Mogadishu onder controle had, onderdeel van de bijbehorende Black Hawk Down strategie. Regie: Ridley Scott | Productie: Sony Pictures | Jaar: 2002 | Info: kleur, 144 Op 3 oktober 1993 vallen Ameri- minuten | Beschikbaarheid: verkrijgbaar op DVD | International sales: kaanse elitetroepen op klaarlichte www.bol.com, www.amazon.com, Free Record Shop en the Music Store dag een gebouw in het centrum van Mogadishu binnen om naaste medewerkers van generaal Aideed In december 1992 bestormen Staten werd vooral getracht een te arresteren; een geheime onderne- Amerikaanse mariniers de stranden einde te maken aan de wijdverbreide ming, die slechts dertig minuten had van Mogadishu, de hoofdstad van plundering van de voedselhulp, een moeten duren. Wanneer twee van Somalië, waar sinds de ineenstorting geliefd doelwit van de strijdende hun ‘Black Hawk’-helikopters uit de van het regime van Siad Barre een facties. Al snel werd het ambitieni- lucht zijn geschoten, komen enkele jaar eerder verscheidene clanmilities veau van de missie opgeschroefd: in Amerikaanse militairen echter vast in een fel gevecht om de heerschap- mei 1993 namen de Verenigde Naties te zitten in een door vijandige pij verwikkeld zijn. Het bleek het het commando over en gingen de milities bezet gedeelte van de stad, startsein van een multinationale inspanningen zich richten op herstel alwaar zij verstrikt raken in een militaire interventie die in eerste in- van de orde en wederopbouw van de slepend vuurgevecht met hun Soma- stantie tot doel had de humanitaire staat. Op initiatief van de Verenigde lische opponenten. Pas de volgende assistentie aan de noodlijdende So- Staten werd het uitschakelen van ochtend worden zij door bijsprin- malische bevolking te waarborgen. Mohamed Farah Aideed, een mach- gende Pakistaanse VN-troepen uit Onder aanvoering van de Verenigde tige krijgsheer, die een belangrijk hun benarde situatie verlost.

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 463 Black Hawk Down vertelt het Sjeik Sharif lijkt de wanhoop nabij verhaal van deze desastreus verlo- en heeft de internationale gemeen- pen operatie, die in totaal achttien schap, buurlanden voorop, verzocht Amerikaanse levens kostte en het te interveniëren. westerse optimisme over de praktijk De vrees dat Somalië in handen van humanitaire interventies, dat valt van moslimextremisten, voedt direct na de Koude Oorlog over- het draagvlak voor een dergelijk heerste, aanzienlijk temperde. In de militair ingrijpen, alsook de weten- bijna twee en een half uur durende schap dat de strijd tegen piraterij in film van de Britse regisseur Ridley de Golf van Aden gebaat zou zijn bij Scott staat de overlevingsstrijd van enige stabiliteit op het Somalische de Amerikaanse militairen in de vasteland. Buitenstaanders kunnen binnenstad van Mogadishu centraal. de oorlog in Somalië echter niet be- Ratelende geweren, spectacu- ëindigen. En gewapende inmenging laire ontploffingen en hun bloedige in Somaliës interne aangelegenhe- slachtoffers domineren het beeld. den, zo leert Black Hawk Down, doet Een poging het verhaal achter al dit meer kwaad dan goed. Met recht geweld te vertellen, blijft goeddeels een les om te onthouden. achterwege. Scènes van gesprekjes tussen soldaten over het nut van hun missie in Somalië en van oorlog- Jort Hemmer is als onderzoeker voering in haar algemeenheid ogen verbonden aan de Conflict Research tamelijk plichtmatig. Black Hawk Unit van het Instituut Clingendael. Down lijkt, kortom, vooral bedoeld om de harten van liefhebbers van het actiegenre sneller te doen klop- pen. Pas wanneer vlak voor de eind- aftiteling melding wordt gemaakt van de ruim duizend Somaliërs die tijdens de gebeurtenissen op 3 en 4 oktober 1993 zijn gedood, herleeft het besef van de plaats van (ge- vechts)handeling: Somalië, dus. Als kijker zou je het bijna zijn vergeten. Maar met een beetje goede wil kan aan de film wel een waardevolle les opgehangen worden, één met de nodige actualiteitswaarde boven- dien. Op het moment van schrijven dreigt ook de vijftiende poging sinds 1991 om het centraal gezag in Somalië te herstellen, te mislukken. Troepen die loyaal zijn aan een begin dit jaar geïnstalleerde transitiere- gering vechten om Mogadishu met radicaal-islamistische opstandelin- gen, die al in grote delen van het land de dienst uitmaken. President De rubriek Filmrecensies staat onder redactie van Susanne Kamerling. Zij staat open voor ideeën en suggesties: [email protected]

464 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Boekbesprekingen

verantwoordelijkheidsinvulling; en Verantwoordingsprocessen en vredesmissies de rol van de onderzoekscommissies. Deze invalshoeken vormen het kader Christ Klep voor de vraag of er sprake was van Somalië, Rwanda, Srebrenica, De nasleep van drie ontspoorde vredes- een vrijwillige invulling (actief dan missies. wel passief) van verantwoordelijk- Amsterdam: Boom, 2008: heid of van een gedwongen toede- 408 blz.; 25,= euro; ISBN: 978-90-8506-668-2 ling. De auteur maakt hierbij gebruik van de Belgische militairen op last van het onderscheid dat de Duitse ‘Policy fiascoes’, zo kwalificeert his- van het kabinet-Dehaene de weg vrij socioloog en historicus Max Weber toricus Christ Klep de Canadese vre- maakte voor de genocide in Rwanda. maakt tussen gezindheidsethiek en desmissie naar Somalië in 1993, de De Nederlandse deelname aan verantwoordelijkheidsethiek. Ge- Belgische vredesmissie naar Rwanda de United Nations Protection Force zindheidsethiek gaat uit van moreel in 1994 en de Nederlandse vredes- (UNPROFOR) in Bosnië-Herzegovina hoogstaande intenties en daden, missie naar de Bosnische enclave kwam in juli 1995 tot een voortijdig waarbij de praktische gevolgen hier- Srebrenica in 1995. In zijn Utrechts einde, toen bij een aanval van de aan ondergeschikt zijn. Begrippen proefschrift Somalië, Rwanda, Srebre- Bosnische Serviër Mladić Srebrenica als goede bedoelingen, intenties, een nica, De nasleep van drie ontspoorde als ‘safe area’ ophield te bestaan. De zuiver geweten en een symbolisch vredesmissies staat de vraag centraal verwachte luchtsteun was uitgeble- gebaar staan dan centraal. Verant- waarom na afloop van deze missies ven en achtduizend moslims werden woordelijkheidsethiek daarentegen het zo lang onduidelijk is gebleven door Bosnisch-Servische troepen beoordeelt handelen wél primair op wie verantwoordelijk was voor het weggevoerd om vermoord te wor- de haalbaarheid en de mogelijke ge- falen ervan. den. De Nederlandse militairen werd volgen. Deze ethiek richt zich op de Bij de Canadese deelname aan de verweten dat zij slechts hadden weging van doel-middelcombinaties, United Task Force (UNITAF) ging het toegekeken. bezien vanuit de effecten van een om het moreel disfunctioneren van De studie van Klep richt zich vooral keuze. Begrippen als consequenties het Canadian Airborne Regiment, op de daadwerkelijke verantwoor- staan dan centraal. Bijvoorbeeld als gevolg waarvan het regiment dingsprocessen: welke mechanismen, de vraag of de prijs om een doel te twee jaar later werd opgeheven. tactieken en instrumenten werden behalen niet té hoog is, in termen Gefrustreerde, dronken militairen door betrokkenen ingezet of benut van mensenlevens. van dit regiment hadden een valstrik om rekenschap af te leggen? Hoe Het is niet zo verrassend wanneer geplaatst, waarbij een Somaliër werd verliep dit proces en met welke Klep concludeert dat vooral de nabe- doodgeschoten. Daarnaast had een uitkomst? Anders gezegd: hoe werd staanden en onderzoeksjournalisten Canadese militair een 16-jarige So- rekenschap afgelegd? Parallel hieraan een gezindheidsethische invalshoek maliër doodgemarteld. Hij pleegde loopt als rode draad door de studie de hanteerden, terwijl de regeringen enkele weken later zelfmoord. vraag hoe het afleggen van reken- en coalitiepartijen eerder verant- Bij de Belgische missie naar Rwan- schap werd ingevuld. Het antwoord woordelijkheidsethisch redeneerden. da betrof het een patrouille van tien op deze vraag bepaalde uiteraard in Ook Max Weber meent immers Belgische para’s die deel uitmaakten hoge mate de gebruikte tactieken en dat politiek is gekenmerkt en ook van de United Nations Assistance instrumenten en zo het verloop van moet zijn gekenmerkt door verant- Mission in Rwanda (UNAMIR). Zij het verantwoordingsproces. woordelijkheidsethiek. Maar dat werden in de hoofdstad Kigali om- Klep benadert zijn vraagstelling laat uiteraard onverlet dat politici singeld door Rwandese Hutu-solda- vanuit vier (deels overlappende) wel verantwoordelijkheid moeten ten en op wrede wijze afgeslacht. De invalshoeken, te weten de rol van afleggen en zo nodig consequenties primaire vraag was of de Belgische nabestaanden en kritische media als daaraan moeten verbinden. Anders commandant Marchal het bloedbad ‘buitenstaanders’; de politieke en de gezegd, politici moeten bereid en in had kunnen voorkomen. Maar een organisatorische verantwoordings- staat zijn gemaakte keuzen publiek andere vraag is of de terugtrekking processen en de daarbij behorende te verantwoorden.

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 465 Hoewel de missies verschillend kunnen afsluiten. In de woorden van uitgerust en niet alleen in geval van waren, constateert Klep toch ook Klep: ‘Een combinatie van kritiek en zelfverdediging met geweld mogen duidelijke overeenkomsten. Zo gaven lof, plus de stelling dat de rapporten optreden. Dit mede als uitvloeisel de politieke, ambtelijke en militaire bij publicatie reeds waren ingehaald van mandaten die hier veel meer organisaties er blijk van hun verant- door geëntameerd regeringsbeleid.’ ruimte voor laten. woordelijkheid grotendeels uit de Wat betreft Nederland constateert Tot slot. De gedegenheid waarmee weg te gaan. De betrokken ministers Klep dat na Srebrenica de Kamer Klep zijn omvangrijke onderzoek traden niet af en parlementariërs geprobeerd heeft haar greep op het heeft verricht, dwingt bewondering maakten hun controlerende taak uitzendbeleid te versterken door het af. Zijn proefschrift houdt politici, vaak ondergeschikt aan loyaliteit grondwetsartikel 100 (september ambtenaren en militairen een duide- tegenover politiek geestverwante 2000), dat de regering verplicht de lijke spiegel voor. Want ondanks de ministers. In het laatste geval was volksvertegenwoordiging in te lich- vele onderzoekscommissies bleven in plaats van dualisme sprake van ten zodra ze aan een nieuwe missie belangrijke vragen onbeantwoord. monisme. Anders gezegd, in het wil deelnemen, en door uitbreiding ‘De waarheid komt niet boven,’ parlement was geen tegenstelling van het zogenoemde ‘toetsingska- luidde in NRC Handelsblad de kop tussen regering en parlement, maar der’, met zijn politieke en militaire boven een interview met de auteur tussen de coalitie en de oppositie. In aandachtspunten. Door dit toene- op 28 februari jl. Een kernachtiger sa- alle drie landen bleken regering en mend politiek monisme gaat de menvatting van zijn zeer geslaagde parlement zó met elkaar verweven, Kamer echter medeverantwoorde- proefschrift is niet denkbaar. dat het proces van verantwoording lijkheid voor een missie dragen, een ongeloofwaardig werd. verantwoordelijkheid die in strijd is Kees Homan Betrokken regeringscoalities met het staatsrechtelijk adagium wilden ook niet opstappen, omdat ‘de regering regeert, het parlement zij dan zelf schuld zouden bekennen. controleert’. Generaal-majoor der Mariniers Ten slotte bestond er de vrees voor Twee voorbeelden. Het toenmalig b.d., mr drs Kees Homan is als schadeclaims, maar ook voor verlies Tweede-Kamerlid Koenders (PvdA) adviseur verbonden aan het Clin- aan geloofwaardigheid. Het betrof wist in 2001 een meerderheid in de gendael Security and Conflict Pro- immers dezelfde politieke partijen Kamer te verkrijgen voor het zenden gramme (CSCP). die met grote meerderheid vóór van Apache-helicopters naar Djibouti deelname aan de missie hadden in het kader van de Nederlandse gekozen. deelname aan de United Nations Maar ook wat betreft de ver- Mission in Ethiopia and Eritrea (UN- werking door het militair apparaat MEE). Dit tegen het advies van de bleken militaire organisaties niet Verenigde Naties en de Nederlandse gemakkelijk fouten te willen toege- militaire top in. Een ander voorbeeld ven. Zo stonden in alle drie landen was de eis van de Tweede Kamer de militairen afwerend tegenover om, tegen de zin van minister Kamp iedere kritiek van buitenaf. in, in januari 2006 inzage te krijgen In alle drie gevallen werden er on- in een vertrouwelijk rapport van de derzoekscommissies ingesteld die de Militaire Inlichtingen en Veiligheids- feiten boven tafel moesten brengen. Dienst (MIVD) over de situatie in de Klep meent dat onderzoekscommis- Afghaanse provincie Uruzgan. sies bij politici geliefd zijn, omdat Een belangrijke les die de interna- ze lastige problemen bestuurlijk tionale gemeenschap in ieder geval beheersbaar maken. Er komt immers uit de missies naar Somalië, het bronnenonderzoek en alle getuigen voormalig Joegoslavië en Rwanda vertellen hun allang ‘versteende’ ver- heeft getrokken, is dat voor de haal, waardoor volledige openheid nieuwe ‘complexe’ vredesoperaties een illusie is. Er komt uiteindelijk een het traditionele ‘blauwhelm’-con- rapport met aanbevelingen, waarop cept niet meer voldoet. Vooral het de reactie van de overheid is dat ze rapport van de commissie-Brahimi, alle aanbevelingen al heeft door- dat medio 2000 verscheen, fungeer- gevoerd. Sterker nog, de bereidheid de als katalysator in een ontwik- lessen te trekken was een belangrijk keling die ertoe heeft geleid dat argument geweest om de affaires te VN-blauwhelmen robuuster worden

466 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Samenwerking bij crisisbeheersingsoperaties in nationaal en internationaal) lopen fragiele staten moet beter de conclusies overigens uiteen. Het meest positief is de AIV nog over sa- Adviesraad voor Internationale Vraagstukken (AIV) menwerking op lokaal niveau waar Crisisbeheersingsoperaties in fragiele staten - de noodzaak van een Nederland actief is, bijvoorbeeld in samenhangende aanpak. Uruzgan. Op Nederlands, nationaal, Den Haag: AIV, maart 2009, advies nr. 64; niveau is de samenwerking zeker 68 blz. + bijlagen (te downloaden van: www.aiv-advies.nl) vatbaar voor verbetering en moet Algemene Zaken de coördinerende rol hebben over Buitenlandse Zaken, Op verzoek van de ministers Van nadruk in eerste instantie moet lig- Defensie en Ontwikkelingssamen- Middelkoop, Koenders en Verhagen gen op veiligheid en stabiliteit en de werking. Het meest kritisch is de heeft de Adviesraad voor Internatio- opbouw van lokale instituties op het nota over de internationale samen- nale Vraagstukken (AIV) eind maart gebied van de rechtsstaat en dat er werking, d.w.z. de samenwerking 2009 de nota Crisisbeheersingsopera- zo snel mogelijk een aanvang moet tussen en binnen organisaties als de ties in fragiele staten – de noodzaak worden gemaakt met duurzame EU, de NAVO en de VN. Het ontbreekt van een samenhangende aanpak ontwikkeling. Verkiezingen – een internationaal vooral aan duide- uitgebracht. De centrale vraag is hoe van de belangrijkste onderdelen van lijke civiele leiding en coördinatie. politieke, militaire en ontwikkelings- eerdere crisisbeheersingsoperaties Nederland dient dan ook niet alleen doelstellingen zich tot elkaar ver- – belanden daarmee op het tweede de samenwerking binnen en tussen houden en in hoeverre deze doelen plan. de internationale organisaties te te verenigen zijn in een samenhan- Werkelijk begrijpen van de lokale bevorderen, maar internationaal ook gende aanpak. Vrijelijk vertaald is de situatie en inzicht in elkaars rollen eisen te stellen, voordat besloten vraag: onderzoek nu eens waarom en mandaten blijken doorslagge- wordt aan een missie deel te nemen. die samenwerking bij de integrale vend voor het welslagen van een Deze ervaringen en conclusies benadering of 3D (diplomacy, defense operatie. Het gaat om ‘situational komen zeer realistisch over. Toch and development)-benadering steeds awareness’. Elke operatie moet wat blijft de nota wel erg beschrijvend en zo moeizaam loopt? En hoe een ge- betreft besluitvorming en legitimi- praktisch. Natuurlijk bestaat er nog ïntegreerde samenwerking idealiter teit geënt zijn op lokale praktijken en steeds koudwatervrees tussen mili- vorm zou moeten krijgen. gebruiken. Als aan deze voorwaarde tairen en ontwikkelingswerkers en Na de beleidsnotitie over fragiele niet is voldaan, is elke interventie beconcurreren internationale organi- staten van minister Koenders, die in gedoemd te mislukken. We moeten saties elkaar soms eerder dan dat ze november 2008 was uitgekomen, en nuchter zijn ten aanzien van de te samenwerken. Ook is het soms zo dat andere strategische en theoretische behalen resultaten en bescheiden NGO’s liever eigen vlaggen planten discussies over fragiele staten, is in de doelstellingen. In Nederland en huiverig zijn voor samenwerking deze AIV-nota een reality check van is de samenleving al niet maakbaar, in een militaire context vanwege de de huidige aanpak van crisisbeheer- laat staan in fragiele staten. Het perceptie van partijdigheid. Maar er is singsoperaties. Eerdere discussies enkel militair ingrijpen – succesvol meer dan dat. werden gekenmerkt door theore- of niet – biedt géén oplossing. De In de nota komt (terecht) naar tische uiteenzettingen over het oplossing moet worden gevonden voren dat ‘situational awareness‘ herstellen van het verbroken sociaal in de politiek. De aanpak moet niet en ontwikkelingen in de lokale en contract tussen burger en overheid uitgaan van een groot, vaag plan regionale context van fundamen- in fragiele staten, door een eenzij- (grand design), maar gericht zijn op teel belang zijn voor de te kiezen dige aandacht voor versterking van concrete, hanteerbare (tussen)doe- strategie en dat oplossingen nooit de uitvoerende macht van fragiele len, die inzicht geven in de rollen van alleen militair mogen zijn, maar altijd staten of door het stimuleren van de diverse partners. Dit in overleg gebaseerd dienen te zijn op de poli- een democratiseringproces naar met de lokale actoren. tieke processen en contacten met de westers model. Deze nota wis- De belangrijkste conclusie van lokale bevolking. Deze constatering is selt deze theoretische benadering de nota is verder dat deze operaties feitelijk een majeure koerswijziging uit eerdere beleidsdiscussies over beter kunnen en ook beter moeten, ten opzichte van eerdere crisisbeheer- fragiele staten in voor een genuan- vooral als het samenwerking tussen singsoperaties, die veel meer een van ceerde en transparante uiteenzet- diplomatieke, militaire en ontwik- bovenaf gepland en formeel karakter ting over mogelijkheden, dilemma’s kelingssamenwerkings- en andere, hadden, met nadruk op bijvoorbeeld en vooral praktijkervaringen. Een civiele partners betreft. Op de drie een nieuwe grondwet en verkiezin- heldere keuze is bijvoorbeeld dat de onderscheiden niveaus (lokaal, gen. Maar waar de nota dan niet op

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 467 ingaat, is dat dit natuurlijk ook een In andere crisisbeheersingsopera- zijn bij vredesbemiddeling. Deze rol ander samenwerkingsmodel vergt. ties heeft Nederland ook een heel wordt in dit Advies minder belicht. Het zwaartepunt van de coördi- andere rol. In Soedan of Kosovo gaat De nota verdient gelezen te wor- natie moet meer in het veld liggen, het erom dat de totale crisisbe- den door politicologen, militairen, want alleen daar kan de lokale con- heersingsoperatie geïntegreerd is, ontwikkelingswerkers en ambtena- text het beste worden beoordeeld. niet speciaal dat de Nederlandse ren om op de hoogte te raken van de Als je werkelijk flexibel wilt kunnen inbreng geïntegreerd is. Het belang meest recente ontwikkelingen rond inhaken op lokale ontwikkelingen, van intra-Nederlandse coördinatie crisisbeheersingsoperaties. Ook al zou zou je feitelijk ook steeds je planning is belangrijk voor Uruzgan; daar je kritiek kunnen hebben op de vraag moeten veranderen. De keerzijde runt Nederland een hele provincie naar hoe een geïntegreerde samen- hiervan is dat Den Haag alleen over en kan het tot op zekere hoogte zelf werking idealiter vorm zou moeten de hoofdlijnen kan meebeslissen. De de situatie naar zijn hand zetten. krijgen – wie heeft daar nu werkelijk nota rept terecht over complexity Dit geldt veel minder voor andere baat bij? – tegelijkertijd gaat het ant- management, d.w.z. management crisisbeheersingsoperaties. In Tsjaad woord van de AIV – nuchterheid en in een situatie die dermate onover- was Nederland slechts een radertje bescheidenheid – ook wel gemakke- zichtelijk en onvoorspelbaar is, dat in een internationale operatie, met lijk voorbij aan keuzemomenten die planning per definitie gecompliceerd andere vereisten ten aanzien van er wel degelijk liggen in het opzetten wordt. afstemming. van crisisbeheersingsoperaties. De nota stelt dat de casus Uruz- NGO’s worden in de nota te veel gan gebruikt wordt voor het trekken geportretteerd als uitvoerders van Johan te Velde van lessen voor een meer samen- overheidsbeleid of als instrumenteel hangende aanpak. En die lessen zijn in een legitimatieproces van over- ook zinvol. De keerzijde hiervan is heidsbeleid. Juist waar de ‘situatio- Johan te Velde is werkzaam als echter dat de laboratoriumsituatie nal awareness’ centraal staat, waar freelancer op het terrein van be- in Uruzgan zeer atypisch is voor oplossingen in het politieke vlak lig- leid en praktijk van fragiele staten. de Nederlandse rol in de doorsnee gen, spelen percepties en contacten Hij heeft gewerkt voor SNV in de crisisbeheersingsoperatie, als die er een rol. Juist NGO’s beschikken over Balkan en in Soedan, voor IKV Pax al zou zijn, o.a. in de zin dat Neder- andere, unieke ingangen in een loka- Christi gericht op Afrika en voor de land grootschalig en vooral militair le samenleving en kunnen daarmee OVSE in Kosovo. dominant aanwezig is in Uruzgan. zeer goede partners en wegbereiders

Guantánamo gefileerd Qaida. Zijn boek is niet alleen verba- Murat Kurnaz zingwekkend vanwege de ‘ondervra- In de hel van Guantanamo: vijf jaar in de beruchtste gevangenis ter gingsmethoden’ van zijn martelaars, wereld. maar ook vanwege het gebrek aan Amsterdam: Uitgeverij Forum, 2009; respect voor mensenrechten bij 256 blz.; 18,95 euro; ISBN: 978-90-492-0002-2 hen die de mensenrechten hoog in (oorspr. uitgave: Berlijn: Rowohlt, 2007) het vaandel zeggen te hebben. Niet alleen zijn er de Amerikaanse on- dervragers, maar ook spelen Duitse Ruim vijf jaar na zijn arrestatie in president Bush waren aan de vrijla- en Turkse agenten een meer dan Pakistan werd Murat Kurnaz, een ting van Kurnaz voorafgegaan. dubieuze rol bij het vinden van de Duitse staatsburger van Turkse In dit boek vertelt Kurnaz zijn ‘waarheid’. komaf, op 24 augustus 2006 vrijge- verbazingwekkende relaas over In 2001 vertrekt Murat Kurnaz op laten uit Guantánamo Bay. Ondanks zijn arrestatie in Pakistan, onder- negentienjarige leeftijd naar een zijn vrijspraak werd hij geketend vragingen en gevangenschap in Koranschool in Pakistan om kennis aan de vliegtuigvloer, geblinddoekt Pakistan, Afghanistan en uiteindelijk over de islam op te doen. Reden voor en bewaakt door 15 militairen met Guantánamo Bay. Hij beschrijft zeer zijn wens om meer over de islam een militair vliegtuig overgebracht gedetailleerd hoe hij en vele anderen te weten te komen, is het feit dat naar de militaire vliegbasis Ramstein werden mishandeld, verminkt en hij een Turkse islamitische bruid in Duitsland. Maanden van overleg vernederd. Alles onder het mom van heeft gevonden en pas met haar tussen bondskanselier Merkel en zijn vermeende lidmaatschap van Al wil trouwen als ook hij voldoende

468 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 kennis van de islam heeft opgedaan. bewakers en ondervragers. Van dit bij om Kurnaz direct na zijn vrijlating Na omzwervingen langs een aantal relaas had de Spaanse Inquisitie op te roepen voor zijn dienstplicht in Koranscholen is hij op weg terug nog een hoop kunnen ‘leren’ om Turkije. naar Duitsland als hij in Peshawar opstandigen hun misdaden te laten Als slechts een deel van dit boek door de Pakistaanse politie wordt bekennen. waar zou zijn, moeten we ons aangehouden en voor 3.000 dollar De rol van de Duitse regering in het ernstig afvragen of een discussie wordt verkocht aan de Amerikanen. verhaal van Kurnaz is verre van fraai. over mensenrechten nog zin heeft. Kurnaz’ relaas over zijn gevangen- Al in 2002 boden de Amerikanen Als ‘geciviliseerde’ staatsburgers schap in Peshawar en later Kandahar aan om hem vrij te laten, maar de van rijke democratische naties zich tart iedere vorm van menswaardig- Duitse regering wilde daar niet van verlagen tot weerzinwekkende prak- heid. Aan zijn voeten hangend wordt weten. Er werd zelfs overwogen hem tijken om zogenaamd de waarheid hij blootgesteld aan elektrische niet meer in Duitsland toe te laten boven water te krijgen en ‘wij’ daar schokken. Als hij niet antwoordt wat en naar Turkije te laten uitwijzen. In niets tegen doen, dan moeten we van hem verlangd wordt, wordt hij oktober 2002 informeert de Duitse ons diep schamen en nooit meer de geslagen en geschopt. Dat is echter veiligheidsdienst de CIA dat, in het vinger opheffen naar hen die anders nog maar het begin van jarenlang geval Kurnaz wordt vrijgelaten, de denken en doen. fysiek en geestelijk gemartel. In zijn uitdrukkelijke wens geldt dat hij niet Het boek van Murat Kurnaz moet boek zegt hij dat pijn bij het leven naar Duitsland wordt uitgewezen. op zijn minst aanzetten geven om hoort…. Pas als Angela Merkel bondskan- na te denken over de grenzen van In Guantánamo begint zijn ellende selier wordt, komt er weer schot in ‘ondervragingstechnieken’ in relatie pas echt. Te dicht bij het hek komen, de zaak-Kurnaz, maar dat is bijna vier tot vermeende gedragingen en dieren en vogels een broodkruimel jaar later. Al die tijd leeft Kurnaz in mogelijke effecten op de ‘tegenpar- voeren, praten of de verkeerde kant hokken van gaas, waarin hij overdag tij’. Neem daarbij de wetenschap opkijken – het zijn allemaal redenen alleen mag zitten en ’s nachts al- in ogenschouw dat ‘gevoelige’ om hem te bestraffen. Hij moet zich leen op zijn rug mag slapen. Bij zijn informatie maar van zeer beperkte naakt aan de vrouwelijke bewakers terugkeer in Duitsland was er sprake houdbaarheid is; hoogstens dagen. tonen, die hem vervolgens op allerlei van dat zijn verblijfsvergunning niet manieren vernederen; hij wordt zou worden verlengd, omdat hij de Sjors Callenbach dagenlang opgesloten in een contai- aanvraag niet op tijd had ingediend ner waarvan de luchttoevoer wordt tijdens zijn verblijf in Guantánamo. George P. Callenbach is plv. afgesloten; en hij wordt constant Ook de Turkse regering deed een duit hoofd van het Clingendael Security geïntimideerd en gemarteld door in het zakje en was er als de kippen & C­onflict Programme (CSCP).

VVD; over de scepsis van premier Europees Parlement: steeds meer macht, steeds Drees, maar ook over de stuwende minder stemmen kracht van de partijloze minister Beyen, die de voor hem voor- Gerrit Voerman & Nelleke van de Walle ziene rol van waakhond bij de van Met het oog op Europa – Affiches voor de Europese verkiezingen, Europese missiedrang verdachte 1979 – 2009. KVP-minister Luns inruilde voor het Amsterdam, Boom, 2009; ontwerpen van een plan dat mede (in samenwerking met het Montesquieu Instituut) de grondslag vormde van de EEG. 144 blz.; 15,= euro; ISBN: 978-90-8506-822-8 In de Kamer zaten de supranatio- nalen, ‘federasten’ volgens minister Stikker, terwijl achtereenvolgende Dit boekwerk, dat uit de sfeer van de Europese integratie in de jaren kabinetten een meer intergouverne- het Groningse Documentatiecen- 1945-1979, dus tot aan de eerste mentele inslag toonden. trum Nederlandse Politieke Partijen rechtstreekse verkiezingen van het In kort bestek passeren de revue: stamt, wordt zeer verlevendigd Europees Parlement. We lezen over het mislukte project van de Euro- door posters. Maar het biedt veel het federale enthousiasme van pese Defensie Gemeenschap, de meer. Om te beginnen een overzich- KVP en PvdA in de jaren ’50 van de doorstart met de EEG, de stagnatie telijke aanloop over de opstelling vorige eeuw; over de aanvankelijke veroorzaakt door de Franse presi- van de politieke partijen tegenover terughoudendheid van ARP, CHU en dent De Gaulle en de eurosclerose

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 469 van de jaren zeventig en tachtig. de eerste rechtstreekse verkiezin- lijkt raadzaam de eigen opvattingen Kortom, een nuttige ‘refresher gen in 1979. De namen EVP en PES op de eerste plaats te zetten en course’. zijn lichtelijk bedrieglijk: het zijn daarna pas het aanbrengen van nu- Aan elke Europese verkiezing eerder federaties dan echte politieke anceringen. Het CDA zou daar eens wordt een hoofdstuk gewijd en er partijen. Later kwamen daar de over na kunnen denken. Het is frap- is een extra chapiter over het refe- Groenen en vele andere samen- pant dat in het huidige euroscep- rendum van 2005 over het Grond- werkingsafspraken bij. De Britse tische klimaat in ons land D66 en wettelijk Verdrag. Steeds passeren en Deense conservatieven hebben GroenLinks met een pro-Europese de opstelling van de partijen en de jarenlang in de EVP-fractie gezeten, aanpak succes boekten. Of scoorden lijsttrekkers, de programma’s en maar kondigden vóór de laatste zij zo goed omdat ze in de oppositie manifesten, al dan niet gecompo- verkiezingen aan dat ze weer een vertoeven? Maar dan had de SP ook neerd in samenwerkingsverbanden eigen fractie zouden stichten. De moeten winnen. met geestverwanten uit andere samenwerking tussen ChristenUnie Het is verleidelijk als men in de Europese landen, de campagnes en en SGP kwam na de verkiezingen in oppositie vertoeft en de zittende de uitslagen, voorzien van tabel- moeilijk vaarwater. regering niet bijster populair is, de len en kanttekeningen, de revue. Vaak zijn de fractieafspraken Europese campagne nationaal in te Handzaam materiaal, toegankelijk technische akkoorden, die budget- kleuren. Succes is daarbij niet ver- opgeschreven. ten en personele assistentie moeten zekerd. De auteurs vermelden dat Je krijgt een goed inzicht in een waarborgen. Toch hebben de grens- de PvdA zo’n strategie in 1979, 1984, aantal lijnen die het tableau van overschrijdende partijcontacten een 1989 en 2004 hebben toegepast. dertig jaar Europese verkiezingen functie. Er komen netwerken van Drie van de vier keer leverde dat tekenen. De opkomst bijvoorbeeld. gelijkgezinden tot stand. Zo heeft niets op. De gemiddelde opkomst in de EG/ de totstandkoming van het Verdrag Waar staan we met het Europees EU werd iedere verkiezing geringer; van Maastricht veel te danken aan Parlement en Europa in het alge- van 63% in 1979 naar 44% in 2004. intensief EVP-topoverleg, terwijl de meen? Het Parlement en de kiezer De tekst is in april 2009 afgesloten, aanwijzing van Romano Prodi als liggen elkaar niet. Het is geen zaak zodat niet vermeld kon worden dat voorzitter van de Europese Commis- van bevoegdheden. In de loop der in 2009 de opkomst weer dieper sie een snelle actie was van de zijde jaren werd de positie van het EP ge- was gezakt, tot iets boven de 43%. van de PES. De uitwisseling van weldig versterkt. En als het Verdrag In Nederland zijn we gezakt van ideeën bevordert beleidsvorming op van Lissabon de eindstreep haalt, 58% in 1979 naar iets onder de 37% menig terrein (crisis, Schengen). gaat het EP op veel nieuwe punten dit jaar. Met een dieptepunt in 1999 Interessant is ook de permanente het laatste woord krijgen. Het zal (onder de 30%) en een niet ver- worsteling of men de verkiezing in- niet helpen. Want de machtsvraag klaard sprongetje omhoog in 2004 gaat met een Europees dan wel een ontbreekt in de verkiezingsstrijd. (bijna 40%). In dertig jaar heeft nationaal programma/manifest/ De kiezer heeft geen greep op het niemand een oplossing kunnen platform/tienpuntenplan/appèl, Europese bestuur. Is het een idee verzinnen. Is die er? enz. De grote partijen hebben altijd dat het EP de voorzitter van de Een andere lijn. De Europese twee smaken. Iedere verkiezing is Europese Commissie kiest, zonder verkiezingen bestaan uit een het soortelijk gewicht weer anders, rekening te hoeven houden met een reeks parallel geschakelde natio­ maar het Europese document heeft voordracht van de Europese Raad? nale verkiezingen. Moeten we doorgaans een vrijblijvender karak- De regeringen van de lidstaten zijn echte Pan-europese verkiezingen ter dan het nationale. echter niet van zins de controle op houden? Is de tijd daar rijp voor? Aan de teksten is af te lezen dat het Commissievoorzitterschap uit Voelt enige regering daarvoor? Er is de bedenkingen tegen de Europese handen te geven. Bovendien wordt wel activiteit over de grenzen heen constructie en het Europese beleid, de macht van de Commissievoorzit- tussen gelijkgestemde politieke noem het voor het gemak euro­ ter er niet groter op, nu er straks partijen. Het verst zijn daarmee de scepsis, toenemen. Het verschijnsel een permanente voorzitter van de christen-democraten en geestver- is evident, de redenen zeer divers en Europese Raad ten tonele verschijnt. wanten (Europese Volkpartij, EVP), in de tijd verschillend. Enkele jaren Het Parlement moet rustig zijn de sociaal-democraten (Partij van terug was zorg over de (te snelle) werk blijven doen. Het functio- Europese sociaal-democraten, PES) uitbreiding dominant, nu lijken neerde de afgelopen periode zonder en de liberalen (European liberals, de dubbele crisis en de onzeker- meer bevredigend. Het grote pro- democrats and reformists, ELDR). Die heid over de toekomst de kiezer te bleem is de EU zelf. Het bord is leeg. drie stromingen vormden al fracties benauwen. De inspiratie is weg. De markt is in de Europese assemblées voor Hoe daarmee om te gaan? Het er en werkt goed. De munt is er en

470 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 bewees prima diensten in de ban- wereld en steunt op twee pijlers. moet weer aan de slag en niet kencrisis. West- en Oost-Europa zijn De eerste is een Europees sociaal- alleen maar glotzend kijken naar herenigd. ‘Europa ademt weer met economisch model, met een accent Obama. twee longen,’ aldus paus Johannes op duurzaamheid, ook in demogra- Paulus II. fisch opzicht. Dat is de soft power. Jean Penders De angst voor de mondialisering De tweede pijler is een opbouw van werkt echter verlammend. Juist die hard power, een veiligheidsbeleid angst moet leiden tot een nieuw voor het counteren van de reële Jean Penders is oud-voorzitter Europees verhaal. Dat moet gaan dreigingen om ons heen. Zonder van de Europese Volkspartij (EVP) over de positie van Europa in de hard power geen invloed. Europa in het Europees Parlement.

‘elk’ populisme: een valse opsplitsing Tussen populisme en wereldburgerschap in homogene categorieën van ‘volk’ tegenover ‘elite’ (blz. 105). Die om- René Cuperus schrijving laat immers weinig ruimte De wereldburger bestaat niet – Waarom de opstand der elites de voor een beschaafde variant. samenleving ondermijnt. Iets dergelijks dreigt wanneer Amsterdam: Bert Bakker, 2009 men enkel afgaat op zijn boektitel. 342 blz.; 19,95 euro; ISBN: 978-90-351-3192-7 Hoezo geen wereldburgers? Uit het hele relaas komt juist naar voren dat die wel degelijk bestaan. De term Adriaan van der Staay verwijst dan naar een zich van moe- Wereldkoers – Culturele groei als mondiaal proces. dertaal en vaderland loszingende Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Augustus, 2009 sociale bovenlaag. Wat is prinses 212 blz.; 19,90 euro; ISBN: 978-90-457-0259-9 Máxima, die bij de Wetenschappe- lijke Raad voor het Regeringsbeleid te kennen gaf zich in Brussel en New Nadat in Europa het communisme tegenstelling volk-elite of volk-esta- York even goed thuis te voelen als in was ineengezegen en vervolgens ge- blishment de overhand krijgen.’1 Buenos Aires en Wassenaar, anders matigd links zijn ideologische veren Die thematiek nu stelt René Cu- dan een zelfbenoemde wereldburge- had afgeschud, hoopten velen op perus centraal in zijn hier besproken res? Maar de schrijver doelt op een een wereld vol harmonie. Maar wel- werk. Onder ‘elite’ verstaat hij in dit hechtere vorm van burgerschap, die dra bleek hoe de krampachtige twee- verband degenen die luidruchtig volgens hem voor afzienbare tijd nog deling uit de Koude Oorlog plaats hun voordeel doen met de huidige een nationaal kader vereist. zou maken voor nieuwe tegenstellin- mondialisering, tegenover andere Democratie en solidariteit laten gen, evenzeer politiek aangestuurd, groepen die zich juist de dupe voelen zich niet zomaar planetair uitvergro- maar wel in andere gedaanten. Eerst van vervagende grenzen. ten, en zelfs niet op Europese schaal. waren er conflicten die bij gebrek Cuperus combineert een uitvoe- Zo ontbreekt het wat betreft Europa aan beter het etiket ‘etnisch’ kregen rige literatuurstudie met de teneur al meteen aan een bij meerderheid opgeplakt, hoewel die term maar van een doordacht politiek pamflet. van stemmen beslissende wetgever beperkt van toepassing was op Bos- Zo pleit hij voor een ‘beschaafd die desgewenst gerechtshoven in nië of Rwanda. Nadien pretendeerde populisme’ om weer aansluiting Luxemburg en Straatsburg, wan- Huntington een veelheid aan fricties te vinden bij grote groepen van neer die al te vrijmoedig de ‘geest’ te kunnen persen in een mondiaal relatief kansarmen. Zijn term ‘popu- van verdragen gaan interpreteren, schema langs enkele religieuze lisme’ hier heeft helaas verwarring tot de orde mag roepen. Derhalve breuklijnen. Adriaan van der Staay, gesticht. Een regen van kwaadaar- ziet Cuperus in een geforceerd en in bovengenoemde opstellenbundel, dige vergelijkingen met Wilders pretentieus Europees eenheids- ziet evenwel niet zozeer botsingen en Mussert was zijn deel.2 Hoewel streven geen bescherming tegen tussen, maar binnen beschavingen hij zichzelf op tal van bladzijden wilde mondialisering, maar eerder en binnen staten. Aan dit laatste had uiteraard stevig afzet tegen zulk een ondermijning van bestaande en H.J. Schoo in 2004 al op voorhand gedachtegoed, had hij het zich ge- vooralsnog onmisbare maatschap- invulling gegeven: ‘Als ideologische makkelijker gemaakt door niet eerst pelijke structuren. Wie nog wel aan tegenstellingen verdwijnen, kan de als hoofdkenmerk te noemen van het vertrouwde bestel hecht, krijgt al

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 471 gauw de scheldwoorden populist en proces wil verbloemen en met een perspectief kan worden geboden, demagoog (of erger) naar zijn hoofd. elite die jubelt over zegeningen van om het even of dat volks of plechtig Maar waar het Cuperus toch de kenniseconomie en over een cul- gebeurt. En voor de rest wekt de vooral om gaat, is de perceptie van tureel verrijkende massa-immigratie. auteur zelf af en toe de indruk dat een en ander bij degenen die zich Voor de schrijver zijn kwesties hij zijn gerechtvaardigde zorgen beklemd weten tussen enerzijds van culturele en nationale identiteit van culturele, democratische en hoogopgeleiden en anderzijds im- essentieel in de door internationa- rechtsstatelijke aard projecteert op migranten, twee groepen die zich lisering verwijde kloof tussen elite groepen die, behalve wanneer men beide vaak existentieel niet voluit en achterblijvers. Maar hoe natio- ze opwekt om warm te lopen voor met Nederland verbonden voelen. naal denkt eigenlijk het zogeheten een Europese pseudo-grondwet of Voor die tussengroep en haar door ‘volk’? Het verklaart zich trots op voor een massale instroom van anti- snelle internationalisering gevoede Nederland en bekijkt tijdens de westers grootgebrachte immigran- zorgen bestaat nog steeds te weinig Olympische Spelen met aandacht ten, zich van de gestage afbraak van aandacht, en die frustratie kan de de medaillespiegel, maar zou het de nationale staat of cultuur zelden samenleving lelijk opbreken. heftig protesteren indien ons rekenschap geven. Cultuuroptimist Van der Staay kabinet zonder omhaal aan de elf ‘In iedere samenleving zijn er daarentegen lijkt democratie en in- beste voetballers van de wereld een populaties die stijgen en popula- ternationalisering veeleer in elkaars Nederlands paspoort verstrekte? Als ties die dalen, zoals er in de wereld verlengde te zien. De multiculturele er maar gescoord wordt en de nul populaties zijn die stijgen of dalen’, belangstelling van Herodotus en de gehouden, lijkt eerder het criterium. maar er is ‘een keuze tussen een politieke visie van Perikles vormen Stemmers op de PVV klagen dat hun cultuur van de angsten en een cul- een Europees erfgoed dat nog met wijk onherkenbaar is verkleurd, maar tuur van de hoop’, zo schrijft Van der veel profijt in de wereld van nu kan dragen zelf met kleding en kijkge- Staay laconiek tegen het eind van worden uitgedragen. Hij haalt meer drag bij tot een volslagen amerikani- zijn geschrift, dat – zelfs voor een dan eens uit naar hen die in 2005 sering van straatbeeld en tv-aanbod. bundel – wel erg weinig samenhang per referendum tegen de Europese Daar hebben de Verenigde Staten vertoont. Waar in het bijzonder die grondwet hebben gestemd, overi- geen ‘E.A. Poe Instituut’ of ander dalende populaties hun hoop op mo- gens zonder dat hij zelf aangeeft wat equivalent van Goethe Instituut en gen vestigen, vertelt hij er niet bij. aan die tekst nu zo onvervangbaar Maison Descartes voor nodig. Is dan Dus dan toch liever de alarmkreet goed was, laat staan waarom hon- zo’n nationaal kader echt nog nodig van Cuperus! derden bladzijden, over van alles en voor het beleven van een eigen nog wat behalve over volkssoeverei- identiteit? Of geldt bijvoorbeeld voor Sam Rozemond niteit, de naam ‘grondwet’ moesten Europa ook dat het de volksgunst krijgen. Het ligt voor de hand dat voor zich kan winnen, mits het maar er onder die tegenstemmers veel punten scoort? Komt het bovenal Dr S. Rozemond was directielid/ onkundigen waren en mensen met aan op governance die moet blijken onderzoeker van Instituut Clingen- bedenkelijke ideeën. Maar van voor- uit resultaten?4 Waar halen Cuperus dael. stemmers veronderstellen de Van en anderen die alles overheersende der Staays wel erg vlot dat die zich nationale binding vandaan? Heeft Noten met overgave in de tekst hadden Schoo geen gelijk waar die schreef 1 H.J. Schoo, Republiek van vrije bur- gers – Het onbehagen in de democratie, verdiept. Hier stuiten we trouwens dat iemand als Paul Scheffer met Amsterdam: Bert Bakker, 2008. weer op de tweeslachtige term po- diens culturele benadering de aan- 2 Zo Elsbeth Etty en Dick Pels in NRC pulisme: hoe kan bijvoorbeeld D66 dacht afleidde van de economische Handelsblad, 16 juni 2009 (column resp. 5 bijdrage op de internetsite), alsmede het pleit voeren voor invoering van factor? Marcel van Dam in de Volkskrant, 18 juni de bindende volksstemming, maar Terecht wijst Cuperus dan ook op 2009. zo graag anderen wegzetten als genoemd dreigbeeld van sociaal- 3 Vgl. Anton C. Zijderveld, Populisme als 3 politiek drijfzand, Amsterdam: Cossee, populist? economisch statusverlies bij brede 2009, blz. 19, 35. Cuperus vraagt begrip voor een groepen. Maar dit betekent tegelijk 4 Zie Luuk van Middelaar, De passage autochtoon volksdeel dat, na genera- dat zijn pleidooi voor een ‘populis- naar Europa, Historische Uitgeverij Brus- sel, 2009, blz. 25. ties van kansen op maatschappelijke tischer stijl’ (blz. 125) in de politiek 5 Schoo, a.w. noot 1, blz. 91. stijging, nu een proces van onvermij- (uit het landelijke Ledenberaad van delijk statusverlies tegemoet ziet en zijn PvdA klonk op 4 juli jl. een roep een rafelend sociaal vangnet. En dat om ‘volkse babbels’) niet zal baten dan bovendien nog wordt gecon- zolang van hogerhand tegenover fronteerd met een overheid die dit die sociale frustratie geen wenkend

472 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 De relevantie van religie Betrekkingen. Kort samengevat komt de discussie hierop neer dat sommigen Edy Korthals Altes het vakgebied van de Internationale Spiritual Awakening. The Hidden Key to Peace and Security, Just and Betrekkingen verwijten de rol van reli- Sustainable Economics, A Responsible European Union. gie te hebben genegeerd. Deze kritiek Leuven, Parijs, Dudley, MA: Uitgeverij Peeters, 2008 (Studies in Spirituality kreeg vooral vorm in het boek Religion, Supplement 16, Titus Brandsma Institute) the Missing Dimension of Statecraft. 235 blz.; 48,= euro; ISBN: 978-90-429-2046-0 Sindsdien zijn er verscheidene boeken verschenen waarin die, al dan niet Volgens oud-diplomaat Korthals andering. Hij wijdt een afzonderlijk aanwezige, rol van religie wordt geana- Altes is spirituele opwekking de weg hoofdstuk aan het christelijk geloof, lyseerd en komt men met alternatieve om de levensbedreigende ontwik- waar hijzelf een vertegenwoordiger benaderingen. Het boek ter bespreking kelingen van de 21ste eeuw het van is. Interessant genoeg gaat hij is een waardevolle aanvulling, omdat hoofd te bieden. Een boek over een ook de discussie aan of religies en het vanuit een binnenperspectief schil- noodzakelijke onmogelijkheid. de fundamentalistische stromingen dert hoe religie kan bijdragen of inspi- Het boek heeft als centrale bood- daarbinnen wel in staat zijn tot reren tot een betere wereld. Dat wordt schap dat spiritualiteit, die de auteur onderlinge samenwerking en of dat mede veroorzaakt door de openhartige beschouwt als het hart van religie, niet leidt tot syncretisme. wijze waarin de auteur positie durft de sleutel is om te begrijpen hoe Vanuit zijn ervaring als medevoor- te kiezen en de praktische gerichtheid deze wereld van militaire overbe- zitter van de World Conference on van de analyses. Dat betekent echter wapening, economische onrecht- Religion and Peace (WCPR) geeft hij nog niet dat het boek ook realistisch is vaardigheid en ecologische rampen aan dat samenwerking tussen reli- en dat is tevens mijn centrale punt van heeft kunnen ontstaan. Daarnaast gies vaak leidt tot wederzijds respect kritiek op dit waarde(n)volle boek. biedt spiritualiteit of religie ook en verdieping van het geloof. De Korthals Altes stelt feitelijk dat wan- een oplossing om te komen tot auteur toont zich over dit onderwerp neer de individuele mens tot spirituele een wereld van vrede, veiligheid, pragmatisch: ‘Het idee is niet dat we bezinning (hij gebruikt hierbij het rechtvaardigheid, duurzaamheid een wereldtempel voor alle religies woord bekering) komt, dat de sleutel en verantwoordelijkheid. Volgens opzetten. De kernvraag is wat religies vormt tot een betere wereld dan de Korthals Altes, die in de jaren tachtig samen kunnen doen om conflict te huidige. Dit is precies de situatie die aftrad als ambassadeur vanwege het voorkomen, conflicten op te lossen, Kenneth Waltz bespreekt in zijn boek Nederlandse standpunt ten aanzien moeite en pijn te verlichten en discri- Man, the State and War. De situatie van kernwapens, is de mens scheef- minatie en intolerantie te vermijden.’ waar Korthals Altes naar streeft, is gegroeid in zijn relatie tot respec- Het daaropvolgende deel bestaat feitelijk alleen mogelijk wanneer alle tievelijk de mens, de natuur, materie uit een behandeling van de vraag- mensen op aarde heilig zouden zijn. en het transcendente. Alleen herstel stukken economie en vrede en veilig- Het probleem is dat één onheilige van die relaties kan een antwoord heid, zoals die uit de diagnose van al genoeg is om roet in het eten te bieden aan de enorme uitdagingen het eerste deel voortvloeien. De au- gooien. Dit wordt des te dramatischer en bedreigingen waar de wereld teur gebruikt dezelfde opzet in het als het niet gaat om een individu, maar voor staat. De sleutel daarbij is dat vierde deel als hij aandacht besteedt om een heel land. Mijn vraag als lezer de verhouding tot het transcendente aan de Europese Unie en de wegen is dan ook: hoe kunnen we dit prijzen- bepalend is voor de verhouding tot die zij zou kunnen inslaan om te waardige boek realiseren in een wereld mens, natuur en materie. komen tot een rechtvaardige, veilige waarin een wereldregering ontbreekt, Het boek Spiritual Awakening is en duurzame plek op deze wereld. een wereld die Heldring zou omschrij- opgebouwd uit vier delen en een In dit deel worden ook suggesties ven als de wereld van het ‘menselijk epiloog. In het eerste deel geeft de gedaan om de kerk in dit proces een tekort’ en Reinhold Niebuhr theolo- auteur een analyse van de bedreigin- relevante rol te geven. Het deel sluit gisch zou duiden als zondig. Misschien gen waaraan de mensheid blootge- af met de vraag: ‘wat kan ik doen?’ ligt daar de sleutel wel. steld wordt en een diagnose hoe het en loopt vervolgens vloeiend over zo heeft kunnen komen. Hij besteedt in een boeiende epiloog, waarin de Simon Polinder daarbij in het bijzonder aandacht auteur aangeeft wat hij zelf heeft aan de rol van de Verlichting. In deel willen doen en om welke reden. twee legt de oud-diplomaat uit Het boek staat niet op zich zelf. Simon Polinder MA is als promoven- welke rol spiritualiteit speelt in reli- Sinds ongeveer tien tot vijftien dus verbonden aan de faculteit Theo- gies en hoe spirituele vernieuwing jaar is er een debat gaande over de logie en Godsdienstwetenschappen de voorwaarde is tot radicale ver- rol van religie in de Internationale van de Rijksuniversiteit Groningen.

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 473 Signalementen

Nancy Snow & Philip M. Taylor (red.) Routledge Handbook of Public Diplomacy. New York/Londen: Routledge, 2008; xx + 382 blz.; $ 52,95 ISBN 978-0-415-95302-3

In dit lijvige, uit 29 hoofdstuk- macy’ inhoudt en waar het wel of tive perspectives of other countries’. ken bestaande handboek wordt niet verschilt van propaganda. Het Het handboek is bedoeld voor een een overzicht gegeven van de vele analyseert de trends in de publieke breed publiek, zowel voor staatsin- facetten en gebruikte middelen van opinie, de culturele aspecten en de stellingen als vertegenwoordigers de moderne ‘public diplomacy’ als sociale invloeden die er een rol bij van niet-gouvernementele instellin- component van de buitenlandse spelen, de onderwerpen die aan bod gen die ‘public diplomacy’ bedrijven. politiek van ‘state and non-state komen en de ‘tactics, advertising Dit verklaart, aldus de redacteuren, actors’. Als onderdeel van de (of- and marketing’ die erbij gebruikt waarom er ook hoofdstukken zijn ficiële) diplomatie kreeg de ‘public worden. De redactieleden beseffen van de hand van personen uit de diplomacy’, die probeert kracht bij te dat hun overzicht van de stand van praktijk die advies hebben gegeven zetten aan het eigen standpunt door zaken van de publieke diplomatie aan of gewerkt hebben bij militaire zich tot ‘een’ algemeen of specifiek de overheersing weerspiegelt van organisaties, departementen van publiek te wenden, grotere aandacht de dominantie van Amerikaans en buitenlandse zaken, niet-gouverne- na de aanslag op de Twin Towers. Brits onderzoek op dit gebied, ‘but mentele organisaties e.d. (F.v.d.B.) Het handboek draagt materiaal we have made great effort to include aan over hetgeen ‘public diplo- international research and compara-

James R. Holmes, Andrew C. Winner & Toshi Yoshihara (red.) Indian Naval Strategy in the Twenty-first Century. Londen/New York: Routledge, 2009; 232 blz.; £ 75,= ISBN 978-0-415-45420-9

In zijn voorwoord noemt redacteur Britse rijk, zijn het nu de Verenigde gebruik van historische analogieën. Holmes deze publicatie ‘de eerste Staten die naar wegen zoeken hoe Zeker is echter dat India voldoende academische studie’ van de zich ont- deze ‘rising seapowers’ tegemoet te in huis heeft voor het ontwikkelen wikkelende maritieme strategie van treden, ‘while preserving its mari- van een maritieme strategie. In de India. Op het moment dat Europa time primacy’. Deze studie tracht er- twaalf hoofdstukken die de studie begon aan zijn ontdekkingsreizen, achter te komen wat de opvattingen telt, treft men niet alleen algemene die een eeuwenlange westerse van India zijn over het gebruik van beschouwingen aan over de ontwik- overheersing van de zee inluidden, de zee, welke maritieme strategieën keling van een maritieme doctrine vermeden Aziatische landen het er in de maak zijn en hoe India zijn en strategie, maar zijn er specifieke gebruik van de zee. Thans is er echter ‘naval forces’ denkt aan te wenden. hoofdstukken gewijd aan de conven- sprake van een hernieuwde mari- Dit geschiedt tegen de achtergrond tionele en de nucleaire vermogens. tieme belangstelling van de kant van van India’s geschiedenis, filosofische Ook komt de vraag aan de orde of er de opkomende Aziatische mogend- tradities en cultuur, omdat volgens mogelijkheden van samenwerking heden. China en India besteden een de auteurs een maritieme strijd- zijn tussen India en de Verenigde deel van hun nieuwe welvaart aan kracht daar mede de uitdrukking van Staten. In de hoofdstukken over de bouw van ‘powerful navies and is. Ze beseffen dat het onmogelijk is China en de invloed van de diverse coast gards’ en ontwikkelen mari- de toekomst te voorspellen en dat regionale actoren komt naar voren tieme strategieën. Zoals vroeger het men voorzichtig moet zijn met het dat veel zal afhangen van het beleid

474 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 van China: ‘China represents the uit figuren als Gandhi en Nehru. zeevarende natie zal worden waar crucial determinant of maritime Tradities van geweldloosheid en men rekening mee moet houden. security affairs in the Asia-Pacific verdediging spelen nog steeds een Het is alleen maar de vraag hoe en region’ (blz. 126). Een van de voor- rol. ‘A strictly defensive model of the wanneer dit zal gebeuren. (F.v.d.B.) zichtige conclusies is dat de Indiërs Monroe Doctrine conforms to this nog steeds hun inspiratie putten logic.’ (blz. 176) Zeker is dat India een

Hassan Abbas Pakistan’s Troubled Frontier. Washington DC: The Jamestown Foundation, 2009; 283 blz.; $ 24,95 ISBN 978-0-9816905-2-0

Deze bundel analyseert in meer dan Province (NWFP) creëerden. De delen waarin de artikelen in de bun- 40 artikelen geschiedenis, achter- chronologie eindigt op 16 februari del zijn gerangschikt, getiteld ‘Secu- gronden, ontwikkelingen, alsmede 2009, toen de Chief Minister van de rity Issues in the NWFP’, komt in een de huidige stand van zaken van het NWFP een wet ondertekende die artikel de vraag aan de orde of dit Pakistaanse gebied dat grenst aan inhield dat ‘sharia’s law’ in het Swat- gebied niet bezig is weg te glijden Afghanistan. De artikelen zijn van de district zou worden toegepast – een van de controle van de Pakistaanse hand van journalisten, wetenschaps- wet die bedoeld was de daar actieve overheid. In dit deel treft men tevens lieden en degenen die zich ander- Taliban te bewegen een permanente een artikel aan over de ‘Pakistan zijds, theoretisch dan wel praktisch, wapenstilstand aan te gaan. De Connection to the United Kingdom’s met Pakistan en het terrorisme in daaropvolgende artikelen handelen Jihad Network’. Het meest opval- dit grensgebied bezighouden. Aan over geschiedenis en politiek van de lende – aldus redacteur Abbas – dat de eigenlijke bundel gaat een 16 Pashtun-stammen in de Federal Ad- in de artikelen naar voren komt, is de pagina’s lange chronologie van de ministered Tribal Areas en de NWFP. complexiteit van de huidige situatie. belangrijkste gebeurtenissen vooraf. Het gaat daarbij onder meer over de Er is sprake van een samenklontering Die vangt aan in de periode 1893- opkomst van de Pakistaanse Taliban, (‘coalescence’) van allerlei militante 1901, waarin een scheidslijn tussen de opstand van een Taliban-groep in (gewelddadige ) groepen, elk met Brits-Indië en Afghanistan werd Swat en het optreden in deze con- hun eigen sektarische, regionale en vastgesteld (de Durand Line), de eer- text van het Pakistaanse grenscorps politieke agenda’s, en elk van hen ste opstandige bewegingen van de en het leger, alsmede de moeilijk- met het vermogen zich te ver- Pashtun-stammen in de ‘tribal belt’ heden waarmee de NAVO door al spreiden en te groeien. Een van de tegen het Britse bewind plaatste en deze ontwikkelingen in Afghanistan belangrijkste redenen waarom Paki- de Britten de zg. North West Frontier wordt geconfronteerd. In een van de stan en de Verenigde Staten niet in staat zijn geweest het terrorisme in de desbetreffende gebieden effectief en gecoördineerd aan te pakken, is Deze rubriek staat onder redactie van dr Fenna van den Burg. Bijdragen aan deze afleve- volgens Abbas (thans verbonden aan ring werden verzorgd door Sico van der Meer (S.v.d.M.), verbonden aan het Clingendael Harvard University’s Kennedy School Security and Conflict Programme (CSCP); Ali Molenaar (A.C.M.), hoofd van het bibliotheek- of Government) hun onvermogen de en documentatiecentrum (Bidoc) van Instituut Clingendael; Marjolein P­aantjens (M.P.), dreiging die daarvan uitgaat helder werkzaam bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, die is gepromoveerd te definiëren. De bundel ontbeert op een vergelijkende studie over genderverhoudingen in Nederland en België; en door helaas een lijst van de talloze acro- Fenna van den Burg (F.v.d.B.). De aanwinstenlijst van de bibliotheek van Instituut Clingen- niemen waarvan men zich bedient. dael wordt maandelijks gepubliceerd op de Clingendael-website: (F.v.d.B.) www.clingendael.nl/resources/library/acquisitions

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 475 Quansheng Zhao & Guoli Liu Managing the China Challenge. Global perspectives. Londen/New York: Routledge, 2009; xiv + 260 blz.; £ 80,= ISBN 978-0-203-89013-4

Ook treft men in dit deel artikelen In deze bundel van twaalf artikelen van China met Europa, Rusland en aan over de Zuidoost-Aziatische wordt de aard van de uitdaging India, alsmede de gevolgen voor de perspectieven met betrekking tot waar ‘rising China’ de wereld mee Verenigde Staten en de rest van de de Chinese uitdagingen en over het opzadelt, nader geanalyseerd. wereld van een mogelijk ‘unipolair groeiend belang van Latijns-Amerika China-deskundigen verbonden China’, komen daarbij aan bod. De voor China. In het derde deel, ‘Mana- aan universiteiten in de Verenigde artikelen zijn in drie delen onderge- ging the challenge’, komt de vraag Staten, Groot-Britannië, Taiwan bracht. In deel 1 treft men enkele al- aan de orde waar de confrontatie en China werkten eraan mee. ‘The gemene theoretische en historische tussen de Verenigde Staten en China, book approaches the subject from bespiegelingen aan over de opkomst de twee enige supermogendheden a variety of angles, including realist, van China; het bevat o.a. een artikel van de 21ste eeuw – ‘one existing offensive realist, institutionalist, po- over de opkomst van China als and one rising’ – toe zal leiden. Loopt wer transition, interdependence, and handelspartner. In het tweede deel, dit onvermijdelijk uit op een conflict constructivist perspectives.’ Onder- ‘Perspectives from around the globe’, of zal de kracht van de interdepen- werpen als de Amerikaanse reacties komen de reacties van de Verenigde dentie tussen beide mogendheden op de Chinese uitdaging, Japans Staten, Japan en de Europese Unie zich doen gevoelen? En hoe kan die ‘shifting strategy’ tegenover het aan bod, alsmede China’s strategisch interdependentie worden bevor- opkomende China, de betrekkingen partnerschap met Rusland en India. derd? (F.v.d.B.)

Jan Oosthoek De waanzin in en om Iran. Vught: Uitgeverij Het Zuiden, 2009 (tweede, geactualiseerde druk); 399 blz.; 22,50 euro ISBN 978-90-7656-474-6

Dit boek heeft als doel uit te leggen (verouderde) Nederlandse kranten- het niet dat de bewijsvoering voor wat er sinds 1978 (één jaar vóór de artikelen en websites als ‘Planet zijn beweringen herhaaldelijk gaten islamitische revolutie van Khomeini) International’ (het lijkt erop dat de vertoont. Ten slotte moet gezegd allemaal gebeurd is in en om Iran. auteur hier de nieuwspagina van worden dat de schrijfstijl van het Qua informatiedichtheid lijkt het Planet Internet bedoelt). Helemaal boek enigszins houterig en van kloeke werk op het eerste gezicht merkwaardig zijn sommige in de de hak op de tak is. Al met al lijkt aan deze doelstelling te voldoen: de ik-vorm geschreven passages, die deze publicatie meer op een goed lezer krijgt maar liefst 399 pagina’s vaak gaan over telefoongesprekken bedoeld, maar wel erg dik middelba- internationaal-politieke analyses die de auteur blijkbaar regelmatig re-schoolwerkstuk dan op een boek over de ontwikkelingen in Iran voor- voert met diverse ambassades in dat de in Iran geïnteresseerde lezer geschoteld. Dat de auteur daarbij Den Haag. Zo beweert de auteur dat verder kan helpen. (S.v.d.M.) vrijwel niet aan bronvermelding de minister van buitenlandse zaken doet, mag nog worden beargu- van de Sovjetunie eens op de hoogte menteerd met het feit dat het boek is gebracht van een twee uur durend waarschijnlijk als populair-weten- telefoongesprek tussen auteur en schappelijk werk is bedoeld. Wie de Sovjetambassade in Den Haag, echter het lijstje met geraadpleegde daarbij suggererend dat dit tele- bronnen bekijkt, krijgt meer twijfels: foongesprek heeft bijgedragen aan deze bronnen zijn vaak wel erg al- een ‘vredesovereenkomst’ tussen de gemeen en verouderd (bijvoorbeeld Sovjetunie en Iran (blz. 296). Dat de de Atlas van de Wereldgeschiedenis auteur niet altijd even objectief is uit 1978). Een enkele keer komt de en nogal pro-Iraanse standpunten auteur midden in de tekst plotseling inneemt, zou hem wellicht ook niet met een lijstje extra bronnen, vooral aangerekend mogen worden, ware

476 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 I.F. Dekker & P.A. Nollkaemper (red.): Netherlands Yearbook of International Law, volume 38, 2007. The Hague: T.M.C. Asser Press, 2007: x + 578 blz.; £ 93,= ISBN 13: 978-90-67042680 I.F. Dekker & P.A. Nollkaemper (red.): Netherlands Yearbook of International Law, volume 39, 2008. The Hague: T.M.C. Asser Press, 2008: x + 527 blz.; £ 93,= ISBN 13: 978-90-67043014

Het Netherlands Yearbook of Inter- niet geremd worden in regio. In 2007 Het jaarboek van 2008 telt eveneens national Law wordt gepubliceerd publiceert Cedric Ryngaert een arti- vier artikelen. Fabian Amtenbrink sinds 1970. Er bestond behoefte kel over mensenrechtenschendin- schrijft over de Europese rechtsorde, aan de publicatie van de nationale gen. Mary E. Footer schrijft over de terwijl Ruth L. Odekiji een minder be- praktijk van internationaal recht. Een verandering van de Wereldhandels- kende gespecialiseerde organisatie gedeelte van het jaarboek bestaat organisatie WTO: voortkomend uit van de Verenigde Naties, namelijk de uit vaste onderdelen: Nederlandse de General Agreement on Trade and World Intellectual Property Orga- staatspraktijk, verdragen en andere Tariffs (GATT, 1947) en in 1995 een nization (WIPO) behandelt. Hierbij internationale overeenkomsten zelfstandige internationale economi- komen ook en in het bijzonder de waarbij Nederland partij is; gemeen- sche organisatie geworden. Andreas betrekkingen met de WTO ter sprake. telijke wetgeving betreffende inter- Paulus en Mindia Vashakmadze Jan Vanhamme schrijft over de bij- nationaal publiekrecht; Nederlandse nemen het gebruik van strijdkrach- drage van de Europese Unie aan het besluitvorming inzake internationaal ten in de strijd tegen het terrorisme internationaal recht en Alexander publiekrecht; en een uitgebreide onder de loep. Case studies in hun Orakhelashvili analyseert de relatie literatuurlijst, waarbij de veelal artikel zijn Duitsland, de Verenigde tussen internationaal recht en geo- Nederlandse titels in het Engels wor- Staten en Rusland. Patricia Jiminez politiek. (A.C.M.) den vertaald. Ook worden elk jaar Kwast, ten slotte, schrijft over het ongeveer vier artikelen gepubliceerd, verbod op maritieme massavernieti- waarbij de (internationale) schrijvers gingswapens.

Dylan van Eijkeren: gespletenheid van het land, de grote Het beste land ter wereld. Een Nederlander reist door België. verschillen binnen het zeer kleine Amsterdam: De Geus, 2008; 285 blz.; 16,90 euro land en de schijnbare onverschillig- ISBN: 978-90-445-1009-6 heid van de Belgen zelf, komt hij toch de conclusie dat België ‘Het beste De zomer is de perfecte tijd voor het verschillende dialecten, die door land ter wereld’ moet zijn. Dit boek lezen van een reisboek. Een reisver- inwoners uit nabijgelegen dorpen al is interessant voor iedereen die meer slag van een Nederlander in België is niet meer worden verstaan, de vele wil weten over ‘Het Grote Probleem’ dan misschien niet het eerste waar verschillende biersoorten en vele re- van België, zonder zich te willen men aan denkt. België staat immers gionale gerechten voor een prachtig verdiepen in ingewikkelde juridische, niet direct bekend als een tropische ‘exotisch’ kader voor dit verhaal. Van technische verhandelingen over de bestemming vol avontuur. Toch weet Eijkeren beschrijft met veel humor ontstaansgeschiedenis van het land. Dylan van Eijkeren (1967) zijn reis de reis die hij in de winter van 2007 Het geeft een treffende beschrijving door België zodanig te beschrijven, maakte. Hij probeert te achterhalen door de ogen van een buitenstaan- dat we van het tegendeel overtuigd wat ‘België’ is: hoe het zit met de der. Voor iedereen die al langere of raken. Het weer was in de winter- verschillende gemeenschappen, de kortere tijd in België verbleef, is het maanden van 2007 allesbehalve typisch Belgische gewoonten, de boek een feest der herkenning. Maar tropisch, maar hevige regenbuien eetcultuur, de geschiedenis, enz.? ook voor Belgen zelf, zal het interes- en ijskoude temperaturen leveren Met als overkoepelend doel de vraag sant zijn hun land beschreven te zien ook een prachtig plaatje op. En te beantwoorden ‘wat maakt de door de ogen van iemand die niet wat betreft het avontuur, als we de Belg tot Belg?’ Hiervoor spreekt hij van tevoren ‘aangetast’ is door een auteur mogen geloven verschaft de met een aantal bekende en min- teveel aan kennis of ervaring met de verwarrende bewegwijzering op de der bekende Belgen die hij op zijn strijd tussen de gemeenschappen, Belgische wegen de nodige uitda- reis, door Duitstalig, Franstalig en maar met een open blik een kijkje ging voor buitenlandse bestuurders. Nederlandstalig België tegenkomt. komt nemen in ‘Het beste land ter Bovendien zorgen de ontelbare Hoewel hij zich verbaast over de wereld’. (M.P.)

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 477 Summaries

Roland Zwiers markets. Within Europe, interest rate tries, whereas supranationalism is surveys the Lisbon Strategy. This differentials are increasing. The EU founded on the ‘community method’ strategy, with mixed results so far, is facing the challenge of how the and centres around the European runs until 2010. Should it be contin- Union and its Member States should Commission as defender of the EU ued until 2020 and if so, what should deal with the problems arising from interest and safeguards the interests it look like? The author argues that the financial crisis. Various ideas of smaller countries. Currently, as after 2010 the new Lisbon Strategy have been put forward recently to underlined by the increasing number should aim at increasing prosperity tackle the problems. One of them is of European Council meetings and in the broad sense of the word, i.e., to issue a ‘eurobond’ to fund support meetings of Heads of State and Go- by promoting sustainability in three for Member States that need help. vernment in more limited settings dimensions: people (social), planet Another is to fund government (EU3, EU4, etc.), the EU appears to (ecological), and profit (financial/ deficits of eurozone Member States shift away from supranationalism economic). Promoting a broad centrally. Be it one way or the other, towards intergovernmental coope- concept of prosperity is necessary in the euro needs to be institutionally ration. This shift can be explained order to guarantee public support. strengthened. Europe cannot avoid by European integration becoming But increasing public prosperity is taking effective measures if it is to more sensitive. Moreover, the Com- not easy in the context of an ageing come out of the current crisis with mission appears to be weakened population and increased competi- as little damage as possible and, bet- due, among others, to the failure tion in world markets. In order to ter still, come out of it stronger. The to reduce the size of the College; meet this challenge, Europe’s social author therefore presents a proposal furthermore, there have been fears and economic policy agenda should aimed at helping to advance Euro- of the Council imploding as a result concentrate on improving labour pean financial integration. Specifi- of enlargement. However, on closer productivity; that shift in focus must cally, it advocates central funding of inspection, there are ample reasons affect the division of responsibilities government deficits in the eurozone for assuming that the Commission between the EU and the Member on a basis that minimises interfer- has been reinforced by internal States. So far the Member States ence with the budgetary autonomy reforms, the use of new instruments, have not made enough progress in of countries and avoids undermin- its improved regulation programme such areas as R&D, innovation and ing the European ‘no bailout’ clause. and better planning. The Council entrepreneurship making use of the It is argued that the EMU can be has not been weakened either and open method of coordination. The strengthened by central financing of has incorporated the new Member EU could make great progress in public deficits of its Member States States rather well. On the whole, the these areas, relatively speaking, by via a new agency, the so-called ‘EMU authors conclude that the balance completing the internal market and Fund’. At the same time a mecha- between intergovernmentalism and creating a European Research Area. nism is put in place to tighten the supranationalism has remained. Its budget and instruments would budgetary discipline of participating Nevertheless, the faces of intergo- need to be realigned with these ef- countries. Finally some remarks are vernmentalism and supranatio- forts. The EU must also be able to op- made on the most effective way of nalism have changed and this has erate effectively on the world stage. introducing this Fund. consequences for the way in which the Dutch government organises its W.W. Boonstra Adriaan Schout, Mirte van European representation. Particular- presents a plan for the European den Berge & Robbert Morée ly the position of the Prime Minister Union to come out of the current elaborate on the balance between needs to be reinforced in view of the financial crisis. The euro is under intergovernmentalism and supra- ‘presidentialisation’ of the EU. pressure in many respects. After a nationalism that have traditionally steady increase in value from early characterized the European Union. Erik Dirksen 2002 onwards, since early 2008 its Intergovernmentalism, based on discusses the impact of the current exchange rate versus the dollar has power relations between Member financial and economic crisis on two on balance declined in the financial States, tends to favour big coun- countries in Eastern/Central Europe,

478 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 i.c., Russia and Poland. Russia suf- damaged. To control the damage, the several weaknesses. First, political fers under the current crisis. Export Prime Minister and the leader of the dialogue did not manage to replace has dropped by 50%, and industrial opposition did rather hastily reach or facilitate conditionality: there was production has fallen. Accession to an agreement about a new caretaker little interest in a formal EU dialo- the WTO is not to be expected in government. Its main task would gue, on top of the dialogue by the the short run. The forecast for 2009 be to finish the Czech Presidency European Commission and Member is an economic growth of around properly. Legislation on about 80 States; the preventive aspect of the minus 9%. The lack of brand names measures in the field of the three dialogue was obstructed by the dis- of Russian consumer goods produ- E’s was successfully accomplished. cussion on its formal character; and cers in Western markets reflects the Measures were taken to fight the political dialogue did not succeed lack of interest of Western buyers. financial crisis and the ensuing when positions were too divergent. Moreover, Western investors become tendencies to protectionism. In the Secondly, the ACP group does not more weary of investing in Russia, field of energy, the crisis concer- perceive the political dialogue as influenced by sorry tales of corrupt ning Russian gas supplies could an expression of partnership; like government officials. The age-old be solved and various measures to conditionality, political dialogue is patrimonial system, which means further liberalize the internal energy seen as an attempt to violate the that state influence over private market were adopted. A success for sovereignty of developing counties. business interests is alive and well, the Presidency in the field of the Finally, as the political dialogue also also obstructs development of a external relations was the launching includes security aspects, the latter vibrant ‘civil society’. It seems that of the Eastern Partnership initiative. tend to dominate the political dialo- an economic system of hybrid State- Domestically, the Presidency led to gue in some cases, at the expense of owned/Private enterprises is develo- more attention in politics and the democracy and human rights issues. ping. Poland fares a little bit better, media for European affairs. This with even a small economic growth added – also during the ratification Paul Hoebink of around 1% in the first quarter of of the Lisbon Treaty – to better infor- tries to find out what kind of relation 2009. It looks as if Poland’s economic mation of the public on EU matters. there might exist between Dutch na- performance is relatively better than Externally, it became clear that a tional identity and the development most West-European EU members. small eurosceptic Member State can cooperation policy of the Nether- The country struggles with the manage a Presidency. Nevertheless, lands. He indicates that, in line with conclusion of the privatization of the fall of the Topolánek cabinet remarks of Benedict Anderson on remnants of State owned enterpri- during the Presidency was a serious nationalism, descriptions of what ses, like de Gdansk shipyard, national blow to the image of Czech politics. might be a Dutch national identity railways and LOT airlines. It complicated and lowered the Pre- are rather shallow. In general they sidency’s effectiveness. The caretaker don’t arrive at more than a list of Marie Hulsman-Vejsova & cabinet was able to mitigate these so-called positive national charac- Gerard van der Zwan negative effects to a considerable teristics that may easily be turned evaluate the EU Presidency of the extent. Despite setbacks it could stay around in their negative opposite Czech Republic in the first half of in charge and earn respect for the poles. He therefore suggests to 2009. The expectations were not completion of the Presidency in a consider these characteristics more high. The Czech Republic is one decent way. as scales, in which positions might of the new Member States and a change in and over time. The Dutch rather eurosceptic one. It assumed Karen Del Biondo development policy receives inter- the Presidency under conditions of makes an assessment of the ap- national praise, but critical remarks internal political turmoil. Yet, the plication of the political dialogue can be made using these scales. The Czech Presidency showed from the between the European Union and Dutch, for example are more prag- beginning a drive and seemed to be African, Caribbean and Pacific matists than philosophers, which well on track to achieve the goals countries, which was introduced in leads to a lack of policy content and of its work programme focusing on 2000 by the Cotonou Agreement. weak policy analysis and to situ- the three E’s: Economy, Energy and By means of a strong and formal ations in which bookkeepers take External relations of the EU. But after political dialogue, the EU hoped to the lead over policy makers. Dutch three months a no-confidence vote promote democracy and human politicians are by nature consen- toppled the government of prime rights without having to resort to sus builders, which in the field of Minister Topolánek. The image of aid sanctions, which would bring development cooperation from time the Prime Minister, his ministers and more partnership into the ACP-EU to time may lead to supply-oriented indeed of Czech politics was severely relations. The author, however, notes and not demand-oriented aid.

Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 Internationale Spectator 479 Hinke Pietersma Hans Schippers ness and Deconflicting meetings and discusses social economic exclusion looks at the position of the Arab the Contact Group on Somali Piracy. of Roma in Europe and the need for a minority in Israel. They account for Initiatives have been taken for a national policy and a more proac- about 20% of Israel’s population. regional, more bottom-up approach. tive role on the European level. The In many ways however, they are Nevertheless, a definitive resolution Roma policies in EU member states treated as second class citizens. The of the problem of Somali lawless- have not been very successful and resulting tensions have recently led ness at sea is only possible when the discrimination and violence are on to three publications on the future Somali statelessness is adequately the rise. The issue figures high on of the community. Two of them addressed. the European agenda and creates contain a plea for an end to Israel as a momentum for effective action. a Jewish State. Instead they propose Member states are reluctant, but a federal state like Switzerland or the European Parliament and Roma Belgium or a binational solution organisations support a European including Gaza and the West Bank. strategy. The lack of policy coordina- These publications have drawn criti- tion and involvement of Roma are cism from most Arab politicians in main issues of concern. The Nether- Israel, who called the proposals unre- lands has a decentralised policy, but alistic and showing the divisions both Roma and municipalities with in the community. The Palestinian Roma minorities favour a national leadership underlined their support policy to cope with issues like the for a two-state solution. Progressive labour market and educational Jewish commentators rejected the participation. The government is cur- idea of a federal or binational state, rently establishing a Roma coordina- but supported the plea for an end tion centre. The author argues that to discrimination and participation for an effective policy the Nether- of the Israeli Arabs in the peace lands should be active on the local, process. A policy along these lines national and international level and is probably the best way for both therefore proposes expanding the groups to reduce tensions. mandate of the new centre to the international level. Kees Homan & Susanne Kamerling Marco Mezzera deal with piracy off the coast of takes a close look at the reclusive Somalia. In 2008 the number of state of Burma, its internal dynamics committed acts of piracy has more and its interaction with the interna- than doubled in these waters. The tional community. After a detailed collapse in 1991 of the Somali state analysis of the Saffron Revolution is the primary reason why piracy that challenged the military regime has flourished. Piracy is any illegal in September 2007, the author tries act of violence or detention, or any to reconstruct in a concise manner act of depredation, committed for the main historical developments private ends by the crew or the pas- that have contributed to the crea- sengers of a private ship or a private tion of one of the most resilient and aircraft. It is the payment of massive brutal dictatorships in the world. ransoms that fuels the Somali That picture is further completed by pirates’ motivation. For prosecuting an update on the last political events those pirates, it has been proposed in the country. In the final section, to establish a regional court. Cur- the author examines the great varia- rently, there are a number of actors tion characterising the international engaged in counter-piracy in the community’s approach to Burma and region. Not only NATO and the EU, proposes some suggestions on how but also individual states and other, to remain engaged with that country sometimes recently formed alli- without legitimizing or strengthen- ances. Mechanisms for cooperation ing its military rulers. and coordination are Shared Aware-

480 Internationale Spectator Jaargang 63 nr. 9 | September 2009 /*&68
7&34$)&/&/

&FO
BBOEFFM
JO
NBBUTDIBQQFMJKLF
POUXJLLFMJOH

²*UµT
BMM
BCPVU
CVDLT
LJE
5IF
SFTU
JT
DPOWFSTBUJPO³
%F[F
POWFSHFUFMJKLF
VJUTQSBBL
WBO
.JDIBFM
%PVHMBT
JO
EF
¾MN
8BMM
4USFFU
FDIPPU
NFFS
EBO
UXJOUJH
KBBS
MBUFS
OB
BMT
XF
EF
QVJOIPQFO
PWFS[JFO
WBO
EF
EFSEF
NBKFVSF
DSJTJT
TJOET
IFU
WFSTDIJKOFO
WBO
EF
¾MN
8BMM
4USFFU
CFTDISJKGU
EF
NPSFMF
DSJTJT
WBO
IFU
"NFSJLBBOTF
BBOEFFMIPVEFSTLBQJUBMJTNF
JO
EF
KBSFO
UBDIUJH
XBBSJO
NFOTFO
BMT
.JDIBFM
.JMLFO
*WBO
#PFTLZ
PG
+PIO
(VUGSFVOE
IJT UPSJF
TDISFWFO
)PFXFM
FS
FFO
LFSO
WBO
XBBSIFJE
MJKLU
UF
[JUUFO
JO
EF
OVDIUFSF
PCTFSWB UJF
WBO
%PVHMBT
XPSEFO
XF
UFMLFOT
XFFS
NFU
EF
OFVT
PQ
EF
GFJUFO
HFESVLU
BMT
XF
[JKO
NPUUP
BM
UF
FOUIPVTJBTU
WPMHFO
8BBS
HFME
EF
nOJHF
UBBM
JT
JT
IFU
XBDIUFO
PQ
EF
WPMHFOEF
NBBUTDIBQQFMJKLF
FO
FDPOPNJTDIF
DBUBTUSPGF
TMFDIUT
FFO
LXFTUJF
UJKE

1SPG
ES
)BSSZ
)VNNFMT 

Q
`
  %JU
CPFL
HBBU
PWFS
HFME
.BBS
IFU
HBBU
PPL
PWFS
EF
DPOWFSTBUJF
NFU
BMT
HFTQSFLTPOEFS *4#/




 XFSQ
NJTTJFHFSFMBUFFSE
JOWFTUFSFO
%BU
TUBBU
WPPS
²IFU
HFCSVJL
WBO
¾OBODJqMF
JOTUSV NFOUFO
UFS
CFWPSEFSJOH
WBO
IFU
SFBMJTFSFO
WBO
EF
NJTTJF
WBO
FFO
JOTUFMMJOH³
%F
GPDVT
JT
EBBSCJK
HFSJDIU
PQ
DIBSJUBUJFWF
JOTUFMMJOHFO
WPPS
XJF
IFU
CFIFFS
WBO
IVO
WFSNPHFO
FFO
JOTUSVNFOU
JT
JO
IFU
SFBMJTFSFO
WBO
IVO
EPFMFJOEFO
%BBS
WBMU
OPH
XFM
JFUT
PQ
BG
UF
EJOHFO
BMEVT
)BSWBSE
#VTJOFTT
4DIPPM
IPPHMFSBBS
.JDIBFM
1PSUFS
*O
XPPSEFO
EJF
BBO
EVJEFMJKL IFJE
OJFUT
UF
XFOTFO
PWFSMBUFO
WFSXJKU
IJK
EF
JOTUFMMJOHFO
NJMKBSEFO
UF
WFSNPSTFO

5FHFO
EF
BDIUFSHSPOE
WBO
EF
EJTDVTTJF
PWFS
EF
EPFMUSFGGFOEIFJE
FO
EF
EPFMNBUJHIFJE
WBO
EF
DIBSJUBUJFWF
TFDUPS
TDIFUTU
EJU
CPFL
FFO
OJFVXF
POUXJLLFMJOH
EF
PQLPNTU
WBO
NJTTJFHFSFMBUFFSEF
JOWFTUFSJOHFO
"BO
EF
IBOE
WBO
UBMSJKLF
WPPSCFFMEFO
MBBU
)BSSZ
)VN NFMT
DPNNFSDJFFM
EJSFDUFVS
CJK
4/4
"TTFU
.BOBHFNFOU
FO
IPPHMFSBBS
BBO
.BBTUSJDIU
6OJWFSTJUZ
[JFO
EBU
EF
XFH
PQFO
MJHU
WPPS
DIBSJUBUJFWF
JOTUFMMJOHFO
PN
NJTTJFHFSFMBUFFSE
UF
JOWFTUFSFO
%F
TUFMMJOH
EJF
IJK
JO
EJU
CPFL
WFSEFEJHU
JT
IFMEFS
NJTTJFHFSFMBUFFSE
JOWFT UFSFO
LBO
NBH
FO
WJOEU
PPL
BM
QMBBUT
%F
DIBSJUBUJFWF
JOTUFMMJOHFO
[JKO
OV
BBO
[FU

%F
PQCSFOHTU
WBO
EJU
CPFL
XPSEU
HFuOWFTUFFSE
JO
EF
#IBSBU
*OUFHSBUFE
4PDJBM
8FMGBSF
"HFODZ
FO
LPNU
UFO
HPFEF
BBO
IFU
XFSL
WBO
#*48"
PQ
IFU
UFSSFJO
WBO
TBOJUBUJF

.FFS
JOGPSNBUJF
FO
POMJOF
CFTUFMMFO
XXXWBOHPSDVNOM
PG
CFM





,POJOLMJKLF
7BO
(PSDVN
#7 1PTUCVT
 XXXWBOHPSDVNOMOJFVXTCSJFG

""

"TTFO BMUJKE
PQ
EF
IPPHUF
WBO
EF
OJFVXTUF
VJUHBWFO
WFSLPPQ!WBOHPSDVNOM HET IS EEN KWESTIE VAN negen internationale partners bij elkaar brengen die dezelfde missie en visie delen. Zij hebben de krachten gebundeld om ’s werelds eerste internationale vijfde generatie gevechtsvliegtuig te ontwikkelen. Een nieuw vliegtuig dat de effectiviteit van luchtoperaties aanzienlijk versterkt. Een nieuw effectief en kostenefficiënt gevechtsvliegtuig dat in de komende decennia wereldwijd de veiligheid borgt. De F-35 Lightning II betekent VOLLEDIGE TOEWIJDING

THE F-35 LIGHTNING II TEAM NORTHROP GRUMMAN BAE SYSTEMS PRATT & WHITNEY GE ROLLS-ROYCE FIGHTER ENGINE TEAM LOCKHEED MARTIN

301-57132_F35TO-Ducth_IS.indd 1 5/19/09 10:26:08 AM