GAZ~~ ORHAN BEY VAKF~YESI 724 Rebiülevvel - 1324 Mart
Prof. 1. Hakk~~ Uzun çar~~l~~ T. T. K. azastndan, Bal~kesir Mebusu
Macar Ar~ivistlerinden Profesör Doktor Fekete taraf~ndan gösterilen lü~um üzerine, Ba~vekalet Ar~iv Dairesindeki evrak ve vesikalltr~~ tasnif etmekte olan mütehass~ s bir heyet taraf~ndan Topkap~~ Saray~n daki vesikalar da istifadeyi mucib bir ~ekilde tas- nif edilmi~ti; bunun neticesi olarak Maarif Vekâletinin emriyle yap~ lan fi~ler, Topkap~~ Saray~~ Müdürü muhterem Bay Tahsin Öz taraf~ ndan alfabe s~ rasiyle tertib olunarak ~imdiye kadar iki fasi- külü bas~ lm~~t~ r. Bunlar~ n birinci numaras~ nda Orhan Be~'in 749 Rebiülâh~r (1348 Temmuz) tarihli bir Temliknamesinin foto~rafisi de ne~redilmi~tir. Ayni Temliknameyi epi zaman evvel Bay Tah- sin Öz bana göstermi~~ ve foto~raf~ n~~ da ald~ rm~~t~ . En eski Os- manl~~ vesikalar~ ndan olan bu mülknâme hakk~nda Kurumumuzun mecmuas~~ olan Belleten'in dokuzuncu say~ s~nda, (Osmanl~~ Tari- hine ait yeni bir vesikan~ n ehemmiyeti ve izah].) isimli bir yaz~~ yazarak vesikan~ n de~erini göstermi~tim. Orhan Gazinin bu temliknamesi baz~~ garb alimlerinin nazar dikkatlerini ve ayni zamanda ~üphelerini celbetti. Bu alimlerden biri, Profesör H. Scheel, di~eri P. Wittek'dir. Ben Doktor Scheel'in bir mecmuaya yazd~~~~ [1] makalesinin, Topkap~~ Saray~~ Müdürlü- günden Tarih Kurumuna gönderilen mütercem suretini gördüm. H. Scheel bu makalesinde,Topkap~~ Saray~~ evrak~ n~n ne suretle tasnif edildi~ini bilmedi~i halde Ar~iv K~ lavuzu hakk~ nda cidden ~ükran' mucib kadir~inasâne mütalea dermeyan ettikten sonra Orhan'~ n veziri Haci Pa~a'ya verdi~i mülk dolayisiyle TemliknIt- meden bahsediyor ve eseri iyice tetkik etmeden evvel bunun do~rulu~u hakk~ nda kan bir hüküm verilemez diyor ve ~öyle devam ediyor [1] Zeitschr~ ft des Deutschen MorgenMndischen Gesellschaft 93, 1939 s. 408-410. 278 Prof. ~. Hakk~~ Uzunçar~~ l~~
«Tu~ran~ n yaz~ l~~~ tarz~~ vesikan~ n yaz~ l~~~ tarz~ na tevafuk etme- mektedir; bundan maada vesikan~ n sonu bunun bir kopya oldu~unu i~aret etmektedir; fakat usulen tu~ras~ zd~ r. Binaenaleyh fikrime göre vesikan~ n do~rulu~unu ispat için ar~iv tetkiki metodlar~ na göre tetkik edilmesi laz~ md~ r, yaln~ z metin, do~rulu~u ispat için kâfi bir senet te~kil etmez; bu küçük bir mülahazad~ r....» Muhterem müdekkikin mutalealar~ na göre bu, Orhan Temlik- namesinin asl~~ de~il bir suretidir. Anadolu Türk Tarihine ait k~ y- metli makale ve eserleri olan Paul Wittek de ayni ~üphe ve tereddüdü izhar ediyormu~, maalesef onun yaz~ s~ n~~ görmedim. Filhakika Osmanl~ lar~ n ilk devirlerine ait vesikalar~ n yok de- necek kadar azl~~~ , hatta bunun bir kaç vesikaya inhisar etmesi, ondördiincü as~ rda Osmanl~~ Devleti hakk~ ndaki mutalealar~~ ~üphe ve tereddütten kurtaram~ yor; fakat vesikalar~ n birer iki~er mey- dana ç~ kmas~~ bu söyledi~imiz as~ rdaki yanl~~ l~ klar~~ yava~~ yava~~ silmekte oldu~una da ~üphe yoktur. Nitekim bu makalemize saik olan Orhan Begin di~er bir vakfiyesi, Osmanl~~ tarihinin ilk za- manlar~n~ n karanl~~~ n' biraz daha s~ y~ rmaktad~r. Vakfiyenin suretini yazmadan evvel ~unu söyliyeyim ki Mösyö Scheel'in mütaleas~~ gibi tu~ra resmiyle as~ l yaz~ n~ n mutlak birbirine benzemesi icap etmez. Tu~ray~~ çeken ba~ka ve yaz~y~~ yazan ba~ka olur: Buna dair pek çok misal gösterilebilir. Ragoza Cümhuriyeti vesikalar~~ aras~ nda bir haylisinin yaz~ lariyle tu~ralar~~ birbirlerinden farkl~ d~ r. Mesela bu vesikalar aras~ ndaki 44, 57, 62, 66, 67, 94, 96, 112, 132, 136, 137, 141 Fermanlar buna delildir. Bazan bunun aksi olarak yaz~~ fena ve tu~ra güzel olur. Baz~~ kere de her ikisi yani hem tu~ra ve hem yaz~~ iyi olur. Bundan dolay~~ yaz~~ ile tu~ra resminin birbirine benzememesi vesikan~ n ~üpheli olmas~ n~~ icab ettirmez; hatta baz~~ Fermanlara dikkat edilecek olursa tu~ra ile as~l yaz~~ aras~nda kalemin ince veya kal~ n olmas~~ itibariyle fark bile görülür. Bir Ferman~ n suret olabilmesi için onun üstünde tu~ra olmamas~~ icap eder. Tu~ra yerine «mahalli ni~an~~ ~erit» veya bu tarzda bir i~aret konduktan sonra Kad~~ veya Kazaskerin tasdikiyle stiret ç~ kar. Hiç bir kimse sonradan, hükümdar~ n tu~ras~ n~~ çekme~e selahiyettar Zay~~ ndan verilse bile o tarihteki hükümdar~ n kendi zaman~ n da verilir. Bir hükümdar~ n vefat~ ndan sonra Temliknâme ve Beratla- r~n ancak yeni hükümdar ad~na tecdidi icap eder.~lk Osman O~ul- lar~= Anadolu beylerinden zaptettikleri yerlerdeki t~marl~~ sipahi- Gazi Orhan Bey Vakfiyesi 279 lerin yerlerine irkalar~~ için kendi alâmetleriyle Berat verdiklerini tarif~ lerimiz yaz~ yorlar [1]. Bu mutalealardan sonra as~ l ~üpheyi davet eden Orhan'~ n tu~- rasid~ r. Belleten'in bundan evvelki say~s~ nda «Tu~ra ve Pençeler» hakk~ ndaki makalemizde tu~ran ~ n Büyük Selçuklularla Anadolu Selçukilerinde ve Anadolu Beyliklerinde mevcudiyeti hakk~ nda mal~:i- n-tat verilmi~~ oldugumdan Orhan Be~'in tu~ras~~ hakk~ nda art~ k tered- dilde mahal kalmaz. Bundan ba~ka a~a~~ da suretini yaz~ p makale- nin sonuna fotografisini koydu~um, 1324 M. 724 H. tarihli vakfiye- n ~ n daha evvel ne~retti~im mülknâme ile [2] mukayesesi karilere mukni bir fikir verebilir,
Merhum muallim Cevdet'in vefat~ ndan sonra vasiyeti üzere kitaplar~~ ~ehir Kiitüphanesine verildi. Bu kitaplar aras~ nda cidden çok k~ ymetli vesikalar ve tapu defterleri var. Bu vesikalardan birisi de Orhan Be~'in farisi vakfiyesidir. Orhan nam~ na meydana ç~ kan bu ikinci vesika bilhassa Osman O~ullar~~ ailesi hakk~ nda bizi daha ziyade tenvir etmekte ve tarihlerin yanl~~l~ klarm~~ tashih eylemektedir. Fotografisini makalenin sonuna koydu~um bu vakti- yeyi kaydettikten sonra bunu tabii! edece~im. Orhan Gazi'nin 724 Rebiülevvel (1324 Mart iptidas~) tarihiyle azadl~~ kölelerinden Tava~i ~erefeddin'e Mekece'de vakfetti~i Hani- kahin tevliyetini verdi~ine ve vakf~ n ~urutuna dair olan farsca yaz~ lm~~~ tu~ral~~ vesika, 23 sat~ rd~ r bu vesikan~ n yaz~s~~ neshi Sel- çuki olup on üçüncü as~r sonlariyle on dördüncü as~ rda bu hat ile yaz~ lm~~~ bir hayli esere tesadüf etmekteyiz. Vesikadaki noktal~~ yerler y~ rt~ lm~~t~ r. A~~ k Pa~a Zade Tarihi, (S. 59, 60, 65) Belleten'in dokuzuncu numaras~nda Orhan Gazrnin temliknamesini tah- 111 sat~ r 15, 16 da (s. 103) «bir tar~~ at» tabiri geçiyor. Ben bunu not ola- rak izah ederken «tar~» n~n doru renkte demek oldu~unu kaydetmi~tim.Mildekkik arkada~~ m Bal~ kesir Vilayeti Umumi Meclisi azas~ndan Bay Ekrem bunun dog- rusunun «taz~~ at» oldu~unu söyledi; filhakika (z) harfinin üzerinde nokta vard~r. Bay Ekrem ihticac için Düstürnameden de ~u mesnevileri ç~ kard~~ (s. 64).
J 1". .»=.1•=~~ ,;•)-
J Z)Vi LP3 i1 I ,,,,> % JJ- ) i l iri
20 Prof. ~ . Hakk~~ Uzunçar~~ l~~
(Tu~ra) Orhan ibni Osman
[1] [L54 $.5:7131 _~;«• 54:r 4 — 1 r~; ____ 2 y... LIL; L1:4 — 3 ,ç‘g• Y — 4 IJ.41 4:4 — 5 ‘..;1; L, ric• — 6
[I J] .1vL j<..4;3) ji I. — 8 ij J~-1-4 r>1 -1 -ut! — 9 i~~ „Çrl.).~,),:a..,;; —10 zil!. .~.~s,j7., 0.4:j), —11. ~le 31 ,:.-.1;• ^ —12 ,:)‘;.)1 _,., —13
1 ,»41.1. .1.3 yt? —15 ,•)1 3-t.., 1.11' j— —16 J):14>l,L4ii 41.• L.$):: —17 j1_,;1 —18 ))15 1;• r b dv.— 19 .33L. ,:)k<