ECONOMISCHEVERKENNING ROTTERDAM 2018
ROTTERDAM: AANTREKKELIJKE STAD VOORWOORD Studie- en werkstad Rotterdam ook populair buiten P. 4 de regio Rabobank - P. 54
ROTTERDAM: AANTREKKELIJKE STAD Sociaal ondernemers moeten het zelf doen Inholland - P. 58 Aantrekkelijke steden zijn de winnaars van morgen Rotterdam Partners - P. 6 Rotterdam een stad met kansen Interview - P. 60
AANTREKKELIJKE ECONOMIE AANTREKKELIJK VOOR ARBEIDSMARKT Rotterdam centrum aanjager van de regionale EN ONDERWIJS economie Essay - P. 8 Kloof op arbeidsmarkt is bedreiging voor groei UWV - P. 62 Band stad en haven steeds hechter Havenbedrijf Rotterdam N.V. - P. 18 Economie, arbeidsmarkt en opleiding T&O - P. 66 Investeringsfondsen versterken ondernemersklimaat voor bedrijven Houdbaarheidsdatum van een diploma daalt Essay - P. 20 Randstad - P. 70
Rotterdamse startups op de kaart Rotterdamse arbeidsmarkt is hoogopgeleiden R’damse Nieuwe - P. 22 goed gezind Essay - P. 72 Verbreding Rotterdamse economie zet door Essay - P. 24 Talentvolle leerlingen laten uitblinken Albeda - P. 78 Ondernemerskansen in stad en regio Kamer van Koophandel - P. 32 Bruggen slaan tussen onderwijs en bedrijfsleven Hogeschool Rotterdam - P. 80 De energietransitie als vliegwiel voor de aantrekkelijke stad Aantrekkelijke stad, aantrekkelijke universiteit? CGI - P. 36 Erasmus Universiteit Rotterdam - P. 82
AANTREKKELIJK VOOR BEZOEKERS, COLOFON BEWONERS EN ONDERNEMERS P. 86
Rotterdam: aantrekkelijke stad T&O - P. 40
FOTOGRAAF: IRIS VAN DEN BROEK Aantrekkelijk voor toeristen én inwoners Essay - P. 42
Grote kansen voor sterke culturele sector Rotterdam Partners - P. 50
De creatieve klasse is een banenmotor Essay - P. 52
4 Inhoudsopgave 3 Voorwoord VOORWOORD
De investeringen in Rotterdam van de afgelopen jaren Toch moeten we met elkaar scherp blijven om de groeiende beginnen hun vruchten af te werpen. Rotterdam is als aantrekkelijkheid vast te houden. En moeten we de groepen toeristische bestemming sterk in opkomst. Hierin groeit en wijken die nog onvoldoende profiteren van de groeiende Rotterdam harder dan het gemiddelde in Nederland en het aantrekkelijkheid van Rotterdam stimuleren en faciliteren snelste van de 5 grootste toeristische steden in het land. om zich verder te ontwikkelen en dus mee te profiteren. De werkloosheid en het bijstandsniveau zijn namelijk nog te hoog, Dat is geen toeval, maar daar is hard aan en voor gewerkt. ook al krimpt het verschil met de rest van Nederland. Ik vind het Daarom is het thema van de EVR van dit jaar: Rotterdam: belangrijk dat we niet te lang stil blijven staan bij onze successen. aantrekkelijke stad. Maar wat maakt Rotterdam aantrekkelijk? Maar dat we met ondernemers, beleidsmakers en bewoners ons Voor wie is Rotterdam aantrekkelijk? Waar liggen kansen blijven inzetten voor de stad. Zodat we in 2018, maar ook in de en punten voor verbetering? En wat heeft Rotterdam u verdere toekomst, op elkaar kunnen blijven bouwen. te bieden? In de diverse essays en bijdragen van onze wetenschappers, onderzoekers en partners worden diverse Trots zijn we dat we naast onze gewaardeerde partners van aspecten van aantrekkelijkheid van Rotterdam belicht. de EVR, Rotterdam Partners dit jaar als onze nieuwe partner Zoals de aantrekkelijkheid van Rotterdam voor bedrijven, de mogen benoemen. Samen met de stad werken zij dagelijks aantrekkelijkheid van de Rotterdamse arbeidsmarkt en de aan het succes van Rotterdam. Bekijk naast het magazine aantrekkelijkheid van onze wijken. En onze onderwijspartners ook de EVR website voor meer inzichten en cijfers en blijf laten zien hoe de ontwikkeling van het onderwijsveld bijdraagt op de hoogte van het laatste nieuws over de economie van aan Rotterdam als aantrekkelijke stad. Rotterdam en de regio: www.EVR010.nl.
Rotterdam is aantrekkelijk voor steeds meer bedrijven. Namens het college van burgemeester en wethouders, Natuurlijk voor maritieme bedrijvigheid, maar de Rotterdamse economie verbreedt zich steeds met een groei van ICT Maarten Struijvenberg bedrijven, detailhandel, horeca en innovatieve bedrijven. Wethouder Werkgelegenheid en Economie De economische cijfers laten zien dat Rotterdam de trekker is van het economisch herstel in de regio. Het herstel van de arbeidsmarkt richt zich vooral op banen in zakelijke dienstverlening, in bestaande en nieuwe nichemarkten binnen de zakelijke dienstverlening (voor hoger opgeleiden), in zorg, onderwijs en ICT (voor hoger en middelbaar opgeleiden), en in horeca, bouw en persoonlijke dienstverlening (voor lager opgeleiden).
4 Voorwoord FOTOGRAAF: CASPER RILA 5 AANTREKKELIJKE STEDEN Populair blijven Het aantal hotelgasten stijgt gestaag, mensen verblijven langer Rotterdam Partners ZIJNDE in het centrum en het aantal horecazaken neemt toe. Ook Rotterdam Partners realiseert een jaarlijks mediabereik vestigen steeds meer bedrijven zich in Rotterdam en willen van meer dan een miljard. Nationale en internationale meer expats hier wonen. Sinds enkele jaren is zelfs de instroom publicaties in kwaliteitsmedia zoals El Mundo, Het van bewoners uit andere grote steden groter dan de uitstroom Financieele Dagblad, The Guardian en The New York Rotterdam: aantrekkelijke stad aantrekkelijke Rotterdam: WINNAARS VAN MORGEN van Rotterdammers die naar andere grote steden vertrekken. Al Times dragen in hoge mate bij aan het versterken van deze bewoners, bedrijven, expats en bezoekers geven hier hun het economisch profiel en het imago van de stad. Zij geld uit en zorgen voor groeiende werkgelegenheid. En dat kan vormen een belangrijke tool om Rotterdam positief Initiatieven gericht op kwaliteitsverbetering hebben van Van muurbloempje tot hoogvlieger Rotterdam nog steeds goed gebruiken, want de werkloosheid voor het voetlicht te brengen; onder andere tijdens Rotterdam een populaire stad gemaakt. Nu is het zaak om In een echt aantrekkelijke stad grijpen alle facetten (zakelijke is nog steeds ruim hoger dan het landelijk gemiddelde. handelsmissies, acquisitietrajecten en het beïnvloeden deze status te behouden, want een aantrekkelijke stad is van en privé) op elkaar in en sluiten goed op elkaar aan. En deze van congresorganisaties. Rotterdam Partners voert een groot economisch belang. aantrekkelijkheid is bepalend voor het (economische) succes Aantrekkelijk worden was een eerste uitdaging; aantrekkelijk proactief (inter)nationaal persbeleid. Leidend hierbij is van een stad. In Rotterdam maken we dit de laatste jaren blijven, vergt komende jaren onze gezamenlijke aandacht het nieuws uit de stad. Rotterdam Partners werkt samen Steeds meer mensen trekken naar de stad. Naar verwachting aan den lijve mee. Na de Tweede Wereldoorlog werd de stad en inspanning! Meegroeien en duurzaam doorontwikkelen met uiteenlopende partners en stakeholders en volgt woont in 2050 86% van de inwoners in hoogontwikkelde in rap tempo opgebouwd, maar wel volgens de heersende moet op een slimme en gebalanceerde manier gebeuren. We de merkwaarden én belangrijke thema’s die raken aan landen in steden. Velen van hen hebben daarbij een breed palet modernistische principes uit die tijd: het centrum van de zien momenteel over de hele wereld voorbeelden van steden het vestigingsklimaat van Rotterdam. Denk hierbij onder aan wensen en kunnen bewust kiezen tussen verschillende stad was voor werk en moest vooral makkelijk met de auto waar die balans zoek is. Steden waar toeristen het straatbeeld meer aan innovatie, resilience en stedelijke ontwikkeling. steden. Daarmee is de aantrekkelijkheid van steden steeds toegankelijk zijn vanuit alle buitenwijken waar de middenklasse overheersen, waardoor bewoners zich er niet meer thuis Daarnaast ondersteunt en adviseert Rotterdam Partners bepalender voor duurzame groei van de stad, de komst van woonde. Dit leidde tot een leeg centrum, waar je tot niet voelen. Of steden waar vastgoedinvesteerders de stad zodanig partijen in de stad op het gebied van media. passende nieuwe bewoners, bedrijven, bezoekers en dus voor heel lang geleden ’s avonds een kanon kon afschieten. In overheersen dat bewoners die werken in het centrum, twee stabiele groei van de economie. de decennia die volgden, kreeg Rotterdam te maken met uur moeten reizen voordat ze thuis zijn. flinke economische tegenslagen. Veel banen verdwenen en Internationale bedrijven zijn op zoek naar een stad met een we konden de stap van productie naar service maar moeilijk Rotterdam is daar nog niet: wat aantrekkelijkheid en goed vestigingsklimaat. Hoe verhouden de huurprijzen, maken. Een hoge werkloosheid en problemen op het gebied aantrekkingskracht betreft kan het nog veel beter voordat de arbeidsvoorwaarden, serviceverlening en bijvoorbeeld het van veiligheid en leefbaarheid waren het gevolg. balans de verkeerde kant op slaat. We hebben als stad pas belastingstelsel zich tot die van een concurrerende stad? onlangs het punt bereikt dat anderen ons populair noemen Maar ook: vinden deze multinationals in de stad geschikte Onder leiding van burgemeester Peper en Riek Bakker, en laten we daar vooral van genieten. Maar laten we tegelijk werknemers én willen de medewerkers die ze meenemen toenmalig hoofd Stadsontwikkeling, werden eind jaren ’80 slim nadenken over hoe we de aantrekkelijkheid van de stad
in die stad wonen. Bezoekers van congressen willen, naast plannen gemaakt om de stad aantrekkelijker te maken. De in de toekomst verder gaan vormgeven. Meer toeristen, MARIJNIZ FOTOGRAAF: interessante inhoud, ook een aantrekkelijk randprogramma. Kop van Zuid, Erasmusbrug, de Koopgoot en het Museumpark congresgangers, internationale bedrijven, startups en nieuwe Toeristen komen niet alleen voor grote attracties, maar ook zijn in die periode bedacht. Stuk voor stuk met het doel bewoners maken de stad economisch gezonder. Een voor lokale restaurants en onverwachte ontmoetingen. En om van Rotterdam een plek te maken waar bedrijven zich aantrekkelijke stad is essentieel om hen aan te (blijven) trekken. jonge gezinnen, op zoek naar een fijne en veilige plek om te willen vestigen, toeristen op bezoek willen komen en nieuwe wonen, zijn tegelijk volwassenen die graag af en toe uit eten bewoners zich thuis voelen. Deze ontwikkelingen zijn in willen of naar de bioscoop gaan. de jaren daarna versterkt, doordat er steeds meer aandacht kwam voor veiligheid en de stad zich bewust richtte op de aantrekkelijkheid van de binnenstad zelf. Zo heeft de City Lounge strategie er mede voor gezorgd dat Rotterdam steeds meer de sfeer ademt van een plek waar je wil verblijven, zonder dat de stad kan leunen op een authentiek oud stadscentrum dat vanzelf die sfeer oproept.
Ook de Rotterdammers zelf herwonnen hun trots en gaven hun eigen identiteit opnieuw vorm. Een identiteit die stoelt op hard werken en ‘gewoon doen’, maar waaronder de ziel schuilt van trotse en toegankelijke mensen. Die zo kenmerkende Rotterdamse mentaliteit is ook onderdeel van de aantrekkelijke stad. Dankzij al deze initiatieven staat er nu een stad die we met groot vertrouwen kunnen betitelen als aantrekkelijk. Een stad die Rotterdam Partners kan verkopen in het buitenland, als plek waar je wilt wonen en wilt werken, waar je wilt ondernemen en die je wilt bezoeken.
6 Rotterdam: aantrekkelijke stad Partnerbijdrage | Rotterdam Partners 7 Groter aandeel consumptieve bestedingen factoren, zoals bedrijfsinvesteringen, de aantrekkende ROTTERDAM CENTRUM AANJAGER De wereldhandel bepaalt vanwege het omvangrijke huizenmarkt en investeringen in woningen. Toenemende VANDE havenindustrieel complex een groot deel van het groeitempo werkgelegenheid, meer vertrouwen en extra consumptie van Rijnmond. De wereldhandel vertoont echter een versterken elkaar bovendien. De regio profiteert niet alleen van REGIONALE ECONOMIE structureel afvlakkende ontwikkeling die de groei van de consumptieve uitgaven van de inwoners van Rijnmond zelf, regionale economie matigt (figuur 2). De wereldhandel groeit maar ook van toeristen, zowel recreatief als zakelijk. Hun aantal Essay naar verwachting in 2017 en 2018 met circa 4% en geeft neemt in Rotterdam significant toe. Bovendien kiezen jonge daarmee een gematigde impuls aan de regionale economie. De tweeverdieners vaker voor wonen in de stad en geven zij daar hoge groeicijfers van de wereldhandel uit de jaren negentig en hun geld uit aan toegesneden diensten. De economie van Rijnmond klimt uit het dal en de groei neemt de werkgelegenheid in Rijnmond naar verwachting toe het eerste decennium van deze eeuw treden naar verwachting wordt niet langer gedragen door de haven maar door de met 1,9% en het jaar daarop met 1,4%. Reden voor de enigszins niet meer op. Die vloeiden namelijk mede voort uit de consument en zakelijke diensten. Maar vooral het centrum lagere groei in 2018 is dat werkenden de neiging hebben meer integratie van Europa en dat was een eenmalige gebeurtenis. FIGUUR 1: GROEI WERKGELEGENHEID RIJNMOND EN NEDERLAND van Rotterdam profiteert, daarbuiten is het beeld minder uren te maken. De structurele toename van flexbanen met IN PROCENTEN PER JAAR, 1995-2016, PROGNOSE 2017 EN 2018 florissant. een beperkt aantal gewerkte uren per week, al decennia een Een andere factor die direct en indirect gevolgen heeft voor de De werkgelegenheid in Rijnmond heeft zich sterk ontwikkeld in het economisch natuurlijk kenmerk van de economie, is ten einde gekomen. regionale economie, is de energietransitie. De petrochemische herstel 2014-2016 en blijft naar verwachting toenemen in 2017 en 2018. De Nederlandse economie draait op volle toeren en ook met De werkloosheid neemt in Rijnmond af in een tempo dat industrie staat in directe zin onder druk door de gedaalde de regio Rijnmond gaat het goed. Naar verwachting versnelt de past bij een opgaande conjunctuur. Was in 2016 nog 8,2% prijzen van aardolie en de daarop volgende herstructureringen 5 groei van het bruto regionaal product van 2% in 2016 naar 3% van de beroepsbevolking werkloos, in 2017 en 2018 daalt dit in de aardolie-verwerkende industrie. Dit remt indirect de 4 in 2017, om vervolgens slechts iets af te zwakken naar 2,8% in percentage naar respectievelijk 6,6% en 5,7%. Dat niveau is investeringen, die juist de offshore-industrie in Rijnmond 3 2018 (tabel 1). Dankzij de opleving van de conjunctuur is ook in 2009 voor het laatst waargenomen. De participatie neemt raakt. Tegelijkertijd zijn er momenteel tal van investeringen 2 de werkgelegenheid in Rijnmond sterk aangetrokken (figuur weer toe in Rijnmond en komt in 2018 naar verwachting uit op en plannen die voortkomen uit de energietransitie; enerzijds 1 1). De werkgelegenheidsgroei van 1,3% in 2015 en 2016 valt 68%. Daarmee volgt de arbeidsmarktdeelname in Rijnmond de voegen die kapitaal toe, anderzijds vervangen die bestaande 0 zelfs wat hoger uit dan de landelijke cijfers van respectievelijk toename van de participatie in Nederland, hoewel deze met kapitaalgoederen. Het netto effect van de energietransitie is -1 0,9% en 1,1%. Het herstel op de arbeidsmarkt zet door: in 2017 70,5% structureel ongeveer 2,5 procentpunt hoger ligt. waarschijnlijk op termijn positief voor Rijnmond, vanwege de -2 grote diversiteit van kapitaalgoederen en grotere vraag naar -3 TABEL 1: KERNCIJFERS ECONOMISCHE ONTWIKKELING RIJNMOND allerlei diensten en kennis die de regio ten goede komt. 1995 2000 2005 2010 2015 Realisatie 2009-2016 en prognose 2017 (voorlopige cijfers) en 2018 (prognose D). De rol van de consumptieve bestedingen in het economisch herstel van Rijnmond neemt toe. De huidige aantrekkende Nederland Rijnmond 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 conjunctuur wordt met name gedragen door binnenlandse Nederland Bron: CBS, CPB/bewerking NEO Observatory Bbp in mld euro (marktprijzen, cp 2016) 651,1 660,2 671,2- 664,1 662,8- 672,3 687, 4 702,6 Reële bbp groei in % (CBS, CPB) -3,8 1,4 1,7 -1,1 0,2 1,432,3 2,2 ,3 2,5
FIGUUR 2: GROEI WERELDHANDEL, WEDERUITVOER EN BRUTO FIGUUR 3: ONTWIKKELING BRUTO REGIONAAL PRODUCT 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 REGIONAAL PRODUCT RIJNMOND EN NEDERLAND, 1995-2016, (MARKTPRIJZEN) RIJNMOND, NEDERLAND EN DE EUROPESE UNIE Rijnmond PROGNOSE 2017-2018 IN PROCENTEN PER JAAR, 1995-2016 PER DEELPERIODE Bbp in mld euro (marktprijzen, cp 2016) 55,8 56,8 56,5 57,2 56,1 56,7 57,9 59 60,8 62,5 Reële bbp groei in % (CBS, CPB) -6,8 1,8 -0,5 1,1 -1,9 1,2 2,0 2,0 3 2,8 Rijnmond deelt mee in het herstel, maar anders dan voor 2009, ligt de groei 30 in het huidige herstel enigszins onder het gemiddelde. Werkzame personen (x1.000) 665 651 651 648 632 630 638 647 659 668 25 Groei in % -1,4 -2,0 -0,1 -0,4 -2,5 -0,4 1,3 1,3 1,9 1,4 20 3,5 3,0 15 2,5 Bevolking (x1.000) 1.195 1.204 1.213 1.218 1.220 1.226 1.234 1.242 1.249 1.254 10 2,0 Groei in % 0,70 0,80 0,71 0,40 0,21 0,48 0,66 0,66 0,52 0,43 5 1,5 1,0 0 Bevolking 15-74 (x1.000) 900 901 906 911 919 923 922 929 934 938 0,5 Groei in % 0,11 0,55 0,55 0,88 0,44 -0,11 0,76 0,54 0,47 -5 0 -10 -0,5 -1,0 Beroepsbevolking (x1.000) 619 618 617 628 628 628 626 623 631 638 -15 -1,5 Participatiegraad 68,8 68,8 68,1 68,9 68,3 68,0 67,9 67,1 67,6 68,0 1995 2000 2005 2010 2015 -2,0 Wereldhandel Werelduitvoer Werkloosheid (x1.000) 36 39 39 52 63 63 59 51 41 37 Economische Economische 1995-08 2009-132014-16 als % van de beroepsbevolking 5,8 6,3 6,3 8,3 10,0 10,0 9,4 8,2 6,6 5,7 groei Rijnmond groei Nederland EU 28 Nederland Rijnmond
Bron: CBS, CPB/bewerking NEO Observatory Bron: CPB, MEV2018, CBS/bewerking NEO Observatory Bron: Eurostat, EU, CBS/bewerking NEO Observatory
8 Aantrekkelijke Economie Essay | Walter Manshanden, Olaf Koops, Frank van Oort, Jeroen van Haaren 9 Industrie blijft achter De consumentendiensten, zoals horeca, detailhandel en 15-74 zich heeft afgemeld van de arbeidsmarkt, hoewel zij wel TABEL 2: TOEGEVOEGDE WAARDE (BASISPRIJZEN) NAAR GROTE Om de kenmerken van het herstel te duiden is de cultuur, sport en recreatie, laten een positieve bijdrage aan actief kunnen zijn in de informele economie of als vrijwilliger. SECTOREN, NEDERLAND EN RIJNMOND. OMVANG IN MILJARD economie van Rijnmond grofmazig met die van Nederland het herstel van de toegevoegde waarde zien. Dit wijst op Tevens omvat deze groep mensen in de bijstand, die vaak een EURO, 2016 (IN PRIJZEN 2016), AANDEEL IN GEHELE ECONOMIE, vergeleken door bedrijfstakken te aggregeren tot industrie, de ontwikkeling van een stedelijke leefstijl in hoogwaardige grotere afstand tot de arbeidsmarkt hebben (zie tabel 4). EN GEMIDDELDE JAARLIJKSE GROEI 2014-2016 groothandel, transport en opslag, consumentendiensten, en veelzijdige stedelijke milieus voor wonen en werken. Consumenten- en productendiensten geven het economisch herstel in producentendiensten, publieke diensten en overig. De eerste Producentendiensten (waaronder informatie en communicatie Rijnmond vorm, industrie/groothandel/vervoer/opslag groeit bescheiden. drie bedrijfstakken richten zich op fysieke, verhandelbare en specialistische zakelijke diensten) laten eveneens een goederen die overwegend afhankelijk zijn van de wereldhandel. gezond herstel zien. Daaruit blijkt dat bedrijven en de overheid FIGUUR 4: ONTWIKKELING WERKGELEGENHEID RIJNMOND Nederland De andere bedrijfstakken richten zich overwegend op de uitgaven aan advocaten, computersystemen, accountants, EN NEDERLAND IN PROCENTEN PER JAAR, 1995-2016 PER Euro, mld Aandeel (%) 2014-16 (%) binnenlandse bestedingen, onderscheiden naar uitgaven door ingenieurs en reclame weer opschroeven. Consumptieve DEELPERIODE Industrie, handel, vervoer, opslag 164 26 2,1 Consumentendiensten 53 8 2,9 consumenten dan wel bedrijven en overheid. diensten en hoogwaardige zakelijke diensten en de (woning) De werkgelegenheid ontwikkelt zich in Rijnmond positief. Producentendiensten 81 13 3,6 bouw dragen het herstel. Kortom, Rijnmond wordt ook een (semi)overheid 133 21 0,2 overig 198 32 1,9 De cijfers laten duidelijk zien dat het complex van industrie, regio voor consumenten en diensten. 2,5 handel, vervoer, opslag een groot aandeel in de regionale 2,0 Totaal 628 100 1,9 economie heeft (tabel 2), maar zeer bescheiden bijdraagt aan Onderliggende cijfers laten zien dat de financiële sector 1,5 Rijnmond het conjunctureel herstel van Rijnmond (figuur 5). De groei van als onderdeel van de productendiensten verder krimpt, 1,0 dit aan de wereldmarkt verbonden complex is fors lager dan hoewel dit afzwakt. Deze bedrijfstak zit in een verdergaande Euro, mld Aandeel (%) 2014-16 (%) 0,5 nationaal het geval is. Dat vloeit voort uit de productmarkten efficiencyslag en digitaliseert. De toegevoegde waarde van Industrie, handel, vervoer, opslag 17 33 0,4 0 Consumentendiensten 4 7 3,4 waarop de industrie in Rijnmond actief is. Door de grote de industrie krimpt in de fase van conjunctureel herstel; het Producentendiensten 6 11 3,6 omvang wordt het algemene groeicijfer van Rijnmond gedrukt. wordt toegeschreven aan de gedaalde olieprijs en de gevolgen -0,5 (semi)overheid 10 19 -0,4 overig 15 29 3,3 Het zijn binnenlandse bestedingen aan consumenten- en daarvan, met name voor het maritieme cluster. De groothandel -1,0 producentendiensten die het herstel van Rijnmond vormgeven. ontwikkelt zich aan de hand van de wereldhandel gematigd; -1,5 Totaal 53 100 16, De cijfers laten zien dat Rijnmond met deze bedrijfstakken vervoer en opslag zeer beperkt. 1995-08 2009-132014-16 meedeelt in de groei die ook in Nederland optreedt. Bron: CBS/bewerking NEO Observatory Nederland Rijnmond
Bron: CBS/bewerking NEO Observatory Potentieel op de arbeidsmarkt waardoor de werkloosheid daalde van 9,4% naar 8,2% van de TABEL 3: ONTWIKKELING VAN DE BEVOLKING IN NEDERLAND, Het tempo van de bevolkingsgroei zegt iets over de beroepsbevolking. De afname zet naar verwachting flink door RIJNMOND EN ROTTERDAM, AANTAL 2016 EN GEMIDDELDE GROEI aantrekkelijkheid van een stedelijke regio, in het bijzonder de in 2017 en 2018, om in 2018 op 5,7% van de beroepsbevolking FIGUUR 5: ONTWIKKELING TOEGEVOEGDE WAARDE IN PROCENTEN PER DEELPERIODE, EN PROGNOSE 2017-2018 woonkwaliteit en de arbeidsmarkt. Tegelijk heeft de ontwikkeling te komen (figuur 7). Dat werkloosheidspercentage past in (BASISPRIJZEN) NEDERLAND EN RIJNMOND, NAAR GROTE van de bevolking invloed op de kwaliteit van het arbeidsaanbod een voorlopig bestendig groeipad. Hoewel in sommige SECTOREN, GEMIDDELDE JAARLIJKSE GROEI 2014-2016 2016 2005-08 2009-132014-1620172018 en op de afzetmogelijkheden van allerlei diensten. De beroepsgroepen de eerste knelpunten zich aandienen, kan het Consumenten- en productendiensten geven het economisch herstel in x 1000 %%%%% bevolkingsgroei van Rotterdam en Rijnmond laat in dat opzicht aanbod de vraag bijhouden. De frictiewerkloosheid ligt lager dan Rijnmond vorm. een gunstig beeld zien: deze ligt hoger dan die van Nederland nu het geval is; er is nog ruimte voor extra banengroei. Nederland 17.024 0,25 0,43 0,43 0,53 0,52 Rijnmond 1.242 -0,14 0,56 0,60 0,52 0,43 (tabel 3). Daarbij is sprake van een toenemende concentratie 4,0 3,5 Rotterdam 632 -0,55 0,65 0,79 0,76 0,73 van inwoners in Rotterdam als centrum van Rijnmond. De krimp Om de participatiegraad op een structureel hoger niveau 3,0 die voor 2009 bestond, waarin mensen Rijnmond verlieten, lijkt te brengen – bijvoorbeeld Nederland naar het niveau van 2,5 Bron: 2,0 CBS/bewerking NEO Observatory structureel te zijn omgeslagen in verdergaande concentratie Zweden en Rijnmond naar het niveau van Stockholm – dient 1,5 vanwege gewijzigde woonvoorkeuren. Dat is gunstig voor het er een ander ‘businessmodel’ en arbeidsmarktmodel voor de 1,0 0,5 arbeidsaanbod en stedelijke voorzieningen (zie tabel 3). BV Nederland gekozen te worden. Om de participatiegraad 0,0 van Rijnmond met één procent te verhogen, dienen er 9300 -0,5 -1,0 De werkgelegenheid trekt substantieel aan. Dit vergroot extra personen aan het werk te gaan. Deze zouden vooral bij Industrie, handel, ve Consumentendiensten de kansen op de arbeidsmarkt voor degenen die willen lager en middelbaar opgeleiden gevonden moeten worden. De Pr (semi)overheid Overig To oductendiensten taal werken, maar nog niet actief waren op de arbeidsmarkt. De participatiegraad bij hoger opgeleiden is bijna maximaal (tabel 4). rv participatiegraad stijgt naar verwachting in 2017 en 2018, Deze ligt in Rijnmond op 85% van de bevolking in de leeftijd van oer ,.... maar niet tot boven de top uit 2009. Daarvoor steeg de 15-74 jaar. Met een werkloosheid van 4,4%, nog juist boven het participatiegraad voortdurend (al vanaf de jaren tachtig!), niveau van frictiewerkloosheid, zijn hoger opgeleiden praktisch maar dat proces is ten einde gekomen. De toename van volledig bezet. Bij middelbaar opgeleiden is het beeld ruimer; de Nederland Regio Rotterdam de participatiegraad zal onder de huidige omstandigheden participatie is bovengemiddeld met 71%, maar de werkloosheid naar verwachting niet veel hoger uitkomen dan de piek is aan de hoge kant met 8,9%. De ruimte doet zich grotendeels Bron: CBS/bewerking NEO Observatory die in 2018 bereikt wordt. Het zijn nu ook werklozen die voor bij lager opgeleiden met een bruto participatie van 47%. Dat aan het werk komen. In 2016 nam hun aantal met 8000 af, betekent dat ruim de helft van de lager opgeleiden in de leeftijd
10 Aantrekkelijke Economie Essay | Walter Manshanden, Olaf Koops, Frank van Oort, Jeroen van Haaren 11 TABEL 4: BRUTO EN NETTO PARTICIPATIE, WERKLOOSHEID FIGUUR 7: ONTWIKKELING WERKLOOSHEID NEDERLAND EN Rotterdam voorop in herstel ontwikkeling van de ‘next economy’ gedreven wordt door EN INACTIVITEIT NAAR OPLEIDING IN RIJNMOND EN RIJNMOND, 1995-2016 EN PROGNOSE 2017-2018 De economie en vooral de werkgelegenheid hebben zich jongeren, die steeds hoger opgeleid zijn en voor wie de stad NEDERLAND, 2016, IN PERCENTAGES VAN HET RESPECTIEVELIJKE De werkloosheid daalt in Rijnmond en Nederland, maar blijft nog boven de sterk ontwikkeld in Rijnmond na 2013. De groei van het Bruto een aantrekkelijke vestigingsplaats is. OPLEIDINGSNIVEAU frictiewerkloosheid (4%). Regionaal Product (BRP) is van dusdanige omvang, dat ook de arbeidsmarkt aantrekt. De nieuwste werkgelegenheidscijfers Ook laag- en middelbaar opgeleiden Totaal laag middelbaar hoog 12 over 2016-2017 van het Bedrijvenregister Zuid-Holland (BRZ) profiteren
Nederland 10 bevestigen het hiervoor geschetste beeld uit de CBS-cijfers voor Wat betekent de groei van verschillende bedrijfstakken Bruto participatie 70 52 74 83 geheel Rijnmond: de vraag naar werkgelegenheid zet door in voor de vraag naar lager, middelbaar en hoger opgeleiden? Netto participatie 66 47 69 80 8 Rijnmond. Met de cijfers van het BRZ wordt bovendien zichtbaar Uitgaande van de gemiddelde landelijke sectorale vraag naar Werkloosheid 6,0 9,9 6,1 3,5 Inactiviteit 30 48 26 17 6 waar het economisch herstel in Rijnmond zich concentreert. vaardigheden en opleiding, zijn de extra banen in Rotterdam per sector opgedeeld naar opleiding (figuur 9). Van alle banen Totaal laag middelbaar hoog 4 In Rijnmond laat Rotterdam tussen 2016 en 2017 met een is dan één op de vijf voor een lager opgeleide, en twee op Rijnmond plus van 2,6% (9200 banen) de sterkste groei van het aantal de vijf voor zowel middelbaar als hoger opgeleiden. Voor de 2 Bruto participatie 67 47 71 85 banen zien. Voor Rotterdam is er een structurele verbetering laagopgeleiden zijn de horeca, bouw, vervoer en opslag de Netto participatie 62 40 65 81 0 Werkloosheid 8,2 14,0 8,9 4,4 en toenemende aantrekkingskracht zichtbaar; de stad wordt belangrijkste sectoren, voor middelbaar opgeleiden is de zorg Inactiviteit 33 53 29 15 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 aantrekkelijker om te wonen, te bezoeken en om zaken te veruit de belangrijkste sector, gevolgd door specialistische doen. Dat blijkt uit het toenemende toerisme. Voorts vallen zakelijke diensten, bouw, vervoer en opslag. NederlandRijnmond de vele bouwactiviteiten in de stad op. Veel kantoren worden Bron: CBS/bewerking NEO Observatory getransformeerd naar de werkplek van de 21e eeuw, met Middelbaar opgeleiden zijn verder verspreid werkzaam over de Bron: CBS, CPB/bewerking NEO Observatory een ontmoetingsfunctie, duurzamer en gericht op kleine en hele economie. Voor hoogopgeleiden zijn de specialistische middelgrote bedrijven. Na het teleurstellende jaar 2016 is de zakelijke diensten de belangrijkste sector, gevolgd door zorg, woningbouwproductie in Rotterdam op stoom geraakt met een ICT, en onderwijs. FIGUUR 6: ONTWIKKELING BRUTO PARTICIPATIE NEDERLAND EN FIGUUR 8: WERKLOOSHEID NAAR OPLEIDINGSNIVEAU IN recordaantal van 3750 woningen in aanbouw. Uit de jongste RIJNMOND, 1995-2016 EN PROGNOSE 2017-2018 RIJNMOND, 2003-2016 EN LAAG OPGELEIDEN IN ROTTERDAM, Randstad Monitor 2016 bleek bovendien dat Rotterdam, met Het arbeidsmarktperspectief verbetert voor alle De bruto participatie neemt weer toe in Rijnmond en Nederland, maar blijft ALS PERCENTAGE VAN DE BEROEPSBEVOLKING Zuid-Holland, een stevige bijdrage levert aan de Europese opleidingsniveaus door de aantrekkende economie. Dat geldt in binnen de bandbreedte. toppositie van de Randstad op het gebied van internationale het bijzonder voor middelbaar en hoger opgeleiden en de extra 25 congressen. De cijfers voor 2017 bevestigen deze trend met vraag naar hen is afkomstig uit verschillende bedrijfstakken. 72 de sterkste procentuele banengroei in 2017 in ICT (+8,4%), Lager opgeleiden profiteren meer van consumptieve 71 20 cultuur en recreatie (+7,6%), bouw (+5,1%), horeca (+5,0%) bestedingen aan horeca en bouw en het havenindustrieel 70 en specialistische zakelijke diensten (+3,7%). Het wijst op complex. De kennisintensieve diensten en groei van non- 69 15 68 diversificatie van de economie, gericht op kennisintensieve profit diensten creëren hoofdzakelijkextra banen voor 67 10 dienstverlening en innovatie-activiteiten. Het beeld is dat de hoogopgeleiden. 66 65 FIGUUR 9: BANENGROEI IN AANTALLEN PER SECTOR 2016-2017 IN ROTTERDAM, OPGEDEELD NAAR LAAG, MIDDELBAAR EN HOOGOPGELEIDEN 64 5 63 1800 62 0 laag middelbaar hoog 61 1600 2006 2008 2010 2012 2014 2016 1400 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 Laag Midelbaar 1200 NederlandRijnmond Hoog Laag opgeleid, Rotterdam 1000 800 Bron: CBS, CPB/bewerking NEO Observatory Bron: CBS/bewerking NEO Observatory 600 400 200 0
Gezondheids- en welzijnszorSpecialistische za Informatie en communicatieVerv Bouwnijverheid Onder Hor Cultuur Openbaar bestuur Detailhande Gr Chemisc oothandel oer en opslag eca wijs , spot en he Industrie l recr kelijk eatie e diensten
g
Bron: BRZ, bewerking NEO Observatory/EUR
12 Aantrekkelijke Economie Essay | Walter Manshanden, Olaf Koops, Frank van Oort, Jeroen van Haaren 13 Zakencentrum is hotspot De hoogste banengroei vindt dan ook plaats in Rotterdam FIGUUR 11: BANENGROEI 2016-2017 IN ROTTERDAMSE WIJKEN Hoogwaardige grootstedelijke economieën zijn de trekkers Centrum, gevolgd door de nabije wijken Feijenoord en Horizontale as: absoluut aantal, groei in procenten in de figuur. van welvaart en welzijn in de 21e eeuw. Daar treden letterlijk Kralingen-Crooswijk (figuur 11). Ook op bedrijventerrein -1500 -1000 -500 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 agglomeratievoordelen op door de ruimtelijke concentratie Rotterdam-Noord-West is de werkgelegenheid sterk gestegen van bestedingen aan producenten- en consumentendiensten. door de komst van een groot schoonmaakbedrijf uit Capelle Dit is de basis van werkgelegenheid. Hoogwaardige, aan de IJssel. In Rotterdam Centrum concentreert zich de Rotterdam Centrum 2,9% gediversifieerde, flexibele stedelijke milieus waar zogeheten groei van kennisdiensten en zorg. In Feijenoord, met de Kop Feijenoord 4,4% ‘Jacobs-externalities’ optreden zijn een noodzakelijke van Zuid en Katendrecht, groeien kennisdiensten, maar ook Kralingen-Crooswijk 5,8% voorwaarde hiervoor, omdat deze milieus ruimte bieden voor de overheidsdiensten en groothandel. In Kralingen-Crooswijk Rotterdam-Noord-West 19,1% kennis en creativiteit (‘maker spaces’). In zulke milieus hebben is het aantal banen in de bouw en overheidsdiensten sterk Botlek-Europoort-Maasvlakte 2,5% Noord 3,1% huishoudens en bedrijven de netwerken om te innoveren toegenomen. Delfshaven 2,3% in nichemarkten, zowel in industrie als diensten. Ze vormen Charlois 1,9% bovendien een markt voor kwalitatief goede consumptieve IJsselmonde en Rivium bevinden zich onderaan de lijst van Spaanse Polder 3,9% voorzieningen. Rotterdamse wijken naar de ontwikkeling van het aantal banen. Waalhaven-Eemhaven 1,9% In IJsselmonde is een relatief sterke krimp door verhuizing van Prins Alexander 0,9% Deze wijken waarin hoger opgeleiden zich uitsorteren zijn een eveneens groot schoonmaakbedrijf over enige honderden Hoogvliet 2,5% aantrekkelijk om in te wonen en te werken door de goede meters naar het naastgelegen Barendrecht. De krimp van het Overschie 2,4% (OV-) bereikbaarheid, de nabijheid van voorzieningen en aantal banen in Rivium valt op, omdat dit juist een cluster van Nieuw Mathenesse 4,7% ontmoetingsfuncties. In deze hoogwaardige stedelijke zakelijk dienstverleners in Rotterdam is. Dit bedrijvenpark sluit Hillegersberg-Schiebroek 0,9% woon-werkmilieus van Rotterdam vindt in 2017 de hoogste minder goed aan op de veranderende vraag naar werklocaties Hoek van Holland 4,5% banengroei plaats. In zulke wijken ligt de basis voor de van kenniswerkers, zoals kleinschaligheid, goede OV- Vondelingenplaat 0,0% toekomst van Rotterdam. In Rotterdam zien we dat het bruist bereikbaarheid en hoogwaardige stedelijke voorzieningen. Rozenburg -0,2% in het centrum en de aangrenzende wijken; daar treedt de Pernis -1,2% extra dynamiek en groei op. De hotspot met veel dynamiek is De vraag naar hoogopgeleiden concentreert zich in en rond Rivium het Central Business District tussen het station en het centrum het centrumgebied van Rotterdam, terwijl de sectoren die IJsselmonde -4,8% waar zich veel bedrijfsverzamelgebouwen bevinden (figuur laag- en middelbaar opgeleiden nodig hebben meer over de 10). Dit zijn aantrekkelijke locaties voor kleine en middelgrote stad gespreid zijn (figuur 12). Het gevolg is dat het centrum Bron: BRZ, bewerking NEO Observatory/EUR zakelijk dienstverleners. het werkterrein wordt voor hoogopgeleiden en dat laag- en middelbaar opgeleiden meer werkzaam zijn op minder goed bereikbare plekken aan de rand van de stad en in de FIGUUR 12 A: STARTERS IN DIENSTEN1 CONCENTREREN ZICH omliggende gemeenten. IN EN ROND HET CENTRUM FIGUUR 10: HOTSPOT CENTRAL BUSINESS DISTRICT 1Het betreft de volgende diensten: informatie en communicatie, financiële diensten, en specialistische zakelijke diensten. De concentratie is bepaald aan de hand van de relatieve concentratie per sector. Handel DiHaenndstenel InDiduenstriste en ZorgInduBostuwrie OvZoerrgig Bouw Ov erig
SCHIEBLOCK FIGUUR 12 B: STARTERS IN INDUSTRIE VERSPREID CIC ROTTERDAM SCHIEBLOCK OVER DE HELE STAD
CIC ROTTERDAM SCHIEBLOCK
CIC ROTTERDAM
WEENA
WEENA WEENA
FOTOGRAFEN: CIC ROTTERDAM IRIS VAN DEN BROEK CALYPSO SCHIEBLOCK OSSIP VAN DUIVENBODE WTC CALYPSO WEENA OSSIP VAN DUIVENBODE WTC WTC OSSIP VAN DUIVENBODE
CALYPSO CALYPOS OSSIP VAN DUIVENBODE Bron: Gemeente Rotterdam, bewerking EUR WTC Bron: BRZ, bewerking EUR
14 Aantrekkelijke Economie Essay | Walter Manshanden, Olaf Koops, Frank van Oort, Jeroen van Haaren 15 Herstel met twee snelheden Conclusies FIGUUR 13: SAMENHANG TUSSEN HERSTEL WONINGMARKT EN ARBEIDSMARKT Er blijkt op wijkniveau een samenhang zichtbaar in het herstel De economie van Rijnmond herstelt langs een andere Herstel arbeidsmarkt: BRZ 2017-BRZ 2016 Herstel woningmarkt: Gemiddelde WOZ waarde 1 januari 2015 t.o.v. 1 januari 2014. Dit zijn meest recente cijfers op de arbeidsmarkt en de woningmarkt (figuur 13). De wijken in weg van de crisis dan in het verleden gebruikelijk was. uit Kerncijfers Wijken en Buurten van het CBS. Lichtgroen: Rotterdam-Zuid ; donkergroen: Rotterdam-Noord Omvang bol op basis van aantal banen in wijk Oranje en rond het centrum zijn in trek voor zowel wonen als werken. Ondanks de bescheiden impuls van de wereldhandel en stippellijn geeft het Rotterdams gemiddelde weer. Het economisch herstel vindt daardoor niet in de hele stad het havenindustriële complex veert de economie op. Het plaats; er is sprake van een herstel met twee snelheden. Grote accent wordt verlegd van industrie en distributie enerzijds 7,0% delen van Rotterdam-Zuid en de buitenwijken van Rotterdam- naar producenten- en persoonlijke diensten anderzijds. Noord rond Alexander laten op de arbeids- en woningmarkt Rotterdam blijkt niet louter een stad voor producenten, maar 6,0% een trager herstel zien. ook voor consumenten te zijn. Er is sprake van verbreding en diversificatie van de economische basis in Rijnmond, er treedt 5,0% Rotterdam Centrum en de aangrenzende wijken Feijenoord selectie op van bedrijven en bevolkingsgroepen, en er ontstaan (met de Kop van Zuid), Kralingen-Crooswijk, Noord, Delfshaven voordelen door ruimtelijke concentratie van bevolking en 4,0% en Overschie ontwikkelen zich als aantrekkelijke stedelijke werkgevers. Dit leidt tot een meer dan proportionele groei woon-werkmilieus, waarbij de een meer nadruk op werken van banen en consumptie in Rijnmond. Het havenindustrieel 3,0% en de ander meer op wonen heeft. Kenniswerkers in en rond complex heeft haar eigen uitdagingen en in het licht van 2,0% het centrum zijn ook meer actief op de woningmarkt in en grote transities (energie, IoT, circulariteit) is daar op termijn Ontwikk rond het centrum, wat leidt tot een sterkere groei van de vernieuwing te verwachten. 1,0%
gemiddelde woningwaarde in deze wijken. eling arbeidsmarkt Het herstel van de arbeidsmarkt richt zich vooral op banen in 0,0% Deze wijken profiteren zo twee keer van de extra groei van zakelijke dienstverlening in bestaande en nieuwe nichemarkten -1,5% -1,0% -0,5% 0,0% 0,5% 1,0% 1,5% 2,0% 2,5% 3,0% 3,5% 4,0% bestedingen aan hoogwaardige commerciële diensten en (voor hoger opgeleiden), in zorg, onderwijs en ICT -1,0% consumentendiensten. Een deel van de samenhang wordt (voor hoger en middelbaar opgeleiden), en in horeca, bouw verklaard door het grote aantal kenniswerkers dat werkt en persoonlijke dienstverlening (voor lager opgeleiden). -2,0% als zzp’er vanaf huis. Ook baseren huishoudens zich bij Een blijvende focus op de interactie tussen economische hun locatiekeuze op dezelfde vestigingsplaatsfactoren als structuurveranderingen enerzijds en schaalvoordelen in -3,0% bedrijven, zoals een goede OV-bereikbaarheid en nabijheid van de stad anderzijds maakt een stedelijke economische voorzieningen. Het resultaat is dat in en rondom het centrum beleidsfocus onontbeerlijk. De structuurveranderingen -4,0% extra groei plaatsvindt waar niet de hele stad van mee profiteert. hebben arbeidsmarktdynamiek naar opleiding en beroep in het kielzog; de schaalvoordelen in de stad hebben betrekking -5,0% op voorzieningen, de woningmarkt, een innovatief klimaat en bereikbaarheid. Dit houdt verdere functiemenging van -6,0% het Central District, segmentering en profilering (toeristische Ontwikkeling woningmarkt trekpleisters) en structurele aandacht voor hoogwaardige Bron: CBS/BRZ, bewerking NEO Observatory voorzieningen voor bezoekers en bewoners in.
Rotterdam is ondanks het gunstige herstel een stad met twee snelheden. Het beleid dient ook oog te hebben voor zich minder goed ontwikkelende gebieden. In Zuid en Alexander/ Ommoord worden nog kleine schreden gezet op het pad van structuurverandering en dynamiek. Feijenoord en Charlois lijken zich voorzichtig in positieve zin te ontwikkelen. Hoe verder te kapitaliseren op de relatief jonge bevolking daar, selectief naar midden- en lagere opleiding, is wellicht een grotere uitdaging dan het zichzelf verder organiserende succes van het centrum.
16 Aantrekkelijke Economie Essay | Walter Manshanden, Olaf Koops, Frank van Oort, Jeroen van Haaren 17 Partnerbijdrage 18 dienstverlening in detotaleinkoop (ziefiguur3). ontwikkeling ishettoegenomenaandeel zakelijke ook daarmeereconomischeactiviteit. Een interessante havenbedrijven inRotterdam eneldersinNederland ontstaat de indirecte economische effecten. Doorinkoop van werkgelegenheid heeftookeenpositieveinvloed op De groei vandedirecte toegevoegdewaarde en (zie figuur1en2). in productiecapaciteit ennieuwebedrijfsmiddelen de afgelopen paarjaarweer enerworden investeringengedaan Zowel transportenoverslagalsdeindustrie indehaven groeien in Rijnmonden25%vandetoegevoegdewaarde van de regio. De haven vertegenwoordigt 14% vandetotalewerkgelegenheid de haven nementoe,blijkt uitdemeestrecente Havenmonitor. De werkgelegenheid enwinstgevendheidvandebedrijvenin De havengroeit en dezeer moderne enefficiënteterminals. haventoegang, dekwaliteitvandienstverlenersinhaven aantrekkelijke plaats voorlogistiek.Dat komt doordegoede Rotterdamse haven voorzowel rederijen alsverladersdemeest plaats wereldwijd, alsbestelandbuitenAzië.InEuropa isde shipping ConnectivityIndexstaat Nederlandopdezesde Rotterdam isdebestverbondenhaven vanEuropa. IndeLiner bedrijvigheid. Nederland endeRotterdamse regio voorinternationale haven draagtdaarmeebijaandeaantrekkelijkheid van Nederland opdeeersteplaats wereldwijd. DeRotterdamse economieën terwereld. Voor dehaveninfrastructuur staat staat Nederlandopdevierde plaats vanmeestconcurrerende Competitiveness rapportvanhetWorld Economic Forum scoren hoogopinternationale ranglijsten.Volgens hetGlobal De Nederlandseeconomieenookdehaven vanRotterdam meer opelkaarmoetenbouwen. blijven voorbedrijvenenbewoners,zullenhavenstadnog naar duurzameenergie.Omeenaantrekkelijke regiote automatisering, digitaliseringendeovergangvanfossiele De Rotterdamse havenzitineentransitiedoorde Aantrekkelijke Economie
BAND HAVEN
STEEDS HECHTER STAD
richting gaat. onbemande vaartuigenlaten ziendat hettransport indiezelfde daar steedsverder in.Deproeven met‘platooning trucks’ en aanzienlijk deelgeautomatiseerd ennieuweterminalsgaan onderhoud vansystemen.Overslagbedrijvenzijnalvooreen fysieke uitvoering,steedsmeerindebesturing,inrichtingen ook depositievanmensinketen, steedsminderinde gevolgen heeftvoorhetlogistieke proces. Daardoor verandert Een dominanteontwikkeling isdeautomatisering diegrote Groeiend aandeelautomatisering stad enderelatie tussenstadenhaven. arbeidsmarkt enopdenduurookdehavenidentiteit vande De economievandehaven verandertendaarmeeookde De havenverandert vervolgens nodig omactiviteitenindecirculaire economie en dusminderruimte indehaven vragen. Dievrijeruimteis de fossiele brandstoffen zullen veel minderverhandeldworden betekent dat eengrote verschuivinginladingsoorten.Vooral wereldwijd serieus werkwordt gemaaktvanhet klimaatakkoord een aantalscenario’sdoorgerekend. Indescenario’swaar de langetermijnramingenheeft het Havenbedrijf Rotterdam in nieuweenergieopwekking, zoalsIn offshore windparken. in eennieuwsoortinfrastructuur, zoals warmteleidingen,en voor haven enstadgezamenlijk. Hetvraagtominvesteringen hogere efficiëntietebehaleninhetenergiegebruik iseenopgave De opgave omandere energiebronnen tegebruiken eneenveel Verandering vanbedrijvendoorenergietransitie de haven vanRotterdam hiermeeeenkoploper is. dochterbedrijf Portbasealsprivate initiatieven zorgen ervoordat in digitaletoepassingen.Zowel hetHavenbedrijf Rotterdam, van hunlogistiek.Insamenwerkingmethenwordt geïnvesteerd dienstverlening voorhetnogefficiënter kunnen organiseren vragen klantenengebruikers vandehaven ookomdigitale data overdeactiviteiteninhaven. Intoenemende mate met elkaar telaten communiceren entevoorzienvanrelevante stromen, moeteenhaven instaat zijneenveelheidaanpartijen en vervoersmiddelen,maarookvaninformatie enfinanciële ook depositievanhaven. Alsknooppuntvangoederen onderscheidend onderdeel vanhethavenproduct. Dat verandert Steeds vaker isookdedigitaledienstverleningeen Toenemende digitaleondersteuningvantransport EN 1 1 1 1 gaan meteenevenredige groei vandewerkgelegenheid in ervan. Degroei inoverslagdehaven zaldannietgepaard van machinesensystemendanmethetfysiekaansturen bezig zullenzijnmethetbouwen,instellenenonderhouden automatisering brengt metzichmeedat ermeer mensen zijn meertechnischopgeleidemensennodig.Verdere installaties, metmeeronderlingeverbondenheid,daarvoor zelf. Deenergietransitie vraagtomsteedscomplexere De arbeidsmarktindehaven verandert,netalsdehavensector ARBEIDSPLAATSEN FIGUUR 2:WERKGELEGENHEID INROTTERDAMSE HAVEN, X 1MLNEURO FIGUUR 1:TOEGEVOEGDE WAARDE HAVEN ROTTERDAM, Andere werkgelegenheid inenomdehaven produceren of behandelen. nieuwe energiedragers, zoals waterstof, indehaven tekunnen te starten,omnieuwemaakindustriefaciliteren enom 2.000 4.000 6.000 8.000 6.000 0.000 2.000 4.000 0 20 20 14 14 20 20 15 15 38.62 1 21 5.4 9.480 8.669 20 5.0 3.2 2.223 5. 2. 20 .2 97 67 16 16 12 45 45 46 16 71 7 5 7 8 0 Ve t.b.v Dienstverlening Over Industrie Gr Dienstverlening Ve t.b.v Dienstverlening Over Industrie Gr Dienstverlening rv oothandel rv oothandel . hetve . hetve oer oer slag/opslag slag/opslag rv rv oer oer
10 15 2 2 3 3 4 4 5 zowel werkenden alsbedrijven. beide moetenervoorzorgen dat deregio aantrekkelijk isvoor haven worden daardoor ooksteedsmeer één arbeidsmarkten en betreft somszelfs uitgesproken ‘stedelijke’ functies.Stad en gebonden. Een groot deelvanhetwerkkan eldersplaatsvinden nodig endewerkzaamhedenzijninmindere mate aandekade ontwikkelingen wijzen indezelfde richting:erismeeropleiding IT-platformen, data managementenprogrammeren. Aldeze in hettransport.Erzijnmeermensennodigmetkennis van van transporteurs,logistiekdienstverlenersentussenpersonen boeken vantransport.Dat heeftinvloedopdewerkzaamheden keten ophetgebiedvaninformatievoorziening, planningen Door digitaliseringontstaanernieuwefunctiesindelogistieke het fysieke havenwerk maarjuistindeICTenelektrotechniek. bedrijven enandere organisaties. dus aantrekkelijk zijnvoorwerknemers,studenten/scholieren, samen. Voor eensuccesvolleregio moetenhaven énstad Het succesvandehaven endestadhangtdaardoor metelkaar wat traditioneelalshaven- enstedelijke functieswordt gezien. de ruimtelijke ontwikkeling voornieuweactiviteiten combineert beroepsbevolking neemtinbelangtoealsconcurrentiefactor, van zakelijke dienstverlening indestad.Dekwaliteitvan dan ooit.Bedrijvenindehaven gaanmeergebruikmaken hebben stedelijke- enhavenfuncties elkaar meer nodig automatisering endeenergietransitie metzichmeebrengen, Door deveranderingendietoenemendedigitaliseringen Stad enhavenmeerverbonden FIGUUR 3: AANDEEL ZAKELIJKE DIENTVERLENING INTOTALEFIGUUR 3:AANDEELZAKELIJKEDIENTVERLENING INKOOP 5% 0% 0% 5% 0% 5% 0% 5% 0% % % 20 11 Chemische industrie Ener Ve 20 rv 12 giebedrijve oer overwater Partnerbijdrage |Havenbedrijf Rotterdam 20 n 13 20 14 Aa Ve voor ve Opslag endiensten rv rd oer overland olie-industrie rv oer 20 15 20 19 16 INVESTERINGSFONDSEN Aanvullende instrumenten blijven nodig als energietransitie en circulaire economie. Juist op deze Het oprichten van fondsen is natuurlijk niet voldoende om maatschappelijke opgaven blijkt de kapitaalbehoefte de schaal de toegang tot kapitaal te verzorgen. Er blijft ook behoefte van de individuele startups en scale-ups te overstijgen. Hier ONDERNEMERSKLIMAAT aan kennis, businesssupport, coaching en publiek-private is veelal behoefte aan financiering voor PPS-constructies en/ VERSTERKEN samenwerking (PPS). Waar de startups en scale-ups of projectfinanciering. Met het versterkte fundament van bijdragen aan (disruptieve) technologische doorbraken beschikbaar kapitaal kunnen steden en regio’s de volgende Essay VOOR BEDRIJVEN op maatschappelijke thema’s kan de overheid ook daar stap zetten door de focus te verleggen naar ‘de beste support’ een belangrijke partner zijn. Bijvoorbeeld op onderwerpen van grootschalige doorbraken.
Startups en scale-ups hebben vaak moeite om Nieuwe geldschieters bankfinanciering aan te trekken. In de Rotterdamse Lokale en regionale participatiefondsen helpen veelbelovende regio komt er steeds meer kapitaal beschikbaar van jonge bedrijven steeds vaker om deze kloof te overbruggen. participatiefondsen. Zo ook in de Rotterdamse regio. In Rotterdam wordt hard gewerkt om hiermee het innovatieklimaat te versterken en de Startende en groeiende bedrijven zijn inmiddels breed omarmd ontwikkeling van specifieke clusters te bevorderen. Regionale als ‘driver’ voor innovatie en werkgelegenheid. Lokale en partijen zoals het Havenbedrijf, InnovationQuarter en regionale overheden zoeken dan ook naar instrumenten om Rotterdam Partners leveren daaraan een belangrijke bijdrage. deze ondernemers te ondersteunen. De toegang tot kapitaal Onderstaande tabel toont het beschikbare kapitaal in lokale blijkt één van de grootste uitdagingen voor startups en scale- en/of regionale participatiefondsen begin 2014 en begin 2018.
ups. Wanneer we kijken naar hun ondersteuningsvraag zien we In deze periode is ruim €180 miljoen aan additioneel kapitaal DEN BROEK IRIS VAN FOTOGRAAF: globaal drie fases met elk een andere (kapitaal)behoefte. De beschikbaar gekomen. risico’s zijn het grootst tijdens de opstartfase. Ook de stap van de ontwikkelfase richting de commerciële fase kent aanzienlijke Bovendien is er meer diversiteit tussen de fondsen. De groei risico’s en vraagt bovendien vaak forse investeringen. Juist van het beschikbare fondskapitaal legt daarmee een belangrijk op deze momenten hebben ondernemingen moeite om fundament voor een aantrekkelijk klimaat voor startups en investeerders te vinden. Dit wordt de ‘vallei des doods’ scale-ups. Zeker in samenhang met de (inter)nationale fondsen genoemd. Banken en andere financiële instellingen investeren kan deze uitbreiding leiden tot een grotere multiplier dan nu al niet of maar zeer beperkt in deze fases omdat de risico’s gerealiseerd wordt. te groot zijn. Zij investeren liever in bedrijven die al in de commerciële fase zitten en een ‘bewezen’ omzet hebben.
TABEL 1: INVESTERINGSFONDSEN MET EEN REGIONAAL PERSPECTIEF
Fondsnaam (per Q1 2018)* Omvang Primaire Funding Geografi schFocus Type Financiering
Rotterdam ort und 75 ubliek/privaat Rotterdam-Rijnmond Maritiem, chemie, energie Bedrijfsfinanciering UN 22 ubliek Zuid-Holland Academische spinoffs, tech startups Bedrijfsfinanciering nvesteringsfonds 80 ubliek Zuid-Holland Clean tech, life sciences, tech startups Bedrijfsfinanciering C 15 rivaat Europa met Rotterdam als thuisbasis Clean tech Bedrijfsfinanciering Swanbridge Capital 6,6 ubliek/privaat Rotterdam-Rijnmond Life sciences Bedrijfsfinanciering ENERG 5 ubliek Zuid-Holland en daarbuiten indien Energie-innovatie tbv. Zuid-Holland Bedrijfsfinanciering voldoende impact op energie-transitie in ZH SO E i.o. 1 ,2 ubliek Rotterdam (Stadshavens Zuid) & Zuid-Holland nnovation, sustainabilit , cleantech rojectfinanciering 246,8
Fondsnaam (per Q1 2014)* Omvang Primaire Funding Geografi sch Focus Type Financiering