ECONOMISCHEVERKENNING 2018

ROTTERDAM: AANTREKKELIJKE STAD VOORWOORD Studie- en werkstad Rotterdam ook populair buiten P. 4 de regio Rabobank - P. 54

ROTTERDAM: AANTREKKELIJKE STAD Sociaal ondernemers moeten het zelf doen Inholland - P. 58 Aantrekkelijke steden zijn de winnaars van morgen Rotterdam Partners - P. 6 Rotterdam een stad met kansen Interview - P. 60

AANTREKKELIJKE ECONOMIE AANTREKKELIJK VOOR ARBEIDSMARKT aanjager van de regionale EN ONDERWIJS economie Essay - P. 8 Kloof op arbeidsmarkt is bedreiging voor groei UWV - P. 62 Band stad en haven steeds hechter Havenbedrijf Rotterdam N.V. - P. 18 Economie, arbeidsmarkt en opleiding T&O - P. 66 Investeringsfondsen versterken ondernemersklimaat voor bedrijven Houdbaarheidsdatum van een diploma daalt Essay - P. 20 Randstad - P. 70

Rotterdamse startups op de kaart Rotterdamse arbeidsmarkt is hoogopgeleiden R’damse Nieuwe - P. 22 goed gezind Essay - P. 72 Verbreding Rotterdamse economie zet door Essay - P. 24 Talentvolle leerlingen laten uitblinken Albeda - P. 78 Ondernemerskansen in stad en regio Kamer van Koophandel - P. 32 Bruggen slaan tussen onderwijs en bedrijfsleven Hogeschool Rotterdam - P. 80 De energietransitie als vliegwiel voor de aantrekkelijke stad Aantrekkelijke stad, aantrekkelijke universiteit? CGI - P. 36 Erasmus Universiteit Rotterdam - P. 82

AANTREKKELIJK VOOR BEZOEKERS, COLOFON BEWONERS EN ONDERNEMERS P. 86

Rotterdam: aantrekkelijke stad T&O - P. 40

FOTOGRAAF: IRIS VAN DEN BROEK Aantrekkelijk voor toeristen én inwoners Essay - P. 42

Grote kansen voor sterke culturele sector Rotterdam Partners - P. 50

De creatieve klasse is een banenmotor Essay - P. 52

4 Inhoudsopgave 3 Voorwoord VOORWOORD

De investeringen in Rotterdam van de afgelopen jaren Toch moeten we met elkaar scherp blijven om de groeiende beginnen hun vruchten af te werpen. Rotterdam is als aantrekkelijkheid vast te houden. En moeten we de groepen toeristische bestemming sterk in opkomst. Hierin groeit en wijken die nog onvoldoende profiteren van de groeiende Rotterdam harder dan het gemiddelde in Nederland en het aantrekkelijkheid van Rotterdam stimuleren en faciliteren snelste van de 5 grootste toeristische steden in het land. om zich verder te ontwikkelen en dus mee te profiteren. De werkloosheid en het bijstandsniveau zijn namelijk nog te hoog, Dat is geen toeval, maar daar is hard aan en voor gewerkt. ook al krimpt het verschil met de rest van Nederland. Ik vind het Daarom is het thema van de EVR van dit jaar: Rotterdam: belangrijk dat we niet te lang stil blijven staan bij onze successen. aantrekkelijke stad. Maar wat maakt Rotterdam aantrekkelijk? Maar dat we met ondernemers, beleidsmakers en bewoners ons Voor wie is Rotterdam aantrekkelijk? Waar liggen kansen blijven inzetten voor de stad. Zodat we in 2018, maar ook in de en punten voor verbetering? En wat heeft Rotterdam u verdere toekomst, op elkaar kunnen blijven bouwen. te bieden? In de diverse essays en bijdragen van onze wetenschappers, onderzoekers en partners worden diverse Trots zijn we dat we naast onze gewaardeerde partners van aspecten van aantrekkelijkheid van Rotterdam belicht. de EVR, Rotterdam Partners dit jaar als onze nieuwe partner Zoals de aantrekkelijkheid van Rotterdam voor bedrijven, de mogen benoemen. Samen met de stad werken zij dagelijks aantrekkelijkheid van de Rotterdamse arbeidsmarkt en de aan het succes van Rotterdam. Bekijk naast het magazine aantrekkelijkheid van onze wijken. En onze onderwijspartners ook de EVR website voor meer inzichten en cijfers en blijf laten zien hoe de ontwikkeling van het onderwijsveld bijdraagt op de hoogte van het laatste nieuws over de economie van aan Rotterdam als aantrekkelijke stad. Rotterdam en de regio: www.EVR010.nl.

Rotterdam is aantrekkelijk voor steeds meer bedrijven. Namens het college van burgemeester en wethouders, Natuurlijk voor maritieme bedrijvigheid, maar de Rotterdamse economie verbreedt zich steeds met een groei van ICT Maarten Struijvenberg bedrijven, detailhandel, horeca en innovatieve bedrijven. Wethouder Werkgelegenheid en Economie De economische cijfers laten zien dat Rotterdam de trekker is van het economisch herstel in de regio. Het herstel van de arbeidsmarkt richt zich vooral op banen in zakelijke dienstverlening, in bestaande en nieuwe nichemarkten binnen de zakelijke dienstverlening (voor hoger opgeleiden), in zorg, onderwijs en ICT (voor hoger en middelbaar opgeleiden), en in horeca, bouw en persoonlijke dienstverlening (voor lager opgeleiden).

4 Voorwoord FOTOGRAAF: CASPER RILA 5 AANTREKKELIJKE STEDEN Populair blijven Het aantal hotelgasten stijgt gestaag, mensen verblijven langer Rotterdam Partners ZIJNDE in het centrum en het aantal horecazaken neemt toe. Ook Rotterdam Partners realiseert een jaarlijks mediabereik vestigen steeds meer bedrijven zich in Rotterdam en willen van meer dan een miljard. Nationale en internationale meer expats hier wonen. Sinds enkele jaren is zelfs de instroom publicaties in kwaliteitsmedia zoals El Mundo, Het van bewoners uit andere grote steden groter dan de uitstroom Financieele Dagblad, The Guardian en The New York Rotterdam: aantrekkelijke stad aantrekkelijke Rotterdam: WINNAARS VAN MORGEN van Rotterdammers die naar andere grote steden vertrekken. Al Times dragen in hoge mate bij aan het versterken van deze bewoners, bedrijven, expats en bezoekers geven hier hun het economisch profiel en het imago van de stad. Zij geld uit en zorgen voor groeiende werkgelegenheid. En dat kan vormen een belangrijke tool om Rotterdam positief Initiatieven gericht op kwaliteitsverbetering hebben van Van muurbloempje tot hoogvlieger Rotterdam nog steeds goed gebruiken, want de werkloosheid voor het voetlicht te brengen; onder andere tijdens Rotterdam een populaire stad gemaakt. Nu is het zaak om In een echt aantrekkelijke stad grijpen alle facetten (zakelijke is nog steeds ruim hoger dan het landelijk gemiddelde. handelsmissies, acquisitietrajecten en het beïnvloeden deze status te behouden, want een aantrekkelijke stad is van en privé) op elkaar in en sluiten goed op elkaar aan. En deze van congresorganisaties. Rotterdam Partners voert een groot economisch belang. aantrekkelijkheid is bepalend voor het (economische) succes Aantrekkelijk worden was een eerste uitdaging; aantrekkelijk proactief (inter)nationaal persbeleid. Leidend hierbij is van een stad. In Rotterdam maken we dit de laatste jaren blijven, vergt komende jaren onze gezamenlijke aandacht het nieuws uit de stad. Rotterdam Partners werkt samen Steeds meer mensen trekken naar de stad. Naar verwachting aan den lijve mee. Na de Tweede Wereldoorlog werd de stad en inspanning! Meegroeien en duurzaam doorontwikkelen met uiteenlopende partners en stakeholders en volgt woont in 2050 86% van de inwoners in hoogontwikkelde in rap tempo opgebouwd, maar wel volgens de heersende moet op een slimme en gebalanceerde manier gebeuren. We de merkwaarden én belangrijke thema’s die raken aan landen in steden. Velen van hen hebben daarbij een breed palet modernistische principes uit die tijd: het centrum van de zien momenteel over de hele wereld voorbeelden van steden het vestigingsklimaat van Rotterdam. Denk hierbij onder aan wensen en kunnen bewust kiezen tussen verschillende stad was voor werk en moest vooral makkelijk met de auto waar die balans zoek is. Steden waar toeristen het straatbeeld meer aan innovatie, resilience en stedelijke ontwikkeling. steden. Daarmee is de aantrekkelijkheid van steden steeds toegankelijk zijn vanuit alle buitenwijken waar de middenklasse overheersen, waardoor bewoners zich er niet meer thuis Daarnaast ondersteunt en adviseert Rotterdam Partners bepalender voor duurzame groei van de stad, de komst van woonde. Dit leidde tot een leeg centrum, waar je tot niet voelen. Of steden waar vastgoedinvesteerders de stad zodanig partijen in de stad op het gebied van media. passende nieuwe bewoners, bedrijven, bezoekers en dus voor heel lang geleden ’s avonds een kanon kon afschieten. In overheersen dat bewoners die werken in het centrum, twee stabiele groei van de economie. de decennia die volgden, kreeg Rotterdam te maken met uur moeten reizen voordat ze thuis zijn. flinke economische tegenslagen. Veel banen verdwenen en Internationale bedrijven zijn op zoek naar een stad met een we konden de stap van productie naar service maar moeilijk Rotterdam is daar nog niet: wat aantrekkelijkheid en goed vestigingsklimaat. Hoe verhouden de huurprijzen, maken. Een hoge werkloosheid en problemen op het gebied aantrekkingskracht betreft kan het nog veel beter voordat de arbeidsvoorwaarden, serviceverlening en bijvoorbeeld het van veiligheid en leefbaarheid waren het gevolg. balans de verkeerde kant op slaat. We hebben als stad pas belastingstelsel zich tot die van een concurrerende stad? onlangs het punt bereikt dat anderen ons populair noemen Maar ook: vinden deze multinationals in de stad geschikte Onder leiding van burgemeester Peper en Riek Bakker, en laten we daar vooral van genieten. Maar laten we tegelijk werknemers én willen de medewerkers die ze meenemen toenmalig hoofd Stadsontwikkeling, werden eind jaren ’80 slim nadenken over hoe we de aantrekkelijkheid van de stad

in die stad wonen. Bezoekers van congressen willen, naast plannen gemaakt om de stad aantrekkelijker te maken. De in de toekomst verder gaan vormgeven. Meer toeristen, MARIJNIZ FOTOGRAAF: interessante inhoud, ook een aantrekkelijk randprogramma. , , de Koopgoot en het Museumpark congresgangers, internationale bedrijven, startups en nieuwe Toeristen komen niet alleen voor grote attracties, maar ook zijn in die periode bedacht. Stuk voor stuk met het doel bewoners maken de stad economisch gezonder. Een voor lokale restaurants en onverwachte ontmoetingen. En om van Rotterdam een plek te maken waar bedrijven zich aantrekkelijke stad is essentieel om hen aan te (blijven) trekken. jonge gezinnen, op zoek naar een fijne en veilige plek om te willen vestigen, toeristen op bezoek willen komen en nieuwe wonen, zijn tegelijk volwassenen die graag af en toe uit eten bewoners zich thuis voelen. Deze ontwikkelingen zijn in willen of naar de bioscoop gaan. de jaren daarna versterkt, doordat er steeds meer aandacht kwam voor veiligheid en de stad zich bewust richtte op de aantrekkelijkheid van de binnenstad zelf. Zo heeft de City Lounge strategie er mede voor gezorgd dat Rotterdam steeds meer de sfeer ademt van een plek waar je wil verblijven, zonder dat de stad kan leunen op een authentiek oud stadscentrum dat vanzelf die sfeer oproept.

Ook de Rotterdammers zelf herwonnen hun trots en gaven hun eigen identiteit opnieuw vorm. Een identiteit die stoelt op hard werken en ‘gewoon doen’, maar waaronder de ziel schuilt van trotse en toegankelijke mensen. Die zo kenmerkende Rotterdamse mentaliteit is ook onderdeel van de aantrekkelijke stad. Dankzij al deze initiatieven staat er nu een stad die we met groot vertrouwen kunnen betitelen als aantrekkelijk. Een stad die Rotterdam Partners kan verkopen in het buitenland, als plek waar je wilt wonen en wilt werken, waar je wilt ondernemen en die je wilt bezoeken.

6 Rotterdam: aantrekkelijke stad Partnerbijdrage | Rotterdam Partners 7 Groter aandeel consumptieve bestedingen factoren, zoals bedrijfsinvesteringen, de aantrekkende ROTTERDAM CENTRUM AANJAGER De wereldhandel bepaalt vanwege het omvangrijke huizenmarkt en investeringen in woningen. Toenemende VANDE havenindustrieel complex een groot deel van het groeitempo werkgelegenheid, meer vertrouwen en extra consumptie van Rijnmond. De wereldhandel vertoont echter een versterken elkaar bovendien. De regio profiteert niet alleen van REGIONALE ECONOMIE structureel afvlakkende ontwikkeling die de groei van de consumptieve uitgaven van de inwoners van Rijnmond zelf, regionale economie matigt (figuur 2). De wereldhandel groeit maar ook van toeristen, zowel recreatief als zakelijk. Hun aantal Essay naar verwachting in 2017 en 2018 met circa 4% en geeft neemt in Rotterdam significant toe. Bovendien kiezen jonge daarmee een gematigde impuls aan de regionale economie. De tweeverdieners vaker voor wonen in de stad en geven zij daar hoge groeicijfers van de wereldhandel uit de jaren negentig en hun geld uit aan toegesneden diensten. De economie van Rijnmond klimt uit het dal en de groei neemt de werkgelegenheid in Rijnmond naar verwachting toe het eerste decennium van deze eeuw treden naar verwachting wordt niet langer gedragen door de haven maar door de met 1,9% en het jaar daarop met 1,4%. Reden voor de enigszins niet meer op. Die vloeiden namelijk mede voort uit de consument en zakelijke diensten. Maar vooral het centrum lagere groei in 2018 is dat werkenden de neiging hebben meer integratie van Europa en dat was een eenmalige gebeurtenis. FIGUUR 1: GROEI WERKGELEGENHEID RIJNMOND EN NEDERLAND van Rotterdam profiteert, daarbuiten is het beeld minder uren te maken. De structurele toename van flexbanen met IN PROCENTEN PER JAAR, 1995-2016, PROGNOSE 2017 EN 2018 florissant. een beperkt aantal gewerkte uren per week, al decennia een Een andere factor die direct en indirect gevolgen heeft voor de De werkgelegenheid in Rijnmond heeft zich sterk ontwikkeld in het economisch natuurlijk kenmerk van de economie, is ten einde gekomen. regionale economie, is de energietransitie. De petrochemische herstel 2014-2016 en blijft naar verwachting toenemen in 2017 en 2018. De Nederlandse economie draait op volle toeren en ook met De werkloosheid neemt in Rijnmond af in een tempo dat industrie staat in directe zin onder druk door de gedaalde de regio Rijnmond gaat het goed. Naar verwachting versnelt de past bij een opgaande conjunctuur. Was in 2016 nog 8,2% prijzen van aardolie en de daarop volgende herstructureringen 5 groei van het bruto regionaal product van 2% in 2016 naar 3% van de beroepsbevolking werkloos, in 2017 en 2018 daalt dit in de aardolie-verwerkende industrie. Dit remt indirect de 4 in 2017, om vervolgens slechts iets af te zwakken naar 2,8% in percentage naar respectievelijk 6,6% en 5,7%. Dat niveau is investeringen, die juist de offshore-industrie in Rijnmond 3 2018 (tabel 1). Dankzij de opleving van de conjunctuur is ook in 2009 voor het laatst waargenomen. De participatie neemt raakt. Tegelijkertijd zijn er momenteel tal van investeringen 2 de werkgelegenheid in Rijnmond sterk aangetrokken (figuur weer toe in Rijnmond en komt in 2018 naar verwachting uit op en plannen die voortkomen uit de energietransitie; enerzijds 1 1). De werkgelegenheidsgroei van 1,3% in 2015 en 2016 valt 68%. Daarmee volgt de arbeidsmarktdeelname in Rijnmond de voegen die kapitaal toe, anderzijds vervangen die bestaande 0 zelfs wat hoger uit dan de landelijke cijfers van respectievelijk toename van de participatie in Nederland, hoewel deze met kapitaalgoederen. Het netto effect van de energietransitie is -1 0,9% en 1,1%. Het herstel op de arbeidsmarkt zet door: in 2017 70,5% structureel ongeveer 2,5 procentpunt hoger ligt. waarschijnlijk op termijn positief voor Rijnmond, vanwege de -2 grote diversiteit van kapitaalgoederen en grotere vraag naar -3 TABEL 1: KERNCIJFERS ECONOMISCHE ONTWIKKELING RIJNMOND allerlei diensten en kennis die de regio ten goede komt. 1995 2000 2005 2010 2015 Realisatie 2009-2016 en prognose 2017 (voorlopige cijfers) en 2018 (prognose D). De rol van de consumptieve bestedingen in het economisch herstel van Rijnmond neemt toe. De huidige aantrekkende Nederland Rijnmond 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 conjunctuur wordt met name gedragen door binnenlandse Nederland Bron: CBS, CPB/bewerking NEO Observatory Bbp in mld euro (marktprijzen, cp 2016) 651,1 660,2 671,2- 664,1 662,8- 672,3 687, 4 702,6 Reële bbp groei in % (CBS, CPB) -3,8 1,4 1,7 -1,1 0,2 1,432,3 2,2 ,3 2,5

FIGUUR 2: GROEI WERELDHANDEL, WEDERUITVOER EN BRUTO FIGUUR 3: ONTWIKKELING BRUTO REGIONAAL PRODUCT 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 REGIONAAL PRODUCT RIJNMOND EN NEDERLAND, 1995-2016, (MARKTPRIJZEN) RIJNMOND, NEDERLAND EN DE EUROPESE UNIE Rijnmond PROGNOSE 2017-2018 IN PROCENTEN PER JAAR, 1995-2016 PER DEELPERIODE Bbp in mld euro (marktprijzen, cp 2016) 55,8 56,8 56,5 57,2 56,1 56,7 57,9 59 60,8 62,5 Reële bbp groei in % (CBS, CPB) -6,8 1,8 -0,5 1,1 -1,9 1,2 2,0 2,0 3 2,8 Rijnmond deelt mee in het herstel, maar anders dan voor 2009, ligt de groei 30 in het huidige herstel enigszins onder het gemiddelde. Werkzame personen (x1.000) 665 651 651 648 632 630 638 647 659 668 25 Groei in % -1,4 -2,0 -0,1 -0,4 -2,5 -0,4 1,3 1,3 1,9 1,4 20 3,5 3,0 15 2,5 Bevolking (x1.000) 1.195 1.204 1.213 1.218 1.220 1.226 1.234 1.242 1.249 1.254 10 2,0 Groei in % 0,70 0,80 0,71 0,40 0,21 0,48 0,66 0,66 0,52 0,43 5 1,5 1,0 0 Bevolking 15-74 (x1.000) 900 901 906 911 919 923 922 929 934 938 0,5 Groei in % 0,11 0,55 0,55 0,88 0,44 -0,11 0,76 0,54 0,47 -5 0 -10 -0,5 -1,0 Beroepsbevolking (x1.000) 619 618 617 628 628 628 626 623 631 638 -15 -1,5 Participatiegraad 68,8 68,8 68,1 68,9 68,3 68,0 67,9 67,1 67,6 68,0 1995 2000 2005 2010 2015 -2,0 Wereldhandel Werelduitvoer Werkloosheid (x1.000) 36 39 39 52 63 63 59 51 41 37 Economische Economische 1995-08 2009-132014-16 als % van de beroepsbevolking 5,8 6,3 6,3 8,3 10,0 10,0 9,4 8,2 6,6 5,7 groei Rijnmond groei Nederland EU 28 Nederland Rijnmond

Bron: CBS, CPB/bewerking NEO Observatory Bron: CPB, MEV2018, CBS/bewerking NEO Observatory Bron: Eurostat, EU, CBS/bewerking NEO Observatory

8 Aantrekkelijke Economie Essay | Walter Manshanden, Olaf Koops, Frank van Oort, Jeroen van Haaren 9 Industrie blijft achter De consumentendiensten, zoals horeca, detailhandel en 15-74 zich heeft afgemeld van de arbeidsmarkt, hoewel zij wel TABEL 2: TOEGEVOEGDE WAARDE (BASISPRIJZEN) NAAR GROTE Om de kenmerken van het herstel te duiden is de cultuur, sport en recreatie, laten een positieve bijdrage aan actief kunnen zijn in de informele economie of als vrijwilliger. SECTOREN, NEDERLAND EN RIJNMOND. OMVANG IN MILJARD economie van Rijnmond grofmazig met die van Nederland het herstel van de toegevoegde waarde zien. Dit wijst op Tevens omvat deze groep mensen in de bijstand, die vaak een EURO, 2016 (IN PRIJZEN 2016), AANDEEL IN GEHELE ECONOMIE, vergeleken door bedrijfstakken te aggregeren tot industrie, de ontwikkeling van een stedelijke leefstijl in hoogwaardige grotere afstand tot de arbeidsmarkt hebben (zie tabel 4). EN GEMIDDELDE JAARLIJKSE GROEI 2014-2016 groothandel, transport en opslag, consumentendiensten, en veelzijdige stedelijke milieus voor wonen en werken. Consumenten- en productendiensten geven het economisch herstel in producentendiensten, publieke diensten en overig. De eerste Producentendiensten (waaronder informatie en communicatie Rijnmond vorm, industrie/groothandel/vervoer/opslag groeit bescheiden. drie bedrijfstakken richten zich op fysieke, verhandelbare en specialistische zakelijke diensten) laten eveneens een goederen die overwegend afhankelijk zijn van de wereldhandel. gezond herstel zien. Daaruit blijkt dat bedrijven en de overheid FIGUUR 4: ONTWIKKELING WERKGELEGENHEID RIJNMOND Nederland De andere bedrijfstakken richten zich overwegend op de uitgaven aan advocaten, computersystemen, accountants, EN NEDERLAND IN PROCENTEN PER JAAR, 1995-2016 PER Euro, mld Aandeel (%) 2014-16 (%) binnenlandse bestedingen, onderscheiden naar uitgaven door ingenieurs en reclame weer opschroeven. Consumptieve DEELPERIODE Industrie, handel, vervoer, opslag 164 26 2,1 Consumentendiensten 53 8 2,9 consumenten dan wel bedrijven en overheid. diensten en hoogwaardige zakelijke diensten en de (woning) De werkgelegenheid ontwikkelt zich in Rijnmond positief. Producentendiensten 81 13 3,6 bouw dragen het herstel. Kortom, Rijnmond wordt ook een (semi)overheid 133 21 0,2 overig 198 32 1,9 De cijfers laten duidelijk zien dat het complex van industrie, regio voor consumenten en diensten. 2,5 handel, vervoer, opslag een groot aandeel in de regionale 2,0 Totaal 628 100 1,9 economie heeft (tabel 2), maar zeer bescheiden bijdraagt aan Onderliggende cijfers laten zien dat de financiële sector 1,5 Rijnmond het conjunctureel herstel van Rijnmond (figuur 5). De groei van als onderdeel van de productendiensten verder krimpt, 1,0 dit aan de wereldmarkt verbonden complex is fors lager dan hoewel dit afzwakt. Deze bedrijfstak zit in een verdergaande Euro, mld Aandeel (%) 2014-16 (%) 0,5 nationaal het geval is. Dat vloeit voort uit de productmarkten efficiencyslag en digitaliseert. De toegevoegde waarde van Industrie, handel, vervoer, opslag 17 33 0,4 0 Consumentendiensten 4 7 3,4 waarop de industrie in Rijnmond actief is. Door de grote de industrie krimpt in de fase van conjunctureel herstel; het Producentendiensten 6 11 3,6 omvang wordt het algemene groeicijfer van Rijnmond gedrukt. wordt toegeschreven aan de gedaalde olieprijs en de gevolgen -0,5 (semi)overheid 10 19 -0,4 overig 15 29 3,3 Het zijn binnenlandse bestedingen aan consumenten- en daarvan, met name voor het maritieme cluster. De groothandel -1,0 producentendiensten die het herstel van Rijnmond vormgeven. ontwikkelt zich aan de hand van de wereldhandel gematigd; -1,5 Totaal 53 100 16, De cijfers laten zien dat Rijnmond met deze bedrijfstakken vervoer en opslag zeer beperkt. 1995-08 2009-132014-16 meedeelt in de groei die ook in Nederland optreedt. Bron: CBS/bewerking NEO Observatory Nederland Rijnmond

Bron: CBS/bewerking NEO Observatory Potentieel op de arbeidsmarkt waardoor de werkloosheid daalde van 9,4% naar 8,2% van de TABEL 3: ONTWIKKELING VAN DE BEVOLKING IN NEDERLAND, Het tempo van de bevolkingsgroei zegt iets over de beroepsbevolking. De afname zet naar verwachting flink door RIJNMOND EN ROTTERDAM, AANTAL 2016 EN GEMIDDELDE GROEI aantrekkelijkheid van een stedelijke regio, in het bijzonder de in 2017 en 2018, om in 2018 op 5,7% van de beroepsbevolking FIGUUR 5: ONTWIKKELING TOEGEVOEGDE WAARDE IN PROCENTEN PER DEELPERIODE, EN PROGNOSE 2017-2018 woonkwaliteit en de arbeidsmarkt. Tegelijk heeft de ontwikkeling te komen (figuur 7). Dat werkloosheidspercentage past in (BASISPRIJZEN) NEDERLAND EN RIJNMOND, NAAR GROTE van de bevolking invloed op de kwaliteit van het arbeidsaanbod een voorlopig bestendig groeipad. Hoewel in sommige SECTOREN, GEMIDDELDE JAARLIJKSE GROEI 2014-2016 2016 2005-08 2009-132014-1620172018 en op de afzetmogelijkheden van allerlei diensten. De beroepsgroepen de eerste knelpunten zich aandienen, kan het Consumenten- en productendiensten geven het economisch herstel in x 1000 %%%%% bevolkingsgroei van Rotterdam en Rijnmond laat in dat opzicht aanbod de vraag bijhouden. De frictiewerkloosheid ligt lager dan Rijnmond vorm. een gunstig beeld zien: deze ligt hoger dan die van Nederland nu het geval is; er is nog ruimte voor extra banengroei. Nederland 17.024 0,25 0,43 0,43 0,53 0,52 Rijnmond 1.242 -0,14 0,56 0,60 0,52 0,43 (tabel 3). Daarbij is sprake van een toenemende concentratie 4,0 3,5 Rotterdam 632 -0,55 0,65 0,79 0,76 0,73 van inwoners in Rotterdam als centrum van Rijnmond. De krimp Om de participatiegraad op een structureel hoger niveau 3,0 die voor 2009 bestond, waarin mensen Rijnmond verlieten, lijkt te brengen – bijvoorbeeld Nederland naar het niveau van 2,5 Bron: 2,0 CBS/bewerking NEO Observatory structureel te zijn omgeslagen in verdergaande concentratie Zweden en Rijnmond naar het niveau van Stockholm – dient 1,5 vanwege gewijzigde woonvoorkeuren. Dat is gunstig voor het er een ander ‘businessmodel’ en arbeidsmarktmodel voor de 1,0 0,5 arbeidsaanbod en stedelijke voorzieningen (zie tabel 3). BV Nederland gekozen te worden. Om de participatiegraad 0,0 van Rijnmond met één procent te verhogen, dienen er 9300 -0,5 -1,0 De werkgelegenheid trekt substantieel aan. Dit vergroot extra personen aan het werk te gaan. Deze zouden vooral bij Industrie, handel, ve Consumentendiensten de kansen op de arbeidsmarkt voor degenen die willen lager en middelbaar opgeleiden gevonden moeten worden. De Pr (semi)overheid Overig To oductendiensten taal werken, maar nog niet actief waren op de arbeidsmarkt. De participatiegraad bij hoger opgeleiden is bijna maximaal (tabel 4). rv participatiegraad stijgt naar verwachting in 2017 en 2018, Deze ligt in Rijnmond op 85% van de bevolking in de leeftijd van oer ,.... maar niet tot boven de top uit 2009. Daarvoor steeg de 15-74 jaar. Met een werkloosheid van 4,4%, nog juist boven het participatiegraad voortdurend (al vanaf de jaren tachtig!), niveau van frictiewerkloosheid, zijn hoger opgeleiden praktisch maar dat proces is ten einde gekomen. De toename van volledig bezet. Bij middelbaar opgeleiden is het beeld ruimer; de Nederland Regio Rotterdam de participatiegraad zal onder de huidige omstandigheden participatie is bovengemiddeld met 71%, maar de werkloosheid naar verwachting niet veel hoger uitkomen dan de piek is aan de hoge kant met 8,9%. De ruimte doet zich grotendeels Bron: CBS/bewerking NEO Observatory die in 2018 bereikt wordt. Het zijn nu ook werklozen die voor bij lager opgeleiden met een bruto participatie van 47%. Dat aan het werk komen. In 2016 nam hun aantal met 8000 af, betekent dat ruim de helft van de lager opgeleiden in de leeftijd

10 Aantrekkelijke Economie Essay | Walter Manshanden, Olaf Koops, Frank van Oort, Jeroen van Haaren 11 TABEL 4: BRUTO EN NETTO PARTICIPATIE, WERKLOOSHEID FIGUUR 7: ONTWIKKELING WERKLOOSHEID NEDERLAND EN Rotterdam voorop in herstel ontwikkeling van de ‘next economy’ gedreven wordt door EN INACTIVITEIT NAAR OPLEIDING IN RIJNMOND EN RIJNMOND, 1995-2016 EN PROGNOSE 2017-2018 De economie en vooral de werkgelegenheid hebben zich jongeren, die steeds hoger opgeleid zijn en voor wie de stad NEDERLAND, 2016, IN PERCENTAGES VAN HET RESPECTIEVELIJKE De werkloosheid daalt in Rijnmond en Nederland, maar blijft nog boven de sterk ontwikkeld in Rijnmond na 2013. De groei van het Bruto een aantrekkelijke vestigingsplaats is. OPLEIDINGSNIVEAU frictiewerkloosheid (4%). Regionaal Product (BRP) is van dusdanige omvang, dat ook de arbeidsmarkt aantrekt. De nieuwste werkgelegenheidscijfers Ook laag- en middelbaar opgeleiden Totaal laag middelbaar hoog 12 over 2016-2017 van het Bedrijvenregister Zuid-Holland (BRZ) profiteren

Nederland 10 bevestigen het hiervoor geschetste beeld uit de CBS-cijfers voor Wat betekent de groei van verschillende bedrijfstakken Bruto participatie 70 52 74 83 geheel Rijnmond: de vraag naar werkgelegenheid zet door in voor de vraag naar lager, middelbaar en hoger opgeleiden? Netto participatie 66 47 69 80 8 Rijnmond. Met de cijfers van het BRZ wordt bovendien zichtbaar Uitgaande van de gemiddelde landelijke sectorale vraag naar Werkloosheid 6,0 9,9 6,1 3,5 Inactiviteit 30 48 26 17 6 waar het economisch herstel in Rijnmond zich concentreert. vaardigheden en opleiding, zijn de extra banen in Rotterdam per sector opgedeeld naar opleiding (figuur 9). Van alle banen Totaal laag middelbaar hoog 4 In Rijnmond laat Rotterdam tussen 2016 en 2017 met een is dan één op de vijf voor een lager opgeleide, en twee op Rijnmond plus van 2,6% (9200 banen) de sterkste groei van het aantal de vijf voor zowel middelbaar als hoger opgeleiden. Voor de 2 Bruto participatie 67 47 71 85 banen zien. Voor Rotterdam is er een structurele verbetering laagopgeleiden zijn de horeca, bouw, vervoer en opslag de Netto participatie 62 40 65 81 0 Werkloosheid 8,2 14,0 8,9 4,4 en toenemende aantrekkingskracht zichtbaar; de stad wordt belangrijkste sectoren, voor middelbaar opgeleiden is de zorg Inactiviteit 33 53 29 15 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 aantrekkelijker om te wonen, te bezoeken en om zaken te veruit de belangrijkste sector, gevolgd door specialistische doen. Dat blijkt uit het toenemende toerisme. Voorts vallen zakelijke diensten, bouw, vervoer en opslag. NederlandRijnmond de vele bouwactiviteiten in de stad op. Veel kantoren worden Bron: CBS/bewerking NEO Observatory getransformeerd naar de werkplek van de 21e eeuw, met Middelbaar opgeleiden zijn verder verspreid werkzaam over de Bron: CBS, CPB/bewerking NEO Observatory een ontmoetingsfunctie, duurzamer en gericht op kleine en hele economie. Voor hoogopgeleiden zijn de specialistische middelgrote bedrijven. Na het teleurstellende jaar 2016 is de zakelijke diensten de belangrijkste sector, gevolgd door zorg, woningbouwproductie in Rotterdam op stoom geraakt met een ICT, en onderwijs. FIGUUR 6: ONTWIKKELING BRUTO PARTICIPATIE NEDERLAND EN FIGUUR 8: WERKLOOSHEID NAAR OPLEIDINGSNIVEAU IN recordaantal van 3750 woningen in aanbouw. Uit de jongste RIJNMOND, 1995-2016 EN PROGNOSE 2017-2018 RIJNMOND, 2003-2016 EN LAAG OPGELEIDEN IN ROTTERDAM, Randstad Monitor 2016 bleek bovendien dat Rotterdam, met Het arbeidsmarktperspectief verbetert voor alle De bruto participatie neemt weer toe in Rijnmond en Nederland, maar blijft ALS PERCENTAGE VAN DE BEROEPSBEVOLKING Zuid-Holland, een stevige bijdrage levert aan de Europese opleidingsniveaus door de aantrekkende economie. Dat geldt in binnen de bandbreedte. toppositie van de Randstad op het gebied van internationale het bijzonder voor middelbaar en hoger opgeleiden en de extra 25 congressen. De cijfers voor 2017 bevestigen deze trend met vraag naar hen is afkomstig uit verschillende bedrijfstakken. 72 de sterkste procentuele banengroei in 2017 in ICT (+8,4%), Lager opgeleiden profiteren meer van consumptieve 71 20 cultuur en recreatie (+7,6%), bouw (+5,1%), horeca (+5,0%) bestedingen aan horeca en bouw en het havenindustrieel 70 en specialistische zakelijke diensten (+3,7%). Het wijst op complex. De kennisintensieve diensten en groei van non- 69 15 68 diversificatie van de economie, gericht op kennisintensieve profit diensten creëren hoofdzakelijkextra banen voor 67 10 dienstverlening en innovatie-activiteiten. Het beeld is dat de hoogopgeleiden. 66 65 FIGUUR 9: BANENGROEI IN AANTALLEN PER SECTOR 2016-2017 IN ROTTERDAM, OPGEDEELD NAAR LAAG, MIDDELBAAR EN HOOGOPGELEIDEN 64 5 63 1800 62 0 laag middelbaar hoog 61 1600 2006 2008 2010 2012 2014 2016 1400 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015 2017 Laag Midelbaar 1200 NederlandRijnmond Hoog Laag opgeleid, Rotterdam 1000 800 Bron: CBS, CPB/bewerking NEO Observatory Bron: CBS/bewerking NEO Observatory 600 400 200 0

Gezondheids- en welzijnszorSpecialistische za Informatie en communicatieVerv Bouwnijverheid Onder Hor Cultuur Openbaar bestuur Detailhande Gr Chemisc oothandel oer en opslag eca wijs , spot en he Industrie l recr kelijk eatie e diensten

g

Bron: BRZ, bewerking NEO Observatory/EUR

12 Aantrekkelijke Economie Essay | Walter Manshanden, Olaf Koops, Frank van Oort, Jeroen van Haaren 13 Zakencentrum is hotspot De hoogste banengroei vindt dan ook plaats in Rotterdam FIGUUR 11: BANENGROEI 2016-2017 IN ROTTERDAMSE WIJKEN Hoogwaardige grootstedelijke economieën zijn de trekkers Centrum, gevolgd door de nabije wijken Feijenoord en Horizontale as: absoluut aantal, groei in procenten in de figuur. van welvaart en welzijn in de 21e eeuw. Daar treden letterlijk - (figuur 11). Ook op bedrijventerrein -1500 -1000 -500 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 agglomeratievoordelen op door de ruimtelijke concentratie Rotterdam-Noord-West is de werkgelegenheid sterk gestegen van bestedingen aan producenten- en consumentendiensten. door de komst van een groot schoonmaakbedrijf uit Capelle Dit is de basis van werkgelegenheid. Hoogwaardige, aan de IJssel. In Rotterdam Centrum concentreert zich de Rotterdam Centrum 2,9% gediversifieerde, flexibele stedelijke milieus waar zogeheten groei van kennisdiensten en zorg. In Feijenoord, met de Kop Feijenoord 4,4% ‘Jacobs-externalities’ optreden zijn een noodzakelijke van Zuid en , groeien kennisdiensten, maar ook Kralingen-Crooswijk 5,8% voorwaarde hiervoor, omdat deze milieus ruimte bieden voor de overheidsdiensten en groothandel. In Kralingen-Crooswijk Rotterdam-Noord-West 19,1% kennis en creativiteit (‘maker spaces’). In zulke milieus hebben is het aantal banen in de bouw en overheidsdiensten sterk Botlek-Europoort-Maasvlakte 2,5% Noord 3,1% huishoudens en bedrijven de netwerken om te innoveren toegenomen. 2,3% in nichemarkten, zowel in industrie als diensten. Ze vormen 1,9% bovendien een markt voor kwalitatief goede consumptieve IJsselmonde en Rivium bevinden zich onderaan de lijst van 3,9% voorzieningen. Rotterdamse wijken naar de ontwikkeling van het aantal banen. Waalhaven-Eemhaven 1,9% In IJsselmonde is een relatief sterke krimp door verhuizing van 0,9% Deze wijken waarin hoger opgeleiden zich uitsorteren zijn een eveneens groot schoonmaakbedrijf over enige honderden 2,5% aantrekkelijk om in te wonen en te werken door de goede meters naar het naastgelegen Barendrecht. De krimp van het 2,4% (OV-) bereikbaarheid, de nabijheid van voorzieningen en aantal banen in Rivium valt op, omdat dit juist een cluster van Nieuw Mathenesse 4,7% ontmoetingsfuncties. In deze hoogwaardige stedelijke zakelijk dienstverleners in Rotterdam is. Dit bedrijvenpark sluit - 0,9% woon-werkmilieus van Rotterdam vindt in 2017 de hoogste minder goed aan op de veranderende vraag naar werklocaties Hoek van Holland 4,5% banengroei plaats. In zulke wijken ligt de basis voor de van kenniswerkers, zoals kleinschaligheid, goede OV- 0,0% toekomst van Rotterdam. In Rotterdam zien we dat het bruist bereikbaarheid en hoogwaardige stedelijke voorzieningen. -0,2% in het centrum en de aangrenzende wijken; daar treedt de Pernis -1,2% extra dynamiek en groei op. De hotspot met veel dynamiek is De vraag naar hoogopgeleiden concentreert zich in en rond Rivium het Central Business District tussen het station en het centrum het centrumgebied van Rotterdam, terwijl de sectoren die IJsselmonde -4,8% waar zich veel bedrijfsverzamelgebouwen bevinden (figuur laag- en middelbaar opgeleiden nodig hebben meer over de 10). Dit zijn aantrekkelijke locaties voor kleine en middelgrote stad gespreid zijn (figuur 12). Het gevolg is dat het centrum Bron: BRZ, bewerking NEO Observatory/EUR zakelijk dienstverleners. het werkterrein wordt voor hoogopgeleiden en dat laag- en middelbaar opgeleiden meer werkzaam zijn op minder goed bereikbare plekken aan de rand van de stad en in de FIGUUR 12 A: STARTERS IN DIENSTEN1 CONCENTREREN ZICH omliggende gemeenten. IN EN ROND HET CENTRUM FIGUUR 10: HOTSPOT CENTRAL BUSINESS DISTRICT 1Het betreft de volgende diensten: informatie en communicatie, financiële diensten, en specialistische zakelijke diensten. De concentratie is bepaald aan de hand van de relatieve concentratie per sector. Handel DiHaenndstenel InDiduenstriste en ZorgInduBostuwrie OvZoerrgig Bouw Ov erig

SCHIEBLOCK FIGUUR 12 B: STARTERS IN INDUSTRIE VERSPREID CIC ROTTERDAM SCHIEBLOCK OVER DE HELE STAD

CIC ROTTERDAM SCHIEBLOCK

CIC ROTTERDAM

WEENA

WEENA WEENA

FOTOGRAFEN: CIC ROTTERDAM IRIS VAN DEN BROEK CALYPSO SCHIEBLOCK OSSIP VAN DUIVENBODE WTC CALYPSO WEENA OSSIP VAN DUIVENBODE WTC WTC OSSIP VAN DUIVENBODE

CALYPSO CALYPOS OSSIP VAN DUIVENBODE Bron: Gemeente Rotterdam, bewerking EUR WTC Bron: BRZ, bewerking EUR

14 Aantrekkelijke Economie Essay | Walter Manshanden, Olaf Koops, Frank van Oort, Jeroen van Haaren 15 Herstel met twee snelheden Conclusies FIGUUR 13: SAMENHANG TUSSEN HERSTEL WONINGMARKT EN ARBEIDSMARKT Er blijkt op wijkniveau een samenhang zichtbaar in het herstel De economie van Rijnmond herstelt langs een andere Herstel arbeidsmarkt: BRZ 2017-BRZ 2016 Herstel woningmarkt: Gemiddelde WOZ waarde 1 januari 2015 t.o.v. 1 januari 2014. Dit zijn meest recente cijfers op de arbeidsmarkt en de woningmarkt (figuur 13). De wijken in weg van de crisis dan in het verleden gebruikelijk was. uit Kerncijfers Wijken en Buurten van het CBS. Lichtgroen: Rotterdam-Zuid ; donkergroen: Rotterdam-Noord Omvang bol op basis van aantal banen in wijk Oranje en rond het centrum zijn in trek voor zowel wonen als werken. Ondanks de bescheiden impuls van de wereldhandel en stippellijn geeft het Rotterdams gemiddelde weer. Het economisch herstel vindt daardoor niet in de hele stad het havenindustriële complex veert de economie op. Het plaats; er is sprake van een herstel met twee snelheden. Grote accent wordt verlegd van industrie en distributie enerzijds 7,0% delen van Rotterdam-Zuid en de buitenwijken van Rotterdam- naar producenten- en persoonlijke diensten anderzijds. Noord rond Alexander laten op de arbeids- en woningmarkt Rotterdam blijkt niet louter een stad voor producenten, maar 6,0% een trager herstel zien. ook voor consumenten te zijn. Er is sprake van verbreding en diversificatie van de economische basis in Rijnmond, er treedt 5,0% Rotterdam Centrum en de aangrenzende wijken Feijenoord selectie op van bedrijven en bevolkingsgroepen, en er ontstaan (met de Kop van Zuid), Kralingen-Crooswijk, Noord, Delfshaven voordelen door ruimtelijke concentratie van bevolking en 4,0% en Overschie ontwikkelen zich als aantrekkelijke stedelijke werkgevers. Dit leidt tot een meer dan proportionele groei woon-werkmilieus, waarbij de een meer nadruk op werken van banen en consumptie in Rijnmond. Het havenindustrieel 3,0% en de ander meer op wonen heeft. Kenniswerkers in en rond complex heeft haar eigen uitdagingen en in het licht van 2,0% het centrum zijn ook meer actief op de woningmarkt in en grote transities (energie, IoT, circulariteit) is daar op termijn Ontwikk rond het centrum, wat leidt tot een sterkere groei van de vernieuwing te verwachten. 1,0%

gemiddelde woningwaarde in deze wijken. eling arbeidsmarkt Het herstel van de arbeidsmarkt richt zich vooral op banen in 0,0% Deze wijken profiteren zo twee keer van de extra groei van zakelijke dienstverlening in bestaande en nieuwe nichemarkten -1,5% -1,0% -0,5% 0,0% 0,5% 1,0% 1,5% 2,0% 2,5% 3,0% 3,5% 4,0% bestedingen aan hoogwaardige commerciële diensten en (voor hoger opgeleiden), in zorg, onderwijs en ICT -1,0% consumentendiensten. Een deel van de samenhang wordt (voor hoger en middelbaar opgeleiden), en in horeca, bouw verklaard door het grote aantal kenniswerkers dat werkt en persoonlijke dienstverlening (voor lager opgeleiden). -2,0% als zzp’er vanaf huis. Ook baseren huishoudens zich bij Een blijvende focus op de interactie tussen economische hun locatiekeuze op dezelfde vestigingsplaatsfactoren als structuurveranderingen enerzijds en schaalvoordelen in -3,0% bedrijven, zoals een goede OV-bereikbaarheid en nabijheid van de stad anderzijds maakt een stedelijke economische voorzieningen. Het resultaat is dat in en rondom het centrum beleidsfocus onontbeerlijk. De structuurveranderingen -4,0% extra groei plaatsvindt waar niet de hele stad van mee profiteert. hebben arbeidsmarktdynamiek naar opleiding en beroep in het kielzog; de schaalvoordelen in de stad hebben betrekking -5,0% op voorzieningen, de woningmarkt, een innovatief klimaat en bereikbaarheid. Dit houdt verdere functiemenging van -6,0% het Central District, segmentering en profilering (toeristische Ontwikkeling woningmarkt trekpleisters) en structurele aandacht voor hoogwaardige Bron: CBS/BRZ, bewerking NEO Observatory voorzieningen voor bezoekers en bewoners in.

Rotterdam is ondanks het gunstige herstel een stad met twee snelheden. Het beleid dient ook oog te hebben voor zich minder goed ontwikkelende gebieden. In Zuid en Alexander/ worden nog kleine schreden gezet op het pad van structuurverandering en dynamiek. Feijenoord en Charlois lijken zich voorzichtig in positieve zin te ontwikkelen. Hoe verder te kapitaliseren op de relatief jonge bevolking daar, selectief naar midden- en lagere opleiding, is wellicht een grotere uitdaging dan het zichzelf verder organiserende succes van het centrum.

16 Aantrekkelijke Economie Essay | Walter Manshanden, Olaf Koops, Frank van Oort, Jeroen van Haaren 17 Partnerbijdrage 18 dienstverlening in detotaleinkoop (ziefiguur3). ontwikkeling ishettoegenomenaandeel zakelijke ook daarmeereconomischeactiviteit. Een interessante havenbedrijven inRotterdam eneldersinNederland ontstaat de indirecte economische effecten. Doorinkoop van werkgelegenheid heeftookeenpositieveinvloed op De groei vandedirecte toegevoegdewaarde en (zie figuur1en2). in productiecapaciteit ennieuwebedrijfsmiddelen de afgelopen paarjaarweer enerworden investeringengedaan Zowel transportenoverslagalsdeindustrie indehaven groeien in Rijnmonden25%vandetoegevoegdewaarde van de regio. De haven vertegenwoordigt 14% vandetotalewerkgelegenheid de haven nementoe,blijkt uitdemeestrecente Havenmonitor. De werkgelegenheid enwinstgevendheidvandebedrijvenin De havengroeit en dezeer moderne enefficiënteterminals. haventoegang, dekwaliteitvandienstverlenersinhaven aantrekkelijke plaats voorlogistiek.Dat komt doordegoede Rotterdamse haven voorzowel rederijen alsverladersdemeest plaats wereldwijd, alsbestelandbuitenAzië.InEuropa isde shipping ConnectivityIndexstaat Nederlandopdezesde Rotterdam isdebestverbondenhaven vanEuropa. IndeLiner bedrijvigheid. Nederland endeRotterdamse regio voorinternationale haven draagtdaarmeebijaandeaantrekkelijkheid van Nederland opdeeersteplaats wereldwijd. DeRotterdamse economieën terwereld. Voor dehaveninfrastructuur staat staat Nederlandopdevierde plaats vanmeestconcurrerende Competitiveness rapportvanhetWorld Economic Forum scoren hoogopinternationale ranglijsten.Volgens hetGlobal De Nederlandseeconomieenookdehaven vanRotterdam meer opelkaarmoetenbouwen. blijven voorbedrijvenenbewoners,zullenhavenstadnog naar duurzameenergie.Omeenaantrekkelijke regiote automatisering, digitaliseringendeovergangvanfossiele De Rotterdamse havenzitineentransitiedoorde Aantrekkelijke Economie

BAND HAVEN

STEEDS HECHTER STAD

richting gaat. onbemande vaartuigenlaten ziendat hettransport indiezelfde daar steedsverder in.Deproeven met‘platooning trucks’ en aanzienlijk deelgeautomatiseerd ennieuweterminalsgaan onderhoud vansystemen.Overslagbedrijvenzijnalvooreen fysieke uitvoering,steedsmeerindebesturing,inrichtingen ook depositievanmensinketen, steedsminderinde gevolgen heeftvoorhetlogistieke proces. Daardoor verandert Een dominanteontwikkeling isdeautomatisering diegrote Groeiend aandeelautomatisering stad enderelatie tussenstadenhaven. arbeidsmarkt enopdenduurookdehavenidentiteit vande De economievandehaven verandertendaarmeeookde De havenverandert vervolgens nodig omactiviteitenindecirculaire economie en dusminderruimte indehaven vragen. Dievrijeruimteis de fossiele brandstoffen zullen veel minderverhandeldworden betekent dat eengrote verschuivinginladingsoorten.Vooral wereldwijd serieus werkwordt gemaaktvanhet klimaatakkoord een aantalscenario’sdoorgerekend. Indescenario’swaar de langetermijnramingenheeft het Havenbedrijf Rotterdam in nieuweenergieopwekking, zoalsIn offshore windparken. in eennieuwsoortinfrastructuur, zoals warmteleidingen,en voor haven enstadgezamenlijk. Hetvraagtominvesteringen hogere efficiëntietebehaleninhetenergiegebruik iseenopgave De opgave omandere energiebronnen tegebruiken eneenveel Verandering vanbedrijvendoorenergietransitie de haven vanRotterdam hiermeeeenkoploper is. dochterbedrijf Portbasealsprivate initiatieven zorgen ervoordat in digitaletoepassingen.Zowel hetHavenbedrijf Rotterdam, van hunlogistiek.Insamenwerkingmethenwordt geïnvesteerd dienstverlening voorhetnogefficiënter kunnen organiseren vragen klantenengebruikers vandehaven ookomdigitale data overdeactiviteiteninhaven. Intoenemende mate met elkaar telaten communiceren entevoorzienvanrelevante stromen, moeteenhaven instaat zijneenveelheidaanpartijen en vervoersmiddelen,maarookvaninformatie enfinanciële ook depositievanhaven. Alsknooppuntvangoederen onderscheidend onderdeel vanhethavenproduct. Dat verandert Steeds vaker isookdedigitaledienstverleningeen Toenemende digitaleondersteuningvantransport EN 1 1 1 1 gaan meteenevenredige groei vandewerkgelegenheid in ervan. Degroei inoverslagdehaven zaldannietgepaard van machinesensystemendanmethetfysiekaansturen bezig zullenzijnmethetbouwen,instellenenonderhouden automatisering brengt metzichmeedat ermeer mensen zijn meertechnischopgeleidemensennodig.Verdere installaties, metmeeronderlingeverbondenheid,daarvoor zelf. Deenergietransitie vraagtomsteedscomplexere De arbeidsmarktindehaven verandert,netalsdehavensector ARBEIDSPLAATSEN FIGUUR 2:WERKGELEGENHEID INROTTERDAMSE HAVEN, X 1MLNEURO FIGUUR 1:TOEGEVOEGDE WAARDE HAVEN ROTTERDAM, Andere werkgelegenheid inenomdehaven produceren of behandelen. nieuwe energiedragers, zoals waterstof, indehaven tekunnen te starten,omnieuwemaakindustriefaciliteren enom 2.000 4.000 6.000 8.000 6.000 0.000 2.000 4.000 0 20 20 14 14 20 20 15 15 38.62 1 21 5.4 9.480 8.669 20 5.0 3.2 2.223 5. 2. 20 .2 97 67 16 16 12 45 45 46 16 71 7 5 7 8 0 Ve t.b.v Dienstverlening Over Industrie Gr Dienstverlening Ve t.b.v Dienstverlening Over Industrie Gr Dienstverlening rv oothandel rv oothandel . hetve . hetve oer oer slag/opslag slag/opslag rv rv oer oer

10 15 2 2 3 3 4 4 5 zowel werkenden alsbedrijven. beide moetenervoorzorgen dat deregio aantrekkelijk isvoor haven worden daardoor ooksteedsmeer één arbeidsmarkten en betreft somszelfs uitgesproken ‘stedelijke’ functies.Stad en gebonden. Een groot deelvanhetwerkkan eldersplaatsvinden nodig endewerkzaamhedenzijninmindere mate aandekade ontwikkelingen wijzen indezelfde richting:erismeeropleiding IT-platformen, data managementenprogrammeren. Aldeze in hettransport.Erzijnmeermensennodigmetkennis van van transporteurs,logistiekdienstverlenersentussenpersonen boeken vantransport.Dat heeftinvloedopdewerkzaamheden keten ophetgebiedvaninformatievoorziening, planningen Door digitaliseringontstaanernieuwefunctiesindelogistieke het fysieke havenwerk maarjuistindeICTenelektrotechniek. bedrijven enandere organisaties. dus aantrekkelijk zijnvoorwerknemers,studenten/scholieren, samen. Voor eensuccesvolleregio moetenhaven énstad Het succesvandehaven endestadhangtdaardoor metelkaar wat traditioneelalshaven- enstedelijke functieswordt gezien. de ruimtelijke ontwikkeling voornieuweactiviteiten combineert beroepsbevolking neemtinbelangtoealsconcurrentiefactor, van zakelijke dienstverlening indestad.Dekwaliteitvan dan ooit.Bedrijvenindehaven gaanmeergebruikmaken hebben stedelijke- enhavenfuncties elkaar meer nodig automatisering endeenergietransitie metzichmeebrengen, Door deveranderingendietoenemendedigitaliseringen Stad enhavenmeerverbonden FIGUUR 3: AANDEEL ZAKELIJKE DIENTVERLENING INTOTALEFIGUUR 3:AANDEELZAKELIJKEDIENTVERLENING INKOOP 5% 0% 0% 5% 0% 5% 0% 5% 0% % % 20 11 Chemische industrie Ener Ve 20 rv 12 giebedrijve oer overwater Partnerbijdrage |Havenbedrijf Rotterdam 20 n 13 20 14 Aa Ve voor ve Opslag endiensten rv rd oer overland olie-industrie rv oer 20 15 20 19 16 INVESTERINGSFONDSEN Aanvullende instrumenten blijven nodig als energietransitie en circulaire economie. Juist op deze Het oprichten van fondsen is natuurlijk niet voldoende om maatschappelijke opgaven blijkt de kapitaalbehoefte de schaal de toegang tot kapitaal te verzorgen. Er blijft ook behoefte van de individuele startups en scale-ups te overstijgen. Hier ONDERNEMERSKLIMAAT aan kennis, businesssupport, coaching en publiek-private is veelal behoefte aan financiering voor PPS-constructies en/ VERSTERKEN samenwerking (PPS). Waar de startups en scale-ups of projectfinanciering. Met het versterkte fundament van bijdragen aan (disruptieve) technologische doorbraken beschikbaar kapitaal kunnen steden en regio’s de volgende Essay VOOR BEDRIJVEN op maatschappelijke thema’s kan de overheid ook daar stap zetten door de focus te verleggen naar ‘de beste support’ een belangrijke partner zijn. Bijvoorbeeld op onderwerpen van grootschalige doorbraken.

Startups en scale-ups hebben vaak moeite om Nieuwe geldschieters bankfinanciering aan te trekken. In de Rotterdamse Lokale en regionale participatiefondsen helpen veelbelovende regio komt er steeds meer kapitaal beschikbaar van jonge bedrijven steeds vaker om deze kloof te overbruggen. participatiefondsen. Zo ook in de Rotterdamse regio. In Rotterdam wordt hard gewerkt om hiermee het innovatieklimaat te versterken en de Startende en groeiende bedrijven zijn inmiddels breed omarmd ontwikkeling van specifieke clusters te bevorderen. Regionale als ‘driver’ voor innovatie en werkgelegenheid. Lokale en partijen zoals het Havenbedrijf, InnovationQuarter en regionale overheden zoeken dan ook naar instrumenten om Rotterdam Partners leveren daaraan een belangrijke bijdrage. deze ondernemers te ondersteunen. De toegang tot kapitaal Onderstaande tabel toont het beschikbare kapitaal in lokale blijkt één van de grootste uitdagingen voor startups en scale- en/of regionale participatiefondsen begin 2014 en begin 2018.

ups. Wanneer we kijken naar hun ondersteuningsvraag zien we In deze periode is ruim €180 miljoen aan additioneel kapitaal DEN BROEK IRIS VAN FOTOGRAAF: globaal drie fases met elk een andere (kapitaal)behoefte. De beschikbaar gekomen. risico’s zijn het grootst tijdens de opstartfase. Ook de stap van de ontwikkelfase richting de commerciële fase kent aanzienlijke Bovendien is er meer diversiteit tussen de fondsen. De groei risico’s en vraagt bovendien vaak forse investeringen. Juist van het beschikbare fondskapitaal legt daarmee een belangrijk op deze momenten hebben ondernemingen moeite om fundament voor een aantrekkelijk klimaat voor startups en investeerders te vinden. Dit wordt de ‘vallei des doods’ scale-ups. Zeker in samenhang met de (inter)nationale fondsen genoemd. Banken en andere financiële instellingen investeren kan deze uitbreiding leiden tot een grotere multiplier dan nu al niet of maar zeer beperkt in deze fases omdat de risico’s gerealiseerd wordt. te groot zijn. Zij investeren liever in bedrijven die al in de commerciële fase zitten en een ‘bewezen’ omzet hebben.

TABEL 1: INVESTERINGSFONDSEN MET EEN REGIONAAL PERSPECTIEF

Fondsnaam (per Q1 2018)* Omvang Primaire Funding Geografi schFocus Type Financiering

Rotterdam ort und 75 ubliek/privaat Rotterdam-Rijnmond Maritiem, chemie, energie Bedrijfsfinanciering UN 22 ubliek Zuid-Holland Academische spinoffs, tech startups Bedrijfsfinanciering nvesteringsfonds 80 ubliek Zuid-Holland Clean tech, life sciences, tech startups Bedrijfsfinanciering C 15 rivaat Europa met Rotterdam als thuisbasis Clean tech Bedrijfsfinanciering Swanbridge Capital 6,6 ubliek/privaat Rotterdam-Rijnmond Life sciences Bedrijfsfinanciering ENERG 5 ubliek Zuid-Holland en daarbuiten indien Energie-innovatie tbv. Zuid-Holland Bedrijfsfinanciering voldoende impact op energie-transitie in ZH SOE i.o. 1,2 ubliek Rotterdam (Stadshavens Zuid) & Zuid-Holland nnovation, sustainabilit, cleantech rojectfinanciering 246,8

Fondsnaam (per Q1 2014)* Omvang Primaire Funding Geografi sch Focus Type Financiering

nvesteringsfonds 28 ubliek/privaat Zuid-Holland Clean tech, life sciences, tech startups Bedrijfsfinanciering C 1 rivaat Zuid-Holland Cleant tech Bedrijfsfinanciering Biomedical unds Rotterdam 11,5 rivaat Rotterdam-Rijnmond Biotechnolog, high tech Bedrijfsfinanciering SOE 6,8 ubliek Rotterdam (stadshavens) nnovation, sustainabilit, cleantech rojectfinanciering 59,3

*naast fondsen kunnen bedrijven ook terecht bij de kredietunie voor financiering

20 Aantrekkelijke Economie Essay | Joris Stok en Miranda Janse 21 Partnerbijdrage 22 www.rdamsenieuwe.nl/startupmap gelanceerd endaarnaonlineterugtevindenop: R'damse Nieuwe.Dekaart istijdensdeEVR2018bijeenkomst innovatienetwerk Heads of Family, deGemeenteRotterdam en de kaart tezetten. Deinteractievekaart iseeninitiatief vanhet aantrekkelijkheid vanhetRotterdamse ecosysteemduidelijk op is aaninnovatie indestad, omzo ook(inter-)nationaal de Met deStartup Mapwillenwezichtbaarmaken wat eral startende ondernemerineenomgevingdiebijjebedrijfpast? zijn inmiddelsgevuldenwaarkun jehetbestevestigenals dit innovatieve ecosysteem?Enhoeveelvloeren vanhubs opgehaald, hoezithetmetdegroei enwerkgelegenheid in Welke investeringenzijngedaan,hoeveelkapitaal iser innovatie- enstartup-klimaat ereigenlijkcijfermatig voor? vele innovatiehubs diedestadtelt.Hoestaat het Rotterdamse wijze debedrijfsresultaten vanstartupsenscale-upsinde De Startup MapvanRotterdam presenteert opoverzichtelijke Startup Map van huncarrière staan.De voorlopers. gelet opdeondernemingenenondernemersdieaanhetbegin werkgelegenheid indestadenregio, maarooknadrukkelijk alleen gekeken naardeontwikkelingen indeeconomieen In deze Economische Verkenning Rotterdam wordt erniet De kleinebedrijvenvannuzijndegrote vande toekomst. startupkaart brengtdezeinbeeld. en snelgroeiendebedrijven.Eennieuweinteractieve De stadRotterdam kent veleinnovatiehubs voorstartende

Aantrekkelijke Economie

ROTTERDAMSE STARTUPS ROTTERDAMSE OP

KAART

DE

FOTOGRAAF: PETER SCHIMDT Partnerbijdrage |R’damse Nieuwe 23 VERBREDING ROTTERDAMSE ECONOMIE ZET

Essay DOOR FIGUUR 2: BANEN PER SECTOR (ALS % VAN TOTALE ECONOMIE), 2016 FIGUUR 3: ONTWIKKELING AANTAL BANEN PER SECTOR, 2012-2016

Hoewel het maritieme cluster en de logistiek sterk blijven, kon namelijk microdata op vestigingsniveau én van 2017 Productie Productie is Rotterdam ook in trek bij bedrijven uit andere sectoren. worden geanalyseerd. In de analyse van de microdata is een Productie Bouw Bouw Vooral dienstverleners spelen een steeds grotere rol in de onderscheid gemaakt in drie klimaten: Bouw Rotterdamse economie. Logistiek Logistiek 1. Het ondernemersklimaat: de aantrekkelijkheid van Logistiek Detailhandel en horeca Het gaat Rotterdam economisch gezien voor de wind. Rotterdam voor (gevestigde) bedrijven om te ondernemen. Detailhandel en horeca Detailhandel en horeca De werkgelegenheid en de toegevoegde waarde van het 2. Het startersklimaat: de aantrekkelijkheid van Rotterdam om Zakelijke diensten Zakelijke diensten bedrijfsleven groeien sterk en de stad staat nadrukkelijk in een bedrijf te starten. Zakelijke diensten de spotlights van buitenlandse bezoekers en investeerders. 3. Het vestigingsklimaat: de aantrekkelijkheid van Rotterdam Publieke diensten Publieke diensten Publieke diensten Voor welke bedrijven is Rotterdam nu vooral aantrekkelijk? Is voor bedrijven van buitenaf. Overige diensten Rotterdam alleen een stad voor de maritieme industrie, handel Overige diensten Overige diensten -15% -10% -5% 05%10% 15% 20% en logistiek? Of zien we ook andere activiteiten opkomen? 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% -15% -10% -5% 05%10% 15% 20% Ondernemersklimaat Rotterdam MRDH Nederland Rotterdam MRDH Nederland Rotterdam MRDH Nederland Een eerste analyse verduidelijkt dat de Maasstad vooral voor Uit de analyse van de aantrekkelijkheid van Rotterdam voor grotere bedrijven aantrekkelijk is. Zo zijn in Rotterdam minder gevestigde bedrijven, blijkt dat Rotterdam nog altijd een stad is Bron: Gemeente Rotterdam en LISA, bewerking Roots Beleidsadvies Bron: Gemeente Rotterdam en LISA, bewerking Roots Beleidsadvies bedrijven gevestigd dan op basis van de omvang van de stad van maritieme industrie, handel en logistiek. Figuur 4 geeft een mag worden verwacht, maar zorgen die bedrijven wel voor overkoepelend beeld van de specialisatie van de Rotterdamse verhoudingsgewijs veel werkgelegenheid (zie figuur 1). Dit economie ten opzichte van de MRDH. Voor de bedrijven die betekent dat het aantal werknemers per bedrijf relatief groot actief zijn in de sectoren in het kwadrant rechtsboven blijkt FIGUUR 4: SPECIALISATIE VAN ROTTERDAMSE ECONOMIE T.O.V. ECONOMIE MRDH is. De verdeling van werkgelegenheid tussen sectoren geeft Rotterdam zeer aantrekkelijk. Deze activiteiten zijn in Rotterdam daarom een beter beeld van de economische structuur dan sterker vertegenwoordigd dan gemiddeld in de MRDH, terwijl ze 2,00 de verdeling van het aantal bedrijven naar sector. Dit is één ook harder groeien dan het regionale gemiddelde. van de redenen voor het feit dat wij de economische structuur 1,80 Verticale as: Aandeel sectoren in totale economie Rotterdam 2017 t.o.v. (en de ontwikkelingen daarin) primair aan de hand van de aandeel sectoren in totale economie MRDH 2017 (MRDH = 1,00)

werkgelegenheid in de verschillende sectoren analyseren. FIGUUR 1: AANTAL BANEN EN BEDRIJVEN PER 1.000 INWONERS Horizontale as: Ontwikkeling regionale concentratie van sector in Rotterdam IN DE LEEFTIJD VAN 15 T/M 64 JAAR (2016), INDEX: NL=100 1,60 2012-2017 (1,00 = aandeel Rotterdam in MRDH is gelijk gebleven) Een dergelijke analyse van de economische structuur geeft Bollen: Grootte is afgeleid van omvang sector in termen van werkgelegenheid aan dat in Rotterdam vooral de logistieke sector (groothandel 120 in Rotterdam (2017) 111 1,40 en transport) sterk is vertegenwoordigd. Het aandeel van deze . MRDH 110 sector in de lokale economie is 16% groter dan gemiddeld in 98 de Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH) en 18% groter 100 dam t.o.v 1,20 dan gemiddeld in ons land (zie figuur 2). Ten opzichte van het 90 88 landelijk gemiddelde zijn ook zakelijke en publieke diensten sterk 82 1,00 in Rotterdam vertegenwoordigd; afgezet tegen het regionale 80

Specialisatie R’ 0,95 1,00 1,05 1,10 1,15 1,20 gemiddelde is die vertegenwoordiging minder bijzonder. 70 0,80 Ten opzichte van de landelijke cijfers valt verder vooral de 60 ontwikkeling van de detailhandel, horeca en overige diensten in Rotterdam op (zie figuur 3). Dit geeft aan dat Rotterdam 50 0,60 Rotterdam MRDH voor steeds meer verschillende type bedrijven aantrekkelijk

is. Om dit laatste nog beter te kunnen duiden en een beeld Banen dichtheid Bedrijven dichtheid NL-gemiddelde 0,40 te krijgen van de meest recente ontwikkelingen, vergelijken Ontwikkeling aandeel Rotterdam in MRDH we de aantrekkelijkheid van Rotterdam voor bedrijven hierna Bron: LISA/CBS, bewerking Roots Beleidsadvies met die van de MRDH. Op dit ruimtelijke schaalniveau Bron: Gemeente Rotterdam, bewerking Roots Beleidsadvies

24 Aantrekkelijke Economie Essay | Gilbert Bal 25 Dit laatste betekent ook dat de activiteiten in het kwadrant FIGUUR 5: BANEN PER SECTOR (ALS % VAN TOTAAL), 2017 Startersklimaat FIGUUR 7: PERCENTAGE STARTERS IN ROTTERDAM PER SECTOR rechtsonder interessant zijn. Voor dit type activiteiten is het Drijvende kracht achter een belangrijk deel van de hiervoor T.O.V. PERCENTAGE STARTERS IN DE MRDH PER SECTOR, 2012-2017 ondernemersklimaat in Rotterdam de afgelopen jaren relatief Clean Tech beschreven ontwikkelingen in de Rotterdamse economie zijn (1STE KWARTAAL) EN 2016, INDEX: MRDH = 1,00 gezien steeds aantrekkelijker geworden. Dit geldt vooral voor Maritiem bedrijven die reeds in de stad gevestigd zijn. Maar ook starters ICT diensten, overige diensten, creatieve industrie, detailhandel Food en bedrijven van buitenaf zijn deels verantwoordelijk voor de Productie & horeca en food. Sowieso valt op dat maar weinig activiteiten economische transitie van de stad. Welk type bedrijven wordt Medisch in de linkerkwadranten van de figuur vallen. Dit geeft aan dat in Rotterdam relatief vaak gestart? En voor welk type bedrijven Bouw zich binnen de MRDH steeds meer activiteiten in Rotterdam is het startersklimaat in Rotterdam dus relatief gunstig? Kennisintensieve industrie concentreren. Logistiek Kennisintensieve diensten Een analyse van de totale populatie starters in de periode Detailhandel en horeca Een nadere blik op de zeven onderscheiden hoofdsectoren High-tech bedrijvigheid 2012-2017 geeft aan dat in Rotterdam vooral in de logistieke Creatieve industrie leert dat binnen de logistiek vooral het vervoer over water en sector vaak wordt gestart (zie figuur 7). Op het niveau van Zakelijke diensten de dienstverlening voor het vervoer groot zijn. En dat dit binnen ICT dienstensector hoofdsectoren valt tevens het verhoudingsgewijs hoge de publieke diensten vooral geldt voor de gezondheidszorg Medium-tech bedrijvigheid aantal starters in de detailhandel en horeca, zakelijke Publieke diensten en in iets mindere mate het onderwijs. Daarnaast valt diensten en overige diensten op. Binnen die hoofdsectoren 0% 2% 4% 6% 8% 10%12% 14% bij een dergelijke verdieping de differentiatie binnen de blijkt er in Rotterdam vooral veel te worden gestart in de Overige diensten zakelijke dienstverlening op. Financiële instellingen en het horeca (in de detailhandel was het aantal starters zelfs iets Rotterdam MRDH 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 verzekeringswezen blijken in Rotterdam goed te gedijen, terwijl benedengemiddeld), de financiële sector, industrieel ontwerp, bijvoorbeeld de omvang van R&D bescheiden is. Bron: Gemeente Rotterdam, bewerking Roots Beleidsadvies kunst & cultuur en sport & recreatie. In de productiesectoren Starters 2012-2017(Q1) Starters 2016 Gemiddelde MRDH en de bouw werd in Rotterdam relatief weinig gestart. Uit het voorgaande kan worden geconcludeerd dat het Bron: KvK / Gemeente Rotterdam, bewerking Roots Beleidsadvies ondernemersklimaat in Rotterdam vooral gunstig is voor de FIGUUR 6: ONTWIKKELING AANTAL BANEN PER SECTOR, 2012-2017 Het voorgaande geeft aan dat Rotterdam door steeds meer ontwikkeling van logistieke activiteiten, gezondheidszorg, ‘nieuwe’ activiteiten wordt gevonden. Uiteraard is Rotterdam onderwijs en financiële dienstverlening. Vanuit historisch Clean Tech bij uitstek de plaats om in het maritieme cluster actief te zijn, perspectief klopt dat, want daarvan is de huidige situatie de Maritiem maar ook in andere sectoren wordt dus vaak gestart. Belangrijk FIGUUR 8: PERCENTAGE STARTERS IN ROTTERDAM PER SECTOR Food afdronk. daarbij is om ook de absolute aantallen in ogenschouw te T.O.V. PERCENTAGE STARTERS IN DE MRDH PER SECTOR, 2012-2017 Medisch nemen. Zo werden in de creatieve industrie de afgelopen jaren (1STE KWARTAAL) EN 2016, INDEX: MRDH = 1,00

Uit een analyse van de ontwikkeling in de laatste vijf jaar blijkt Kennisintensieve industrie ruim drie maal zo veel bedrijven gestart dan in het maritieme Clean Tech echter dat vooral de detailhandel, horeca en overige diensten Kennisintensieve diensten cluster. Ook verzorgden deze bedrijven anno 2017 meer (vooral recreatie) groeien. Daarnaast blijkt binnen de logistieke High-tech bedrijvigheid werkgelegenheid dan de starters in het maritieme cluster. Dit Maritiem sector vooral de dienstverlening voor het vervoer te groeien. Creatieve industrie verduidelijkt enerzijds het ‘gemak’ waarmee in de creatieve Food De groei van traditioneel sterk gewortelde sectoren als de zorg ICT dienstensector industrie kan worden gestart ten opzichte van in het maritieme Medisch en het onderwijs blijft de afgelopen jaren juist iets achter bij het Medium-tech bedrijvigheid cluster, waar starters vaak (veel) meer kapitaal nodig hebben regionale gemiddelde. om een bedrijf te kunnen starten. Anderzijds geeft dit aan dat Totale Economie Kennisintensieve industrie van de starters in de creatieve industrie een belangrijk aantal Kennisintensieve diensten Van de vier kansrijke clusters die Rotterdam in zijn economische -10% -5% 0% 5% 10%15% 20% 25% 30% 35% groeit en relatief veel werkgelegenheid creëert. High-tech bedrijvigheid beleid heeft gedefinieerd, valt vooral het maritieme cluster Rotterdam MRDH Creatieve industrie op. Dit cluster is in Rotterdam relatief groot (zie figuur 5) en Opvallend is dat in veel andere clusters en ICT dienstensector groeit bovengemiddeld; zowel ten opzichte van de gemiddelde Bron: Gemeente Rotterdam, bewerking Roots Beleidsadvies innovativiteitssegmenten relatief weinig in Rotterdam ontwikkeling van het cluster in de regio als ten opzichte van de wordt gestart (zie figuur 8). Dit ondanks het feit dat wij het Medium-tech bedrijvigheid gemiddelde groei van werkgelegenheid in de stad (zie figuur 6). ondernemersklimaat voor met name Clean Tech en Medisch Ook de sterke groei van Food valt op. Vergeleken met elders in als aantrekkelijk beoordeelden (sterk vertegenwoordigd en 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 de MRDH is dit cluster in Rotterdam echter klein. bovengemiddelde groei). Blijkbaar is de pool van (potentiële) starters in Rotterdam meer georiënteerd op de eerder Starters 2012-2017(Q1) Starters 2016 Gemiddelde MRDH Kijkend naar specifieke segmenten waar veel innovatie genoemde logistiek, horeca, financiële diensten, industrieel Bron: KvK / Gemeente Rotterdam, bewerking Roots Beleidsadvies plaatsvindt, zoals kennisintensieve diensten en industrie, ontwerp, cultuur, sport en recreatie. ICT diensten en hightechbedrijven, dan valt vooral de vertegenwoordiging en ontwikkeling van de creatieve industrie op. Deze sector neemt 4,2% van de lokale werkgelegenheid voor haar rekening en is de afgelopen jaren met 30% gegroeid. Nog een sterkere groei werd gerealiseerd in de ICT diensten. In regionaal perspectief is de omvang van deze sector in Rotterdam echter (nog) bescheiden.

26 Aantrekkelijke Economie Essay | Gilbert Bal 27 Vestigingsklimaat FIGUUR 9: VERPLAATSINGEN NAAR ROTTERDAM 2010-2017 PER De aantrekkelijkheid van Rotterdam voor bedrijven van SECTOR T.O.V. VERPLAATSINGEN NAAR GEMEENTEN IN DE MRDH Box 1: De aantrekkelijkheid van Rotterdam voor Box 2: De aantrekkelijkheid van Rotterdam voor buitenaf hebben we geanalyseerd door te kijken naar de 2010-2017 PER SECTOR IN TERMEN VAN AANTAL VESTIGINGEN het maritieme cluster de creatieve industrie verplaatsingen van bedrijven en instellingen naar gemeenten EN WERKGELEGENHEID (ANNO 2017), INDEX: MRDH = 1,00 in de Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH) in de De kwaliteit van de maritieme activiteiten in Nederland De creatieve industrie is al jaren één van de snelgroeiende periode 2010-2017. Het gaat daarbij om zowel verplaatsingen Productie is wereldwijd bekend. Rotterdam speelt daarin een sectoren in de Nederlandse economie. Vanuit dat oogpunt van de hoofdvestiging naar een gemeente in de MRDH als het belangrijke rol. Met de Rotterdamse haven als grootste is de creatieve industrie ook als één van de negen Bouw oprichten van een nieuwe nevenvestiging in een gemeente in haven van Europa is het maritieme cluster dan ook een landelijke topsectoren aangewezen. de MRDH. Logistiek speerpunt in het gemeentelijke economische beleid. De creatieve industrie omvat drie deelsectoren: Detailhandel en horeca In termen van het aantal vestigingen blijkt Rotterdam vooral Het maritieme cluster omvat vier deelsectoren: • Kunsten en cultureel erfgoed; veel logistieke bedrijven en zakelijke dienstverleners naar zich Zakelijke diensten • Constructing (scheepsbouw en reparatie, waterbouw, • Media- en entertainmentindustrie; en toe te trekken (zie figuur 9). Wij hebben echter ook gekeken offshore, toeleveranciers); • Creatieve zakelijke dienstverlening. Publieke diensten naar de werkgelegenheid van de nieuwe bedrijven in de diverse • Chemie en energie (olieraffinaderijen, chemie, gemeenten anno 2017. Hieruit blijkt dat Rotterdam relatief Overige diensten vervaarding kunststof en rubber, energie); De sterke vertegenwoordiging van de creatieve industrie gezien vooral werkgelegenheid in de detailhandel, logistiek • Containers (havenactiviteiten, zee- en binnenvaart); in Rotterdam gaat voor alle drie de deelsectoren op en en bouw trekt. Dit laat zien dat Rotterdam bovengemiddeld 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 • City (maritieme dienstverlening, visserij, watersport). dan vooral voor de creatieve zakelijke dienstverlening. aantrekkelijk is voor grote(re) retailers, logistieke bedrijven Het aandeel van deze deelsector in de economie ligt en bouwbedrijven en qua zakelijke diensten vooral kleine(re) Aantal vestigingen Werkgelegenheid Gemiddelde MRDH De sterke vertegenwoordiging van het maritieme ruim 30% boven het gemiddelde in de MRDH. De bedrijven aan zich bindt. cluster gaat voor alle vier de deelsectoren op. De creatieve zakelijke dienstverlening kan op haar beurt Bron: KvK / Gemeente Rotterdam, bewerking Roots Beleidsadvies deelsectoren ‘Containers’ en ‘Chemie en energie’ zijn weer worden onderverdeeld in architectuur, design en Het patroon binnen de logistiek is hetzelfde als we bij zelfs meer dan twee maal zo groot als gemiddeld in communicatie. Rotterdam blijkt daarbij ‘traditioneel’ het ondernemers- en startersklimaat constateerden. De de MRDH. De groei zit vooral in de deelsectoren ‘City’ sterk in architectuur, maar de afgelopen jaren vooral specialisatie van Rotterdam zit vooral in het vervoer over water FIGUUR 10: VERPLAATSINGEN NAAR ROTTERDAM 2010-2017 PER en ‘Containers’. Het zijn ook deze twee deelsectoren qua design sterk te groeien. De groei van de media- en en de dienstverlening voor het vervoer. In die deelsectoren SECTOR T.O.V. VERPLAATSINGEN NAAR GEMEENTEN IN DE MRDH waarin bovengemiddeld wordt gestart en die een entertainmentindustrie blijft in Rotterdam juist iets achter weet Rotterdam een bovengemiddeld aantal bedrijven naar 2010-2017 PER SECTOR IN TERMEN VAN AANTAL VESTIGINGEN bovengemiddelde aantrekkingskracht hebben op bij het regionale gemiddelde. zich toe trekken, zowel klein als groot. EN WERKGELEGENHEID (ANNO 2017), INDEX: MRDH = 1,00 bedrijven van buitenaf. Dit verduidelijkt de transitie die de Rotterdamse haven doormaakt en de steeds belangrijkere Op het moment dat de locatiekwaliteiten van de regio Clean Tech Uitgesplitst naar kansrijke clusters en innovativiteitssegmenten Clean Tech 4,4,1414 rol van dienstverlening. Ook binnen de Rotterdamse Rotterdam in ogenschouw worden genomen, valt op valt op dat Rotterdam vooral veel bedrijven in het maritieme Maritiem logistieke sector in algemene zin komt een steeds groter dat het vestigingsklimaat vooral gunstig is voor creatieve cluster trekt. Zelfs vier maal meer dan andere gemeenten in de FFood accent te liggen op de dienstverlening voor het vervoer. zakelijke diensten en kunst & cultuur. In 2014 bleef de MRDH (zie figuur 10). Ook blijkt Rotterdam in alle gedefinieerde Medischh Deze dienstverlening groeide de afgelopen vijf jaar met concentratie van die activiteiten in de regio nog wat innovativiteitssegmenten een bovengemiddeld aantal bedrijven bijna 13%. achter bij wat op basis van die locatiekwaliteiten mocht te trekken. Bij de kennisintensieve industrie, medium-tech Kennisintensieveennisintensieve industrieindustrie worden verwacht. De vraag is of dit nog steeds het geval Kennisintensieve diensten bedrijvigheid en ICT diensten zorgt dit ook voor relatief veel Kennisintensieve diensten Nauw verwant aan het maritieme cluster is de is aangezien de werkgelegenheid in deze deelsectoren in High-tech bedrijvigheid nieuwe werkgelegenheid in de stad. (landelijke) topsector Water. Ook deze blijkt in de Rotterdam de afgelopen jaren met respectievelijk 38% en Creatieveeatieve industrieindustrie regio bovengemiddeld vertegenwoordigd; ook als 33% groeide. ICTICT dienstensectordienstensector Dit laatste geldt ook voor de bedrijven en instellingen die de locatiekwaliteiten van Rotterdam en omgeving in Medium-tech bedrijvigheid Rotterdam uit de clusters Clean Tech en Medisch aan zich ogenschouw worden genomen. Een studie van het Andersom werd het Rotterdamse vestigingsklimaat weet te binden. Binnen het Clean Tech cluster blijkt Rotterdam 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) naar de relatie voor de media- en entertainmentindustrie door het PBL vooral aantrekkelijk voor bedrijven die actief zijn in de biobased tussen vestigingsplaatsfactoren en de concentratie van in 2014 als iets minder gunstig beoordeeld en was de economy en duurzame energie. Binnen het medische cluster Aantal vestigingen Werkrkgelegenheid Gemiddelde MRDH topsectoren (2014) geeft aan dat de regio Rotterdam concentratie van die activiteiten hoger dan op basis van blijkt Rotterdam vooral aantrekkelijk voor bedrijven die actief beschikt over een gunstig vestigingsklimaat voor deze de locatiekwaliteiten werd verwacht. Mogelijk dat de zijn in de vervaardiging en distributie van medische producten. Bron: KvK / Gemeente Rotterdam, bewerking Roots Beleidsadvies topsector. Ook herbergt de regio een grotere concentratie concentratie van de media- en entertainmentindustrie van de topsector Water dan op basis van dit gunstige nu iets meer in de lijn der verwachting ligt dankzij de iets vestigingsklimaat werd verondersteld. Binnen de regio achterblijvende groei in dit segment. blijkt Rotterdam vooral aantrekkelijk voor de maritieme maakindustrie en deltatechnologie.

28 Aantrekkelijke Economie Essay | Gilbert Bal 29 Specialisatie economie De analyse van de aantrekkelijkheid van Rotterdam voor Box 3: De aantrekkelijkheid van Rotterdam voor bedrijven maakt duidelijk dat Rotterdam voor steeds meer detailhandel en horeca verschillende type bedrijven een aantrekkelijke plek is om te ondernemen. Van oudsher is de stad sterk in maritieme Van de zeven door ons onderscheiden hoofdsectoren industrie, handel en logistiek, maar ook nieuwe activiteiten werd in Rotterdam de afgelopen jaren de grootste komen duidelijk op. Geredeneerd vanuit de groei van de groei gerealiseerd in de detailhandel en horeca. De sectoren in de meest recente jaren, de specialisatie in starters aantrekkelijkheid van Rotterdam voor deze sectoren is de en de aantrekkingskracht van Rotterdam op bedrijven van afgelopen jaren dus sterk toegenomen. buitenaf, zet de verbreding in de economische structuur in de komende jaren door. Rotterdam blijkt zich in toenemende Uitgesplitst naar detailhandel, daghoreca en mate te specialiseren in detailhandel, horeca en recreatie, verblijfshoreca blijkt dat Rotterdam vooral qua dag- en creatieve industrie en ICT. verblijfshoreca groeit. Beide deelsectoren groeiden in de periode 2012-2017 in termen van werkgelegenheid met Toch zullen het maritieme cluster en de logistiek zowel meer dan 22%. Afgezet tegen het regionale gemiddelde in absolute termen als qua ontwikkeling dragers van de springt vooral de ontwikkeling van de detailhandel in het Rotterdamse economie blijven. De positie als grootste haven oog. De werkgelegenheidsgroei in deze sector (+10,4%) van Europa oefent een duidelijke aantrekkingskracht op dit type lag ruim vier maal zo hoog als gemiddeld in de MRDH bedrijven uit en de belangrijkste buitenlandse investeringen (+2,5%). Bij de dag- en verblijfshoreca bedroeg deze factor slaan ook in deze sectoren neer. Wel vindt ook binnen deze bijna twee. sectoren een duidelijke verbreding in activiteiten plaats. Zo komt binnen het maritieme cluster en de logistiek een steeds Drijvers achter de groei van de detailhandel en horeca zijn groter accent te liggen op dienstverlening. het toenemende aantal toeristen en de (bovengemiddelde) bevolkingsgroei van de stad. In de sectoren wordt bovengemiddeld gestart (met name in de daghoreca) en Rotterdam weet veel grotere retailers aan zich te binden.

Een apart onderdeel van deze sector – en vanuit de next economy geredeneerd extra interessant – is de detailhandel via internet. Deze is in Rotterdam in de afgelopen jaren sterk gegroeid. Bovendien blijkt Rotterdam steeds meer van die bedrijven aan zich te binden. De werkgelegenheidsgroei in deze sector was in Rotterdam bijna drie maal zo groot als gemiddeld in de MRDH (+332% in de periode 2012-2017).

Opvallend is dat steeds meer ‘pure’ onlinespelers in Rotterdam ook een fysieke vestiging openen. Andersom voeren veel fysieke spelers een online strategie. Offline en online raken op die manier steeds sterker met elkaar geïntegreerd; iets dat vooral is waar te nemen in de binnenstad en de stadsstraten.

30 Aantrekkelijke Economie BIJL JAN FOTOGRAAF: Essay | Gilbert Bal 31 Partnerbijdrage 32 bedrijfsvestigingen eenzzp’er. Landelijkisdit51%. gezondheidszorg. InRotterdam isinmiddels56%vanhetaantal cultuur, persoonlijke dienstverlening, horeca, detailhandelen een belangrijkdeelindebranchesdiebijgrote stadhoren: landelijke groei van1%.Ditverschilingroeisnelheid zitvoor aantal zelfstandigen zonder personeelmet9%,ruimbovende Rotterdam. Indeeerstedriekwartalen van2017steeghet Opvallend isdesterke opmarsvanhetaantal zzp’ersin branches daalthetaantalopheffingenvanbedrijven. meer. Voor 2017lijkthetbeeldtot dusver gunstig:invrijwelalle tabel 1).Hetaantalstoppendebedrijfsvestigingenfluctueertiets Het aantalstartendebedrijveninRotterdam groeit sterk(zie maar duidelijkmeerdanhetlandelijkgemiddelde(ziefiguur1). 20%, ietsminderdanhetgemiddeldevoordeG5gemeenten het aantalbedrijfsvestigingentussen2012en2017metruim de groei vanhetaantalbedrijfsvestigingen. InRotterdam steeg 3,0% eninAmsterdam met2,9%. Eenzelfde beeldzienwebij Rotterdam groeide deeconomiemet2,5%,inEindhoven grote stedenruimbovenhetlandelijke gemiddeldevan2%.In In 2015lagdeeconomischegroei inRotterdam endeandere Rotterdam presteertbovengemiddeld komt ooknaarvoren in de cijfers overRotterdam. wonen. Deze trends biedengrote economischekansen endat jongeren enimmigranten willengraagineengrote stad met meerdan100.000 inwoners.Vooral hogeropgeleiden, de bevolkingsgroei tot2016 inNederlandgingnaarsteden ondernemers, kenniswerkers enbezoekers. Driekwartvan innovatie, banen,dienstverleningencultuur. Zijtrekken Grote stedenworden steedsmeerdéhubsvanhoogwaardige tweedeling verkleinen. duidelijke profileringvanstadenregiokandedreigende stad. Tegelijkertijd blijvenkleinere gemeentenachter. Een dat zienweterugindeeconomischeontwikkeling vande Rotterdam trektmakkelijk bedrijvenenbezoekers aanen

Aantrekkelijke Economie ONDERNEMERSKANSEN

IN EN REGIO EN

STAD te verleiden. tot eenbezoekje aandefysieke winkel of horecagelegenheid om deklantbelevingtevergroten enzodoende deconsument maken steedsmeergebruikvanslimmedigitale technologie Ondernemers metfysieke vestigingeninhoreca enretail Rotterdam alsgeheeloverigens nogrelatief aanzienlijkis. Rotterdam vanaf 2015terugloopt,waarbijdeopgave voor webwinkels. Cijfers gevenaan dat dewinkelleegstand in Deze groei heeftnietalleentemaken methetaantal iets achterbijhetgemiddeldevandeG5(ziefiguur3). Rotterdam overtreft hetlandelijke gemiddelde,maarblijftwel groei vanhetaantalvestigingenindedetailhandel enhoreca in vooral vanaf 2015sprake vaneenduidelijke stijging.Ookde detailhandel enhoreca inRotterdam. Namoeizamejaren is in eentoenamevanhetaantalbedrijfsvestigingende Bestedingen vanbezoekers eninwonersvertalenzichook recreatie eenbelangrijke stimulans. 2012-2016 (+2,3%)isdebanengroei indesector toerismeen werkgelegenheidsontwikkeling inRotterdam indeperiode groeicijfers inAmsterdam eenbelangrijke rol. Voor detotale grootste gemeenten.BijditG5-gemiddeldespelen dehoge en iseenfractieminderdanhetgemiddeldevoordevijf de landelijke banengroei intoerismeenrecreatie (+6%) in Rotterdam metruim14% toe.Deze groei ligtruimboven Tussen 2012en2016namhetaantalbanenindeze sector banengroei indesectortoerismeenrecreatie (ziefiguur2). (internationale) toeristen.Diezijneenaanjagervoorde aantrekkingskracht vandegrote stadopvermogende Ondernemers ingrote stedenprofiteren vande Toerisme alsaanjagervangroei Bron: Handelsregister -Kamer van Koophandel * eerste acht maanden2017 ROTTERDAM 2012 -2017 AANTALTABEL STARTERS 1:ONTWIKKELING IN ENOPHEFFINGEN Bron: Handelsregister -Kamer van Koophandel 10 10 11 11 12 12 13 2012BEDRIJFSVESTIGINGEN -2017 (PER1JANUARI) TOTAALFIGUUR 1:ONTWIKKELING AANTAL aanwas saldo opheffi opheffi (hoofdvestiging) opheffi saldo star star (hoofdvestiging) Gemeente startende 5 0 0 5 0 0 5 tende nevenvestiging

20 ng nevenvestiging ng onderneming Nederlan onderneming 12 ters Ro

ngen tterdam d 20 13 Overige gemeenten 6.288 8.298 5.850 20 2. 7 .52 48 76 01 12 20 0 6 14 3.022 5.6 20 9. 8.6 6. 48 14 5 12 1 12 1 7 4 3 1 G3 7 20 5.761 8.593 5.294 20 2.8 8 .075 467 51 15 14 32 8 R 3.422 5.22 20 otter 9. 8.5 5. 41 06 47 64 15 94 20 dam 0 4 8 4 2 16 6.413 9.112 5.957 20 2.6 8 .69 456 41 16 99 9 20 3.167 .46 20 6. 6.5 3. G5 0 94 8 17 77 17 5 5 7 8 2 9 * TOERISME 2012 -2016 AANTAL BANENFIGUUR 2:ONTWIKKELING RECREATIE & 10 10 111 11 12 12 110 Bron: Handelregister -Kamer van Koophandel Bron: LISA -bewerking Kamer van Koophandel DETAILHANDEL 2012 ENHORECA -2017 (PER1JANUARI TOTAALFIGUUR 3:ONTWIKKELING AANTAL BEDRIJFSVESTIGINGEN 100 105 115 120 96 6 1 1 6 6 Nederland 20 2012 12 Nederland 2013 Partnerbijdrage |Kamer van Koophandel Overige gemeenten 20 13 2014 20 14 GS G3 2015 7 20 Ro 15 tter 2016 Rotterdam dam 20 2017 16 G5 33 Regio blijft achter bij stad Regiostimuleringstool Er dreigt een kloof tussen succesvolle grootstedelijke regio’s Om als ondernemers en gemeenten tot duidelijke keuzes en andere regio’s in Nederland. Rotterdam en andere grote te komen is het van belang te weten hoe de huidige DNA- steden hebben een grote aantrekkingskracht op bedrijven en profielen van gemeenten en regio’s eruit zien. Voor dit doel bezoekers. Maar veel kleinere gemeenten hebben moeite om ontwikkelt de KvK een digitale Regiostimuleringstool. Die hun aantrekkingskracht te behouden, zich staande te houden brengt het bestaande DNA van steden en regio’s in beeld of krimpen zelfs. In alle gemeenten hebben digitalisering, en is ontwikkeld als ondersteuning bij de uitvoering van het veranderingen in sectoren (retail, horeca, zorg, cultuur) en manifest. De Regiostimuleringstool geeft scores op thema’s leegstand grote invloed op de economische structuur en de als ondernemerschap, economie, demografie, kunst & fysieke omgeving. In kleinere gemeenten is het effect groter. cultuur, vastgoed en infrastructuur en vergelijkt deze met Een grote uitdaging is om ervoor te zorgen dat veel meer andere gemeenten en regio’s in Nederland. De tool biedt ook steden in Nederland bruisen en vitaal blijven. Ook gemeenten mogelijkheden tot verdieping met meer sociaaleconomische in grootstedelijke regio’s, zoals de regio Rotterdam (zie figuur4). kenmerken, cijfers over bedrijvenstructuur en bedrijvendynamiek voor gemeenten en regio’s. Dat helpt Dit vraagstuk staat centraal in het manifest ’Laat stad steden om hun eigen onderscheidend vermogen te bepalen en regio bruisen’ van VNG, IPO, G32 gemeenten en voor bijvoorbeeld innovatieve bedrijvigheid, winkelen, cultuur, ondernemersorganisaties VNO-NCW en MKB Nederland, toerisme of leefomgeving. De tool is in het voorjaar 2018 ondersteund door de Kamer van Koophandel. De centrale beschikbaar en kan Rotterdam en de regio helpen om zich boodschap is dat steden zich beter van elkaar moeten nog sterker op de (inter)nationale kaart te zetten. onderscheiden als het gaat om ondernemers-, werk-, winkel- en verblijfsklimaat. Niet elke gemeente kan straks én slim én groen én toeristisch zijn of een aantrekkelijk winkelaanbod bieden met regionale aantrekkingskracht. De noodzaak om te handelen op basis van de eigen identiteit (DNA) en toegevoegde waarde ten opzichte van andere gemeenten en regio’s is evident.

FIGUUR 4: ONTWIKKELING TOTAAL AANTAL BEDRIJFSVESTIGINGEN 2012 - 2017 (PER 1 JANUARI)

122 120 118 116 114 112 110 108 106 104 102 100 98

2012 2013 2014 2015 2016 2017

Nederland Rotterdam Regio Rotterdam

Bron: Handelsregister – Kamer van Koophandel

34 Aantrekkelijke Economie Partnerbijdrage | Kamer van Koophandel 35 FOTOGRAAF: OSSIP VAN DUIVENBODE Partnerbijdrage 36 zon enwindiseendaggeenenergie. weersomstandigheden enseizoensinvloeden: eendaggeen karakter doorbijvoorbeeld deafhankelijkheid van toegroeien. Een anderkenmerking ishetmoeilijk voorspelbare is danookdat wenaareen meerlokale energievoorziening het lichtaangaat. Een vandegevolgenenergietransitie bewerken entransporteren, alvorens demotorgaat draaienof slechts openkele plekken kunt winnenenvervolgensnogmoet in Rotterdam. Een groot verschilmetdefossiele bronnen dieje van energie isdat deze overalterwereld beschikbaarzijn,ook Kenmerkend voordeopwekkingvandeze duurzamevormen figuur 1tezienis. notendop. Vooral dezon heefteenenormepotentie,zoals in de zon, windengeothermie. Ziedaardeenergietransitie ineen Geen fossiele brandstoffen meer, maarenergie uitbronnen als aantrekkelijke stad. voor kansen: deenergietransitie fungeertalsvliegwiel voorde cruciale rol. Dat zorgt nietalleenvooroplossingen,maarook – spelenookbijdeenergietransitie technologieénburgers een overgang vaneenlineaire economienaarcirculaire economie transities dieonze wereld drastischgaanveranderen –zoals de onze gangnaarduurzaamheid. Want netalsbijdeandere grote energietransitie voort.Zijhebbenechterniethetmonopolieop en werkwijzen heroverwegen enstuwenzo demondiale marktsectoren kunnen nietandersdanhunprocessen is nietlangereendroom, maarbittere noodzaak.Veel De overgang vanfossiele naarduurzameenergiebronnen van destadtengoede. consument. Ditkomt deaantrekkelijkheid Rotterdam plaats enwordtvooralgedrevendoorde De energietransitievindtgrotendeelsinstedenzoals Aantrekkelijke Economie

ALS VLIEGWIEL DE ENERGIETRANSITIE DE

VOOR

AANTREKKELIJKE STAD

DE elektriciteitsverbruik. komst zou kunnen leidentoteenverdubbeling vanons energiebehoefte danhuntraditioneletegenhangersen voertuigen enwarmtepompen.Deze hebbeneenandere de intrede vannieuweenergieverbruikers zoals elektrische Wat deovergang naarduurzaamextrauitdagendmaakt,is Meer (pieken in)elektriciteitsverbruik comfort voordeeindgebruiker. net andere momentenzonder inteboetenopflexibiliteiten van energieverbruik, zoals hetladenvanelektrischeauto’sop waterstof, etcetera).Ofaanmechanismenalsvraagsturing oplossingen zijn.Denkaandeopslagvanenergie (accu’s, is eenuitdagingopzich,waarvooroverigensaldiverse die nietaltijdinlijnlopenmetdevraagnaarenergie. Dat vraag enaanbod.Zon enwindkennen zo huneigenpatronen, Een derde uitdagingishettijdsgebondenbalanceren van gaan opvangen. leiden. Devraagdaarbijishoeweditmetduurzamebronnen verduurzamen. Ditkan totenormepieken inhetverbruik Daarnaast isernogdeuitdagingomonze industriete

Bron: FIGUUR 1:DEPOTENTIE VAN ZONNE-ENERGIE VS DEPOTENTIEEL VAN BRANDSTOFFEN ANDEREDUURZAMEENFOSSIELE Waves1 WIND 0-2-2 https://cleantechnica.com/2014/04/01/solar-energy-motherload/ 1,2 1,3 per year 25-70 per year 16 TW-yr World energyuse

S

0,3 peryear O

TIDES L A

1 R

1

1

0,3-2 peryear Geothermal 2

3

, 0

1,7

0 0

3-4 peryear

Hydro p

e

1,6 r

y e

2-6 peryear

Biomass a r 1,5 3-11 peryear OTEC 1,4 Partnerbijdrage |CGI total 215 total reserve

N

a 900 t u r a l

90-300 G total 240

total a s 1,8

C P

o U e a t l 1 r r ,8 a o n le iu u m m 37 1 1, ,9 8 ,10 In een hogere versnelling Ecosystemen FIGUUR 2: DE ENERGIETRANSITIE ALS ONDERDEEL VAN ANDERE VEEL GROTERE TRANSITIES EN BIJ AFBEELDING Als we de energietransitie willen versnellen, moeten we echter Hoe gaan we dit doen in Rotterdam? De bottom-up vanuit een geheel andere invalshoek hiernaar kijken. Als we ontwikkeling gaat echt het verschil maken. En wel omdat onze energievoorziening verduurzamen, maar ondertussen de ontwikkeling plaatsvindt in ecosystemen met bedrijven, blijven doen wat we deden, komen we er niet. We moeten startups en overheid, zoals Roadmap Next Economy. Een onze energievoorziening verduurzamen én zaken structureel mooi voorbeeld hiervan is de ontwikkeling die door CGI is anders gaan doen, door het combineren van ontwikkelingen, ingezet onder de naam ‘digitale energie-eilanden’. Het idee zoals lokale productie door middel van 3D-printen. Verder daarachter is dat het energiesysteem van de toekomst lokale kunnen we andere manieren van vervoer gebruiken, zoals initiatieven kan integreren. Hierbij kunnen lokaal duurzame de hyperloop, autodeelconcepten en autonoom rijden. De vraag en aanbod van energie gematcht worden door energietransitie is dan ook onderdeel van een veel grotere middel van peer-to-peer businessmodellen, bijvoorbeeld transitie (zie figuur 2). ondersteund door blockchaintechnologie. De regulering zal zich moeten aanpassen om dit te kunnen ondersteunen. Daarom is betrokkenheid van de overheid bij dit soort Bottom-up proces trajecten cruciaal. Samen met Eneco brengt CGI dit in de De transitie is geen stip op de horizon, maar vindt al in volle praktijk: we zetten binnen de context van warmtenetten in gang plaats. De drijvende kracht daarbij is niet zozeer de Rotterdam (en daarbuiten) blockchain in om transacties tussen (economische) eindigheid van fossiele bronnen, maar is meer de verschillende stakeholders transparant, betrouwbaar en te vinden in betaalbare alternatieven die beschikbaar zijn efficiënt af te handelen (zie figuur 3). en komen. Het stenen tijdperk eindigde ook niet, omdat de stenen op waren. Daarbij vindt de transitie voor een groot deel bottom-up plaats, in steden die een steeds belangrijkere Een gezamenlijke stip op de horizon rol gaan spelen, zoals Rotterdam. De actoren zijn vooral De energietransitie wordt alleen een succes als we samen een burgers en consumenten, al dan niet verenigd in (energie) duidelijke en uitdagende stip op de horizon zetten en een visie coöperaties of andere samenwerkingsverbanden. Het doel hebben hoe we deze kunnen bereiken. En – zeker zo belangrijk Bron: CGI daarbij: de leefbaarheid vergroten, door te borgen dat de stad – als we projecten uitvoeren in samenwerking met andere economisch en maatschappelijk gezien aantrekkelijk blijft. In stakeholders. Afgelopen jaren hebben er, ook bij CGI, veel een stad als Rotterdam is dit een uitdaging op zich, wetende mooie proeftuinen opgezet op het gebied van clean mobility, dat een groot deel van de economie en werkgelegenheid smart homes/buildings en het digitaliseren van energienetten. FIGUUR 3: DE WERKING VAN DIGITALE ENERGIE-EILANDEN vanuit de haven komt. Dit is juist de plek waar veel zal gaan Nu is echter het moment aangebroken om het groter aan te veranderen, maar dit moet niet ten koste gaan van deze twee pakken en de basis voor de toekomst neer te zetten. Daarom is factoren. Op naar een schonere stad, economische groei en CGI ook actief binnen Roadmap Next Economy en zoeken we meer werkgelegenheid! samenwerking. Wie doet mee?

www.cginederland.nl/energietransitie

Bron: CGI

38 Aantrekkelijke Economie Partnerbijdrage | CGI 39 ROTTERDAM TABEL 1: AANTAL OVERNACHTINGEN BUITENLANDSE GASTEN (X 1.000) EN TOTAAL AANTAL OVERNACHTINGEN (X 1.000) Gasten en hun overnachtingen in alle hotels, motels, pensions, appartementen met hoteldienstverlening, jeugdaccommodaties en bed&breakfasts met ten minste AANTREKKELIJKE 5 slaapplaatsen; uit buitenland en totaal aantal (dus incl. Nederlandse gasten) (x 1000). STAD 2012 2013 2014 2015 2016 2017* 2012-2016 Nederland 17.826 18.350 20.184 21.708 23.170 12.431 30% Trends en ontwikkelingen Trends Zuid-Holland 2.327 2.501 2.714 2.961 3.102 1.629 33% Rotterdam 602 662 755 747 825 432 37% Amsterdam 8.742 9.103 10.198 10.662 11.791 6.385 35% Buitenlandse gasten in Rotterdam FIGUUR 1: AANTAL BUITENLANDSE GASTEN (X 1.000) Den Haag 613 615 687 816 849 431 38% Het aantal buitenlandse toeristen is in de afgelopen periode Gasten en hun overnachtingen in alle hotels, motels, pensions, Utrecht 254 241 258 313 293 191 15% sterk gestegen (zie figuur 1). Afgaand op het eerste halfjaar appartementen met hoteldienstverlening, jeugdaccommodaties en bed & wordt ook voor 2017 een stijging verwacht. Zie voor een breakfasts met ten minste 5 slaapplaatsen.; uit buitenland (x 1000). TOTAAL AANTAL OVERNACHTINGEN (X 1.000) verdieping het artikel ‘Aantrekkelijk voor toeristen én inwoners’ in deze EVR (op bladzijde 42-47). 2012 2013 2014 2015 2016 2017* 2012-2016

Nederland 36.536 37.390 39.864 41.618 44.591 22.907 30% Zuid-Holland 5.024 5.319 5.745 6.071 6.472 3.380 33% Hotelovernachtingen Rotterdam 1.216 1.260 1.458 1.548 1.670 882 37% Het aantal overnachtingen van buitenlandse gasten en Amsterdam 10.563 11.262 12.538 12.900 13.983 7. 575 35% het totaal aantal hotelovernachtingen steeg tussen 2012- Den Haag 1.241 1.312 1.377 1.484 1.587 826 38% 2016 met 37%. En hiermee is Rotterdam in 2016 de 2e Utrecht 483 462 474 543 534 349 15% stad van Nederland geworden, vooral door de groei van de binnenlandse bezoekers. Afgaand op het eerste halfjaar * voorlopige cijfers eerste halfjaar 2017 wordt er ook over het jaar 2017 een stijging van het aantal Bron: CBS hotelovernachtingen verwacht (zie tabel 1). TABEL 2: AANTAL HORECAVESTIGINGEN PER TYPE, ROTTERDAM 0 Horeca Metropoolregio Rotterdam De horeca doet het goed in Rotterdam en regio. Het aantal Zuid-Holland Amsterdam Utrecht Rotterdam Stadsregio Rotterdam Den Haag horecaondernemingen steeg in de stad met bijna 400 Rotterdam Den Haag 2014 2017 2014 2017 2014 2017 bedrijven ten opzichte van 2014. De groei van de horeca Hotels e.d. 83 95 119 135 257 304 droeg bij aan de groei van de werkgelegenheid in de * voorlopige cijfers. consumentensector. In Rotterdam groeide deze sector tussen Verhuur van vakantiehuisjes en 15 13 27 28 54 60 Bron: CBS appartementen; jeugdherbergen 2014-2017 met bijna 5000 banen en met 1135 banen tussen en vakantiekampen 2016-2017 (zie tabel 3). Kampeerterreinen 2 2 25 21 42 36 FIGUUR 2: WONINGBOUWPRODUCTIE 2000-2017 ROTTERDAM Overige logiesverstrekking 2 3 5 8 21 26 Restaurants, cafetaria’s e.d. 1.160 1.429 1.813 2.164 3.823 4.249 Wonen in Rotterdam 4000 Kantines en catering 207 363 345 577 850 1.277 De gemiddelde huizenprijs in de regio Rotterdam is volgens 3500 Cafés 509 457 698 635 1.444 1.323 de NVM gestegen naar 232.000 euro in het derde kwartaal van 3000 Totaal 1.978 2.362 3.032 3.568 6.491 7.275 2017; 14,7 procent hoger dan een jaar eerder. Wel ontstaat er 2500 een krapte op de woningmarkt, vooral voor gezinswoningen. 2000 Bron: Bedrijvenregister Zuid-Holland Door een tekort aan aanbod is het aantal transacties in de regio 1500 met ruim 10 procent afgenomen ten opzichte van vorig jaar. 1000 In 2017 is gestart met de bouw van 3.764 nieuwe woningen 500 TABEL 3: ONTWIKKELING WERKGELEGENHEID* IN DE 2014 2015 2016 2017 in Rotterdam. Hiermee is de bouwproductie gestegen naar CONSUMENTENDIENSTEN 0 Rotterdam 57.935 60.009 61.478 62.613 recordhoogte! (zie figuur 2). * Door verbeterde registratie in het vestigingenregister bevat het register 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2017 sinds 2016 aanmerkelijk meer vestigingen dan voorheen. Stadsregio Rotterdam 102.891 105.113 107. 768 108.730

Metropoolregio Rotterdam Den Haag 196.832 200.999 203.420 204.469

Bron: Bedrijvenregister Zuid-Holland

40 Aantrekkelijk voor bezoekers, bewoners en ondernemers Trends en ontwikkelingen 41 AANTREKKELIJK VOOR TOERISTEN ÉN INWONERS Toeristische levenscyclus Voor stedelijke bestemmingen zijn de eerste drie fases goed Eerst kort wat theorie. Een toeristische bestemming te herkennen, maar bij veel populaire bestemmingen zoals Essay ontwikkelt zich in verschillende fasen (zie figuur 1). In de Amsterdam of Barcelona is nog geen sprake van consolidatie eerste exploratiefase ontdekken pioniers de stad en zien of stagnatie. Wel treden negatieve effecten aan het licht. iets dat anderen nog niet zien. Dit kan lang duren en is voor Onverminderde toeristische groei stort een stad als Venetië Investeringen in de kwaliteit van de Rotterdamse binnenstad goed functionerend stadscentrum: de concentratie van sommige locaties permanent, zij hebben onvoldoende in een neerwaartse spiraal waarbij de voorzieningen voor werpen vruchten af. De stad is als toeristische bestemming stedelijke voorzieningen, de intensiteit van het gebruik van de potentie zich verder te ontwikkelen. In sommige steden bewoners verdwijnen of onbetaalbaar worden. Rotterdam lijkt sterk in opkomst. Hoe kunnen we deze positie verder openbare ruimte en hoe deze binnenstedelijke ontmoetingen raken lokale stakeholders echter betrokken: zij ontwikkelen in de groeifase te zitten, maar nog zonder een einde in zicht. uitbouwen, zonder dat dit ten koste gaat van de leefbaarheid bevordert, de levendigheid, de herbergzaamheid en tot slot producten en diensten die inspelen op de behoeften van voor bewoners? de visuele aantrekkelijkheid.Alleen op de eerste dimensie de pioniers. Deze nieuwe infrastructuur kan leiden tot meer scoorde Rotterdam in 1968 een voldoende. Glaeser voegde bezoekers: de ontwikkelingsfase. De plek is een toeristische FIGUUR 1: ROTTERDAM IN DE TOERISTISCHE LEVENSCYCLUS Er komen steeds meer toeristen naar Rotterdam. De stad trok anno 2001 snelheid toe aan een vergelijkbare set factoren als bestemming geworden en de toeristische industrie vestigt in 2016 ruim een miljoen hotelgasten die samen goed waren bereikbaarheid, publieke diensten, voorzieningen en de fysieke zich daar en promoot de bestemming. Dit gaat vaak gepaard Stagnatie voor ongeveer 1,7 miljoen overnachtingen. Daarmee is de omgeving. Snelheid als in directe toegang tot voorzieningen, met aanhoudende sterke groei van het aantal toeristen. Dit Capaciteitsgrens Maasstad inmiddels de tweede toeristenstad van Nederland. maar wellicht ook als in snel kunnen inspelen op nieuwe kan korter of langer duren, afhankelijk van de potentie en Consolidatie Op zichzelf is het niet vreemd dat de tweede stad van het trends in beleving, interesses, huisvesting en activiteiten van maatschappelijke voorkeuren. Wanneer een grens is bereikt, land ook de tweede stedelijke bestemming is voor toeristen, bezoekers en bewoners. treedt consolidatie op, het aantal bezoekers neemt nog toe, maar in het geval van (het naoorlogse) Rotterdam is dat wel maar de groei neemt af. Tot slot treedt stagnatie op. opmerkelijk. Lange tijd werd de havenstad niet gezien als een Onderzoekers Liukku, Borger en Van der Laar van Museum Ontwikkeling Rotterdam 2005-heden aantrekkelijke toeristische bestemming. De stad van ‘niet lullen Rotterdam en Vers Beton constateren in online tijdschrift Vers Niet elke bestemming doorloopt alle fasen. Bij toeristisch Aantal Toeristen maar poetsen’ en ‘geen woorden maar daden’ werd nauwelijks Beton dat nauwelijks twee jaar na de verschijning van het boek, blijvend sterke punten (beeldbepalende musea, stedelijke unieke Betrokkenheid Rotterdam 1990-2005 geassocieerd met toerisme. In de jaren tachtig en negentig Wentholts boodschap al was begrepen. Wijkbewoners en architectuur en stedenbouw, kwalitatief excellente cultuur) waren veel mensen sceptisch over de toeristische potentie van nieuwe activiteiten werden al in 1970 in gelijke mate gewogen wordt juist niet van gebaande paden afgeweken en gaat het Pioniers Rotterdam 1950-1990

Rotterdam. Die sceptici van weleer hebben ongetwijfeld met in wijkontwikkeling met minder nadruk op het functioneel alleen slechts om capaciteitsopvang. Het is daarom zaak tijdig te Tijd verbazing geconstateerd dat Rotterdam in de afgelopen vijf modernisme, bovenal in het centrum. Inmiddels scoort vernieuwen in toeristische potentie om stagnatie te voorkomen. jaar Den Haag voorbij is gegaan. Maar wat betekent dit voor Rotterdam op alle vijf de voorwaarden van Wentholt goed – Rotterdam en de Rotterdammers? De Markthal trekt bijzonder en op het bijkomende element van snelheid zelfs zeer goed. veel bezoekers en op een gemiddelde dag is de toeristische In 2007 stelde Patricia van Ulzen in haar proefschrift vast dat druk daar behoorlijk hoog. Is de piek in het toerisme al bereikt, er zelfs sprake is van een zich gestaag ontwikkelend Nieuw Rotterdam in de lift in 1946, waarin ervoor werd gekozen om Rotterdam te of kan er de komende jaren nog meer groei worden verwacht? Rotterdam, dat een modern stedelijk en cultureel klimaat De laatste jaren wordt Rotterdam veelvuldig genoemd in herbouwen als de ‘moderne stad van de toekomst’. De oude En is dit voorlopig groei zonder grenzen, of verwachten we propageert, dat vooral gedragen wordt door een gezamenlijke internationale toeristische ‘lijstjes’: nummer acht in de Rough binnenstad werd niet herbouwd, maar vervangen door een ‘Amsterdamse toestanden’? visie en een hernieuwde beleving. De houdbaarheid van die Guide top tien (2014) van steden die de (avontuurlijke) zakencentrum en winkelgebieden, waar slechts beperkt pioniersstatus, belangrijk voor de ontwikkeling van het toerisme toerist zou moeten bezoeken, de New York Times lijst met plaats was voor woningen. Een bijkomend probleem was dat in Rotterdam, is inzet van debat. 52 Places to Go in 2014 waarin Rotterdam op de tiende de wederopbouw van de binnenstad minder voortvarend plaats was terug te vinden, de reisgids Lonely Planet zette in ging dan het herstel van de haven. De VVV organiseerde in Kil, koud en lelijk De vele bezoekers die Rotterdam in 2016 aandeden vonden 2016 Rotterdam op nummer vijf in de Top 10 Cities Best in 1946 wederopbouwrondritten per bus. Historicus Van de Rotterdam is vanouds begaan met zijn binnenstad en de de stad niet kil, koud, stijf, zakelijk, onherbergzaam, lelijk, en Travel 2016. Rotterdam is hip. Dat is niet altijd zo geweest en Laar schreef in 2000 dat ‘de wederopbouwtoerist het daarbij beleving ervan door bewoners. Na het kritisch geschreven ongezellig. Wat is het profiel van bezoekers die Rotterdam heeft alles te maken met geschiedenis en de economische vooral van de deskundige uitleg van de reisleider en zijn boek ‘De binnenstadsbeleving en Rotterdam’ van hoogleraar aantrekt, waar komen ze voor, en wanneer? Verschilt dit veel structuurverandering van havengebonden naar stedelijke verbeeldingskracht moest hebben, want veel was er niet te sociale psychologie Rob Wentholt, dat in 1968 gratis werd van wat bewoners van Rotterdam in hun stad aantrekt? Hoe kan activiteiten die al langer aan de gang is. zien’. Ingegeven door het functionalisme en de invloeden weggegeven door het Rotterdamse filiaal van Vroom & de gestage groei worden geconsolideerd en uitgebouwd, welke van modernisten, ontstond een door grote bouwblokken en Dreesman bij zijn 75-jarig bestaan, krabde het Rotterdamse factoren zijn daarvoor belangrijk voor beleid? Daarover gaat dit Nadat de binnenstad en de haven in mei 1940 werden moderne architectuur bepaald beeld van de binnenstad met gemeentebestuur zich eens goed achter de oren. Na essay, dat zich baseert op bestaande bronnen en innovatieve gebombardeerd door de Duitse luchtmacht, had het weinig beleving op straatniveau na sluitingstijd van de winkels gesprekken met Rotterdammers concludeerde Wentholt dat data over de attracties die bezoekers in de stad fotograferen, en herstel van de haven de hoogste prioriteit. Het basisplan en de kantoren. Rob Wentholt legde het treffend vast. het centrum kil, koud, stijf, zakelijk, onherbergzaam, lelijk, hun onderlinge samenhang in routes die bezoekers afleggen voor de wederopbouw van de binnenstad was gereed en ongezellig werd gevonden. 33 jaar vooruitlopend op tussen die attracties. We koppelen dit aan bestaand onderzoek het baanbrekende artikel van Harvard-professor stedelijke naar de impact van restaurants en voorzieningen op de lokale economie Edward Glaeser uit 2001 over de ‘consumer city’, economie van bewoners en bezoekers. vatte Wentholt samen dat vijf dimensies bijdragen aan een

42 Aantrekkelijk voor bezoekers, bewoners en ondernemers Essay | Erik Braun, Jeroen van Haaren, Frank van Oort, Mathieu Steijn 43 In de jaren tachtig van de vorige eeuw kwam er langzaam een Toename marktaandeel Rotterdam FIGUUR 2: GASTEN Wie bezoeken de stad? omslag. Er werden kleinschalige woonprojecten gerealiseerd De investeringen in verblijfskwaliteit van de Rotterdamse Geïndexeerde ontwikkeling van de gasten die verblijven in accommodaties Van de gasten die in 2016 in Rotterdam overnachtten, komt en culturele voorzieningen toegevoegd. Denk aan de binnenstad betalen zich terug. Het economisch tij zit ook in Nederland, Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Maastricht in 54% uit Nederland en 46% uit het buitenland. Tot voor 2007 Kubuswoningen, Oude Haven, de Schouwburg en Maritiem weer mee, dat zien we terug in de cijfers. Uit het Trendrapport de periode 1998-2016. was het aantal buitenlandse gasten (ruim) in de meerderheid. Museum. In de decennia daarna komt er langzaamaan Toerisme (2016) blijkt dat de bijdrage van toerisme aan Wat voor toeristen komen er naar Rotterdam? NBTC meer prioriteit voor wonen in de binnenstad en wordt er de toegevoegde waarde in Nederland is toegenomen van 300 Holland Marketing heeft in 2014 onderzoek gedaan naar de geïnvesteerd in de aantrekkelijkheid van de stad, zoals de 3,0% in 2010 naar 3,8% in 2015 en ook de toeristische buitenlandse toeristen in Rotterdam: 37% van de buitenlandse Kunsthal, Schouwburgplein, Witte de Withstraat, Centraal werkgelegenheid is in die periode met 11,8% gegroeid. Dit 250 gasten bezoekt Rotterdam als onderdeel van een vakantie, Station, Meent, Kop van Zuid, de Markthal, Binnenrotte en terwijl de totale werkgelegenheid in Nederland in die jaren licht terwijl 57% een zakelijk motief heeft. In beide gevallen is de Katendrecht. Die maakten van de binnenstad langzaam maar is gedaald. Ook de toeristische bestedingen zijn toegenomen 200 intentie voor een herhaalbezoek groot: 78% wil Rotterdam zeker weer een meer aangename plek om niet alleen te in de periode 2010-2015 met 15,1%. De buitenlandse toerist is nogmaals bezoeken. Verder is duidelijk dat toeristen die van werken of te winkelen, maar ook om te verblijven. goed voor €19,8 miljard en de Nederlandse toeristen voor €43 150 ver komen meer uitgeven: de toeristen uit de buurlanden miljard. Nationaal groeide in de periode 2012-2016 het aantal spenderen €560 per persoon, de toerist uit overig Europa Het is inmiddels gemeengoed in gemeentelijk beleid dat de geregistreerde gasten met 22,6%, gelijke tred houdend met de 100 besteedt €881 en de intercontinentale toerist geeft €1068 uit, verblijfskwaliteit van de binnenstad hoog moet zijn. In het plan groei in aantal overnachtingen (zie figuur 2). exclusief de reiskosten naar Rotterdam (zie figuur 4). ‘Binnenstad als City Lounge’, wordt het als volgt verwoord: 50 “Hoewel er veel verbeterd is in de laatste jaren, heeft een Rotterdam groeit structureel harder dan het Nederlandse De internationale toerist is ook onderverdeeld in leefstijlen, zie Europese topstad een binnenstad nodig die uitnodigt om te gemiddelde en is ook de snelste groeier van de vijf grootste 0 figuur 4. Kosmopolieten (trefwoorden: individualistisch, tolerant, verblijven; te verpozen. Een binnenstad met uitstraling en stedelijke bestemmingen. In de periode 2012-2016 steeg open-minded, cultuur, onafhankelijkheid) zijn in de meerderheid, sfeer.” De echte Rotterdammer wist de leuke plekken altijd het aantal gasten met 36,0% naar 1.058.000 en het aantal 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 gevolgd door de traditionelen (trefwoorden: gericht op familie, wel te vinden in de stad, maar de argeloze bezoeker was snel overnachtingen met 37,3% naar 1.670.000. Daardoor is het Nederland Amsterdam (GM) Rotterdam (GM) traditionele normen en waarden, risico-avers) en de achievers verloren. Inmiddels is de binnenstad aanzienlijk verdicht met marktaandeel van Rotterdam in de kopgroep van de vijf ‘s-Gravenhage (GM) Utrecht (GM) Maastricht (GM) (trefwoorden: carrière, status, individualistisch, materialistisch). voorzieningen, woningen, en eyecatchers zoals de Markthal. stedelijke toeristische bestemmingen gestegen van 7,7% De elite komt nauwelijks naar Rotterdam en de mainstream De Coolsingel gaat de komende jaren op de schop om ook het in 2003 naar 10,4% in 2016. Het aandeel in de nationale Bron: http://statline.cbs.nl, eigen bewerking toerist komt niet. Dit profiel van de internationale toerist past hart van de binnenstad aantrekkelijker te maken en attracties markt groeide van 2,7% naar 4,1%. Kanttekening hierbij is dat ook in de pioniers- en ontwikkelingsfase van Rotterdam als aan de rand van de binnenstad (Euromast) of net daarbuiten Rotterdam van verder moest komen, zodat er sprake is van een bestemming. De bezoekers van Rotterdam zijn jonger dan werden ook gerevitaliseerd (Diergaarde Blijdorp, Kop van Zuid). inhaalslag. De toeristische groei van de laatste vijf jaar is geen FIGUUR 3: OVERNACHTINGEN de gemiddelde internationale toerist die naar Nederland uitzondering, maar structureel. De figuren 2 en 3 laten zien dat Geïndexeerde ontwikkeling van het aantal overnachtingen in komt en 70% is man en 30% is vrouw. Ongeveer 84% van de sinds 1998 het aantal gasten en overnachtingen in Rotterdam accommodaties in Nederland, Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, internationale bezoekers aan Rotterdam is hoog opgeleid. sneller stijgt dan de nationale trend. Rotterdam is al meer dan Utrecht en Maastricht in de periode 1998-2016. Het profiel van de Rotterdamse toerist komt overeen met het een decennium in ontwikkeling. De stad blijft wel iets achter internationale beeld van toeristen die opkomende steden als ten aanzien van het verblijf in de stad: door de bank genomen 250 bestemming prefereren. Het profiel van de toeristen zal in de verblijven bezoekers iets meer dan 38 uur in de Rotterdam, eerstkomende jaren niet veel veranderen, ook niet als Rotterdam terwijl de toerist gemiddeld 46 uur in Amsterdam en 41 uur in 200 blijft doorgroeien. Den Haag doorbrengt (zie figuur 3). FIGUUR 4: PROFIEL VAN DE INTERNATIONALE TOERIST Wat betekent deze groei voor de toeristische industrie 150 in Rotterdam? In tegenstelling tot het aantal gasten en 27% overnachtingen neemt het aantal hotels in Rotterdam af. Op 100 zichzelf is dat een opvallende uitkomst, maar het blijkt dat vooral het aantal kleine hotels de afgelopen twintig jaar fors is 27% 56% gekrompen (-53%), terwijl de aantallen middelgrote en grote 50 0% 2% hotels toegenomen zijn met respectievelijk 86% en 46%. Dit 56% 0% past in het beeld van de ontwikkelingsfase waarbij de kleinere 15% 0 2% (vaak lokale) hotels worden vervangen door hotelketens. De 15% kleinere boutique hotels ontbreken vooralsnog in Rotterdam. 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 Wanneer we kijken naar het totaal aan slaapplaatsen, dan is in Nederland Amsterdam (GM) Rotterdam (GM)

de afgelopen jaren wel degelijk flink geïnvesteerd: Rotterdam is ‘s-Gravenhage (GM) Utrecht (GM) Maastricht (GM) ook de tweede stad met 9500 bedden voor toeristen. Bron: http://statline.cbs.nl, eigen bewerking Cosmopolitans Achievers Upper Class Mainstream Traditional

Cosmopolitans Achievers Upper Class Mainstream Traditional Bron: SIT 2014, Onderzoek inkomend toerisme Rotterdam, NBTC Holland Marketing

44 Aantrekkelijk voor bezoekers, bewoners en ondernemers Essay | Erik Braun, Jeroen van Haaren, Frank van Oort, Mathieu Steijn 45 Grootste publiekstrekkers FIGUUR 5: ROTTERDAM: INTENSITEIT FOTO’S GENOMEN DOOR FIGUUR 6: ROTTERDAM: INTENSITEIT FOTO’S GENOMEN DOOR Wat bezoeken de toeristen in de stad? Met behulp van Daarbij zijn twee soorten stromen berekend: de te verwachten TOERISTEN 2005-2010 TOERISTEN 2011-2016 fotowebsite Flickr.com is in kaart gebracht waar bezoekers van stroom op basis van bezoekers en afstand, en de werkelijke de stad Rotterdam foto’s nemen. Veelvuldig gefotografeerde stroom op basis van voorgenoemde gegevens. Wat opvalt, is locaties in Rotterdam zijn het Centraal Station, zowel het dat de stromen deels samenvallen met de metrolijnen. Zo komt nieuwe als daarvoor het oude, het Hofplein, de Beurstraverse, de as Blaak/Markthal, Maritiem Kwartier en Museumkwartier het Stadhuis, de Blaak, de Erasmusbrug, Kop van Zuid, sterk naar voren. Het pad tussen Centraal Station, de Markthal, Boijmans Van Beuningen, de Kunsthal en de Euromast. In Erasmusbrug en Hotel New York kent de grootste stromen figuur 5 en 6 zijn de periodes 2005-2010 en 2011-2016 in kaart bezoekers. Deze attracties worden ook het meest bezocht gebracht, waarbij onmiddellijk opvalt dat toeristen in de tweede door de toeristen in onze dataset, samen met het Maritiem periode op meer verschillende plekken in de stad fotograferen. Kwartier, waar we ook een grote stroom mensen zien die deze In beide perioden zien we dat de attracties van Rotterdam locatie en de Blaak/Markthal combineren. Dit zijn de grootste veelvuldig worden gefotografeerd, maar in de tweede periode publiekstrekkers in de stad (zie figuur 7). zien we juist heel sterk dat ook tussenliggende plekken vaker worden gefotografeerd. We leiden hieruit af dat bezoekers de De attracties aan de westkant van de stad zijn minder in trek en stad meer als geheel beleven en minder als een collectie van worden minder in routes opgenomen dan je zou verwachten. losse attracties. Dit is het kenmerk van een bestemming: men Dit kan worden verklaard doordat het museumkwartier een Bron: Flickr.com, eigen bewerking Bron: Flickr.com, eigen bewerking gaat naar Rotterdam, niet meer slechts naar Blijdorp of de specifiek segment aanspreekt en de Euromast ten opzichte Markthal. De voorzichtige conclusie is dat Rotterdam steeds van het centrum meer perifeer is gelegen. Wel valt op dat de FIGUUR 7: STROMEN TUSSEN ROTTERDAMSE ATTRACTIES: GROEN: meer een bestemming wordt. Vergelijk het met het verschil stromen richting de SS Rotterdam aanzienlijk groter zijn dan VOORSPELLING OP BASIS VAN BEZOEKERS EN AFSTAND, ORANJE: tussen Florence en Pisa. De eerste stad is een bestemming, dat op basis van bezoekers en afstand mag worden verwacht. ADDITIONELE, MEER DAN PROPORTIONELE STROOM (N=199) terwijl Pisa vooral wordt bezocht vanwege één attractie: de Dit is typisch een locatie die met andere attracties wordt scheve toren. gecombineerd en waar men bereid is voor te reizen: het schip trekt mensen naar Katendrecht. Inmiddels is Katendrecht al Het is de combinatie van verschillende ontwikkelingen en populair als woon- en consumptielocatie, maar deze gegevens beleidsingrepen die ervoor zorgt dat de stad als bestemming (die stammen uit de periode 2005 tot en met 2016), suggereren CENTRAAL STATION wordt beleefd. Een interessant voorbeeld is de as Coolsingel- dat de SS Rotterdam daarin ook een rol heeft gespeeld. Het Schiedamsedijk. Zeker de Schiedamsedijk is in de periode na vergroot de toeristische footprint. Bezoekers komen door een 2010 veelvuldig gefotografeerd: het is de aanlooproute vanaf dergelijke unieke attractie op meer verschillende locaties in de BLAAK/MARKTHAL diverse locaties in de stad (Blaak, Hofplein, Centraal Station) stad. Het investeren in nieuwe attracties buiten de gebaande naar de Erasmusbrug. Op deze locatie is geïnvesteerd in het paden, kan bezoekers er toe verleiden om verder over de stad MARITIEM KWARTIER toegankelijk maken van de binnenhaven via pontons, eindigt de uit te waaieren. Dit kan gunstig zijn voor het tegengaan van herontwikkelde Witte de Withstraat, zijn haltes voor de Watertaxi overbelasting en verdringing van andere functies, en is daarom en bevindt zich het in 1986 gebouwde Maritiem Museum. Een een mogelijk interessante beleidsoptie voor de toekomst. MUSEUMKWARTIER causaal verband tussen deze ingrepen en de beleving is hiermee Attracties hoeven overigens niet altijd permanent te zijn. niet aangetoond, maar ontegenzeggelijk valt op dat plekken Bewoners en toeristen kunnen in gelijke mate profiteren van ERASMUSBRUG waar veel is veranderd ook veel worden gefotografeerd het groeiend aantal grote festivals dat in de stad georganiseerd (zie figuur 5 en 6). wordt. Deze tijdelijke grote evenementen dragen sterk bij aan EUROMAST de beleving van bezoekers uit eigen stad en van verder weg. HOTEL NEW YORK Bezoekers van Rotterdam maken foto’s van diverse locaties en attracties. Wanneer zij een attractie bezoeken en weer vertrekken is nog geen sprake van een bestemming, maar wanneer zij verschillende attracties combineren en wellicht SS ROTTERDAM langer in de stad verpozen, kan wel van een bestemming worden gesproken. In figuur 7 zijn routes van individuele toeristen in kaart gebracht die tussen Rotterdamse attracties reizen. Op basis van locatie en tijdstip zijn bezoekers geselecteerd die acht belangrijke Rotterdamse attracties bezoeken. Indien een bezoeker binnen een kort tijdsbestek op twee of meer locaties foto’s maakt, kan een combinatie Bron: Flickr.com, eigen bewerking worden afgeleid van deze attracties. Deze combinaties zijn geaggregeerd en elke lijn geeft het aantal toeristen weer dat deze twee attracties combineert.

46 Aantrekkelijk voor bezoekers, bewoners en ondernemers Essay | Erik Braun, Jeroen van Haaren, Frank van Oort, Mathieu Steijn 47 Gecontroleerde groei Conclusies Zonering, branchering en segmentering kunnen nuttig zijn Bewoners zijn gebaat bij spreiding van bezoekers over locaties Toeristisch Rotterdam zit sterk in de lift, met voordelen voor om overlast voor bewoners te minimaliseren, maar moeten in de stad. Ze kunnen zelf bezoeker zijn van evenementen of bezoekers en bewoners. Zowel bezoekers als bewoners organische ontwikkeling niet in de weg zitten. Bewoners attracties, maar ze kunnen ook profiteren van de voorzieningen zijn gebaat bij verspreide maar onderling goed bereikbare profiteren zelf ook van de grotere toeristische uitstraling en die in het kielzog van een zich ontwikkelende toeristische attracties, waarbij goede OV- of fietsverbindingen in de stad voorzieningen. Aansluiting bij topvoorzieningen en iconen als bestemming ontstaan. De bezoekers vergroten het draagvlak belangrijk zijn. De positieve binnenstadbeleving is anno 2017 het Rotterdams Philharmonisch, Erasmus en landskampioen van restaurants, cafés, bioscopen en winkels in de stad. nog steeds gebaat bij de elementen genoemd door Wentholt. Feyenoord dragen bij aan imago en attractie – zoals Voorzieningen die ook door bewoners gebruikt kunnen Festivals zijn bij doordachte programmering niet alleen voor Manchester in het Verenigd Koninkrijk uitgroeide tot tweede worden. Steden die blijvend veel toeristen ontvangen, kunnen de elite, maar dragen bij aan de levendigheid, wat ze geschikt toeristische bestemming door de twee voetbalclubs en The met de resulterende additionele bestedingen een structureel maakt voor bezoekers en bewoners. Het experimentele Lowry: iconen en museum die direct aansluiten bij de identiteit hoger voorzieningenniveau handhaven dan dat sec mogelijk is thema van ‘food’ (van Michelinster tot straatverkopers in van de stad. op basis van de consumptieve bestedingen van bewoners. Dit de Markthal), de moderne architectuur, de alternatieve extra nut van nabije voorzieningen en schaalvoordelen vertaalt locaties van ontwikkeling, de menging met lokale bevolking, Een tienvoudig grotere toeristische markt als Amsterdam is zich zelfs in hogere huizenprijzen van Rotterdamse bewoners. de snelheid van adaptatie van nieuwe mode en trends, de onvergelijkbaar met Rotterdam en kan nauwelijks als voorbeeld Het grotere aanbod van voorzieningen, de diversiteit en de nostalgie van de SS Rotterdam en de complementaire tijdelijke dienen. Daar bereikt de drukte een zorgelijke omvang, waar in kwaliteit, straalt economisch af op de bewoners, die daar ook events met impact, geven veel flexibiliteit om in te spelen op Rotterdam geen sprake van is. De kosmopoliet en traditioneel wat meer voor over hebben. De markt is groter door toeristen nieuwe cultuur. Het sluit aan bij Rotterdam als creatieve en blijven de drijvende toeristische kracht in Rotterdam, en de kritische massa om een specifiek type voorziening ondernemende stad, en associeert zich steeds minder met de wat meer ‘upperclass’ is welkom, mainstream is het gelukkig rendabel te maken wordt eerder gehaald. nieuwe zakelijkheid van de havengerelateerde economie. nog niet. Zolang Wentholt’s en Glaeser’s uitgangspunten omarmd blijven, is de Rotterdamse toeristische markt toe aan Onderzoek van Van Haaren c.s. (2016) laat op basis van Deze constellatie die Rotterdam nu geluk brengt is gedeeltelijk verdere ontwikkeling. big data bronnen zien dat restaurants op drie manieren door beleid tot stand gekomen en gedeeltelijk organisch gewaardeerd worden: bewoners ervaren de positieve effecten gegroeid. Bij verdere doorgroei in de toeristische levenscyclus van restaurants door directe consumptie, maar ook door liggen gevaren van standaardisatie, sleetsheid en verzadiging keuzevrijheid en gemak. De goedkoopste aanbieders (cafetaria) op de loer. Zolang er nieuwe belevenissen ontstaan, en er leiden vaker tot overlast dan genot, en de duurste aanbieders naast Italiaans en sushi ook een divers en verrassend aanbod zoals Michelinster-restaurants, hebben een reikwijdte die de is van restaurants in bijvoorbeeld de Pannekoekstraat, de stad ver overstijgt. Restaurants in de middencategorie met Witte de With en de Nieuwe Binnenweg, maar ook ‘op Zuid’ een brede keuze aan keukens van goede kwaliteit vallen bij blijft Rotterdam de verrassing van de reisgidsen. Een blijvend bezoeker en bewoner goed in de smaak. Er ontstaat een gastronomische ontwikkeling, het meegaan in of zelf initiëren vliegwiel: restaurants zoeken de aantrekkelijke plekken op van vernieuwing in festivals, vernieuwende attracties die (in de Markthal zijn ze er expliciet onderdeel van), maar onderling goed verbonden zijn; dat zijn ingrediënten van de tegelijkertijd maakt een gevarieerd, kwalitatief goed en Rotterdamse toeristische markt op eigen kracht. Een meer betaalbaar restaurantaanbod locaties aantrekkelijker. divers hotelaanbod met meer boutique hotels kan na verloop van tijd profijtelijk blijken. De relatie tussen voorzieningen en bezoekers is echter niet louter positief. Bij grote aantallen bezoekers blijkt dat de toerismesector ook juist leidt tot ongezonde concurrentie (of juist kartelvorming), bijvoorbeeld op hevige prijsconcurrentie op een generiek aanbod. ‘Tourist traps’ verdringen de reguliere restaurants en bieden voedsel van lage kwaliteit tegen hoge prijzen. Belangrijk is dat de verhouding tussen bezoekers en bewoners niet dusdanig wordt dat voorzieningen voor bewoners worden verdrongen. Groeiend toerisme vraagt daarom een afgewogen strategie van bestuurders: hoe zorgen we dat de toerist welkom is, dat we kapitaliseren op de voordelen die toeristen meebrengen, maar zorgen we er gelijktijdig voor dat we negatieve effecten vermijden of mitigeren?

FOTOGRAAF: BART HOOGVELD

48 Aantrekkelijk voor bezoekers, bewoners en ondernemers Essay | Erik Braun, Jeroen van Haaren, Frank van Oort, Mathieu Steijn 49 Partnerbijdrage 50 FIGUUR 1:BEZOEKERSROTTERDAM VS. BEZOEKERSGROTE INSTELLINGEN internationaal stevigeropdekaart?’. we Rotterdam alsculturele bestemmingnationaal en het beantwoorden vandevolgendevraag:‘Hoe zetten onder leidingvanJanPeterBalkenende zichgerichtop speciaal opcultuurgerichteeditievandeadviesraad(IABx) georganiseerd proces vanruimeenjaar. Daarinheeftde Het adviesisdeuitkomst vaneendoorRotterdam Partners Rotterdam. bepaald vakgebied) beginoktoberhaaradviesovercultuurin adviesraad vanonafhankelijke, internationale expertsopeen titel presenteerde deInternational AdvisoryBoard (een international hotspotstartswithauthenticity. Onderdeze Rotterdam, stayclosetowhat youare! Becomingan maken wevanRotterdam eenculturele trekpleister? musea enfestivalswetendaarnietvanteprofiteren.Hoe Het aantalbezoekers aanRotterdam zitindelift,maar 0 400000 800000 1200000 1600000 Aantrekkelijk voor bezoekers, bewoners en ondernemers 2000

GROTE KANSEN

2002 CULTURELE 2004 Kunsthal IFFR

SECTOR VOOR STERKE VOOR 2006 uitgangspunt vormdenvoorhetverdere traject(ziefiguur1). Pijbes eindigdezijnanalysemetaanbevelingendiemedehet festivals alsIFFR,BoijmansenKunsthal grosso modo gelijk. is verdubbeld, bleefhetbezoek aangrote instellingenen Terwijl hettotaleaantalbezoekers aandestadsinds2010 van bezoek aanRotterdam inhetalgemeen. culturele sectorinRotterdam quagroei achterblijftbijdegroei door WimPijbes.Diebevestigdedevooronderstelling dat de van nieuwebezoekers. HetIABx-traject starttemeteenanalyse aan hetbeginvanIABx-traject vooralophetaantrekken aantrekkelijker maakt voor bewoners en bedrijven, lag het accent Hoewel eengoedcultureel aanbodeenstadzeker ook streven naareentoenemendaantalmeerdaagse bezoekers. bijdrage levertaandeaantrekkelijkheid vaneenstadenuithet De vraagkomt voortuitdenotiedat cultuureenbelangrijke Boijmans Bezoekers Rotterdam 2008 2010 2012 2014 3. 2. 1. hoofdbevindingen naarvoren: en wethoudersisgepresenteerd. Daaruitkwamendrie oktober 2017aanallestakeholders enaanburgemeester breed gedragenenvoorvelenteherkennen advies dat 6 de sectorverwerkt.Ditheletrajectleiddetoteenzeer van deIABxnogmaalsbijeengekomen enisfeedback vanuit formuleerden. Naconsultatie indestad,zijnleden elkaar envelepartijenindestadspraken eneerstebevindingen de IABxgestuurd, dievervolgensonze stadbezochten, met Al ditmateriaal isalsinputnaardeinternationale ledenvan gereflecteerd opdebevindingenvan deze werkgroepen. onderzoeksvraag. Expertpanelshebbenaansluitend verder gegaanmethetbeantwoorden vandealgemene sector geformeerd, zijnvanuitverschillendeinvalshoeken Vijf werkgroepen, vanuitdebreedte vande culturele Belangrijkste bevindingen

hotspot doordeze groep eenvolwaardige plektegeven. een grote sprong voorwaartsworden gemaaktalsculturele de informele aspectenvandeRotterdamse cultuur. Erkan makers diezo goedbijhetDNAvanRotterdam passen,en de nieuwe,veelaljongeenlangnietaltijdgesubsidieerde Grote potentiebiedenookdezogenaamde ‘grassroots’, en structurele onderlingesamenwerking. gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voordesector instellingen. Erligtgroot potentieelinhetcreëren vaneen geheel aantrekkelijk maken, hetisdecombinatie van Rotterdam uniek.Nietééninstellingkan destadinhaar Juist hetdiverseenbrede culturele aanbodmaakt verlengde daarvan. het DNAvandestad,volgt(inter-)nationale aandachtinhet dat verhaaluitdraagténhetculturele aanbodaansluitbij Authenticiteit iscruciaal.Alsdestadtrots isopzichzelf en

van deIABxonCulture. Kijk ophttps://iabrotterdam.com voorhetvolledigerapport Kunst enCultuur. Partners, Rotterdam Festivals endeRotterdamse Raadvoor bedrijfsleven, hetonderwijsveldenorganisaties alsRotterdam afhangen vandeinzet vanallestakeholders: desectorzelf, het voor detoekomst vanRotterdam. Hetuiteindelijke succeszal essentieel voordeaantrekkelijke stadvan de toekomst endus de schoudersondertezetten! Een bloeiende culturele sceneis en deingrediënten zijner, dusnuishetmomentomersamen van eensterke culturele sectorstaat buitenkijf, depotentieiser En destadisrijpvooreenvolgendestap.Hetstrategisch belang sector in)Rotterdam helpeneenvolgendestaptezetten. kunnen samenwerken’. Een groots eventkan (deculturele een ‘groot multidisciplinairinitiatief waarbijallestakeholders slotte zou destad namoetendenken overhetcreëren van andere omtekomen totietsalseen‘Architectural expo’.Ten behouden danzalhetdekrachtenmoetenbundelen,onder als Rotterdam haarnaamals‘stadvanarchitectuur’ zalwillen onze stadaantrekkelijk maakteendaarover adviseertdeIABx: Architectuur wasdeafgelopen jaren éénvandepijlersdie Rotterdam’, zo geeftdeIABxaan. in dediscussieovertoekomst vandeculturele sectorin organisaties zouden gelijkwaardige partnersmoeten zijn onvoldoende erkend. ‘Zowel formele alsinformele culturele het establishment,maardeze groep voeltzichopditmoment een enormpotentieelvoordestad,opdeurbonzen van en zeer diversegroep grassroots instellingenenmakers, met worden. Daarnaastzietdeinternationale adviesraadeengrote onderwijsinstellingen –kan dat beterensneller ontwikkeld de sectoralsmetandere stakeholders zoals bedrijfslevenen en doormeerdiepgaandersamenwerken –zowel binnen aantrekkelijke Rotterdam vandetoekomst: depotentieisgroot De IABxzietvanuitdeculturele sectorgrote kansen voorhet stedelijke vraagstukken. de IABx)zou veelmeeringezet kunnen worden rond andere veel breder isdandegesubsidieerde instellingen,zo benadrukt en socialeontwikkeling ensocialecohesie.De‘sector’(die velden zoals economischeontwikkeling, gebiedsontwikkeling intrinsieke waarde heeftcultuurookbetekenis voorandere worden indestedelijke ontwikkelingsstrategie. Naasteen stad teblijven–cultuureenvandestrategische pijlersmoet staand ‘iets’.DeIABxisvanmeningdat –omeenaantrekkelijke wordt cultuurnogsteedsveelalbenaderd alseenopzich ontwikkeling vaneenstadalvelemaleninbeleidisvastgelegd, Hoewel inhetverledenbelangvancultuurvoorde Bundeling vankrachten Partnerbijdrage |Rotterdam Partners 51 DE CREATIEVE KLASSE Creatieve groeikansen voor Rotterdam FIGUUR 1: CREATIVITEIT VIS-À-VIS BANENGROEI EN DE POSITIE Voor een lange periode blijken de creatieve industrie en VAN RIJNMOND (ROOD) IS creatieve klasse dus significant bij te dragen aan banengroei in Nederlandse regio’s – niet in het minst in de tweede regio van 374 374 EEN het land: Rijnmond. Figuur 1 laat zien dat de Rotterdamse regio (aangegeven in rood) zich qua aanwezigheid van creativiteit

Essay 312 BANENMOTOR en banengroei nabij de nationale trendlijn bevindt. Regio’s die 312 uitzonderlijk boven deze lijn scoren zijn Amsterdam, Utrecht

en Hilversum. Hoewel de creatieve industrie maar 3% tot 4% 250 Creatievelingen voelen zich thuis in een aantrekkelijke stad Maar steden en hun sorterende werking op bedrijvigheid inneemt van de sectorstructuur in Nederlandse regio’s, kent ze 250 met hoogwaardige voorzieningen. Hun aanwezigheid leidt en bevolking zijn veel complexer dan vaak gedacht. Een wel een structureel hoger groeipercentage door de tijd (+4% tot een sterke banengroei, ook in Rotterdam. probleem met het testen van de creativiteitshypothese voor per jaar) dan andere sectoren. De creatieve klasse, in definitie 188 groei in steden was altijd de causaliteit: creativiteit bevordert variërend van 15% tot 50% van de totale beroepsbevolking, 188 De Amerikaanse socioloog Richard Florida werd in 2002 groei, maar groeiende steden trekken meer creativiteit aan. beweegt sterk conform de gemiddelde regionale banengroei. beroemd met zijn boek The rise of the creative class. Daarin Kip en ei. We onderzoeken de relatie tussen creativiteit en 125 125 betoogde hij dat de ‘creatieve klasse’ een belangrijke drijvende groei in Nederland, en specifiek in Rijnmond, waarbij we die Het vliegwiel van amenities en een aantrekkelijke stad leidend kracht vormt achter de economische groei van steden. Maar wederzijdse afhankelijkheid adresseren. Daarbij maken we tot het thuis voelen van creatieve industrie/klasse en daardoor Florida komt daar nu van terug. In zijn nieuwste boek The new gebruik van een consistente dataset, die van 1999 tot 2016 tot banengroei, draagt dus ook in Rotterdam bij aan de 63 63 urban crisis vertelt hij dat vooral de creatieve klasse zelf profijt voor veertig arbeidsmarktgebieden (waaronder Rijnmond) economische banendynamiek. Beleid gericht op creativiteit en

heeft, een volgens hem beperkte groep in de samenleving. De de banengroei voor gedetailleerde sectoren relateert aan haar (letterlijke) inbedding in de stad is daarom belangrijk. De 0 ongelijkheid in creatieve steden is juist toegenomen. verschillende definities van creativiteit. faciliterende werking van economische structuurverandering 0 04590 135 180 (flexibel openstaan voor nieuwe markttoepassingen) en het 04590 135 180 Banengroei (% 1999-2016) opleidingsniveau van de beroepsbevolking zijn hiervoor Banengroei (% 1999-2016) Wat is onderzocht? Creativiteit en banengroei in Nederlandse regio’s wel cruciaal – belangrijke aandachtspunten ook voor de Onder de creatieve industrie vallen sectoren als media, Tabel 1 vat de belangrijkste uitkomsten van de analyses over Rijnmondse economie en hoe die doorwerken in de regionale reclame en architectuur. Maar van Florida leerden we juist alle veertig regio’s in Nederland samen voor de creatieve gesegmenteerde arbeidsmarkt. dat creativiteit in alle beroepsgroepen kan zitten, ongeacht industrie respectievelijk de creatieve klasse. De aanwezigheid de sector waarin mensen actief zijn (de creatieve klasse) – van deze twee type banen in de regio’s (specialisatie) is Richard Florida heeft met zijn recente stellingname van zelfstandigen zonder personeel tot multinationals en gerelateerd aan de groei van de banen in de twee categorieën te snel afstand genomen van creativiteit als stedelijke bron wetenschap. Florida zelf hanteert daarom een brede definitie per regio, de groei van de totale werkgelegenheid in regio’s en van groei. Zijn waarschuwing voor de nadelige gevolgen van waaronder de helft van de beroepsbevolking valt (hoezo een de banengroei in regio’s gecontroleerd voor de wederzijdse ongelijkheid wordt door velen gedeeld en moet niet uit het ‘beperkte groep in de samenleving’?), maar anderen verfijnen afhankelijkheid (gemerkt met * in de tabel). Als belangrijkste oog worden verloren, maar de stimulerende werking van dat tot 15%. conclusies komen naar voren: creativiteit dus ook niet!

Concentraties van creatieve klasse en industrie relateren 1. Voorzieningen zijn belangrijk voor de aanwezigheid van we aan banengroei, gecontroleerd voor andere factoren zowel de creatieve industrie als de creatieve klasse, maar die impact hebben op werkgelegenheid zoals regionale niet zozeer voor de groei van banen. Creatieve industrie mogelijkheden tot structuurverandering, gemiddeld en klasse zijn op hun beurt wel weer bepalend voor opleidingsniveau, inkomen, bevolkingsgroei, voorzieningen banengroei (zie conclusies 4 en 5). TABEL 1: BANENGROEI STATISTISCH VERKLAARD UIT CREATIEVE (‘amenities’), bereikbaarheid, lonen (vaak vereenzelvigd met 2. Het opleidingsniveau van de beroepsbevolking is de INDUSTRIE EN –KLASSE VOOR NEDERLANDSE REGIO’S productiviteit), en aanbod van kantoor- en productieruimte. meest consistente en prominente voorspeller van We controleren specifiek voor de wederzijdse afhankelijkheid banengroei, in creatieve sectoren/klassen en het totaal. Creatieve industrie Creatieve klasse (groei trekt creatieve banen aan), zodat we alleen de relatie 3. De mate waarin regio’s in staat zijn zich aan te Specialisatie Groei creatief Groei totaal Groei totaal* Specialisatie Groei creatief Groei totaal Groei totaal* tussen creativiteit en banengroei overhouden. Dat doen passen aan nieuwe sectorale specialisaties (potenties we door een zogenaamde instrumentele variabele analyse, tot structuurverandering) heeft veel impact op de Opleidingsniveau beroepsbevolking ++ 0 ++ ++ ++ 0 ++ ++ Voorzieningen (amenities) ++ 0 - - + - - - waarbij de nationale groei in sectoren voorafgaand aan de banengroei. Potenties tot structuurverandering ++ 0 + + ++ 0 0 + analysejaren als exogeen voor de regiospecifieke groei in 4. De aanwezigheid van banen in de creatieve industrie BNP per inwoner 0 ++ - - ++ ++ - - creatieve sectoren en klassen wordt beschouwd. De creatieve leidt tot banengroei in het algemeen in de regio’s, Loon ++ ------0 0 industrie wordt gemeten in de werkregio, de creatieve klasse gecontroleerd voor het omgekeerde effect (de rode ++ Congestie ------in de woon- of de werkregio. in kolom 4 van de tabel). Banen in creatieve industrie - - ++ ++ - - - - Banen in creatieve klasse ------++ ++ 5. De aanwezigheid van banen in de creatieve klasse leidt tot banengroei in het algemeen, gecontroleerd voor het ++/+ = (sterk) positief statistisch bestand; 0 = geen statistisch verband; - -/- = (sterk) negatief statistisch verband; * = robuust voor wederzijdse casusaliteit omgekeerde effect (de rode ++ in kolom 8 van de tabel).

52 Aantrekkelijk voor bezoekers, bewoners en ondernemers Essay | Frank van Oort, Dhanya Girana en Nicola Cortinovis 53 Partnerbijdrage 54 centrale kern zijvooralzijngeoriënteerd. Vervolgens gaanwevoordeandere gemeentennaopwelke een fors aanbodvanwerkgelegenheid envoorzieningen. zijn gericht.Dat isdoorgaans hetgevalingemeentenmet haar inwonersnietsterkopéénbepaaldeandere gemeente elke activiteitdecentralekernen. Een gemeenteiseenkern als definiëren, benoemenweopbasisvandestromen eerstvoor inwoners vaneengemeente.Omdailyurbansystemste Deze vijfstromen geveninzichtindeoriëntatie vande (DUO) enverhuisstromen (CBS). (Rabobank), doorstroming naarhetvoortgezet onderwijs detailhandelsbestedingen (Rabobank),vrijetijdsbestedingen CBS inkaart brengt. Daarnaastzijngegevensbeschikbaarover daarvan zijnpendelstromen, of woon-werkverkeer, diehet dagelijkse activiteiten.Een voordehandliggend voorbeeld over de‘stromen’ tussengemeentenophetgebied van samen eendailyurbansystemvormen,zijngegevensnodig woonfunctie vervullen.Omtebepalenwelke gemeenten kern zijngeoriënteerd envoorhuninwonersvooraleen aantal omliggendegemeentendiesterkopdeze centrale fungeert alshetcentrumvanwerkenvoorzieningeneen bestaat eendailyurbansystemuit(middel)grote staddie Het speeltzichaf inzogenoemde ‘dailyurbansystems’.Vaak van onze woonplaats. dagelijkse levenzichdusbeslistniettotdedirecte omgeving steeds binnendegemeentegrenzen plaatsvindt, beperktons voor af. Hoewelhetgrootste deel vandieactiviteitennog voor Nederlandsebegrippen–regelmatig stevigeafstanden werk, opleiding,boodschappenenrecreatie, leggenzijdaar– in hunwoning.Wanneer zijeropuit trekken, bijvoorbeeldvoor Nederlanders brengen het grootste gedeeltevanhuntijddoor werkenden enstudentenuiteengrootdeelvanNederland. gericht. Maardestadheeftookaantrekkingskrachtop Inwoners vanderandgemeentenzijnsterkopRotterdam Aantrekkelijk voor bezoekers, bewoners en ondernemers

STUDIE- EN WERKSTAD

OOK POPULAIR BUITEN

REGIO

van debevolking werktinRotterdam. weliswaar totde centralekern Gouda,maareengroot gedeelte illustratie: Krimpenerwaard hoortwat betreft woon-werkverkeer hebben alshetgaat omhunwoon-,werk- enwinkelplaats. Ter Nederland zijngoedbereikbaar, waardoor mensenveelkeuze verspreid zijnover veelcentralekernen. Demeestegebieden in terwijl debanen,mensenenvoorzieningen tegelijkertijd sterk van banen,mensenenvoorzieningeninNederlandhoogis, veel diffuser. Dit komt ondermeer doordat dedichtheid kernen, maarzijndepatronen vaninteractiein werkelijkheid per activiteittoeaandedailyurbansystemsvancentrale altijd eenduidig.Bovendienwijstdesystematiek gemeenten De grenzen vaneendailyurbansystemzijnduslangniet Alblasserdam bijvoorbeeldwelof niet bijRotterdam? Rotterdam isaandiekant danookvager. Horen Papendrecht en oriëntatie wellager. Degrens vanhetdailyurbansystem maar doordebetere verbindingmetderest vanhetlandisdie veel mensenzichvoordagelijkse activiteitenopRotterdam, op DenHaaggeoriënteerd. OokvanuitDrechtsteden richten inwoners vandelichtblauwgekleurde gemeentenzijnveelmeer het dailyurbansystemvanRotterdam endat vanDenHaag.De Aan denoordkant vandestadligteenduidelijke grens tussen en onderwijs,zijnzijwelsterkopRotterdam georiënteerd. eigen gemeentezijngericht.Alshetgaat omwerk,verhuizingen winkel- envrijetijdsbestedingenmeerdangemiddeldophun relatief geïsoleerd, waardoor deinwonersvoorwat betreft Rotterdam af. Het eilandGoeree-Overflakkee isbijvoorbeeld is dichtbij.Alsdereistijd groter wordt, neemtdeoriëntatie op Het aanbodvanvoorzieningeninRotterdam isgroot endestad voor allevijfdeactiviteitenvooralgeoriënteerd opRotterdam. inwoners vandemeesterandgemeentenRotterdam zijn bepalende factoren zijn,zienweduidelijkterug indekaart. De Dat afstand (lees:reistijd) enaanbod(lees:alternatieven) hierbij vooral opRotterdam zijngericht. weergegeven waarvoordeinwonersvandeze gemeenten 1 isvoorRotterdam enzijnomgevinghetaantalactiviteiten het ommelandvanRotterdam verschiltperactiviteit.Infiguur verschillen echterperactiviteit,althansvooreendeel.Oftewel, centrale kern. DegemeentendieopRotterdam zijngericht, Rotterdam isvoorelkvandevijfgenoemdeactiviteiteneen Het dailyurbansystemvanRotterdam

ROTTERDAM DE Bron: CBS FIGUUR 2:AANTREKKINGSKRACHT VAN ROTTERDAM WERKSTAD ALS verzorgingsgebied vanRotterdam isdanveelgroter. Uiteraard van deaantrekkelijkheid vanRotterdam alswerkstad. Het bevolking isgeoriënteerd opRotterdam, geeftdat eenindicatie kern, maarenkel berekenen welkdeelvandewerkzame Wanneer wegemeentenniettoewijzen aaneencentrale Werkstad Rotterdam Bron: CBS,DUO,Rabobank VAN ROTTERDAM FIGUUR 1:HETDAILY URBAN SYSTEM Aandeel beroepsbevolking werkzaam inrotterdam (%) 10 20 tot 30 20 tot 46 30 tot Rotterdam (56) 0 tot 2 0 tot 5 2 tot 105 tot per gemeente 2014-2016per gemeente dimensiesvanAantal opRotterdam oriëntatie 0 1 2 3 4 5 concurrentie vanandere centralekernen) daargroter is. doordat debeschikbaarheidvanwerkgelegenheid (ende (zie figuur2).De reikwijdte richtinghetnoorden iskleiner van Zeeland pendelendagelijks veelmensennaarRotterdam omliggende gemeenten,maarookvanuithetuiterstepuntje is dieaantrekkingskracht hetgrootst opdeinwonersuit Partnerbijdrage |Rabobank 55 Studiestad Rotterdam FIGUUR 4: AANTREKKINGSKRACHT VAN ROTTERDAM ALS STUDIESTAD Hoewel doorstroming naar hoger onderwijs niet gebruikt wordt voor de definiëring van de daily urban systems, zijn deze gegevens ook interessant. Het percentage van de startende studenten dat kiest voor Rotterdam is immers een indicatie Doorstroming naar HBO/WO Oriëntatie op Rotterdam (%) voor de aantrekkelijkheid van Rotterdam als studiestad. Dit is 60 tot 80 weergegeven in figuur 4. Het grootste deel studeert, al dan niet 40 tot 60 20 tot 40 financieel gedwongen, dicht bij huis. Maar hoewel studenten 10 tot 20 uit de meeste Noord-Hollandse gemeenten voor Amsterdam 5 tot 10 kiezen, valt wel op dat Rotterdam een flinke aantrekkingskracht 2 tot 5 heeft op studenten uit de noordelijke helft van die provincie. 0 tot 2 of geen data Figuur 3 bevestigt dit beeld. Er kiezen relatief meer Noord- Hollandse studenten voor Rotterdam dan Zuid-Hollandse studenten voor Amsterdam.

Kennis over daily urban systems is relevant voor beleidsmakers. Omdat economische en sociale activiteiten zich niet houden aan gemeentegrenzen, is het van belang dat gemeenten samenwerken. Kennis over interactie tussen gemeenten geeft aan voor welke onderwerpen en met welke gemeenten die samenwerking belangrijk is. Daarnaast geven de uitkomsten een indruk van de aantrekkelijkheid van Rotterdam als woon-, werk-, studie-, winkel- en vrije tijdstad. Dan blijkt dat Rotterdam voor wat betreft werk en vooral studie een grote aantrekkingskracht heeft op een groot deel van Nederland.

FIGUUR 3: KEUZE VOOR ROTTERDAM EN AMSTERDAM ALS STUDIESTAD

Groot-Rijnmond Zuidoost-Zuid-Holland Oost-Zuid-Holland Delft en Westland Aggl. ‘s-Gravenhage Leiden en Bollenstreek Groot-Amsterdam Het Gooi en Vechtstreek Zaanstreek Agglomeratie Haarlem Ijmond % Alkmaar en omgeving Kop van Noord-Holland

020406080 100

Rotterdam Amsterdam Overig

56 Aantrekkelijk voor bezoekers, bewoners en ondernemers Partnerbijdrage | Rabobank 57 Partnerbijdrage 58 algemeen belangenzoeken daarom publieke financieringop. band metdeoverheid:zijproberen ookbijtedragenaanhet de marktactief. Socialeondernemingenhebbenallemaaleen maatschappelijke organisaties, maarze zijnanderzijdsóókop vertonen socialeondernemingenenerzijdskenmerken van sociaal ondernemerszijnénondernemend.Zo is lastigtedefiniëren. Dit komt doorhethybride karakter: ondernemers deze ookwaarmaken? Sociaalondernemerschap sociale ondernemingenzijnhooggespannen,maarkunnen de De verwachtingenoverdemaatschappelijk impactvan Sociaal enwinstgericht significant hogerdanbijhet reguliere midden-enkleinbedrijf. Enterprise Monitorvan2016. Beidepercentages liggen 36% engroeide deomzet met24%. Dat blijktuitdeSocial ondernemingen inheelNederlandtussen2013en2015met maar groeit snel.Zo steeg dewerkgelegenheid bijsociale De sectorvandesocialeondernemingenisnogklein, publieke domeinmaatschappelijke meerwaarde. bedrijfsmodel encreëren zodoende aanderandenvanhet samenleving eensocialedoelstellingmetcommercieel Zij combineren ophetsnijvlakvanoverheid,markt en gat springen,ookinRotterdam, sociaalondernemers. De overheidbezuinigtophetsociaaldomein.Indit Het isvooralaandeondernemersomkansentebenutten. maar degemeentemoetgeensturenderolopzichnemen. Er isinRotterdam behoefteaansociaalondernemerschap,

Aantrekkelijk voor bezoekers, bewoners en ondernemers SOCIAAL ONDERNEMERS SOCIAAL

MOETEN HET ZELF dat socialedoelstellingen indeverdrukking komen. onderneming tekunnen waarborgen. Ookdat kan ertoeleiden vooral economischinteressant zijn,omdecontinuïteitvan Vaak moetensociaalondernemersookklussenaannemendie is. Hoevoorkom jedat eendaarvanoverheersendwordt? van eensocialeenondernemendelogicavaakmoeilijk Ook gevenveelsociaalondernemersaandat hetcombineren customer aanboord halen,maar dat kan natuurlijk nietaltijd. onderneming enzouden degemeentegraagalslaunching we gesproken hebben,zijnnogmaarnetgestartmethun met namedoordegemeente.Veel sociaal ondernemersdie een gebrek aanwaardering enerkenning voorwat zijdoen, op tevestigen.Mededaarom ervaren veelsociaalondernemers het manifesteren is.Dat maakthetlastigomdaardeaandacht maatschappelijk resultaat vanhuninspanningenzichnogaan veel socialeondernemingennoginopbouw, waardoor het de ambiguïteitencomplexiteitvandat begrip.Ookzijn sociaal ondernemersisvaakmoeilijkuitteleggenvanwege van anderen aanhetverrijken? Wat demeerwaarde isvan én ondernemendzijn?Ofbenjetochvooraloverderug Maar hybridenzijnaltijdverdacht: kan jeüberhauptsociaal laten draaienineencommercieel bedrijf. delinquenten tehelpenbijhunre-integratie doorhenmeete ondernemende activiteitentemengen,bijvoorbeelddoorex- hun activiteiten.Meerwaarde ontstaat ookdoorsocialeen verschillende geldstromen helpthenbijdefinanciering van innovatie ensynergie tekunnen creëren. Hetcombineren van hun hybridekarakter alsnoodzakelijke voorwaarde zienom gemeente. Onsonderzoek toontaandat sociaalondernemers voor hunorganisatie, dienstverleningenhunrelatie met de hun hybridekarakter ervaren enwat deze hybriditeitbetekent kaart gebrachtenonderzocht hoedeze sociaalondernemers op. WijhebbentwintigsocialeondernemingeninRotterdam in Hun hybridekarakter leverteenaantalvoordelen enrisico’s De praktijkinRotterdam

DOEN • • • • • basis vanonsonderzoek, isdaarhetvolgendeovertezeggen: ondernemerschap, metnamesociaalondernemerschap?Op Is Rotterdam aantrekkelijk voornieuwevormenvan Concrete onderzoeksresultaten maatschappelijk initiatief. je kunt voldoenaanvragen dievoortkomen uitaldat laat hetvooralzijngang gaan.Zorg erwelvoordat ook weernietteveelmeewillenbemoeien.Integendeel, helpen enondersteunenwaardat kan. Maarjemoeter de hoogtezijnvanwat er indemaatschappij gebeurten ondernemerschap nietgoeddoen.Alsoverheidmoetjeop zou deaantrekkelijkheid vanRotterdam voorsociaal boven opdeze ontwikkelingen moetgaanzitten.Dat Maar dat betekent nietdat degemeenteteveel zowel strategisch alsmaatschappelijk belangrijk. daar opeenproductieve maniertoekan verhouden.Dat is ondernemerschap eneroverheeftnagedachthoezijzich gemeente stilheeftgestaanbijdeopkomst vansociaal Het actieplangeeft,losnogvandeinhoud,aandat de belemmeringen.’ beleid dat isgerichtopstimulansenenhetwegnemenvan sector inopkomst. Ditrechtvaardigt eenfacilitair, flankerend zelfstandigheid van deonderneming.Hetisbovendieneen van deinventiviteitondernemerenfinanciële gemeente Rotterdam. Hierkomt bijdat Rotterdam profiteert komen vaakovereen met doelstellingenenplannenvande maatschappelijke doelstellingenvansocialeondernemingen Sociaal Ondernemenopgesteld,waarinzijzegt: ‘De ondernemerschap herkend eneenActieplan De gemeenteheeftdebehoefteaansociaal innovatieve manieropinkunnen spelen. vraagstukken voordoen waarzijopeenondernemendeen ondernemers, omdat zichineengrote stadperdefinitie Rotterdam isiniedergevalaantrekkelijk voorsociaal gefragmenteerd. veld vansociaalondernemersinRotterdam isdiversen aan socialeondernemingen,isechterlastigtezeggen. Het sociaal ondernemerschap.Ofdat ookneerslaat ineengroei Ook inRotterdam zienwetoegenomenaandachtvoor • • hun verantwoording naarallebetrokken stakeholders. ondernemers moetenzichzelf professionaliseren, alsook Goede contactenbijdegemeentezijnnoodzakelijk. Sociaal een sociaalharthebt,maarookondernemendbrein. ondernemer moetjekunnen laten ziendat jenietalleen van hetgekozen bedrijfsmodelwordt belicht.Alssociaal narratief, waarinvooraldemaatschappelijke meerwaarde het ontwikkelen vaneenovertuigendengoedonderbouwd vasthangt. Dat vergt reflectie opwat jedoetenwaarom en van hunhybridepositieendeambiguïteitdieeraan Dat vraagtvansociaalondernemerszichbewusttezijn vechten. heel erg mooiedingentotstand.Maarjemoeterwelvoor aan allekanten aanjewordt getrokken. Alsdat lukt,komen uitleggen wat jedoetenkoers weerbepalen,terwijler dat hetallesbehalvemakkelijk is.Steeds moetjeopnieuw succes vansociaalondernemerschap,maarmaaktook met hunhybridekarakter. Hybriditeitisessentieelvoorhet van sociaalondernemerszelf. Dat heeftmetnametemaken van sociaalondernemerschap,isvooralinspanningnodig Om Rotterdam aantrekkelijker temaken voordiversevormen

FOTOGRAAF: IRIS VAN DEN BROEK Partnerbijdrage |Inholland Rotterdam 59 Kun je dat toelichten? Hebben jullie tips voor de stad? Wat is er nodig om EEN STAD aantrekkelijk te blijven? ROTTERDAM: Vincent: Het is meer een zorg die ik heb. Op dit moment zijn MET er zoveel koopjesjagers. En allemaal zijn ze uit op het hoogste Robin: Het is belangrijk dat we niet vanzelfsprekend aannemen rendement. Dat gaat ten koste van stadsontwikkeling en dat wat we nu hebben ook in de toekomst blijft. Gemeente, creativiteit. Rotterdam is op veel vlakken aantrekkelijk, maar op investeer in het gestructureerd onderhouden van de relaties Interview KANSEN heel veel vlakken ook nog niet. Ga maar eens een wandeling met stakeholders, want dat gebeurt nu echt te weinig. Dat maken van het Schieblock naar Hotel New York. Dat is zeker zijn niet alleen grote bedrijven en instellingen maar ook social niet aantrekkelijk. Wat mij betreft zouden we veel meer op media influencers, startende ondernemingen, organisaties Rotterdam kan niet stuk. Steeds meer mensen bezoeken Het Manhattan aan de Maas. Rouwdouwstad pur sang. Plaats hoeken moeten programmeren. We zouden meer gebieden die een interessante doelgroep aanspreken en vooral het de stad. De economie groeit. Nieuwbouwprojecten zijn waar, als je hard werkt, alles mogelijk is. moeten verbinden door stepping stones. Zo zijn steden als MKB. Door dat te doen wordt de kans kleiner dat we in de snel verkocht en de huizenprijzen blijven stijgen. Maar wat Rotterdam! Voor u allen bekend terrein… Parijs en Barcelona ook ingericht. toekomst onaangenaam verrast worden door onverwachte maakt Rotterdam aantrekkelijk? Waar liggen de kansen en ontwikkelingen. Want dan is er vaak niets meer aan te doen. waar schuilt het gevaar? Ontwikkelaars Robin Von Weiler en Robin: Jazeker. Ik ben geboren in Parijs en woon op drie jaar Hoe denken jullie daarover, Robin en Peter? Wat zijn de Vincent Taapken en makelaar Peter Nederpelt over de status na mijn hele leven in Rotterdam. Sinds 1960 in de wijk 110 kansen en gevaren voor Rotterdam? Vincent: Mijn tip: laat ons constant verrast worden en zet van de stad en hun dromen voor Rotterdam. Morgen in Hillegersberg-Schiebroek. Destijds een woonwijk ook in op werkgelegenheid in leisure en horeca. Creëer die net was opgeleverd. Geweldige tijd gehad. In Rotterdam Robin: Een kans voor de een is een gevaar voor de ander. hiervoor meer ontmoetingsplekken. Je hebt een visie, een gebleven en nu ruim veertig jaar werkzaam in het vastgoed. Afhankelijk van het belang dat je hebt. Dit wordt voor een groot meerjarenplan nodig en vervolgens moet je vasthouden aan Naam: Peter van Nederpelt deel door de markt en politiek bepaald. Zorgvuldig handelen de uitvoering van dat beleid. Focus! Rotterdam zit op een Geboren in: 1961 Vincent: Ik ben geboren in 1974 op de zuidoever en groeide voor de lange termijn is cruciaal. Vooral als het bebouwing en positieve golf, dus ik zou zeggen: pak je surfbord en ga surfen Beroep: Vastgoedadviseur en makelaar bij Ooms. op tussen de vele bouwhekken. Ik heb hier Bedrijfskunde ingrepen in de buitenruimte betreft. voordat we op de volgende golf moeten wachten. Ambitie: De stad nog aantrekkelijker maken voor gestudeerd en heb, voor ik aan de slag ging als ontwikkelaar, nationale en internationale bedrijven om jarenlang bij diverse horeca in de stad gewerkt. Rotterdam was Een college ‘zit’ vier jaar en dat is voor een aantal aspecten Peter: Ik denk dat je de stad verder brengt door altijd te zorgen een nog beter vestigingsklimaat te creëren. toen nog geen aantrekkelijke stad hoor. een onzeker gegeven. Colleges hebben voordeel of nadeel dat er voldoende ontwikkelingen plaatsvinden. Door de sfeer Meest trots op: Van stad zonder hart in 1940. van besluiten van hun voorgangers. Goede initiatieven als goed te laten zijn. Door te zorgen dat de stad bereikbaar Naar metropool in 2018. Peter: Rotterdam is de laatste jaren pas echt tot bloei de City Lounge worden ook door hun opvolgers met een blijft en door veiligheid te garanderen. Helaas zijn er ook veel gekomen. Het is er meer en meer gaan bruisen. Van retail tot andere politieke signatuur overgenomen. Nu is parkeren in mensen die zich niet altijd even veilig voelen in Rotterdam en ik leisure en van wonen tot werken. Ja, Rotterdam is echt mijn parkeergarages en weghalen van de openbare weg politiek denk dat we daar ook aandacht aan moeten blijven geven. Naam: Robin von Weiler stad. Ik ben er trots op. actueel. Ben ik in de basis niet tegen, maar als dat ertoe leidt Geboren in: 1956 dat de bewoners in het Centrum niet meer op redelijke afstand Robin: Het MKB is ook voor Rotterdam heel belangrijk. Het Beroep: Lange termijn investeerder, VWI (Von Aantrekkelijke Stad, zo luidt het thema van de EVR dit jaar. Is van hun huis kunnen parkeren, schiet het zijn doel voorbij. staat voor de opgave zich ingrijpend aan te passen om te Weiler Investments). Rotterdam in jullie ogen eigenlijk een aantrekkelijke stad? overleven. Het is van groot belang voor de sfeer op straat. Ambitie: Nog lang aan Rotterdam te kunnen Peter: Ik ben een vastgoed-adviseur. Ik bemiddel tussen Rotterdam heeft van de G4 (de vier grootste gemeenten van werken. Peter: Ik vind Rotterdam nu al een erg aantrekkelijke stad ja. partijen en adviseer bij het verder ontwikkelen van Rotterdam. het land, red.) de laagste organisatiegraad van ondernemers. Meest trots op: De Meent; in 10 jaar van duffe De stad verkeert in een positieve, snelle flow. Het tempo van Bijvoorbeeld door kantoren te transformeren tot woningen en Den Haag onderkent het belang van het MKB en investeert al uitzendstraat tot de aantrekkelijkste ontwikkelen gaat enorm hard en dat brengt kansen met zich hele gebieden te herontwikkelen. Het centrum bruist, maar we jaren in een intensief en succesvol ondersteuningsprogramma winkelstraat van het centrum. mee voor makers. De skyline ziet er elke dag anders uit. zullen ook moeten uitkijken naar nieuwe ontwikkelgebieden. voor winkelstraten. Rotterdam kan van hun kennis en ervaring Zodat de stad van morgen en overmorgen nog steeds profiteren en moet een vergelijkbaar programma opzetten. Naam: Vincent Taapken Robin: Een groot deel van Rotterdam is veel aantrekkelijker aantrekkelijk blijft. Geboren in: 1974 geworden. Gewilde stadsdelen bieden goede kansen te Beroep: Projectontwikkelaar bij New Industry. voldoen aan de grote vraag naar nieuwe woningen. Door Vincent: Daar sluit ik me wel bij aan. De kansen liggen intussen Ambitie: De traditionele vastgoedsector nieuwbouw en transformatie van oude kantoren zijn er ook aan de randen van de stad. Het zou mooi zijn als we groter omvormen tot een informeler plannen voor ruim 3000 woningen, maar dat kost jaren voor denken dan de binnenstad en meer gaan ontwikkelen als bedrijf gericht op het creëren van die opgeleverd worden. stad binnen de ring. We moeten veel rigoureuzer denken en multifunctionele ontmoetingsplaatsen. inzetten op programma en beleving. Bouwen op zich is geen Zorgvuldige programmering van de stad Peter: Als je Rotterdam vergelijkt met andere steden dan is het doel en zorgt niet per se voor een betere sfeer. We zouden die meer gericht is op de behoeften van ontwikkelgebied enorm. De stad heeft zo’n groot potentieel. juist op programma en kwaliteit moeten sturen en op het mensen en lokale kwaliteiten. verbinden. Ik zou bijvoorbeeld heel graag iets willen doen met Meest trots op: Succesvolle herontwikkeling van de Vincent: De afgelopen tien jaar is Rotterdam een interessante de westzijde van de Schiedamsedijk als verbindende schakel Piekstraat met de twee voormalige stad geweest om kansen te benutten. Op dit moment is er tussen de Coolsingel en Wilhelminapier. fabrieken en straks een toren aan de heel veel geld in omloop en hebben de investeerders, zo kun Maas op het Eiland van Feijenoord. je wel zeggen zich, op de stad gestort. Die groei maakt de stad aantrekkelijk, maar er schuilt ook een gevaar.

60 Aantrekkelijk voor bezoekers, bewoners en ondernemers Interview 61 Partnerbijdrage ontwikkeling banen van werknemers ontwikkeling banen van werknemers -4% -3% -2% -1% 62 WERKGELEGENHEID RIJNMOND2018FIGUUR 1:ONTWIKKELING Voor 2018gaat hetUWVuitvaneentoenameaantal voortzet. In2017wordt eengroei van2,3%verwacht. en uitkeringsinstantie UWVverwachtdat deze stijgingzich 2018 van2,5%.OokinRijnmondneemthetaantalbanentoe raamt voor2017eeneconomischegroei van3,3% envoor verwachting zet deze trend door. HetCentraalPlanbureau Nederland vooriedere vacature tweewerklozen zijn.Naar het aantalvacatures neemttoe.HetCBSberekent dat erin waren erzoveel banenalsnu.Dewerkloosheiddaalten Het gaat goedmetdearbeidsmarktinNederland:nognooit elkaar. Nieuweinitiatieven kunnen demismatch verkleinen. toeneemt, groeienvraagenaanbodopdearbeidsmarktuit Hoewel dewerkgelegenheid inderegioRotterdam 0% 1% 2% 3% 4% Bron: UWV,2017 -4% -3% -2% -1% 0% 1% 2% 3% 4%

Aantrekkelijk voor en onderwijs arbeidsmarkt KLOOF OP ARBEIDSMARKT OP KLOOF onder onder ve rt ve egenw rt egenw oordigd t.o.v

oordigd t.o.v . Neder IS . Neder land

BEDREIGING land

VOOR GROEI VOOR zor g enwelzijn zor 2016 (ziefiguur2). zijn eindoktobermet16%gedaaldvergeleken metoktober dezelfde periodeeen jaareerder. DelopendeWW-uitkeringen nieuwe WW-uitkeringen met17%afgenomen tenopzichte van periode januaritotenmetoktober2017isdeinstroom mensen dat inRijnmondaanspraakdoetopdeWW: inde regio verder toeneemt.Ditheeftookimpactophetaantal Daarnaast isdeverwachtingdat hetaantalvacatures inde groothandel endespecialistischezakelijke diensten(zie figuur 1). de zorg &welzijn,dedetailhandel,vervoerssector, de zakelijke diensten(hieronder valttevensdeuitzendbranche), groei. Demeestenieuwebanenzullenontstaanindeoverige banen met1,8% naar661.000. Dat isgelijkaandelandelijke g enwelzijn ov er ov ve er rt ve egenw rt egenw oordigd t.o.v oordigd t.o.v . Neder . Neder land land

In- en uitstroom WW In- enIn- uitsen truitsoomtroom WW WW 1 1 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 Bron: UWV2017 FIGUUR 2. ONTWIKKELING WW UITKERINGEN WWUITKERINGEN FIGUUR 2.ONTWIKKELING het voordeze groepen lastigomeen(vaste)baantevinden. vaardigheden. Terwijl hetaantalbanenenvacatures groeit, is van banenendeverschuivingingevraagdekennis en kans omaandezijlijntekomen staandoorhetverdwijnen 50-plussers enarbeidsgehandicaptenhebbeneengrotere Laagopgeleiden, werknemersinadministratieve functies, probleemoplossend vermogen. steeds belangrijker, netalsgoedesocialevaardigheden en in gevraagdekennis envaardigheden: ICT-kennis wordt gesteld aanbestaandebanen.Ervindteenverschuivingplaats er werkverdwijnt enerandere, vaak hogere, eisenworden beroepen enbanenontstaan,maartegelijkertijd ookdat robotisering enautomatisering zorgen ervoordat ernieuwe De veranderingenopdearbeidsmarktdoorbijvoorbeeld werkloosheid telaten dalen,nietiedereen profiteert hiervan. De werkgelegenheidsgroei magdanvoldoendezijnomde Niet iedereenvindtwerk 1 1 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 1 1 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 .000 .500 500 .000 .500 1 1 2.000 2.500 3.000 3.500 4.000 4.500 5.000 .000 .500 500 500 .000 .500 500

Januari JanuariJanuari

Februari FebruariFebruari

Maart MaarMaart t

April ApriApril l

Mei MeiMei

Juni 20 Juni 20 Juni 20 Juni 20 16 16 16 16 Juli Juli Juli

Augustus AugustusAugustus

September SeptemberSeptember

Oktober OktobeOktober r

November NovemberNovember

December DecemberDecember

Januari JanuariJanuari

Februari FebruariFebruari

Maart MaarMaart t

April ApriApril l

Mei

20 Mei 20 20 Mei 20 17 17 17 17 Juni JuniJuni

Partnerbijdrage |UWV Juli Juli Juli

Augustus AugustusAugustus

September SeptemberSeptember

Oktober OktobeOktober r 1 20.000 25.000 30.000 35.000 40.000 45.000 5.000 1 1 20.000 25.000 30.000 35.000 40.000 45.000 5.000 1 1 20.000 25.000 30.000 35.000 40.000 45.000 5.000 1 5.000 0.000 5.000 0.000 1 20.000 25.000 30.000 35.000 40.000 45.000 5.000 1 5.000 0.000 5.000 0.000 63

Stand WW StandStand WW WW Moeilijk te vervullen vacatures Rem op de economische groei? Ondertussen wordt het voor werkgevers in toenemende Het niet kunnen invullen van vacatures kan de productiegroei, mate lastiger om hun vacatures in te vullen. Eenderde van banengroei en bedrijfsvoering van werkgevers belemmeren en de vacatures is moeilijk vervulbaar, blijkt uit onderzoek van dan ook een rem op de economische groei vormen. Daarnaast UWV onder bijna tweeduizend bedrijven. Uitschieters zijn de maakt een goed werkende regionale arbeidsmarkt een stad bouwsector waar in het afgelopen jaar zes op de tien vacatures aantrekkelijk: werkgevers zullen zich eerder willen vestigen moeilijk vervulbaar waren en de ICT sector, waar dit voor ruim in de regio gezien het arbeidsaanbod en bewoners kunnen de helft van de vacatures gold. De voornaamste reden waarom werken en wonen in dezelfde regio. vacatures moeilijk vervulbaar zijn, is volgens werkgevers het ontbreken van de juiste kwalificaties (opleidingsniveau, Het goed op elkaar laten aansluiten van vraag en aanbod werkervaring en/of certificeringen) bij sollicitanten. wordt dan ook steeds belangrijker. Dit vergt creativiteit van zowel werkgevers als werkzoekenden: breder kijken dan het TABEL 1: AANDEEL BEDRIJVEN MET (MOEILIJK (bekende) eigen werkveld en openstaan voor kandidaten die VERVULBARE) VACATURES (nog) niet voldoen aan alle kwalificaties. Er moet daarom Blik op het werven van personeel. samengewerkt worden om een groeiende kloof tussen vraag en aanbod te voorkomen. Dit belang wordt onderkend door * Aandeel vestigingen met vacatures arbeidsmarktpartijen in de regio. Zo speelt het Nationaal ** Aandeel vestigingen met moeiijk vervulbare vacatures Programma Rotterdam Zuid (NPRZ) hierop in met het project *** Gemiddeld percentage moeilijk vervulbare vacatures BRIDGE. Het project beoogt jongeren uit Rotterdam-Zuid vaker tov totaal aantal vacatures een opleiding te laten kiezen waarmee ze in de toekomst een goede start kunnen maken. Dit wordt onder andere gedaan door loopbaanoriëntatie en -begeleiding (waarbij ook ouders Sector * ** *** betrokken worden) en carrière startgaranties te bieden voor

Landbouw 41% 12% 27% jongeren in Rotterdam-Zuid. Industrie 69% 38% 43% Bouw 59% 40% 60% Een ander voorbeeld is de eerste Cyberwerkplaats van Groothandel 67% 29% 30% Nederland, die zich medio 2017 in Rotterdam heeft gevestigd. Detailhandel en autohandel 54% 19% 29% Deze werkplaats speelt in op het tekort aan cybersecurity Vervoer en opslag 64% 37% 36% specialisten door kwetsbare jongeren, die bijvoorbeeld Horeca 62% 30% 35% voortijdig school hebben verlaten, de mogelijkheid te geven Communicatie en informatie 68% 50% 53% zich te bekwamen als cybersecurity specialist en in contact te Financiële instellingen 60% 22% 27% komen met relevante werkgevers. Inmiddels zijn er al enkele Onroerend goed 56% 14% 16% jongeren aan de slag bij ICT-bedrijven. Advisering en onderzoek 62% 26% 33% Facility management 64% 34% 42% Overige zakelijke dienstverlening 66% 27% 28% Openbaar bestuur 65% 38% 17% Onderwijs 73% 27% 26% Gezondheid en welzijn 74% 33% 28% Cultuur, sport en recreatie 51% 19% 25% Overige dienstverlening 76% 39% 42%

Totaal 61% 28% 34%

Bron: UWV, 2017

64 Aantrekkelijk voor arbeidsmarkt en onderwijs Partnerbijdrage | UWV 65 ECONOMIE,

TABEL 2: GROEI WERKGELEGENHEID ROTTERDAM, TABEL 3: AANTAL BANEN PER 1.000 INWONERS IN DE ARBEIDSMARKT METROPOOLREGIO ROTTERDAM EN DEN HAAG EN OVERIGE LEEFTIJDSGROEP 15 TOT 65 JAAR STADSREGIO EN Banen per 1.000 inwoners (inwoners 15 tot 65 jaar) OPLEIDING Rotterdam Begin van het jaar 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Overige stadsregio Rotterdam Groot-Rijnmond 702 698 692 677 692 696 Trends en ontwikkelingen Trends Metropoolregio Rotterdam/Den Haag Groot-Amsterdam 934 937 918 937 952 969 Agglomeratie Den Haag 734 718 707 681 681 690 Industrie en nutsbedrijven Utrecht (CR) 801 812 802 791 791 790 Economische Groei Werkgelegenheidsfunctie Bouw Rotterdam 889 874 858 844 854 867 De economische groei van de regio Rijnmond bedroeg in 2016 De werkgelegenheidsfunctie van Rotterdam is bij Amsterdam 941 938 927 941 954 976 Groothandel Den Haag 803 784 771 747 743 753 2,0% en lag daarmee net onder het Nederlands gemiddelde. In het aantrekken van de economie gegroeid. Maar de Utrecht 1049 1062 1062 1043 1047 1036 2017 trekt de groei aan en komt naar verwachting uit op een werkgelegenheidsfunctie van de Zuidvleugel van de Randstad Detailhandel en reparatie groei van 3,5% (ING, 2017) (zie tabel 1). ligt aanzienlijk lager als die van de Noordvleugel (zie tabel 3). Bron: CBS, statline Horeca

Transport en post TABEL 4: AANTAL STARTENDE ONDERNEMERS PER 1000

Werkgelegenheid Starters Informatiesector INWONERS, 2016 De stad is de trekker van het herstel van de economie. In 2016 zijn in Rotterdam ruim 9112 bedrijven gestart. Dit lag Dit wordt eens te meer duidelijk in de ontwikkeling van iets hoger dan het aantal in 2015 (9064). In de eerste acht Financiële instellingen Gemeente aantal per 1000 inwoners de werkgelegenheid. Tussen 1-1-2016 en 1-1-2017 is de maanden van 2017 zijn er 6942 starters geteld. zie ook de Rotterdam 11,9 werkgelegenheid in de stad met 9200 banen gegroeid tot bijdrage van de kamer van Koophandel in deze EVR. Het aantal Zakelijke dienstverlening Amsterdam 20 365.531 banen. Dit is een stijging van 2,6%. We moeten tot het starters per 1000 inwoners ligt in Rotterdam met 11,9 lager dan Openbaar bestuur ‘s-Gravenhage 13,9 begin van deze eeuw teruggaan voor dergelijk groeicijfers. in de andere G4 steden. Met name Amsterdam springt eruit Utrecht 14,4 Zelfs in de topjaren voor de crisis was een dergelijke groei met 20 starters per 1000 inwoners (zie tabel 4). Onderwijs niet zichtbaar. De groei van banen in de overige stadsregio * voor meer cijfers zie bijdrage van de Kamer van Koophandel Rotterdam bedroeg 0,1% en komt nu uit op 232.080 banen. Zorg Ook de groei van de werkgelegenheid van de Metropoolregio Overige dienstverlening Rotterdam Den Haag bleef met 0,9% achter bij de groeispurt Werkloosheid van Rotterdam. In Rotterdam leveren de groei van de ICT Dat het economisch beter gaat is ook af te lezen aan de Totaal sector, overige diensten en de consumptieve diensten ontwikkeling van de werkloosheidcijfers in Rotterdam. (zoals horeca, leisure) een bovengemiddelde bijdrage. Groei In 2016 was 11,3% van de beroepsbevolking werkloos. Dit is -4,5% 2,3% 0,0% 2,3% 4,5% 6,8% 9,0% in de bestedingen van de inwoners, door o.a. een daling gedaald tot 7,3% in het derde kwartaal van 2017. Hiermee is het Bron: Bedrijvenregister Zuid-Holland en Bedrijvenregister Haaglanden van de werkloosheid en de bestedingen van een groeiend gat met Amsterdam gekrompen van 4.6% punt naar 2.1% punt aantal bezoekers dragen bij aan de groei van de stedelijke (zie tabel 5). werkgelegenheid (zie tabel 2). Zie voor een uitgebreide analyse het essay: Rotterdam centrum aanjager van de regionale economie (pagina 8-17 in deze EVR). TABEL 5: ONTWIKKELING WERKLOOSHEID VIER GROTE STEDEN EN GROOT-RIJNMOND De werkloze beroepsbevolking als percentage van de (werkzame en werkloze) beroepsbevolking. Beroepsbevolking volgens de internationale definitie, d.w.z. in TABEL 1: REGIONALE ECONOMISCHE GROEI 2008-2016 de leeftijdsgroep 15 tot en met 74 jaar, werk is ongeacht aantal uur per week.

Regionale economische groei (bbp, volumemutaties) % Ontwikkeling werkloosheid vier grote steden en Groot-Rijnmond kwartalen 2017

Regio’s 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 1ste 2de 3de

Nederland 1,7% -3,8% 1,4% 1,7% -1,1% -0,2% 1,4% 2,3% 2,2% Rotterdam 5,80% 6,70% 8,00% 8,20% 10,50% 12,30% 12,60% 12,00% 11,30% 9,60% 9,10% 7,30% Zuid-Holland 1,2% -4,4% 0,4% -0,4% 0,0% -1,1% 1,4% 2,2% 2,1% Amsterdam 4,70% 5,80% 6,20% 6,50% 7,30% 8,90% 8,50% 7,70% 6,70% 5,90% 6,00% 5,20% Rijnmond (CP) 1,4% -6,8% 1,8% -0,5% 1,1% -1,9% 1,2% 2,0% 2,0% Den Haag 4,40% 5,50% 6,50% 7,20% 8,70% 9,90% 10,90% 10,10% 8,80% 9,00% 7,70% 6,40%

Groot-Rijnmond (CR) 1,8% -6,8% 2,5% -0,3% 1,2% -1,9% 1,3% 1,3% 2,0% Utrecht 3,60% 4,10% 4,90% 5,20% 5,90% 7,20% 7,60% 7,30% 6,00% 5,20% 3,60% 4,40% Groot-Rijnmond (CR) 4,30% 5,10% 6,00% 6,10% 7,60% 9,20% 9,40% 9,00% 8,10% * voorlopige cijfers Bron: CBS Bron: CBS, EBB

66 Aantrekkelijk voor arbeidsmarkt en onderwijs Trends en ontwikkelingen 67 Opleidingsniveau beroepsbevolking Vacature-ontwikkeling FIGUUR 2: ONTWIKKELING VACATURES NAAR Wonen en werken Voor het herstel van de economie in de stad is het aandeel In het afgelopen jaar (2016-2017) zijn de vacatures in een groot OPLEIDINGSNIVEAU STAD ROTTERDAM Maar lang niet iedereen werkt in de stad, waarin hij/zij woont. hoger opgeleiden dat woont in de stad belangrijk. In de aantal sectoren gestegen. De helft van de vacatures ontstaan in In Rotterdam wordt 54,7% van de banen bezet door mensen periode tussen 2003 en 2016 is het aandeel hoogopgeleiden de arbeidsbemiddelingssector (uitzendbureaus e.d.). Voor het Naar opleidingsniveau Metropool: Rotterdam die er wonen. Hiermee staat Rotterdam op de tweede plek Niet naar branches/beroepen gestegen met 12% punt. Dit ligt iets hoger dan de gemiddelde komend jaar zullen naar verwachting naast de uitzendbranche binnen de G4. 30.000 Hoog 29.498 stijging in Nederland. In 2017 vormen voor het eerst mensen de meeste vacatures ontstaan binnen de Zakelijke Diensten 28.000 met een hoog opleidingsniveau het grootste deel van de (waaronder de ICT bedrijven), Bouw & Techniek, Transport, De gemiddelde afstand tot de werkplek bedraagt in 2016 18,1 26.000 beroepsbevolking met 116.000 personen. Direct gevolgd door Logistiek & Vervoer, Zorg & Welzijn, Horeca en Retail km (zie tabel 8). Kijken we naar de pendelstromen dan zien we 24.000 Middelbaar de groep middelbaar opgeleiden met 115.000. (zie figuur 1). 24.035 dat deze tussen 2008-2016 voor Rotterdam nagenoeg gelijk 22.000 zijn gebleven. Rotterdam kende in 2016 een positief saldo van 20.000 De meeste vacatures in Rotterdam vragen personeel met 87.000 personen die in Rotterdam komen om te werken. Dit is 18.000 een hbo/wo opleiding (29488 vacatures kwartaal 2 2017). Opleidingsniveau in absoluut aantal het hoogste aantal na Amsterdam (zie tabel 9). 16.000 Direct gevolgd door het aantal vacatures op middelbaar Hoog niveau (24835). De groei lijkt zich te stabiliseren. Eén van 14.000 Middelbaar TABEL 8: WOONPLAATS VS WERKPLEK de verklarende factoren kan het ontstaan van krapte op de 12.000 Laag arbeidsmarkt zijn (zie figuur 2). 10.000 Banen naar woon Aandeel banen bezet door Gemiddelde afstand wonen 8.000 en werkplek bewoners uit de stad in - werken in km 6.000 procenten Rijnmond Laag 4.000 4.480 Rotterdam 54,7 18,1 FIGUUR 1: ONTWIKKELING4,0% VACATURES IN RELATIE MET VERWACHTE GROEI IN BANEN RIJNMOND 2.000 Amsterdam 67,6 14,9 Rijnmond Data Update: Den Haag 54,2 17,9 Rijnmond t/m kwartaal 2 Utrecht 45,1 21,3 4,0% Zakelijke dienstverlening 3,0% 4,0% (15557) Bron: CBS Bouw-Techniek (4947) Zakelijke dienstverlening 3,0% 2,0% Zakelijke(15557) dienstverlening 3,0% Leisure-Horeca (3543) Bouw-Techniek (4947) (15557) Retail(6331) TABEL 6: AANDEEL HOOGOPGELEIDEN VAN HET TOTAAL Bouw-Techniek (4947) (TOTALE BEROEPSBEVOLKING) TABEL 9: PENDELSTROMEN IN DE VIER GROTE STEDEN 2,0% Transport, Logistiek en 1,0% Leisure-Horeca (3543) Retail(6331) Beroepsbevolking volgens de internationale definitie. Toelichting: aandeel Beroepsbevolking volgens de internationale definitie inkomende pendel is 2,0% Groothandel (13102) Agrarisch en Food (294) Leisure-Horeca (3543) Retail(6331) naar voltooid opleidingsniveau volgens de Enquête Beroepsbevolking. aantal personen dat niet woont in het gebied maar er wel werkt. Uitgaande Transport, Logistiek en 1,0% Industrieel (2372) Zorg en Welzijn (8572) pendel is het aantal personen dat woont in het gebied maar er niet werkt. GroothandelTransport, Logistiek (13102) en Agrarisch en Food (294) 1,0% 2003 2016 Groothandel (13102) 15% -5% Industrieel5% (2372) 15% 25% 35% 45% 55% Agrarisch en Food (294) Zorg en Welzijn (8572) Nederland 26% 35% Pendelstromen in de vier grote steden Industrieel (2372) Zorg en Welzijn (8572) -1,0% Zuid-Holland 26% 35% inkomende pendel Uitgaande pendel 15% Haven (3333)-5% 5% 15% Overige (921)25% 35% 45% 55% 15% -5% 5% 15% 25% 35% 45% Overheid (1273) 55% Groot-Rijnmond 23% 33% 2008 2016 2008 2016 -1,0% Onderwijsinstellingen (4172) Haven (3333) Overige (921) Rotterdam 26% 38% -1,0%-2,0% Rotterdam 161.000 162.000 75.000 75.000 Haven (3333) Overige (921) Overheid (1273) Onderwijsinstellingen (4172) Amsterdam 194.000 251.000 80.000 96.000 Overheid (1273) Bron: CBS, EBB -2,0% Onderwijsinstellingen (4172) Den Haag 101.000 110.000 66.000 80.000 -3,0% -2,0% Utrecht 100.000 130.000 54.000 72.000

Financieel (3156) -3,0% TABEL. 7: ROTTERDAMSE BEROEPSBEVOLKING NAAR Bron: CBS, EBB, bewerking gemeente Rotterdam (OBI) -4,0% -3,0% ONDERWIJSNIVEAU (X 1.000) Financieel (3156) Beroepsbevolking volgens de internationale definitie. -4,0% FinancieelVacaturegroei (3156) 2016-2017 -4,0% 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Vacaturegroei 2016-2017 Vacaturegroei 2016-2017 Totaal beroepsbevolking 285 284 287 286 292 292 301 303 303 311 308 310 310 307 Onderwijsniveau: laag 96 85 83 85 84 86 85 84 84 84 70 71 69 69 Onderwijsniveau: middelbaar 114 114 111 110 113 115 109 111 112 114 117 122 125 115 Onderwijsniveau: hoog 73 83 88 82 90 94 103 104 103 106 109 110 117 116 Onderwijsniveau: onbekend 2 6 6 5 3 4 2 3 2 3 6 4 5 7

Bron: CBS, EBB

68 Aantrekkelijk voor arbeidsmarkt en onderwijs Trends en ontwikkelingen 69 Partnerbijdrage 70 de regio met61,9% eenrelatief lagearbeidsmarktparticipatie heeft. rechterpoot tevullen.Ditiszeker inRijnmondbelangrijk,omdat gaan verdringen enof wegenoegmensenhebbenomde De vraagisookof demiddelbaaropgeleiden laagverdiener maken naarderechterpoot enwieveroordeeld istotdelinker. een docent).Devraagiswelkdeelvanhetmiddendestapkan verschillende cognitievevaardigheden nodigzijn(bijvoorbeeld aan derechterkant banenmeteentakenpakket waarinveel een groot dienbladdoor eendrukke nachtclublopen)en precisiehandelingen aandelinkerkant (bijvoorbeeldmet overblijft zijnbanenmetveelverschillendehandmatige bevatten endusgemakkelijk teautomatiseren zijn.Wat banen daalt.Dat zijndebanendieveelroutineuze taken minimaal hbo-niveauvraagt.Hetaantalmiddelbaarbetaalde terug inderegio Rijnmond,waar54,3% vandevacatures Deze bewegingzien weindeeerstedriekwartalenvan2017 hoogbetaalde banen. een groot aantallaagbetaalde banenenaanderechterkant de inzakt endoorbuigtnaareennormaleU. Metaandelinkerkant zien wenudat deze omgekeerde Ulangzaammaarzeker grote middenklasse.Maarvoorheteerstindegeschiedenis zich totnutoehetbestetekenen alseenomgekeerde U: een arbeidsmarkt. DeopbouwvanallebaneninNederlandlaat Er issprake vaneentoenemendepolariseringopde onderwijsinstellingen. om aanpassingsvermogenvanwerknemers,bedrijvenen maar erkomen ooknieuwevoorindeplaats. Ditvraagt technologische ontwikkelingen. Veel banenverdwijnen, De arbeidsmarktverandertinhoogtempodoor

Aantrekkelijk voor en onderwijs arbeidsmarkt HOUDBAARHEIDSDATUM

VAN

DIPLOMA DAALT

EEN en vergroot de binding tussenstudentenenderegio. noodzakelijke vervagenvandegrens tussenleren enwerken we nogsterker opinzetten. Hetzorgt namelijk voorhet bij deoplossing.Dat iseen goedvoorbeeldendaarmoeten praktijkuitdaging metde studentenenbegeleidenhenmede met hetregionale bedrijfsleven.Opdrachtgeversdelenhun opleiden vanstudentenalheelactiefdesamenwerkingop De Rotterdam Universityof AppliedScienceszoekt inhet een levenlangblijvenontwikkelen. een diplomastraks geen eindpunt,maareenbeginpuntvan vaardigheden enarbeidsmarktwaarde vaneenstudent.Zo is moeten zijn,maareengedetailleerd inzichtindekennis, het eindresultaat vaneenopleidingniet(alleen)diploma om eenomslagnaarvolledigmodulairopleiden.Daarbijzou continue doelmatigheidstoets metdemarktenmisschienwel juiste vaardigheden opleiden?Dat vraagttenminsteomeen onderwijsprogramma’s, hoewetenwedandat wevoorde investeren intechnischonderwijsof techniekinbestaande hoe gaanwenaareendiplomametwaarde? Alswedusmeer vroeg Zadkine(mboscholengemeenschap)zich ookalaf: houdbaarheidsdatum vancurriculadaaltinraptempo.Zo Juist indetechnologiegaanveranderingensnel.De gaan weopleiden? drie dronevlieger. Danrijstdirect devraag:hoeenwaarvoor en eenbeveiligervanSecuritaszijnstraks misschienwelalle wordt. Een pakketbezorger vanDHL,eenboerinNissewaard flexibiliteit enarbeidsmobiliteitdoordat ITeengemenedeler arbeidsmarkt testimuleren. Daarnaastontstaan erooknieuwe ook innovatie enwerkgelegenheid aandebovenkant vande aan deonderkant vandearbeidsmarktheefthetduszinom arbeidsmarkt. Inaanvullingopdetraditioneleinterventies kan zorgen voor2,5tot4,4 andere banenopderegionale (een baaninscience,technology, engineeringof mathematics) opgeleiden. Onderzoek wijstuitdat elke nieuweSTEM-baan banen, nietalleenvoorhogeropgeleidenmaarooklager hun intrede iniederbedrijfenonstaat erookveelnieuwe Met deautomatisering vanroutinetaken doenITentechniek Je levenlangleren leren, zichaantepassen. samen dewerkende infaciliteren, zodat deze tijdheeft omte sector gaanveranderen. Hiermoetendestadenorganisaties vormt vanhoedeze ontwikkelingen hunbaan,organisatie en ontwikkelingen kent, zichervoorinteresseert enzicheenbeeld We moetenzorgen dat iedereen debelangrijke technologische verbonden bedrijvenmeermensendanooitinhuninkomen. taken, maarvandaagdedagvoorzien haven endaaraan haven bestondereerder angstvoorautomatisering van moeten wenietpanischoverdoen.OokindeRotterdamse van debanenvandaagbestondvroeger nogniet.Dushier wij nieuws.Diezorg isterecht: elke baanverdwijnt, ooit. 99% naar voren komt: deangstdat banenverdwijnen. Nuhebben ook inhetVerhaal vandestad(www.hetverhaalvandestad.nl) Dan rest dezorg diedoorveelwerkenden herkend wordt en totaal isveranderd. mogelijk is.Ze realiseren zichdat hunbaaninkraptienjaartijd beroep uittevoeren endat er nu achterkomt dat ditnietlanger beroepsbevolking dat nogwélgewendisomlangetijdhetzelfde er ooknogveeloudere werknemers,eencohort vanonze Het isvoorhenalsspringenopeenrijdendetrein. Endanzijn afstand totdearbeidsmarktomopstapweertemaken. We moetenhetmakkelijk maken voormensenmeteen mogen nietalleenophetcontovandewerkende komen. het organiseren vandebenodigdeflexibiliteitvoororganisaties makkelijk tussendeze activiteitenteschakelen. Denadelenvan mogelijk temaken teleren, werken, uitrusten,tezorgen enom manieren omzekerheid tebiedenaanmensen,omhethen zetten: eenschijnzekerheid. We moetenopzoek naarmoderne mensen feitelijk buitenhenzelf neergelegd, doorhetoppapierte het vastecontract,maardaarmeehebbenwedezekerheid van Wereldoorlog isdezekerheid vanmensensterkverbondenaan veranderingsvermogen. Dat isooknietraar. SindsdeTweede sociale zekerheid, faciliteertmensennognietoptimaalinhun liggen, zoals opleidingsinstituten, debelastingdiensten Een groot deelvandeinfrastructuren dieonderdearbeidsmarkt aanpassingsvermogen. een situatie waarinmensendurvenvertrouwen ophuneigen misschien totangstenonzekerheid leidt,moetenwenaar mens. Waar devoortdurende noodzaaktotveranderingnu pensioen) bestaat nietmeer. Ditvraagtveelvanonsals proces vanverandering.Hetdrie-fasen-leven(leren-werken- niet omeeneenmaligeverandering,maarcontinu dus werken aanhunveranderingsvermogen.Hetgaat hier Verandering isdeenigeconstante.Organisaties moeten Kan iedereenmee?

FOTOGRAAF: CHRIS GORZEMAN Partnerbijdrage |Randstad 71 ROTTERDAMSE ARBEIDSMARKT De inzetbaarheid van werkenden is een indirecte indicatie Sterke binding van schoolverlaters IS voor de aantrekkelijkheid van het werk dat ze doen. Onder De aantrekkelijkheid van deze regio ten opzichte van andere werkenden in Rotterdam komen burn-out klachten (21%) regio’s is in het bijzonder relevant voor de belangrijkste groep beduidend vaker voor dan onder werkenden in Nederland starters op de arbeidsmarkt, namelijk de schoolverlaters. HOOGOPGELEIDEN (15%). En ook het ziekteverzuim ligt met gemiddeld 7,3 dagen Schoolverlaters oriënteren zich op hun eerste stap op de per jaar op een wat hoger niveau dan landelijk. Een mogelijke arbeidsmarkt en de vraag is of ze daarbij voor een baan in de Essay GOEDGEZIND verklaring is het branche- en beroepsprofiel. Rotterdam heeft Rotterdamse regio kiezen of niet. relatief veel werkgelegenheid in de haven, logistiek en in de overheidssectoren zorg, onderwijs en politie. Landelijk liggen De binding van schoolverlaters van het hbo aan de Als werkstad heeft Rotterdam veel te bieden. Er is genoeg De hoge werkgelegenheidsfunctie impliceert een relatief de ziekteverzuimcijfers in deze sectoren het hoogst. Rotterdamse regio is vrij hoog. Ongeveer tweederde van de werkgelegenheid en de arbeidsvoorwaarden zijn redelijk hoge aantrekkelijkheid. Er is per saldo immers een instroom hbo’ers die in deze regio heeft gestudeerd, vindt hier ook gunstig. Maar de beschikbare banen sluiten niet goed aan van werkenden nodig (positief pendelsaldo) om alle banen te werk. In de regio’s Haaglanden en Utrecht en ook landelijk bij het aanbod. Vooral middelbaar- en laagopgeleiden zijn kunnen vervullen. De Rotterdamse arbeidsmarkt is dan ook FIGUUR 1: TEVREDENHEID VAN WERKNEMERS MET HUN BAAN EN ligt de binding gemiddeld rond de 50%. Nog aardiger om te daarvan de dupe. geen gesloten systeem. De aantrekkelijkheid ervan is altijd een HUN LOON NAAR WERKREGIO (2014). bekijken is de groep hbo’ers die vanuit een andere studieregio relatieve ten opzichte van die van andere regio’s. In het vervolg in Rotterdam een baan vindt. 45% van de hbo’ers die starten Arbeid wordt in de hedendaagse economie gezien als de van dit essay wordt Rotterdam regelmatig vergeleken met 96% 80% met een baan in de regio Rotterdam heeft buiten de regio belangrijkste troefkaart waarop bedrijven en regio’s met andere steden. 94% 95% 70% gestudeerd. Waarom ze voor deze regio hebben gekozen is elkaar concurreren. Economisch beleid waarin arbeid geen niet bekend. Ze krijgen hier niet eerder een vaste baan dan 92% 48% 60% hoofdrol speelt, is inmiddels ondenkbaar geworden. De kracht hbo’ers elders in het land die buiten de studieregio werk van de Rotterdamse economie valt of staat dan ook met de Gunstige arbeidsvoorwaarden 90% 50% hebben gevonden. Ze vinden wel vaker een fulltime baan. aantrekkelijkheid om in Rotterdam te werken. Alle reden om Een kernindicator voor de aantrekkelijkheid van werk zijn 88% 89% 40% Bovendien lijkt de gevonden baan bovengemiddeld vaak op de aantrekkelijkheid van de Rotterdamse economie vanuit het uiteraard de arbeidsvoorwaarden. In de eerste plaats gaat het 87% 35% hun opleiding aan te sluiten en verdienen ze beter (zie figuur 86% 85% 30% perspectief van de arbeidsmarkt onder de loep te nemen. daarbij om de beloning. Het netto maandloon van werknemers 36% 3). Tot slot werken elders afgestudeerde hbo’ers die voor 33% met een baan in deze regio bedroeg in 2014 ruim €1.400, wat 84% 20% werk in de regio Rotterdam hebben gekozen, relatief vaker

De Rotterdamse regio heeft voor Nederlandse begrippen rond het Nederlands gemiddelde en iets onder het loonniveau 82% 10% bij een grotere organisatie (zie figuur 3). Tweederde werkt bij veel werkgelegenheid. In 2016 ging het in de stad om circa in Amsterdam en Den Haag ligt. Een exacte benchmark een organisatie met minstens honderd werkzame personen, 0% 358.000 banen en in de overige regio Rotterdam nog eens (rekening houdend met baan- en werknemerskenmerken) is 80% tegenover 60% van de hbo’ers elders. Daarmee lijkt de om 238.000 banen. Evenals in andere grootstedelijke regio’s hierbij niet te geven. Indicatieve cijfers schetsen een beeld Rotterdam Amsterdam Den Haag Nederland Rotterdamse regio relatief meer hbo’ers aan te trekken die een (onder andere Amsterdam, Den Haag, Utrecht, Eindhoven) is dat middelbaar geschoolden in Rotterdam bovengemiddeld baan vinden in een grotere organisatie met groeimogelijkheden. de werkgelegenheid hier sterker toegenomen dan het landelijk beloond worden, hoger geschoolden gemiddeld en lager % tevreden over de baan (L) % zeer tevreden over het loon (R) gemiddelde. Sinds 2001 is de werkgelegenheid in Rotterdam opgeleiden wat lager dan gemiddeld. Ruim eenderde van Hoe aantrekkelijk is de Rotterdamse arbeidsmarkt voor mbo’ers? Bron: Bureon, o.b.v. SCP (2014), Arbeidsaanbodpanel met 10% gegroeid en in de overige Stadsregio Rotterdam (SRR) de werknemers in deze regio waardeert zijn of haar loon als Voor het aantrekken van nieuw talent geldt het gezegde zelfs met 20%. zijnde hoog (zie figuur 1). Daarmee zijn werknemers hier niet ‘onbekend maakt onbemind’. Daarom is voor werkgevers van wezenlijk meer of minder tevreden met hun beloning dan die belang om voldoende leerbanen en stageplekken in de regio Het aandeel in de Nederlandse werkgelegenheid is sindsdien in Amsterdam en elders in het land. FIGUUR 2: TEVREDENHEID VAN WERKNEMERS MET DE GEBODEN beschikbaar te stellen. In de Rotterdamse regio overstijgt het licht gestegen tot respectievelijk 2,9% en 4,3%. Grootstedelijke CARRIÈREMOGELIJKHEDEN NAAR WERKREGIO IN % (2014). aantal mbo’ers het aantal stageplekken. In 2015/2016 waren op regio’s als Rotterdam profiteren daarmee van hun Twee op de drie werkenden in Rotterdam zijn tevreden elke tien leerlingen negen plekken beschikbaar. In de andere agglomeratievoordelen en hun toenemende aantrekkelijkheid over de secundaire arbeidsvoorwaarden. Daarmee scoren 60% G4-regio’s overtrof het aantal stageplekken het aantal leerlingen 53% om er te wonen onder jongeren en hoger opgeleiden. Dit uit Rotterdamse werkgevers beter dan die in Nederland, juist. Ruim vier van de vijf in de Rotterdamse regio’s studerende 50% 47%47% 48% zich onder andere in een sterkere ruimtelijke concentratie gemiddeld (63%). Secundaire voorwaarden zijn de mbo’ers vonden in het studiejaar 2015/2016 een stageplek van (bedrijfs)investeringen en daarmee van banen. Kortom, ontwikkelings- en scholingsmogelijkheden. Ongeveer 30% 40% 36% of leerbaan binnen de regio. Die binding is vergelijkbaar met 32% 32% Rotterdam wordt net als andere grote steden qua aanbod en van de werkenden in Rotterdam was in 2014 tevreden over 29% die van mbo’ers in andere G4-regio’s. De binding varieert wel 30% niveau van de werkgelegenheid verhoudingsgewijs steeds de doorgroeimogelijkheden bij hun werkgever (zie figuur 2). naar type opleiding. Zo is die onder studenten met een ICT- aantrekkelijker en heeft in de eerste plaats die andere grote Dat is wat lager dan het Amsterdamse, Haagse en landelijke 20% of bouwopleiding naar verhouding wat lager. En dat zijn wel steden als concurrent. cijfer. Bijna de helft van de werkenden in Rotterdam was beroepen waar momenteel grote schaarste heerst. tevreden over de scholingsmogelijkheden die hun werkgever 10% Om de omvang van de Rotterdamse werkgelegenheid nader bieden. Dat is wel weer redelijk in lijn met het landelijke cijfer. 0% te kunnen beoordelen, dient deze te worden afgezet tegen de De tevredenheid met het personeelsbeleid van de werkgever Rotterdam Amsterdam Den Haag Nederland omvang van de Rotterdamse beroepsbevolking. is hier ongeveer even groot als landelijk. Werkenden in De zogenoemde ‘werkgelegenheidsfunctie’ in Rotterdam Rotterdam gaven hun werkgever daarvoor gemiddeld een 6,6. % tevreden met doorgroeimogelijkheden % tevreden met scholingsmogelijkheden komt in 2016 uit op 1,17, ofwel op elke 100 leden van de Al met al was in 2014 een zeer ruime meerderheid (87%) van de Rotterdamse beroepsbevolking zijn 117 banen aanwezig. in Rotterdam werkzame werknemers tevreden met zijn of haar Bron: Bureon, o.b.v. SCP (2014), Arbeidsaanbodpanel Kwantitatief gezien is er dus voldoende werk aanwezig. baan. Ook dat is redelijk in lijn met het landelijke cijfer.

72 Aantrekkelijk voor arbeidsmarkt en onderwijs Essay | Sergej Bulterman 73 Schoolverlaters van het mbo die in Rotterdam een baan hebben Internationale werknemers De vraag is of hier sprake is van het zogenoemde verschijnsel Structureel minder krapte dan in andere gevonden verdienen gemiddeld meer dan die elders in het In 2015 telde de Rotterdamse regio ruim tienduizend ‘baanpolarisatie’, waarbij als gevolg van trends als digitalisering stedelijke regio’s land. 46% van hen verdient minstens €10 per uur netto, terwijl kenniswerkers en nog eens 38.000 arbeidsmigranten die de werkgelegenheid in het middensegment structureel Cijfermatig gezien mag er misschien een overschot zijn aan dat onder Nederlandse mbo’ers 39% is. Verder zijn ze vaker economisch actief waren. Sinds 2009 is sprake van een afneemt. Dit is niet met 100% zekerheid te zeggen. Recent middelbaar geschoolden in Rotterdam, in delen van het tevreden over de carrièremogelijkheden bij hun werkgever, aanzienlijke toename van het aantal kenniswerkers (+2500) en onderzoek van het CPB wijst wel die richting uit. Daaruit middensegment op de arbeidsmarkt is wel degelijk sprake van maar minder positief over de inhoud van hun functie (zie figuur arbeidsmigranten (+20.000). Rotterdam volgt daarbij redelijk blijkt dat in de periode 1999-2012 de werkgelegenheid krapte. In oktober 2017 telde de regio Rijnmond ruim 4500 4). Waarschijnlijk hebben deze verschillen te maken met het feit de Nederlandse trend. Deze groeicijfers zijn de resultante van in het middensegment in de regio Rijnmond met 10% is vacatures op middelbaar beroepsniveau. Dit betrof bijna de dat mbo’ers in deze regio, net als hbo’ers, vaker bij een grotere een omvangrijke jaarlijkse in- en uitstroom van internationale geslonken, terwijl die in het lage en in het hoge segment met helft van alle door het UWV geregistreerde vacatures in de werkgever terechtkomen. Hier komt 60% bij een grotere werknemers die de regio (en veelal ook Nederland) verlaten respectievelijk 4% en 9% is gegroeid. Het CPB stelt dat de regio Rijnmond. Het gaat daarbij vooral om vakmensen in de werkgever te werken, tegenover 42% in de rest van Nederland. en die zich hier vestigen. Belangrijkste herkomstlanden van regio, evenals een aantal andere vooral stedelijke regio’s in techniek zoals machinemonteurs, verpleegkundigen op mbo- Bij grotere werkgevers is het startsalaris veelal hoger, zijn er (op internationale werknemers in de regio zijn Polen, Turkije, Nederland, met baanpolarisatie te maken heeft. niveau, vrachtwagenchauffeurs, et cetera. het eerste gezicht) meer carrièremogelijkheden, maar moet Duitsland, Portugal en het Verenigd Koninkrijk. De gemiddelde men wel lager op de ladder beginnen. verblijfsduur ligt op drie jaar, waarbij ongeveer drie op de FIGUUR 5: BEROEPSBEVOLKING EN WERKGELEGENHEID IN Nu betekent krapte niet automatisch een minder grote tien ten minste zes jaar in de regio verblijft. Onder de groep ROTTERDAM EN GROOT-RIJNMOND NAAR NIVEAU (2016) aantrekkelijkheid van het betreffende segment of de functie. FIGUUR 3: AFGESTUDEERDE HBO’ERS AFKOMSTIG VAN BUITEN DE kenniswerkers zijn Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Polen, Uiteraard kan een negatief imago van een functie, sector of ROTTERDAM REGIO MET MINSTENS €2.000 NETTO LOON EN WERKZAAM BIJ Turkije en België de voornaamste herkomstlanden. van werkgevers resulteren in een tekort aan aanwas via het EEN 100+ ORGANISATIE (2016) onderwijs of onvoldoende geïnteresseerden met de juiste Het feit dat internationale werknemers in deze regio neerstrijken kwalificaties. Tegelijkertijd zorgt krapte ook voor betere 80% betekent (vanuit het perspectief van de aantrekkelijkheid van hoger arbeidsvoorwaarden, meer aandacht voor opleidingen in 71% 68% 70% 66% de arbeidsmarkt) niet automatisch dat ze hier ook hun werk de betreffende richtingen en een wenkend perspectief voor 60% 59% hebben. Zes op de tien blijken ook daadwerkelijk in Rotterdam studenten en mensen met afwijkende kwalificaties. Bovendien, 60% 56% te werken. Internationale werknemers werken in Rotterdam zijn functies en segmenten waar geen krapte is, maar juist veel middelbaar 50% relatief vaak in de groothandels- en de vervoerssector. Onder ruimte (lees: werkloosheid) wel aantrekkelijk? Vanuit regionaal 40% kenniswerkers is de adviesdienstverlening verreweg de perspectief zou Rotterdam, met een hogere werkloosheid,

30% belangrijkste werkgever. De concurrentiepositie van Rotterdam dan vreemd genoeg voor werknemers een aantrekkelijker als werkbestemming ten opzichte van andere steden is lastig elementair/lager arbeidsmarkt moeten hebben dan die van steden met een 20% vast te stellen. Wat betreft beloning lopen Rotterdamse lagere werkloosheid. 10% werkgevers in elk geval behoorlijk in de pas met die elders in -50.000 0 50.000 100.000 150.000 200.000 0% Zuid-Holland en Nederland. Waarschijnlijk is de mate van krapte het effect van zowel aantrekkelijke als onaantrekkelijke aspecten van het banen beroepsbevolking saldo % > €2.000 % > 100 w.p. arbeidsaanbod. Gemiddeld genomen is de vacaturedruk in Rijnmond lager dan die in de andere grootstedelijke regio’s. Rijnmond Andere G4 regio's Overige regio's in NL Scheefgroei middensegment OVERIG GROOT-RIJNMOND Het zal enerzijds het gevolg zijn van het feit dat werkgevers in Bron: Bureon, o.b.v. ROA (2016), HBO-Monitor Tot dusver is gekeken naar de gemiddelde aantrekkelijkheid deze regio goed aan mensen kunnen komen en/of ze goed van Rotterdamse banen voor werknemers. Het ligt voor de weten te behouden – een teken van aantrekkelijkheid. Uit FIGUUR 4: % AFGESTUDEERDE MBO’ERS DAT POSITIEF IS OVER DE hand dat die aantrekkelijkheid varieert en niet in de laatste hoger cijfers van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) blijkt dat FUNCTIE EN CARRIÈREMOGELIJKHEDEN NAAR WERKREGIO (2015) plaats naar opleidings- en baanniveau. Verschillen naar niveau werken in Rotterdam een langere werkweek, een voor steden doen zich alleen al voor bij de beschikbaarheid van werk in de bovengemiddeld lang dienstverband en een gemiddelde 80% 80% regio. Terwijl de werkgelegenheid voor hoger geschoolden kans op een vast dienstverband inhouden. Rotterdam scoort 70% 66% 68% 70% 63% 66% groeit, neemt die voor middelbaar geschoolden juist af. En dat dus zeker niet slecht. Anderzijds kan de structureel lagere 63% middelbaar 57% 60%60% 57% terwijl de groep middelbaar opgeleiden in deze regio nog altijd arbeidsmarktkrapte worden gezien als een teken dat deze regio 52%52% 50% 50% 50% (licht) toeneemt. Inmiddels overstijgt het aantal middelbaar vanuit arbeidsmarktkansen relatief minder aantrekkelijk is. 50% 40% opgeleiden in Rotterdam het aantal banen op middelbaar 40% niveau met 23.000. In de regio Groot-Rijnmond loopt het 30% 30% ‘tekort’ aan banen op middelbaar niveau op tot maar liefst elementair/lager 20% 20% 117.000. Weliswaar sluiten het middelbaar niveau van banen 10% 10% en dat van opleidingen niet een-op-een op elkaar aan en zijn -150.000 -50.000 50.000 150.000 0% er altijd mensen die (gewenst of ongewenst) boven en vooral 0% onder hun opleidingsniveau werken. Niettemin geven de % positief over functie % positief over % positief over functie carrièr% emogelijkhedenpositief over aantallen de indruk dat op lokaal niveau van een behoorlijke banen beroepsbevolking saldo carrièremogelijkheden Rotterdam Overige regio Rotterdam Overig Nederland scheefgroei in het middensegment sprake is. Rotterdam Overige regio Rotterdam Overig Nederland Bron: Gemeente Rotterdam/OBI (2017), bewerking Bureon Bron: Bureon, o.b.v. ROA (2015), BVE-Monitor

74 Aantrekkelijk voor arbeidsmarkt en onderwijs Essay | Sergej Bulterman 75 Verdringing laagopgeleiden Hulp voor kwetsbare groepen Werkloosheid illustreert de onaantrekkelijkheid van een (ruime) Het moge duidelijk zijn dat een aantrekkelijke arbeidsmarkt arbeidsmarkt misschien wel in de meest directe zin. Blijkbaar meer is dan de beschikbaarheid van voldoende banen. Het gaat heeft de Rotterdamse arbeidsmarkt voor vooral langdurig om de aansluiting van de banen bij de beroepsbevolking en werkzoekenden te weinig te bieden – en blijkbaar is ook het dan is daarin de invloed van werkenden van buiten (pendelaars) omgekeerde het geval. Rotterdam kent een relatief hoge nog niet meegenomen. De geografische bereikbaarheid van werkloosheid. Voor de economische crisis in 2008 was de werk, een kenmerk van aantrekkelijkheid waarop we hier niet werkloosheid in Rotterdam gedaald tot onder de 6%, gelijk zijn ingegaan, is zeker ook een factor die de aantrekkelijkheid aan het landelijke niveau. Tijdens de crisis verdubbelde het van de arbeidsmarkt bepaalt. Rotterdam scoort op dit punt werkloosheidspercentage. Met het economisch herstel van de redelijk goed, blijkt uit cijfers van het SCP. Maar ook hierbij zien laatste jaren daalt het percentage sneller dan landelijk, maar de we verschillen. Zo is bijvoorbeeld de werkgelegenheid in de werkloosheid lag eind 2016 met ruim 11% nog altijd bijna twee havengebieden voor Rotterdammers (mentaal) lastig bereikbaar. maal zo hoog als gemiddeld in Nederland. Gemiddeld genomen zijn werkenden in Rotterdam redelijk In oktober 2017 ontvingen alleen al 28.000 inwoners in tevreden met hun baan, onder andere waar het gaat om de regio Rijnmond één WW-uitkering. Meer dan 80% van beloning en secundaire arbeidsvoorwaarden. En werkgevers de niet-werkende werkzoekenden is lager tot middelbaar in de regio weten schoolverlaters van het mbo en zeker van opgeleid en bijna zeven op de tien heeft een niet-Nederlandse het hbo relatief goed aan hen te binden. Rotterdam zit dan achtergrond. De kans op werkloosheid is onder jongeren tot ook in de lift als aantrekkelijke werkplek voor talent. Dit blijkt 25 jaar, niet-westerse allochtonen en laagopgeleiden verreweg onder meer uit de sterke toename van het aantal expats. Uit het grootst. Bijna een op de vijf van hen zat eind 2016 zonder de voor dit essay gevoerde gesprekken (bekijk hiervoor de betaald werk. Het zijn groepen die overwegend gericht zijn op uitgebreide versie van dit artikel op de website van de EVR) en afhankelijk zijn van de lokale arbeidsmarkt. komt het beeld naar voren dat de stad als een steeds serieuzere kandidaat wordt gezien om carrière te maken ten opzichte De werkloosheid concentreert zich grotendeels binnen de van Amsterdam en andere steden. Dit beeld sluit aan bij de lager opgeleiden, ondanks het feit dat de Rotterdamse regio interviews met bedrijven in de Rotterdamse hightech sector in beduidend meer banen op lager beroepsniveau telt dan er de vorige EVR. lager opgeleide leden van de beroepsbevolking zijn. Het ‘overschot’ aan banen op lager niveau bedraagt in de stad Werken in de Rotterdamse regio is echter niet voor iedereen 57.000 en in de grotere regio zelfs 78.000 (zie figuur 5). Dat even aantrekkelijk. Deze regio lijkt in relatief sterke mate de stad en regio toch zoveel laag geschoolde werkzoekenden met het verschijnsel baanpolarisatie te maken te hebben. telt, impliceert dat er sprake is van verdringing. Dat zal deels De werkloosheid onder middelbaar opgeleiden is in de gebeuren door mensen van buiten (waaronder een deel van de crisistijd ook sterker toegenomen dan onder lager en hoger tijdelijke arbeidskrachten uit het buitenland). Maar waarschijnlijk opgeleiden. Maar de laatste jaren neemt de werkloosheid komt het ook door middelbaar opgeleiden, waarvoor onder deze groep ook weer gestaag af. De groep voor wie de onvoldoende werk op hun ‘middelbare’ niveau aanwezig is. Rotterdamse arbeidsmarkt nog altijd het minst aantrekkelijk is, is de laagopgeleiden. Ondanks de (tot 2012 gemeten) groei van het aantal banen in lagere beroepen, is de werkloosheid onder laagopgeleiden veruit het hoogst. En naarmate het tekort aan werk op middelbaar niveau groeit, neemt ook het risico op verdere verdringing toe. Daarmee dreigt de Rotterdamse arbeidsmarkt voor grotere groepen lager en middelbaar opgeleiden minder aantrekkelijk te worden. Er is dus alles aan gelegen om te investeren in het arbeidsvaardig maken

van lager en in toenemende mate middelbaar opgeleiden en DEN BROEK IRIS VAN FOTOGRAAF: (indien mogelijk) economische activiteiten te stimuleren die passend werk bieden voor deze doelgroepen.

76 Aantrekkelijk voor arbeidsmarkt en onderwijs Essay | Sergej Bulterman 77 Partnerbijdrage 78 de studentvertrouwen heeftinhetleren, hetbelangzietvande motivatie vandestudenten omzichteontwikkelen. Dat luktals sprongen, van fase naar fase.de bij aan sluit onderwijs Het burgers. Een proces dat zowel stapsgewijsverlooptalsmet onbekwame naaronbewustbekwamevakmensenenactieve fundamentele gedragsveranderingenbijstudenten,vanbewust zijn daarinbelangrijke pijlers.Hetleren bijAlbedaisgerichtop gemotiveerde enenthousiasteinwoners.Leren enontwikkelen Een aantrekkelijke stadvindtzijnoorsprong inbetrokken, Bekwame vakmensen uitgedaagd omIriszo goedmogelijktebegeleidenomtot flinke dosisdoorzettingsvermogen. Ookdedocentenwerden gevoel teluisteren bijhaarsmaken entexturen, samenmeteen Iris wonprompt degoudenplakdoorheelgoed naarhaar kampioenschap vanSkillsHeroes. Ditzijnmbo-vakwedstrijden. tot patissier enwerd afgevaardigd naarhetnationaal Horecacollege. Zijwondeschoolwedstrijdvan haar opleiding mensen dienooitopgeven’,zegt IrisKleinjan vanAlbeda ‘Winnaars zijngeenmensendienooitietsfout doen,maar kunnen excelleren. vakwedstrijden, waaronzestudentenophethoogsteniveau neemt hetAlbedaCollegedeelaaninternationale Aantrekkelijk onderwijsisstudentenuitdagen.Daarom Aantrekkelijk voor en onderwijs arbeidsmarkt

TALENTVOLLE

Studente Iris Kleinjan Iris Studente LATEN

UITBLINKEN LEERLINGEN in destadookdeze mogelijkheden. beroepspraktijk. GelukkigbiedenRotterdam endewerkgevers lesstof, ineenomgevingdiezo goedmogelijkaansluitbijde dat studentenookkunnen oefenen metdeaangeboden leren vooralvanwat ze oefenen. We zorgen erdaarom voor van taken opdeleer-werkplekken enindeexamens.Studenten beroepstaken. BijAlbeda zienwedat terugindevormgeving gaan met‘integrale’taken, inhetmbozijndat vaakauthentieke bereiken. Studenten leren actief engerichtalsze aandeslag leerdoelen eneropdat momentklaarvoorisomdeze tegaan Engels verzorgd. Ookditismbo! volgen. Bijeenaantalopleidingenwordt deopleidinginhet of langere duureendeelvandeopleidinginhetbuitenland andere internationale vakcompetities of kunnen zijvoorkorte wedstrijden. Daarnaastworden studentenookvoorbereid op Albeda zeventien opleidingen diemeedoenaanSkillsHeroes ervaring zijnvooronze studenten.Ondertussenzijnerbinnen duidelijk zijndat deze vakwedstrijdeneenunieke enleerzame Tot eenpodiumplekleiddehetdeze keer niet,maarhetmoge en deconcurrentie wasmoordend. plaatsvond. Maarliefst28landendedenmeeinhaarvakgebied Abu Dhabiop,waarvorigjaarde44steeditievanWorld-Skills deze topprestatie tekomen. Hetleverde Iriseenticket naar • • • • • • • • samenvatten indevolgendeitems: De Albedavisieoponderwijsenlerenlaat zich Emancipatiemotor Sterk pedagogisch-didactischvakmanschap Praktijkgerichte leer-werkomgeving Allianties metbedrijveneninstellingen Loopbaanontwikkeling centraal Toekomstgericht eninnovatief Toegangspoort naarwerkof vervolgopleiding Toegankelijk voorwiekan enwil 5. 4. 3. 2. 1. hanteren wijopbasisvanonze visieopleren vijfprincipes. opleidingen, voorzowel onze studenten alsmedewerkers, Voor hetvormgevenvanaantrekkelijk onderwijsinalle Vijf speerpunten

zijn, vragentestellenenhetgeven vanpositievefeedback. zichtbaar temaken wat onze studentenkunnen, hoe verze zijn omietstebereiken, dat ze ergens goedinzijn.Door Onze studentenlaten wezienenervaren dat ze instaat in enbuitendeklasmetheldere grenzen. zekerheid. Erzijnduidelijke afspraken overgewenstgedrag We biedeneenwarmerelatie, structuur, veiligheiden aantrekkelijk pedagogisch-didactischleer- enwerkklimaat. Sociale veiligheidzienwealseenrandvoorwaarde voor een studenten envoorbedrijven. creëren wekleinschaligenherkenbaar onderwijsvooronze hindernissen teoverwinnen.Metdeinvoeringvancolleges Albeda medewerkers helpenhenhundoelentebehalenen contact gebrachtmetrolmodellen enkrijgenfeedback. aangesproken inhun(jong-)volwassenheid, worden in zelfstandigheid en verantwoordelijkheid. Studenten worden verbinding, deidealevoedingsbodemvoorvertrouwen, gezien engekend inhuneigenheidentalenten.Ze ervaren Onze studentenen medewerkers voelenzichbijAlbeda doelgericht teorganiseren. van diekeuzes. We helpenze doelentestellenen blijven ingesprek overde onderbouwingenconsequenties Studenten krijgenkeuzes, webiedenmaatwerk enwe en deberoepsidentiteit vandejongere of werkende. We stemmenhetonderwijsaf opdefasevanontwikkeling waar mogelijkgeïntegreerd aangebodenengeëxamineerd. Algemeen vormendeenberoepsgerichte vakken worden beroepscontexten diepassenbijhettoekomstige beroep. we henvanmeetaf aantefunctioneren inauthentieke aansluit bijhuntalentenenpassie.Daarom leren opleiding af temaken alsze eenopleidingvolgendie toekomst’. Ze zijngemotiveerder omteleren enhun Onze studentenzijnde‘denkende doenersvande We biedeneenveiligeleer-enwerkomgeving gerichte houding We werken vanuiteenpositieve,ontwikkelings- We realiserenverbinding We stimulereneigenvormgeving vanlevenenleren beroepstaken enberoepscontextenaan We biedenauthentieke, betekenisvolle

om tezetten ineenfysieke campus. arbeidsmarkt enhetonderwijs.Planisditopeenlater tijdstip en ophetverbeteren vandeaansluitingwensen onderwijs enoverheid,gerichtopdeaanwasvannieuwtalent zal kennen alssamenwerkingsverbandtussen bedrijfsleven, stad enhetonderwijsisdeIT-campus diein2018haarstart nodig. Een concreet voorbeeldvandeversterkingtussen kunnen realiseren heefthetAlbedaookeenaantrekkelijke stad scholen diegoedtoegankelijk enbereikbaar zijn.Omditte voor demedewerkers endat gegevenwordt inaangename alleen attractief isvoorstudentenenbedrijven,maarook aantrekkelijk onderwijs één vandepijlers.Onderwijsdat niet reguliere lessenof geïntegreerd. Ineenaantrekkelijke stadis en kunnen biedtAlbedaexcellentieprogramma’s, naastde zijn eigenniveauenopmanier. Voor hendiewillen aankan. Albedalaat jongeren enouderen excelleren, iederop degene dienetietsextra’sof ietsspeciaalsnaastdeopleiding degene diemeerbegeleidingenondersteuningnodigheeft,als Albeda verzorgt onderwijsdat boeitenbindt,voorzowel Onderwijs enstadversterken elkaar • • • • • • • • • • • • • beroepsgroep: een herkenbare linknaarhetwerkveldofde De collegesvanAlbedadragenmerknamenmet Albeda Zorgcollege Albeda Travel &Leisure College Albeda Startcollege Albeda Sportcollege Albeda Rotterdam TheHagueAirportCollege Albeda mboTheaterschool Albeda Horecacollege Albeda Facilitair &Veiligheidscollege Albeda Danscollege Albeda CollegeSociaal&PedagogischWerk Albeda CollegeMuzikant Producer Albeda CollegeEconomie &Ondernemen Albeda Beauty&Fashioncollege Partnerbijdrage |Albeda 79 Partnerbijdrage 80 oplossingen tevinden voorcomplexe maatschappelijke opgaven. onderwijs uitgedaagd samenmethetwerkvelden bedrijfsleven ‘hackathons’, ‘fieldlabs’, werkplaatsen en ‘stadslabs’wordt het les, maargaanjuistdeklaslokalen uit.Via‘pressure cookers’, campus’. Leerlingenenstudenten krijgennietalleenklassikaal onderwijs eninnovatie. Centraalhierbijstaat de‘thecityasa onderwijs; naarpubliek-private samenwerkinginonderzoek, ontwikkelen engrotere maatschappelijke relevantie vanhet exponentiële innovatie in onsonderwijs;naareenlevenlang de volgendepijlers:naarnieuwleren, talentontwikkeling en in deregio Rotterdam. Ditplatform richtzichtot2030op dertien partnersuithetmiddelbaarenhogerberoepsonderwijs Next Education Platform ontstaan,eensamenwerkingtussen de RoadmapNextEconomy uitgebracht.DaaruitishetRNE De Metropoolregio Rotterdam DenHaagheefteind2016 moment teinspireren entemotiveren. docenten moetendanwelgetraindzijnomhenophetjuiste door actiefleren incontextrijke leeromgevingen. Onze skills enwaarden omdiekennis eninspiratie zelf tevinden, kennis, maarmeeroverstudententevoorzienvanpersoonlijke onderwijs gaat minderomhetleveren vanalleeninhoudelijke op dearbeidsmarktvantoekomst oplevert.Effectief wat maatschappelijk relevant isenheneengoedestartpositie daarmee ietsgeleerd hebbenwaarop ze trots kunnen zijn.Iets gezichten vanjongemensenalsze ietsuitzoeken, maken en leerwerksituaties creëren dieeenglimlachtoveren op Binnen hethogeronderwijsanno2018willenwedaarom en motiveert.Endat iswat onderwijsmoetdoen! je vertellendat heteengevoelisdat betekenis geeft,inspireert gaan. Iedereen dieverwonderingenontzagervaren heeft,kan iets dat onsblijftverbazen enonsuitdaagtermeeaandeslagte ervaren dat wenieteen-twee-drieeenplekjekunnen geven; Verwondering enontzagzijnemotiesdiewevoelenalsiets natuurlijke gave diedemens heeft:verwonderingenontzag. namelijk indeopgave om(opnieuw)aantesluitenbijde grootste uitdagingvoorhetonderwijsvandetoekomst ligt onderwijs waarbijjeeenbeetjeoptenenmoetlopen.De Aantrekkelijk onderwijsisbinnenHogeschoolRotterdam hogeschool bijaaneenaantrekkelijke stad. projecten eeninspirerendeleerwerkomgeving. Zo draagtde De HogeschoolRotterdam biedthaarstudentenviavele Aantrekkelijk voor en onderwijs arbeidsmarkt

BRUGGEN SLAAN

BEDRIJFSLEVENEN

TUSSEN ONDERWIJS

de RDMCampusenDuurzaamheidsfabriek. hierbij nauwbetrokken. Succesvollevoorbeeldendaarvanzijn praktijkleren enpraktijkgericht onderzoek. Hetbedrijfslevenis bacheloropleiding, maarwaarbijdenadrukligt op het zijn opleidingendienauwverbondenaande(gelijknamige) sinds vijfjaardetweejarigeAssociate degree-opleidingen. Dit eerste voorbeeldisdeRotterdam Academy. DeRAC verzorgt mogelijkheden diedeRotterdamse regio tebiedenheeft.Een van voorbeeldenwaarbijgebruikwordt gemaaktvande tot uiting?OpHogeschoolRotterdam vindenwetal Hoe komt destadalscampusnuinonderwijsrealiteit De stadalscampus Albeda Collega,ZadkineenGrafisch Lyceum. leer-werkplaatsen. DeWdKA doetditinsamenwerkingmethet met bedrijvenenorganisaties eninnieuwewerkvormenzoals en arbeidsmogelijkheden.Ditgebeurtinnauwesamenwerking hun competentiesenhetopnieuwrealiseren vanhunambities allerlei redenen uitvallenbijhetverkennen enontwikkelen van ondersteunen hierstudentendieinhethuidigeonderwijsdoor (WdKA), dieditjaarstartmetdeTalentenboulevard. Wij Vermeldenswaard isookonze WillemdeKooning Academie werkveld uit. en onderzoeksprojecten innauwesamenwerkingmethet de RDMCampusvoeren studentendergelijke onderwijs- om) technischeinnovaties indeberoepspraktijk. Ookop uit telaten voeren. Zo komen ze inaanrakingmet(devraag ze complexe, relevante opdrachtenvanhetbedrijfsleven hun talentenenbeschikbare vaardigheden intezetten door en ookdeleerinhoud.Wijdagenstudentenhieruitomal onderwijs enbedrijfslevenmaken samendeleeromgeving Studenten werken enstuderen opeenhybridemanier:het College aanpraktijkvraagstukken uithetregionale bedrijfsleven. de mbo-opleidingMiddenkader EngineeringvanhetDaVinci Rotterdam AdEngineeringnauwsamenmetstudentenvan werken eerste-entweedejaarsstudentenvandeHogeschool In deDuurzaamheidsfabriekinDordrecht bijvoorbeeld

FOTOGRAAF: CLAIRE DROPPERT werknemersmobiliteit. en nieuwevormenkennisborging alsgevolgvankennis- en rollen, denormatieve professionalisering vanwerknemers innoveren zoals hetgewensteleiderschapbijdenieuwe inzichten optalvanvraagstukken ophetgebiedvansociaal resources uitdagingen.Hetonderzoek vanIBKdraagtbijaan wel continunaarpragmatische oplossingenvoorhuman programma’s teontwikkelen. Deze bedrijvenzoeken echter ontbeert hetvaakaantijdenmiddelenomlangdurigeR&D- bevorderen, iscruciaalinderegio. Metnamehetmkb dynamisch delenvankennis tussenonderwijsenbedrijfsleven Vooral deontwikkeling vanfaciliteitenenvoorwaarden diedit traditionele functies. beter dandat dithetgevalisbijprojectmatige activiteitenmet verhogen deopnamecapaciteitvankennis eninnovaties vaak rollen inmeerlateraal georganiseerde organisaties. Rollen hiërarchisch georganiseerde functiestructuren plaats voor personeel op.Omdeze innovaties teversnellen,maken veelal en robotisering, leidenbedrijvensteedsvaker huneigen van snelletechnologischeinnovaties, zoals automatisering Bedrijfskunde (IBK)vanHogeschoolRotterdam. Alsgevolg Dat doenweonderandere aanhetInstituutvan combineren vanpraktijkgericht onderzoek metonderwijs. Een derde voorbeeldvanattractief hoger onderwijsishet Onderzoek enonderwijs

capital agendavanderegio, gerichtopdenext professional. wordt hierdoor eenadequate bijdragegeleverd aande human driehoek vanleren, onderzoeken, innoveren enondernemen het vormgevenvanaantrekkelijk onderwijs.Doordegouden houden opleidingeneninstitutenzichcontinubezigmet en desamenleving.Overvollebreedte vande hogeschool de veranderende behoeftesvandestudent,het bedrijfsleven RAC, WdKA enIBKhebbenmooieinitiatieven dieinspelenop projecten bijaaneenaantrekkelijke stadRotterdam. Nietalleen De HogeschoolRotterdam draagtdoordeze initiatieven en onderzocht hoeditinstrumentbijdraagtaanzelfsturend leren. vermogen vanorganisaties enwerknemers.Ookwordt stimuleert bijmedewerkers. Ditbevordert hetinnoverend van vastefunctiesinnovatief gedrageninnovatiebereidheid nieuwe instrumentengerichtopautonomerollen inplaats wordt bijvoorbeeldhoeHumanResource Managementvia afstand tussenonderwijsenmkbteverkleinen.Onderzocht meervoudige stakeholder participatie. Solutionlabshelpende pragmatische oplossingenalsgenereren vankennis door voorbeeld waarbijsprake isvanzowel hetontwikkelen van Onderzoek in‘solutionlabs’vanhetinstituutIBKiseen Partnerbijdrage | Hogeschool RotterdamPartnerbijdrage |Hogeschool 81 Partnerbijdrage 82 1 1 1 1 MARKTAANDEELEUR2010-2016FIGUUR1: ONTWIKKELING en hetvestigingsgedragvanafgestudeerden nahunstudie. naar deontwikkeling vanhetmarktaandeeldeuniversiteit Universiteit endebetekenis daarvanvoorRotterdam, kijken we een beeldtekrijgenvandeaantrekkelijkheid vandeErasmus een positiefeffect opeenstadendelokale economie.Om De aanwezigheidvanstudentenenhogeropgeleidenheeft hun studiewonenenwerken indestad. Dat isgunstigvoorRotterdam, wantveelstudentenblijvenna De ErasmusUniversiteit maakteenrelatief sterke groeidoor. 2,00% 4,00% 6,00% 0,00% 0,00% 2,00% 4,00% 6,00% 8,00% Aantrekkelijk voor en onderwijs arbeidsmarkt 20 T Wa Te Univer Univer Vr Rijksunive 10 ilbur ije Univer chnische Univer geningen Univer g Univer siteit Leiden siteit Tw rs 20 iteit Gr siteit 11 sit ente y oningen siteit Eindhove siteit 20

12 AANTREKKELIJKE n 20 13

Te Univer R Univer Er Univer STAD, adboud Univer asmus Univer chnische Univer 20 siteit Maastricht siteit vanAmste siteit Utr 14 echt AANTREKKELIJKE siteit R 20 siteit Nijmegen siteit Delf 15 otter rd am dam t 20

16 UNIVERSITEIT? Nederland geworden (zietabel 1). inschrijvingen detweedevanvieruniversitycollegesin start gaan,inhetstudiejaar2016-2017isze met185nieuwe sciences) isopmerkelijk. In2010moestde opleidingnogvan succes vanhetErasmusUniversityCollege(liberalartsand het alvrijsneleenbelangrijke positieinneemt.Metnamehet gestart zoals pedagogiek enLiberalArts&Sciences,waarin Daarnaast isdeuniversiteiteenaantalnieuweopleidingen Daarbij geldtdat ditookrelatief grote opleidingenzijn. bij vrijwelalleopleidingenteconsolideren of tevergroten. marktaandeel inde‘traditionele’Rotterdamse disciplines als geheel.Indeeersteplaats weetdeuniversiteithet die bepalendzijnvoorhetmarktaandeelvandeuniversiteit was. Daarinzienwetweebelangrijke ontwikkelingen terug de ErasmusUniversiteitin2016grootste van Nederland Tabel 1geefteenoverzichtvandebacheloropleidingen waarin masterfase detweedemeteenmarktaandeelvan12,7%. universiteit meteenmarktaandeelvan10,1% envoorde bachelorfase wasdeErasmusUniversiteitin2016vierde de stijgingvanhetmarktaandeelinmasterfase.Voor de de vijfdeplek.Deze toenamewordt vooralveroorzaakt door is gestegen.In2010stonddeErasmusUniversiteitnogop Nederland. Figuur1laat ziendat ditmarktaandeel duidelijk Erasmus Universiteitisdaarmeedetweedeuniversiteitvan in 2016opbasisvannieuweinschrijvingenaanzienlijk.De Desondanks ishetmarktaandeelvandeuniversiteit11,1% vergelijking metdeandere Nederlandseuniversiteitenbeperkt. Het opleidingsaanbodvandeErasmusUniversiteitisin Tweede universiteit Bron: VSNU/CBS (2016) ongeveer eenderde inRotterdam woont. oogpunt vanbelang. Uitdecijfers (zie tabel2)blijktdat oogpunt (bestedingen,productiviteit) alsuitsociaal-cultureel of deregio blijvenwonenof werken is zowel uiteconomisch het Rijnmondgebiedwerken. Dat hogeropgeleidenindestad percentages afgestudeerden dieinRotterdam respectievelijk Rotterdam respectievelijk hetRijnmondgebied wonenende van deafgestudeerden aandeErasmusUniversiteitdiein voor Rotterdam enderegio kijken wenaardepercentages Om ietstezeggen overdebetekenis vandeuniversiteit Belang voordestad Bron: (2015) alumnienquête Nationale TABEL 2:WAAR WONEN VAN ENWERKENAFGESTUDEERDEN DEERASMUSUNIVERSITEIT?(AFSTUDEERJAAR 2013/2014) AANBIEDTOPLEIDING TUSSENHAAKJES) VANTABEL 1:DEONTWIKKELING DE CONCURRENTIEPOSITIE VAN DEEUR(RANGSCOREENTOTAAL AANTAL UNIVERSITEITENDAT DEZE Totaal Erasmus Rotterdam SchoolofManagement Instituut Beleid&ManagementGezondheid Faculteit derSocialeWetenschappen Gezondheidswetenschappen Faculteit derGeneeskundeen Erasmus SchoolofLaw Culture andC Erasmus SchoolofHistory, Erasmus SchoolofEconomics Re Psy P Liber International BusinessAdministr F F Economie enbedrijfseconomie Econometrie enoper Bedrijfsk Algemene Cultuur Opleiding iscale economie iscaal re edagogische wetenschappen chtsgeleer chologie al Ar unde ch ts andSciences t dheid wetenschappen ational sciences ation studenten Aantal ondervraagde 961 385 136 100 142 64 71 63

Woont inRijnmond 40,7% 33,0% 28,1% 49,3% 60,0% 46,5% 49,2% 38,7% betekenis zijnvoordelokale economie. opleidingen betreft dievanuiteconomischoogpuntwel van School of Management isditjuistrelatief laag,terwijldit deel inRotterdam of deregio Rotterdam. BijdeRotterdam medisch afgestudeerden woontenwerkteen relatief groot Tussen faculteitenbestaan duidelijke verschillen.Van de afgestudeerden uit2013/14: hetmeetmomentiseind2015. ongeveer eenkwart.Degegevenshebbenbetrekking op percentage dat indestadof de regio werktiswat lager: Iets meerdan40%woontinderegio Rotterdam. Het Werkt inRijnmond 28,5% 17,7% 23,4% 37,5% 50,0% 39,4% 38,1% 26,8% Partnerbijdrage |Erasmus Universiteit Rotterdam Ma rk taandeel 20 5,9% (1 30,9% (1/5) 25,4% (2/5) 30,3% (1/5) 1 1 51 27 37 0,9% (6/9) 9,8% (2/6) ,8% (1/3) ,8% (1/5) ,4% (1/7) 0/10 10 Woont inRotterdam ) - - 31,6% 27,8% 23,4% 28,7% 49,0% 31,0% 38,1% 33,8%

Ma rk taandeel 20 Werkt inRotterdam 1 30,9% (2/4) 33,2% (1/4) 48,0% (1/5) 36,5% (1/7) 53,8% (1/4) 4 0,5% (5/1 1 42, 1 37 9,8% (1/9) 2,2% (4/7) 4,7% (1 ,3% (1/4) 24,1% 16,4% 18,8% 25,7% 42,0% 35,2% 33,3% 23,9% 1% (1/5) 16 /4) 0) 83 Universiteit voor ondernemers Een belangrijke EUR-activiteit die niet uit dit overzicht naar voren komt, is het Erasmus Centre for Entrepreneurship (ECE). Dit centrum is juist sterk gericht op het vergroten van maatschappelijke meerwaarde, speciaal ook in de regio Rotterdam, en leidt mensen op tot ‘entrepreneur’ met behulp van de kennis en het netwerk van de Erasmus Universiteit.

Het gaat daarbij niet alleen om starters, maar ook om mensen met ondernemend gedrag binnen bestaande bedrijven en organisaties. Verder mikt ECE niet op ondernemerschap in het algemeen maar op ondernemerschap met een maatschappelijke impact, bijvoorbeeld op het gebied van duurzaamheid. Het gaat hierbij om innovatie, maar dan wel in de betekenis van het succesvol in de markt zetten van nieuwe producten en inzichten, zodat er daadwerkelijk meerwaarde wordt gecreëerd. ECE merkt dat er veel mensen zijn met goede ideeën, maar die van nature niet voldoende ondernemend zijn. Het doel is om juist die groep ondernemend gedrag bij te brengen.

De benadering die hierbij wordt gevolgd heeft veel overeenkomsten met de toepassing van wetenschappelijke kennis. Karakteristiek voor wetenschappelijke kennis is dat deze gevalideerd is. Daardoor mag men verwachten dat beleidsaanbevelingen op basis van die kennis een zekere garantie biedt voor het succes van beleid. Naar analogie hiervan leidt de aanpak van ECE tot zodanige gedragsverandering bij jonge ondernemers dat de kans op succes hoog is. De bedoeling is om de ECE-benadering steeds meer te integreren in de studie, om de gedragsverandering als het ware in het DNA van studenten te verankeren. Mede door de activiteiten van ECE neemt het percentage studenten dat een bedrijf opzet toe. In 2013/2014 was dit 9% en in 2015/2016 12%.

Ten slotte is de wisselwerking met de gemeente Rotterdam en het regionale bedrijfsleven vermeldenswaard. De innovatie die mede door ECE in de regio tot stand komt, heeft positieve gevolgen voor de regionale economie en is daar belangrijk voor gemeente en bedrijfsleven. Maar omgekeerd ondersteunen deze de activiteiten van ECE. Deze bijdrage laat zien dat de aantrekkingskracht van de Erasmus Universiteit de laatste jaren is gestegen. En omdat een aantrekkelijke stad een aantrekkelijke universiteit nodig heeft, is dat goed nieuws voor Rotterdam. CHRIS GORZEMAN FOTOGRAAF:

84 Aantrekkelijk voor arbeidsmarkt en onderwijs Partnerbijdrage | Erasmus Universiteit Rotterdam 85 Colofon

Onderzoek en samenstelling

Stadsontwikkeling, gemeente Rotterdam DEN BROEK IRIS VAN FOTOGRAAF: Onderzoek en Business Intelligence, gemeente Rotterdam

Essays Partners Economische Verkenning 2018 Water J.J Manshanden en Olaf Koops (NEO Observatory), Albeda College Frank van Oort, Jeroen van Haaren, Erik Braun, Mathieu CGI Steijn, Dhanya Girana, Nicola Cortinovis (EUR), Miranda Janse Erasmus Universiteit Rotterdam (gemeente Rotterdam), Joris Stok (BMC), Gilbert Bal (Roots Hogeschool Rotterdam beleidsadvies) en Sergej Bulterman (Bureon). Inholland Kamer van Koophandel Interview Rabobank Daniëlle Rijsdijk Randstad Rotterdam Partners Trends en ontwikkelingen R’damse Nieuwe Edith Jacobs Ooms Makelaars bedrijfshuisvesting BV Havenbedrijf Rotterdam NV Opdrachtgever UWV Gemeente Rotterdam, Stadsontwikkeling Melany van Twuijver, Edith Jacobs Voor vestigings- en werkgelegenheidsgegevens in deze EVR is gebruik gemaakt van het Bedrijven Register Zuid- Coördinatie en communicatie Holland. Door verbeterde registratie in het vestigingenregister Gemeente Rotterdam bevat het register sinds 2016 aanmerkelijk meer vestigingen Marte van Delden dan voorheen. De verbeteringen zijn zoveel mogelijk met terugwerkende kracht doorgevoerd voor eerdere jaren. Vormgeving Desondanks blijft in de cijfers sprake van een trendbreuk Vuurrood/Bijl PR tussen 2015 en 2016. In veel mindere mate is er ook een trendbreuk tussen 2016 en 2017. De trendbreuk geldt vooral Copywriter voor het aantal bedrijfsvestigingen en veel minder voor de Jeroen Boogaard werkgelegenheidscijfers, omdat de verschillen vooral zitten in het aantal kleine vestigingen en die zijn slechts beperkt relevant Drukker voor de werkgelegenheid als geheel. Bij de interpretatie van Veenman+ de vestigings- en werkgelegenheidsgegevens moet rekening worden gehouden met de trendbreuk.

Stadsontwikkeling Rotterdam, februari 2018 Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden de auteurs en Stadontwikkeling gemeente Rotterdam geen aansprakelijkheid. Overname van Gemeente Rotterdam gegevens is toegestaan met bronvermelding ‘Economische Stadsontwikkeling Verkenning 2018’. Het magazine geeft een beknopte weergave Afdeling Economie van de staat van de Rotterdamse economie. Op Postbus 6575 www.EVR010.nl is de volledige EVR terug te vinden. 3002 AN Rotterdam [email protected] De uitgebreide originele artikelen zijn inclusief literatuurlijst en terug te vinden op www.EVR010.nl.

86 Colofon 2018

EVRROTTERDAM AANTREKKELIJKE STAD