57/2019

Redaktor Naczelny • Editor In Chief Rada Naukowa – Scientifi c Board Prof. dr hab. Kazimierz Kuśnierz Prof. dr hab. Jerzy Jasieńko Redaktorzy Tematyczni • Topical Editors Politechnika Wrocławska (Polska) – przewodniczący Dr Łukasz Bednarz Wrocław University of Technology () – chairman (konstrukcje murowane / masonry structures), Politechnika Wrocławska Prof. Maria Teresa Bartoli Prof. dr hab. Jerzy Jasieńko Uniwersytet we Florencji (Włochy) / University of Florence () (konstrukcja i konserwacja / constructions and conservation) Prof. Mario Docci Politechnika Wrocławska Uniwerstet Sapienza w Rzymie (Włochy) / Sapienza University in Rome (Italy) Dr hab. Hanna Kóčka-Krenz, prof. Prof. Wolfram Jaeger (archeologia / archaeology), Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Uniwersytet w Dreźnie (Niemcy) / University of Dresden (Germany) Dr hab. Dominika Kuśnierz-Krupa, prof. Prof. dr hab. Andrzej Kadłuczka (urbanistyka, krajobraz kulturowy / urban planning, cultural landscape) Politechnika Krakowska (Polska) / Cracow University of Technology (Poland) Politechnika Krakowska Prof. Tatiana Kirova Prof. Andrzej Koss Politechnika w Turynie, Uniwersytet Uninettuno w Rzymie (Włochy) (konserwacja i restauracja dzieł sztuki Polytechnic University of Turin, University Uninettuno in Rome (Italy) conservation and restoration of works of art) Prof. Andrzej Koss Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie (Polska) Prof. dr hab. Czesław Miedziałowski Academy of Fine Arts in Warsaw (Poland) (konstrukcja / constructions), Politechnika Białostocka Prof. dr hab. Kazimierz Kuśnierz Dr Tomasz Nowak Politechnika Krakowska (Polska) / Cracow University of Technology (Poland) (konstrukcje drewniane / timber structures), Politechnika Wrocławska Dr hab. Jadwiga Łukaszewicz, prof. Prof. dr hab. Zdzisława Tołłoczko Uniwersytet Mikołaja Kopernika (Polska) (historia sztuki, kultury, estetyka / history of art and culture, aesthetics) Nicolaus Copernicus University in Toruń (Poland) Politechnika Krakowska Prof. Emma Mandelli Sekretarz Redakcji • Editorial Secretary Uniwersytet we Florencji (Włochy) / University of Florence (Italy) Dr hab. Michał Krupa Prof. dr hab. Czesław Miedziałowski e-mail: [email protected] Politechnika Białostocka (Polska) / Bialystok University of Technology (Poland) Biuro Redakcji – Koordynator • Editorial Offi ce – Coordinator Prof. Claudio Modena Mgr Jacek Rulewicz, Sekretarz Generalny SKZ Uniwersytet w Padwie (Włochy) / University of Padua (Italy) 00–464 Warszawa, ul. Szwoleżerów 9 Prof. Andre de Naeyer tel. 22–629–21–31, e-mail: [email protected], [email protected] Uniwersytet w Antwerpii (Belgia) / University of Antwerp (Belgium) Tłumaczenie • Translation Dr hab. inż. Piotr Rapp, prof. Mgr Violetta Marzec, Mgr Marta Serafi n Instytut Technologii Drewna (Polska) / Wood Technology Institute (Poland) Projekt okładki • Cover design Prof. Julia Iwaszko Dr hab. Dominika Kuśnierz-Krupa, prof. PK • Dr hab. Michał Krupa Kijowski Narodowy Uniwersytet Budownictwa i Architektury (Ukraina) W projekcie okładki wykorzystano zdjęcia National University of Construction and Architecture () autorstwa dr hab. Mateusza Gyurkovicha. Prof. Angelo Di Tommaso Autor logotypu Uniwersytet w Bolonii (Włochy) / University of Bologna (Italy) Dr Maciej Konopka Prof. Calogero Bellanca Opracowanie grafi czne i DTP • Graphic design and DTP Uniwersytet Sapienza w Rzymie (Włochy) / Sapienza University in Rome (Italy) Sławomir Pęczek, EDITUS, tel. 71–793–15–00, 502 23–43–43 Prof. Susana Mora Alonso-Muñoyerro www.editus.pl Uniwersytet Techniczny w Madrycie (Hiszpania) / Technical University of Madrid () Redaktor techniczny • Technical Editor Czasopismo jest wydawane drukiem w formacie A4 (wersja pierwotna) oraz w wersji Zdzisław Majewski elektronicznej. Na stronie internetowej www.skz.pl dostępne są pełne wersje numerów Realizacja wydawnicza • Publishing czasopisma w formacie pdf. Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne The Journal is printed in A4 format (original version) and in the electronic version. Full versions 53–204 Wrocław, ul. Ojca Beyzyma 20/b of the journal issues are available in the pdf format on the Internet website www.skz.pl tel./fax 71–363–26–85, 71–345–19–44 www.dwe.wroc.pl Dofi nansowano ze środków Ministra Kultury Wydawca • Publisher i Dziedzictwa Narodowego pochodzących Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków z Funduszu Promocji Kultury. 00–464 Warszawa, ul. Szwoleżerów 9 tel. 22–621–54–77, fax 22–622–65–95 Financed by the Minister of Culture and National Heritage from the resources of the Cultural Promo- Nakład: 400 egz. Edition: 400 copies. tion Fund. Druk ukończono w 2019 r. Printed in 2019. Wiadomości Konserwatorskie są indeksowane przez POL-index (https://pbn.nauka.gov.pl/polindex-webapp/), Instrukcje dla autorów, podstawowe zasady recenzowania publikacji BazTech (http://baztech.icm.edu.pl), BazHum (http://czasopisma.bazhum.hist.pl) oraz lista recenzentów dostępne są na stronie internetowej Index Copernicus (www.indexcopernicus.com) oraz SCOPUS (od 2019 roku) www.wiadomoscikonserwatorskie.pl Journal of Heritage Conservation are indexed by Instructions for authors, basic criteria for reviewing the publications and a list of POL-index (https://pbn.nauka.gov.pl/polindex-webapp/) reviewers are available on the Internet website BazTech(http://baztech.icm.edu.pl), BazHum (http://czasopisma.bazhum.hist.pl) www.wiadomoscikonserwatorskie.pl Index Copernicus (www.indexcopernicus.com/) and SCOPUS (since 2019) Od redakcji From the Editor

Oddajemy do rąk naszych Czytelników pierwszy We present our Readers with the fi rst 2019 issue of w roku 2019 numer kwartalnika „Wiadomości Konser- the quarterly “Wiadomości Konserwatorskie – Journal watorskie – Journal of Heritage Conservation”. of Heritage Conservation”. W dziale Nauka publikujemy kilkanaście artykułów In the Science section we have published several naukowych, które dotyczą szeroko pojętej problematyki scientifi c articles concerning the broad issue of monu- ochrony i konserwacji zabytków. Zachęcamy do zapo- ment protection and conservation. We encourage you znania się m.in. z artykułem Andrzeja Legendziewicza to read e.g. the articles: by Andrzej Legendziewicz o przemianach architektury pałacu w Siestrzechowi- about transformations in the architecture of the palace cach od XVI do końca XX wieku; Piotra Rappa i Je- in Siestrzechowice between the 16th and the end of rzego Jasieńki o rewaloryzacji kościoła pw. św. Idziego the 20th century; by Piotr Rapp and Jerzy Jasieńko on w Czerwonej Wsi; Małgorzaty Chorowskiej o Muzeum the restoration of the church of St. Giles in Czerwona Archidiecezjalnym we Wrocławiu w kontekście procesu Wieś; by Małgorzata Chorowska about the Archdiocese przekształceń zespołu budynków od średniowiecza do Museum in Wrocław refl ecting the transformations of końca XIX wieku; Czesława Miedziałowskiego i Adama the building complex from the medieval period until Walendziuka o modelowaniu stref zdegradowanych the end of the 19th century; by Czesław Miedziałowski w analizach wytrzymałościowych obiektów zabytko- and Adam Walendziuk on modelling degraded zones in wych oraz Mateusza Gyurkovicha na temat transfor- strength analyses of historic buildings; and by Mateusz macji zespołów poprzemysłowych. Gyurkovich about transformation of post-industrial W dziale Prezentacje/Raporty publikujemy artykuł complexes. autorstwa Leszka Czapskiego o historii i osiągnięciach In the Presentations/Reports section we have pub- nieistniejącego już Przedsiębiorstwa Państwowego Pra- lished an article by Leszek Czapski on the history and cownie Konserwacji Zabytków. achievements of the former State Monument Conser- Z kolei w dziale Książka przedstawiamy recenzje vation Workshops. dwóch monografi i, m.in. książki autorstwa Tadeusza And fi nally, in the Book section we present reviews Bystrzaka o Teodorze Marianie Talowskim. of two monographs, including the book by Tadeusz W bieżącym numerze wspominamy także postać wy- Bystrzak about Teodor Marian Talowski. bitnego konserwatora zabytków, architekta, nauczyciela In the current issue we also remember an eminent akademickiego, prof. dr. hab. inż. arch. Bonawentury monument conservator, architect and university lecturer, Macieja Pawlickiego. prof. dr hab. inż. arch. Bonawentura Maciej Pawlicki. Zachęcamy Państwa do zapoznania się z najnowszą We would also like you to read the latest publica- publikacją Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków tion by the Association of Monument Conservators pt. „Glina w obiektach zabytkowych – ochrona i kon- entitled “Clay in historic objects – protection and con- serwacja”, przygotowaną we współpracy z Muzeum servation”, compiled in cooperation with the Malbork Zamkowym w Malborku. Castle Museum. Zapraszamy naszych P.T. Czytelników do lektury We invite our Readers to peruse the current issue of bieżącego numeru WK, a także do nadsyłania artykułów CN, and to send in scientifi c articles and reports from naukowych oraz sprawozdań z prac konserwatorskich do conservation work to be published in the next issues publikacji w kolejnych numerach naszego periodyku. of our periodical.

Redaktor Naczelny Przewodniczący Rady Naukowej Editor in Chief Chairman of Scientifi c Board

Kazimierz Kuśnierz Jerzy Jasieńko

4 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 SPIS TREŚCI CONTENTS

NAUKA SCIENCE

Piotr Rapp, Jerzy Jasieńko Piotr Rapp, Jerzy Jasieńko Rewaloryzacja kościoła pw. św. Idziego Revalorization of St. Aegidius Church w Czerwonej Wsi 7 in Czerwona Wieś 7

Andrzej Legendziewicz Andrzej Legendziewicz Przemiany architektury pałacu Architectural transformations w Siestrzechowicach to the Siestrzechowice palace from the 16th od XVI do końca XX wieku 17 century to the end of the 20th century 17

Dominika Kuśnierz-Krupa, Joanna Figurska-Dudek Dominika Kuśnierz-Krupa, Joanna Figurska-Dudek Joanna Malczewska Joanna Malczewska Dziedzictwo architektoniczne Architectonic heritage (town hall (ratusz oraz pałac) and palace) in the town of miasta Dukla na Podkarpaciu 30 in the Podkarpacie Region 30

Jarosław Bodzek, Kamil Kopij, Łukasz Miszk Jarosław Bodzek, Kamil Kopij, Łukasz Miszk Zagrożenia dziedzictwa kulturowego Threats to cultural heritage i jego ochrona w Jordanii – analiza and its protection in Jordan – three trzech przypadków 38 case studies 38

Łukasz Bednarz, Andrzej Koss, Jerzy Jasieńko Łukasz Bednarz, Andrzej Koss, Jerzy Jasieńko Odbudowa Isaac Theatre Royal Reconstruction of the Isaac Theatre Royal w Christchurch (Nowa Zelandia) in Christchurch (New Zealand) po trzęsieniu ziemi 50 after the earthquake 50

Małgorzata Chorowska Małgorzata Chorowska Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu. Archdiocese Museum in Wrocław. Proces przekształceń zespołu Transformation process of a group budynków od średniowiecza of buildings from Middle Ages do końca XIX wieku 60 to the end of the 19th century 60

Magdalena Janda, Marek Gosztyła Magdalena Janda, Marek Gosztyła Problematyka budowy State of research on the construction średniowiecznych miast of medieval cities in the Podkarpacie Podkarpacia – ze stanu badań 72 region 72

Łukasz Musiaka, Ewelina Stasiak Łukasz Musiaka, Ewelina Stasiak Polskie schrony bojowe Polish military bunkers on the Warta na linii Warty i Widawki. and Widawka line. Zapomniane dziedzictwo 84 Forgotten heritage 84

Mykola Orlenko Mykola Orlenko Podejście systemowe jako środek The system approach as a means do zwiększenia skuteczności of restoration restauracji zabytków 96 activity effectiveness 96

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 5 Jacek Czechowicz Jacek Czechowicz Średniowieczne odniesienia Medieval references in the architecture w architekturze krakowskich kościołów of Krakow churches from the beginning z początku XX wieku 106 of the 20th century 106

Jerzy Jasieńko, Krzysztof Raszczuk, Anna Karolak Jerzy Jasieńko, Krzysztof Raszczuk, Anna Karolak Badania ceramiki szkliwionej Investigating glazed ceramics in relation w kontekście remontu zabytkowej to renovation of the façade elewacji XIX-wiecznego budynku 114 of a 19th century heritage building 114

Czesław Miedziałowski, Adam Walendziuk Czesław Miedziałowski, Adam Walendziuk Modelowanie stref zdegradowanych Modelling of degraded zones w analizach wytrzymałościowych in strength analyses of historical obiektów zabytkowych 127 buildings 127

Mateusz Budziakowski Mateusz Budziakowski Rozwój przestrzenny Lipnicy Murowanej Spatial development of w czasach zaborów w świetle during the partitions in light austriackich map wojskowych 134 of Austrian military maps 134

Mateusz Gyurkovich Mateusz Gyurkovich Wybrane przykłady transformacji Selected examples of the transformation zespołów poprzemysłowych 142 of post-industrial complexes 142

PREZENTACJE – RAPORTY PRESENTATIONS AND REPORTS

Leszek Czapski Leszek Czapski Przedsiębiorstwo Państwowe Pracownie The State Enterprise of Monument Konserwacji Zabytków (PP PKZ) 158 Conservation Laboratories 158

KSIĄŻKI BOOKS

Zdzisława Tołłoczko Zdzisława Tołłoczko Działalności Teodora Talowskiego A complete compilation opis zupełny przez Tadeusza of works by Teodor Talowski Bystrzaka wykonany 162 made by Tadeusz Bystrzak 162

Zdzisława Tołłoczko Zdzisława Tołłoczko Sacrum et profanum w mniej znanych Sacrum et profanum in the less i poznanych rudymentach and better known rudiments architektury Poloniae Minoris of architecture in Poloniae Minoris Professor Lech Kalinowski (1920–2004) Professor Lech Kalinowski (1920–2004) pro memoria 164 pro memoria 164

WSPOMNIENIA POSTHUMOUS TRIBUTES

Klaudia Stala Klaudia Stala Wspomnienie o Profesorze In memory of Professor Bonawentura Bonawenturze Macieju Pawlickim 166 Maciej Pawlicki 166

6 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 NAUKA SCIENCE

Piotr Rapp* Jerzy Jasieńko** orcid.org/0000-0001-5385-8594 orcid.org/0000-0002-8574-6121

Rewaloryzacja kościoła pw. św. Idziego w Czerwonej Wsi Revalorization of St. Aegidius Church in Czerwona Wieś

Słowa kluczowe: obiekt zabytkowy, rewaloryzacja, Key words: monument of architecture, więźba dachowa, strop belkowy, ściany murowane, revalorization, roof structure, beam ceiling, masonry pokrycie dachu walls, roof covering

Czerwona Wieś leży w województwie wielkopol- Czerwona Wieś is located in Wielkopolska Voivod- skim, w powiecie kościańskim, w gminie Krzywiń. ship, Kościan County, Krzywiń Borough. The Roman- Parafi a rzymskokatolicka przy kościele pw. św. Idziego Catholic parish at the St. Aegidius Church in Czer- w Czerwonej Wsi należy do dekanatu krzywińskiego wona Wieś belongs to Krzywiń Decanate of Poznan w archidiecezji poznańskiej. Archdiocese. Pierwszy kościół w Czerwonej Wsi zbudowano The fi rst church in Czerwona Wieś was erected w I ćw. XIII w. Był to obiekt romański określany wów- in the 1st quarter of 13th century. It was built in Ro- czas jako „czerwona budowla z cegły palonej”. Stąd pier- manesque style and descripted as red structure from wotnie wieś nosiła nazwę „Czerwony Kościół”. W XVII furnace brick. Thus, the village was originally called wieku nazwę tę zmieniono na „Czerwona Wieś”. Jest Red Church (Czerwony Kościół). In 17th century the ona używana do dnia dzisiejszego. Pierwotny kościół name was changed to the current version – Red Village romański pw. św. Idziego był złożony z prezbiterium (Czerwona Wieś). The original Romanesque church i nawy. had a chancel and a single nave. W roku 1778 do kościoła romańskiego dobudowano In 1778 an octagonal nave and a porch were added ośmioboczną nawę i kruchtę nadając obiektowi jego and thus the church got the current late Baroque form. obecny kształt w stylu późnobarokowym. Fundatorem The founder of this extension was Ludwik Chłapowski. rozbudowy kościoła był Ludwik Chłapowski. Due to the preservation of the Romanesque chan- Ze względu na zachowanie romańskiego prezbite- cel, the church in Czerwona Wieś is one of the oldest rium kościół w Czerwonej Wsi zalicza się do najstarszych churches in Wielkopolska. kościołów w Wielkopolsce. The present paper reports the technical state of W artykule przedstawiono stan techniczny obiektu the structure with the description of a complex multi- oraz opis kompleksowej, kilkuetapowej rewaloryzacji stage revalorization of the church involving its wooden kościoła obejmującej drewnianą więźbę dachową i stropy roof structure, attic ceilings, masonry walls and roof poddasza, ściany murowane oraz pokrycie dachu. covering. Istniejący obecnie kościół jest obiektem jednoprze- The currently standing church is an open-space strzennym, w którym można wyróżnić następujące structure which can be subdivide into the sacristy (the części: zakrystię (prezbiterium w pierwotnym kościele chancel in the original Romanesque structure), the romańskim), prezbiterium (nawę w pierwotnym ko- chancel (the nave of the original Romanesque struc- ściele romańskim), ośmioboczną nawę oraz kruchtę. ture), the octagonal nave and the porch. The church

* dr hab. inż., prof. ITD, Instytut Technologii Drewna * dr hab. inż., prof. ITD, Wood Technology Institute in Poznań w Poznaniu ** prof. dr hab. inż.,Wrocław University of Science and Tech- ** prof. dr hab. inż., Politechnika Wrocławska nology

Cytowanie / Citation: Rapp P., Jasieńko J. Revalorization of St. Aegidius Church in Czerwona Wieś. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Con- servation 2019;57:7-16 Otrzymano / Received: 15.12.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 23.01.2019 doi:10.17425/WK57AEGIDUS

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 7 Kościół jest orientowany. Widok kościoła przed rozpo- features the oriented layout. The views of the church częciem prac rewaloryzacyjnych oraz wnętrze pokazano before the revalorization are shown in fi gs. 1–4. na ryc. 1–4. The walls are constructed from full ceramic brick. Ściany kościoła są wykonane z cegły pełnej ceramicz- Their widths are as follows: the sacristy – about 95 cm, nej, a ich grubość wynosi: ok. 95 cm (zakrystia), 90 cm the chancel – 90 cm, the octagonal nave – 72 cm and (prezbiterium), 72 cm (nawa ośmioboczna) oraz 80 cm the porch – 80 cm. The plan view at the ground level (kruchta). Rzut przyziemia jest przedstawiony na ryc. 5. is given in fi g. 5. The oldest fragment of the church – Najstarsza romańska część kościoła (obecna zakrystia) the current sacristy, is covered with a cross vaulting. jest przykryta sklepieniem krzyżowym. The beam ceiling and the roof structure is erected Nad całym obiektem wykonano drewniany strop over the entire church (fi gs. 6–8). The octagonal nave is belkowy i drewnianą więźbę dachową (ryc. 6–8). Ośmio- covered with a wooden pseudo-dome. Its load-bearing boczna nawa kościoła jest przykryta drewnianą pseudo- structure has the form of a column-beam system sup- kopułą. Konstrukcja nośna pseudokopuły jest układem ported at the roof girders and struts (fi gs. 9 and 10) and słupowo-ryglowym opartym na belkach stropowych can be assumed to partly carry the horizontal forces. oraz zastrzałach (ryc. 9, 10) i ma charakter częściowo The pseudo-dome is shaped by centering frames sup- rozporowy. Kształt kopuły tworzą krążyny oparte na ported at struts via braces (fi g. 11). The roof truss over zastrzałach za pośrednictwem słupków (ryc. 11). Więźba the chancel is of the kingpost type, where the kingpost dachowa nad prezbiterium ma konstrukcję storczykową is suspended from the rafters at the ridge (fi gs. 12, 13). ze storczykiem zawieszonym w kalenicy na krokwiach The attic space over the chancel is shown in fi g. 14. (ryc. 12, 13). Przestrzeń poddasza nad prezbiterium jest The structure over the sacristy has a simple col- pokazana na ryc. 14. umn-beam form supported at the ceiling beams. The Nad zakrystią więźba ma prostą konstrukcję słupo- structure of ridge turret is erected on the collar beams, wo-ryglową opartą na belkach stropowych. Na jętkach, which partly load the beams and the columns (fi g. 15). z których część obciążenia przejmują rygiel i słup, jest The roof over the entire church is covered with zinc oparta konstrukcja sygnaturki (ryc. 15). sheeting. The pseudo-dome is topped by a helmet with Dach nad całym kościołem jest pokryty blachą a gloriette covered with zinc sheeting (fi g. 1). cynkową. Na pseudokopule umieszczony jest hełm There is a crypt under the eastern fragment of the z gloriettą pokryty blachą cynkową (ryc. 1). chancel. The crypt is illuminated through a window Pod wschodnią częścią prezbiterium znajduje się located in the base of the south wall. krypta z oknem umieszczonym w cokole ściany połu- The church elevations are shown in fi gs. 16–19. dniowej. The technical state of walls in the original Roman- Elewacje kościoła są pokazane na ryc. 16–19. esque part of the church, i.e. the current sacristy and Stan techniczny ścian w pierwotnej, romańskiej części chancel, is good. The walls of the octagonal nave and kościoła, tj. obecnej zakrystii i prezbiterium, jest dobry. the porch showed local cracking at window arches and W ścianach ośmiobocznej nawy oraz kruchty wystę- sub-window fragments (fi g. 20). These might have oc- powały lokalne zarysowania łęków nadokiennych oraz curred due to action of damaged wooden structure of stref podokiennych (ryc. 20). Przyczyną tych zarysowań the pseudo-dome and to small non-uniform founda- mogły być oddziaływania od uszkodzonej konstrukcji tions settlement. In the northern side of the octagonal drewnianej pseudokopuły oraz niewielkie nierówno- nave walls signifi cant losses of masonry were present. mierne osiadania fundamentów. Od strony północnej They reached the depth of 25 cm (fi g. 21). The reason w ścianach ośmiobocznej nawy oraz zakrystii tuż nad for those losses was a continual moisture action and poziomem terenu występowały znaczne ubytki cegły a relatively low quality of bricks. sięgające w głąb murów na ok. 25 cm (ryc. 21). Przyczyną The technical state of wooden elements of ceilings destrukcji murów było długotrwale występujące w prze- and roofs before the revalorization was bad. The main szłości zawilgocenie oraz stosunkowo niska jakość cegły. reason for this situation was wood destruction due to Przed rozpoczęciem prac remontowych stan tech- insects and local moisture presence. The wood destruc- niczny drewnianych elementów stropów i dachów był tion was superfi cial and involved almost all elements, zły. Główną wadę stanowiła destrukcja drewna spowo- mainly the ceiling beams over the chancel and the nave dowana żerowaniem owadów i lokalnie zawilgoceniem. (fi g. 22 and 26). Some local deep losses of wood took Destrukcja drewna miała charakter powierzchniowy place, too (fi gs. 23–25). i obejmowała niemal wszystkie elementy, głównie belki The error which signifi cantly contributed to the stropowe nad prezbiterium i nawą (ryc. 22, 26). Lokal- ceiling beams destruction was covering of the entire nie w elementach występowały głębokie ubytki drewna ceiling surface over the chancel and the nave with (ryc. 23–25). a plastic membrane to preserve the interior of the Błędem eksploatacyjnym, który w istotnym stopniu church from direct access of water leaking through the przyczynił się do destrukcji belek stropowych, było untight roof covering (fi g. 27). It caused convenient przykrycie folią całej powierzchni stropów nad prezbi- thermal and moisture conditions to develop mould, terium i nawą w celu zabezpieczenia obiektu przed wodą fungi and insects destroying wood. The traces of mois- przenikającą z nieszczelnego pokrycia dachu (ryc. 27). ture on the membrane indicate that precipitation water

8 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Rys. 5. Rzut przyziemia Fig. 5. Basement plan view

Rys. 1. Kościół pw. św. Idziego w Czerwonej Wsi. Widok od strony zachodniej przed wy- konaniem prac remontowych Fig. 1. St. Aegidius Church in Czerwona Wieś. View from west before the reconstruc- tion works

Rys. 6. Rzut belkowania stropu Fig. 6. Ceiling beams plan view

Rys. 2. Kościół pw. św. Idziego w Czerwonej Wsi. Widok od strony południowo-wschodniej przed wykonaniem prac remontowych Fig. 2. St. Aegidius Church in Czerwona Wieś. View from south-east before the reconstruc- tion works

Rys. 7. Rzut więźby dachowej Fig. 7. Roof structure plan view

Rys. 3. Kościół pw. św. Idziego w Czerwonej Wsi. Widok na ołtarz Fig. 3. St. Aegidius Church in Czerwona Wieś. Altar view

Rys. 4. Kościół pw. św. Idziego w Czerwonej Wsi. Widok na chór Fig. 4. St. Aegidius Church in Czerwona Wieś. Rys. 8. Przekrój A–A Choir view Fig. 8. Section A–A

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 9 Rys. 13. Konstrukcja storczykowa nad prezbiterium Fig. 13. Kingpost structure over the chancel

Rys. 9. Przekrój B–B Fig. 9. Section B–B

Rys. 11. Zastrzały i krążyny pseodokopuły Rys. 14. Widok poddasza nad prezbiterium Fig. 11. Struts and centering frames of the Fig. 14. Attic over the chancel pseudo-dome

Rys. 10. Trzon słupowo-ryglowy pseudokopuły Rys. 12. Przekrój C–C Rys. 15. Przekrój D–D Fig. 10. Column-beam backbone of the pseudo- Fig. 12. Section C–C Fig. 15. Section D–D dome

W wyniku tego wystąpiły korzystne warunki cieplne seepage through untight roof covering was a long-time i wilgotnościowe dla rozwoju pleśni, grzybów i owadów process and it infl uenced the entire structure. It is niszczących drewno. Ślady zawilgoceń na folii świadczą estimated that about 35% of bulk wooden elements of o tym, że przecieki wody opadowej przez nieszczelne roofs and ceilings was destructed. pokrycie dachowe były długotrwałe i obejmowały całą Roof trusses and ceiling beams systems over the konstrukcję. Ocenia się, że destrukcji uległo ok. 35% chancel and the sacristy. were not original. Thus, due substancji elementów drewnianych konstrukcji dachu to economic and organization reasons, the decision to i stropów. replace many of them with the new ones was easier to Więźby dachowe i belkowania stropów nad zakrystią take – it was the case with rafters and ceiling beams. All i nawą nie były oryginalne. Stąd, ze względów ekono- the other structural elements, which could be repaired micznych i organizacyjnych, łatwiej było podjąć decyzję were preserved. o wymianie wielu elementów na nowe – głównie krokwi A serious fault in the wooden pseudo-dome struc- i belek stropowych. Wszystkie inne elementy konstruk- ture was lack of connection between centering frames cji, które mogły być naprawione, zostały zachowane. and struts and ceiling beams. Fig. 28 depicts the fact that Poważną wadą drewnianej konstrukcji pseudoko- the ceiling beams were too short and tips of centering puły był brak połączeń krążyn i zastrzałów z belkami frames and struts were hanging free. The struts serving stropowymi. Na ryc. 28 widać, że belki stropowe były as supports for centering frames of the pseudo-dome

10 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Rys. 16. Elewacja południowa Rys. 17. Elewacja północna Fig. 16. South elevation Fig. 17. North elevation

Rys. 21. Destrukcja cegły w ścianie ośmio- bocznej nawy Fig. 21. Masonry destruction in the octagonal nave wall

Rys. 18. Elewacja wschodnia Fig. 18. East elevation Rys. 25. Destrukcja zastrzału w więźbie nad prezbiterium Fig. 25. Destruction of strut in the roof struc- ture over the chancel Rys. 22. Belki stropowe nad zakrystią znisz- czone powierzchniowo przez owady Fig. 22. Ceiling beams over the sacristy with surface damaged by insects

Rys. 26. Destrukcja podwaliny i belki stropo- wej nad prezbiterium Fig. 26. Destruction of sleeper and ceiling beams over the chancel

Rys. 23. Głęboka destrukcja belek podwali- Rys. 19. Elewacja zachodnia nowych nad zakrystią Fig. 19. West elevation Fig. 23. Deep destruction of sleeper beams over the sacristy

Rys. 27. Folia pokrywająca belki stropowe nad ośmioboczną nawą. Widoczne ślady przecieków przez nieszczelne pokrycie pseudokopuły Rys. 20. Zarysowanie łęku nadokiennego Rys. 24. Głęboka destrukcja rygla w więźbie Fig. 27. Membrane covering the ceiling w ścianie ośmiobocznej nawy nad zakrystią beams over the octagonal nave. Traces of Fig. 20. Cracking of window arch in the oc- Fig. 24. Deep destruction of beam in the roof leakage through untight covering of pseudo- tagonal nave wall structure over the sacristy dome

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 11 Rys. 34. Odtworzenie krokwi koszowej Rys. 28. Za krótkie belki stropowe. Brak i narożnej oraz belek stropowych na styku oparcia zastrzałów i krążyn zakrystii i prezbiterium Fig. 28. Too short ceiling beams. Struts and Fig. 34. Restoration of valley and hip rafters centering frames are not supported between the sacristy and the chancel Rys. 31. Wysuniecie czopa jętki z zastrzału i uszkodzenie zastrzału na skutek defor- macji poziomych spowodowanych brakiem połączenia zastrzałów i krążyn z belkami stropowymi Fig. 31. Collar beam bolt moved off the strut and damage to the strut due to horizontal deformation resulting from lack of connec- tion between struts, centering frames and ceiling beams

Rys. 35. Destrukcja belek stropowych nad prezbiterium Fig. 35. Destruction of ceiling beams over the chancel

Rys. 29. Złamanie zastrzału i wysunięcie czopa jętki z zastrzału na skutek deformacji poziomych Fig. 29. Broken strut and collar beam bolt moved off the strut due to horizontal defor- Rys. 32. Fragment odtworzonych belek pod- mation walinowych i więźby nad zakrystią Fig. 32. Fragment of reconstructed sleeper beams and roof structure over the sacristy Rys. 36. Nowe belki stropowe i pierwotna ściana stolcowa nad prezbiterium Fig. 36. New ceiling beams and the original supporting wall over the chancel

Rys. 30. Wysuniecie czopa jętki z zastrzału na skutek deformacji poziomych spowodowa- nych brakiem połączenia zastrzałów i krążyn z belkami stropowymi Fig. 30. Collar beam bolt moved off the strut Rys. 33. Nowa więźba dachowa nad zakrystią Rys. 37. Detal oparcia nowej belki stropowej due to horizontal deformation resulting from z zachowaniem pierwotnych elementów na nowej podwalinie lack of connection between struts, centering Fig. 33. New roof structure over the sacristy Fig. 37. Detail of support of the new ceiling frames and ceiling beams preserving the original elements beam at the new sleeper beam za krótkie i końcówki krążyn oraz zastrzałów wisiały should be interconnected with the ceiling beams to w powietrzu. Zastrzały, na których są oparte krążyny form triangular systems carrying horizontal reactions pseudokopuły, powinny współpracować z belkami stro- (fi g. 9). The purpose of struts is to carry the majority of powymi i tworzyć trójkątne układy rozporowe (ryc. 9). vertical loading from the column-beam backbone of the Zadaniem zastrzałów jest przejęcie większości obciążeń pseudo-dome (fi g. 10) and transmission thereof to the pionowych z słupowo-ryglowego trzonu pseudokopuły ceiling in the form of horizontal forces subjecting the (ryc. 10) i przekazanie ich na strop w postaci poziomych beams to tension as well as the vertical forces subjecting sił rozciągających belki oraz na ściany ośmiobocznej the walls of the octagonal nave to compression. The lack nawy w postaci sił pionowych ściskających. Z powodu of connection between the centering frames and the

12 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 braku połączeń krążyn i zastrzałów z belkami stropo- struts with the ceiling walls changed this desired static wymi zmienił się schemat statyczny konstrukcji i całe scheme and the entire vertical load from the column- obciążenie pionowe z trzonu słupowo-ryglowego beam backbone was transmitted onto ceiling beams zostało przekazane na belki stropowe powodując ich leading to their overloading, excessive defl ection and przeciążenie, nadmierne ugięcie oraz poziome defor- horizontal deformation of the structure. Figures 29–31 macje konstrukcji. Na ryc. 29–31 są pokazane przykła- show example results of this change to the static scheme dowe skutki zmiany schematu statycznego konstrukcji in the form of a broken strut, loosened connections and w postaci złamanego zastrzału, rozluźnionych połączeń damage to wood in a rafter at the joint with the collar ciesielskich i uszkodzenia drewna krokwi w połączeniu beam. Such a state lasted for many years and posed z jętką. Taki stan rzeczy trwał wiele lat i stwarzał zagro- a danger to the structural safety. żenie bezpieczeństwa konstrukcji. It was assumed that the repair of the wooden Przyjęto, że naprawę konstrukcji drewnianej stanowią structure should include actions which allow to re- takie zabiegi, które umożliwiają przywrócenie pierwotnej store the original load bearing capacity and stiffness nośności i sztywności jej elementów. Za lepsze uznano of its elements. Methods neither changing shape and metody, których zastosowanie nie zmieniało kształtu dimensions of the elements nor the structural static i wymiarów elementów oraz schematu statycznego kon- scheme are considered as better ones. In general, they strukcji. Z reguły wymagały one bardziej wyrafi nowanej require a more refi ned technology and the use of higher technologii oraz połączeń wyższej generacji, np. połączeń generation joints, e.g. adhesive joints reinforced with klejowych wspomaganych łącznikami mechanicznymi. mechanical connectors. Z uwagi na zróżnicowany charakter i stopień uszko- Due to various types and degree of damage to par- dzenia poszczególnych elementów konstrukcji sposób ticular structural elements, the repair methods were naprawy określano dla każdego elementu lub fragmentu determined individually for each element or structure konstrukcji indywidualnie. Prace wykonywano zgodnie fragment. The works were carried out according to the z następującym schematem (P. Rapp, Methodology and following scheme (P. Rapp, Methodology and examples examples of revalorization of wooden structures in historic of revalorization of wooden structures in historic buildings, buildings, Journal of Heritage Conservation 2015; Journal of Heritage Conservation 2015; 43:92–108): 43:92–108): 1. Static analysis of a selected structure fragment and 1. Analiza statyczna wyodrębnionego fragmentu kon- its proper protection preserving stability and load strukcji oraz właściwe jego zabezpieczenie gwarantu- bearing capacity of the fragment and the entire jące stateczność i nośność danego fragmentu i całości structure. konstrukcji. 2. Partial or complete (depending on the case) disas- 2. Częściowy lub całkowity (w zależności od sytuacji) sembly of selected elements and assessment of its demontaż elementów w wyodrębnionym fragmencie technical state, in particular – the level of material konstrukcji i ocena stanu technicznego elementów, destruction. w szczególności zakresu destrukcji materiału. 3. Individual determination of the element repair or 3. Indywidualne dla każdego elementu określenie spo- reconstruction method. sobu jego naprawy lub rekonstrukcji. 4. Cleaning, de-fungusing and removal of damaged 4. Oczyszczenie, odgrzybienie i usunięcie zniszczonych parts of material from structural elements. partii materiału z elementów konstrukcyjnych. 5. Repair of elements and fi lling material losses by 5. Naprawa elementów i uzupełnienie ubytków przez patches, wood-like mass and exchange of damaged fl ekowanie, masy drewnopodobne oraz wymianę tips of beam elements. zniszczonych końcówek elementów belkowych. 6. Reconstruction of missing or totally destructed 6. Odtworzenie brakujących lub całkowicie zniszczo- structural elements. nych elementów konstrukcji. 7. Impregnation against mould, fungi, insects and fi re 7. Prace impregnacyjne przeciw pleśniom, grzybom, protection. owadom i ogniochronne. 8. Re-assembly of elements or structure fragments. 8. Ponowny montaż elementów lub fragmentów kon- 9. Aesthetics works restoring the decor of the ele- strukcji. ments, the structure fragments or the entire build- 9. Prace estetyzujące mające na celu przywrócenie wy- ing. stroju elementów, fragmentów lub całego obiektu. The church revalorization was carried out in fi ve Rewaloryzację kościoła wykonano w pięciu etapach stages in the years 2012–2016. w latach 2012–2016. The works in 2012 embraced the roof structure and Prace wykonane w roku 2012 obejmowały konstruk- ceiling beams over the sacristy and the adjacent front cję więźby dachowej i belkowania stropu nad zakrystią part of the nave in the vicinity of the valley rafters, hip oraz przylegającą do zakrystii przednią część nawy rafters and two ceiling beams. After the disassembly of w obrębie krokwi koszowych, krokwi narożnych oraz the ridge turret and metal roof covering the technical dwóch belek stropowych. Po demontażu sygnaturki oraz state of the roof structure was assessed. It was conclud- blaszanego pokrycia dachu oceniono stan techniczny ed that the majority of rafters required replacement. więźby i stwierdzono konieczność wymiany większości Some elements of the structure could be repaired and

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 13 Rys. 38. Nowe dachy nad zakrystią i prezbiterium pokryte termo- Rys. 39. Nowe dachy nad zakrystią i prezbiterium pokryte dachówką zgrzewalną papą podkładową karpiówką Fig. 38. New roofs over the sacristy and the chancel covered with Fig. 39. New roofs over the sacristy and the chancel covered with base heat installed roofi ng paper ceramic tiles

Rys. 42. Przedłużone belki stropowe nad ośmio- Rys. 44. Fragment naprawionej konstrukcji boczną nawą. Odtworzone węzły podporowe pseudokopuły zastrzałów i krążyn w konstrukcji pseudokopuły Fig. 44. Fragment of the repaired pseudo-dome Fig. 42. Lengthened ceiling beams over the structure octagonal nave. Restored support joints for struts and centering frames in the pseudo-dome structure

Rys. 40. Nowa sygnaturka z dzwonem nad zakrystią Fig. 40. New ridge turret with bell over the sacristy

Rys. 41. Nowe i naprawione elementy Rys. 43. Łagodne przejście z konstrukcji pseu- Rys. 45. Pseudokopuła i hełm pokryte termo- konstrukcji pseudokopuły dokopuły w konstrukcję hełmu zgrzewalną papą podkładową Fig. 41. New and repaired elements of Fig. 43. Smooth structural passing between the Fig. 45. Pseudo-dome and helmet covered with the pseudo-dome pseudo-dome to the helmet base heat installed roofi ng paper krokwi. Część elementów więźby nadawała się do na- reused. The disassembly of the roof over the sacristy prawy i ponownego użycia. Po demontażu więźby nad revealed an apparently good shape of ceiling beams. zakrystią belki stropowe wyglądały pozornie dobrze. Były However, they were damaged by insects on their entire one jednak zniszczone przez owady na całej powierzchni surface to the depth of several centimeters (fi g. 22). The na głębokość kilku centymetrów (ryc. 22). W gorszym sleeper beams were in a worse state (fi g. 23). Thus, it stanie były belki podwalinowe (ryc. 23). Na tej podstawie was decided to exchange the ceiling and sleeper beams. podjęto decyzję o wymianie belek podwalinowych i belek The new ones and a fragment of the roof structure over stropowych. Nowe belki podwalinowe oraz fragment the sacristy are shown in fi g. 32. New rafters and reused więźby nad zakrystią pokazane są na ryc. 32. Nowe repaired elements of the roof structure are presented krokwie i wtórnie użyte naprawione elementy więźby in fi g. 33. Figure 34 shows the restored structure frag- przedstawiono na ryc. 33. Na ryc. 34 jest pokazany od- ment between the sacristy and the nave including valley tworzony fragment konstrukcji między zakrystią i nawą, rafters, hip rafters and two new ceiling beams over the obejmujący krokwie koszowe, krokwie narożne oraz nave. At the end of 2012 works wooden planking and dwie nowe belki stropowe nad nawą. Na zakończenie heat installed roofi ng paper were added.

14 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Rys. 46. Nowe pokrycie cynkowe pseudoko- Rys. 50. Naprawiona ściana ośmiobocznej puły i hełmu nad ośmioboczną nawą kościoła nawy Fig. 46. New zinc-titanium covering of pseu- Fig. 50. Repaired wall of the octagonal nave do-dome and helmet over the octagonal nave Rys. 47. Dzwon przeznaczony do konserwacji i zawieszenia w gloriecie hełmu Fig. 47. Bell destined for conservation and hanging in the helmet gloriette

Rys. 48. Wzmocnie- nie zarysowanego łęku nadokiennego za pomocą prętów Rys. 51. Wykonywanie tynku renowacyjnego stalowych wklejo- Fig. 51. Renovative plastering nych w spoiny mię- dzy cegłami Fig. 48. Reinforcing of window arch by steel rods embedded in the joints between brick layers

Rys. 52. Kościół pw. św. Idziego w Czerwonej Rys. 49. Uzupełniony Wsi. Widok obiektu i otaczającego terenu od tynk na wzmocnio- strony południowo-wschodniej po zakończe- nym łęku nadokien- niu prac rewaloryzacyjnych nym Fig. 52. St. Aegidius Church in Czerwona Fig. 49. Filled plaster- Wieś. South-east view to the church and ing on the reinforced the neighbouring area after completion of window arch restoration works prac w roku 2012 na krokwiach wykonano deskowanie The works in 2013 were devoted to the roof struc- i pokrycie termozgrzewalną papą podkładową. ture and the ceiling beams over the nave and the roof Prace wykonane w roku 2013 obejmowały konstruk- covering over the sacristy and the nave. cję więźby dachowej i belkowanie stropu nad nawą oraz Similarly as over the sacristy, the technical state of pokrycie dachu nad zakrystią i nawą. the rafters and ceiling beams here was bad (fi g. 35) – it Stan techniczny krokwi i belek stropowych oraz was decided to replace them. The remaining elements belek podwalinowych, podobnie jak nad zakrystią, był of the roof structure were repaired and reused, see fi g. zły (ryc. 35), zatem podjęto decyzję o ich wymianie. 36. The detail of the joint between the rafter, the ceiling Pozostałe elementy więźby zostały naprawione i użyte beam and a fragment of new sleeper beam is shown in ponownie, co jest widoczne na ryc. 36. Detal połączenia fi g. 37. New false ceiling over the nave was assembled krokwi z belką stropową i fragment nowej podwaliny with plastering over the Rabitz mesh. A view of the pokazano na ryc. 37. Pod belkowaniem stropu nad nawą attic over the nave after completion of carpenter works wykonano nową podsufi tkę, którą otynkowano na siatce is shown in fi g. 14. At the end of 2013 works roofs Rabitza. Widok poddasza nad nawą po zakończeniu prac over the sacristy and the nave were covered with base ciesielskich pokazany jest na ryc. 14. Na zakończenie heat installed roofi ng paper and ceramic tiles placed in prac wykonanych w roku 2013 dachy nad zakrystią double crown pattern (fi g. 39). New ridge turret with i nawą zostały pokryte termozgrzewalną papą podkłado- a bell over the sacristy was erected (fi g. 40). New gut-

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 15 wą (ryc. 38), a następnie dachówką karpiówką ułożoną ters and downpipes as well as lightning rods installation podwójnie w koronkę (ryc. 39). Nad zakrystią wykonano were added, too. nową sygnaturkę z dzwonem (ryc. 40). Wykonano nowe The works in 2014 were done on the pseudo-dome rynny i rury spustowe oraz instalację odgromową. structure. At fi rst, the old helmet and metal covering Przedmiotem prac wykonanych w roku 2014 była were disassembled. Small elements like centering konstrukcja pseudokopuły. W pierwszej kolejności frames and distance braces between them and the struts zdemontowano hełm i stare pokrycie blachą całej ko- were disassembled. They were repaired and protected. puły. Drobne elementy konstrukcji, takie jak krążyny The helmet elements, due to their serious damaged oraz słupki dystansowe między krążynami i zastrzała- state were made as new (fi g. 41). The main task in this mi, zdemontowano. Elementy te zostały naprawione stage of works was lengthening of the ceiling beams i zakonserwowane. Elementy hełmu, z uwagi na ich and forming the support joints for the struts and the znaczne zniszczenie, wykonano nowe (ryc. 41). Głów- centering frames. The added fragments of the beams nym zabiegiem w tej części prac było przedłużenie were done with the same cross-section as the original belek stropowych i wykonanie węzłów podporowych fragments and they were connected by steel plates of dla zastrzałów i krążyn. Przedłużenia belek stropowych 10 mm thickness. Before this lengthening each beam wykonano z odcinków nowych belek o tym samym was unloaded using two channel sections supported at przekroju i połączono je z belkami starymi za pomocą the adjacent beams. The steel plates were attached to blach stalowych o grubości 10 mm. Przed wykonaniem the beams by epoxy resin adhesive and bolts (fi g. 42). przedłużenia daną belkę odciążano za pomocą dwóch Fragments of pseudo-dome structure after assembly ceowników opartych na belkach sąsiednich. Blachy of repaired and restored elements are shown in fi gs. stalowe połączono z drewnem przez zastosowanie 43 and 44. The entire pseudo-dome was covered with spoin klejowych z żywicy epoksydowej i śrub (ryc. 42). wood planking and with base heat installed roofi ng Fragmenty konstrukcji pseudokopuły po zamontowaniu paper (fi g. 45). naprawionych i odtworzonych elementów są pokazane In 2015 the covering of the helmet and the dome na ryc. 43 i 44. Na całej konstrukcji pseudokopuły wy- by zinc-titanium plates with diamond layout was done. konano deskowanie i pokrycie termozgrzewalną papą Further, the works included conservation and restora- podkładową (ryc. 45). tion of decorative elements of the helmet, restoration W roku 2015 wykonano pokrycie hełmu i kopuły and assembly of the cross over it and covering the roof blachą cynkowo-tytanową układaną w karo, konserwację over the porch with ceramic tiles (fi g. 46). The bell oraz częściowe odtworzenie elementów zdobniczych shown in fi g. 47 was hung in the gloriette of the helmet. hełmu, odtworzenie i montaż krzyża na hełmie oraz po- It was removed from the wooden belfry standing near krycie dachówką karpiówką dachu nad kruchtą (ryc. 46). the church and subjected to conservation works. The W gloriecie hełmu został zawieszony dzwon pokazany bell is now driven by PRAIS electro-magnetic engine. na ryc.47. Dzwon ten zdemontowano z drewnianej In 2016 the cracked wall fragments were reinforced dzwonnicy stojącej obok kościoła i przed zawieszeniem by embedding steel rods in horizontal grooves (fi gs. 48, poddano konserwacji. Dzwon jest napędzany silnikiem 49). The walls at the basement were dehumidifi ed and elektromagnetycznym fi rmy Prais. losses of masonry on the exterior side were fi lled. Base W roku 2016 wykonano wzmocnienie zarysowa- plastering at the basement (fi g. 51), walls insulation nych fragmentów ścian za pomocą prętów stalowych under the ground level using the dimpled membrane wklejonych w spoiny poziome (ryc. 48, 49), osuszenie and a ventilation gravel band around the church were ścian w partii przyziemia i uzupełnienie ubytków w ze- done, too. The groundshaping works concluded the wnętrznym licu murów (ryc. 50). Wykonano również project. The view of the church and its neighbourhood tynki cokołowe w partii przyziemia (ryc. 51), izolację after the completion of works is shown in fi g. 52. ścian poniżej poziomu terenu za pomocą folii kubełko- wej i kamienną osypkę wentylacyjną wokół obiektu oraz uporządkowano terenu przy obiekcie. Widok kościoła oraz jego otoczenia po zakończeniu prac jest przedsta- wiony na ryc. 52.

Streszczenie Abstract

Przedmiotem artykułu jest kościół pw. św. Idziego The subject of the paper is St. Aegidius Church in w Czerwonej Wsi. W artykule przedstawiono stan tech- Czerwona Wieś. The paper reports the technical state niczny obiektu oraz opis kompleksowej, kilkuetapowej of the structure and description of a complex multi- rewaloryzacji kościoła obejmującej drewnianą więźbę stage revalorization including the wooden roof struc- dachową i stropy poddasza, ściany murowane oraz ture, attic ceiling, masonry walls and roof covering. pokrycie dachu.

16 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 NAUKA SCIENCE

Andrzej Legendziewicz* orcid.org/0000-0002-9228-296X

Przemiany architektury pałacu w Siestrzechowicach od XVI do końca XX wieku Architectural transformations to the Siestrzechowice palace from the 16th century to the end of the 20th century

Słowa kluczowe: Śląsk, architektura, rezydencje, Key words: Silesia, architecture, residences, renesans, barok the Renaissance, the Baroque

Wieś Siestrzechowice położona jest około 7 kilome- The village of Siestrzechowice is situated about trów na południowy zachód od Nysy. Pałac zlokalizowa- 7 km southwest of Nysa. The palace is located in ny jest w jej centralnej części, przy historycznym trakcie its centre, on the historic route to Czechia. It was biegnącym do Czech. Wzniesiono go na sztucznie usy- erected on an artificially built plateau, in whose panym plateau, w którego północnej części widoczny jest northern part there is a trace of two bastions. There narys dwóch bastionów. Na północ i zachód od założenia are buildings of a former grange to the north and znajdują sie zabudowania dawnego folwarku. west of the palace.

OPIS ZAŁOŻENIA DESCRIPTION OF THE PLAN Pałac, jak już wspomniano, położony jest na nie- As I mentioned above, the palace is situated on the wielkim, sztucznie usypanym podwyższeniu (plateau) small, artifi cial plateau that is built on a rectangle-like o rzucie zbliżonym do prostokąta, założonym na osi plan along the north-south axis. Its corners were prob- północ-południe. Jego narożniki wzmacniały zapewne ably strengthened with earth-fi lled bastions and the bastiony ziemne. Zarys dwóch z nich widoczny jest profi les of two of them can now be seen northward. od strony północnej. Budowla, obecnie o planie zbli- The structure was erected on a rectangle-like plan with żonym do prostokąta, zwrócona frontem ku północy, the north-facing front, around a galleried courtyard. wzniesiona została wokół dziedzińca z krużgankami. The north-wing interiors are arranged in two sections Układ wnętrz skrzydła północnego jest dwutraktowy, and three crosswise sections; the entrance hall is located trójpasmowy z sienią umieszczoną centralnie, a pozo- centrally and the other rooms are arranged in one section stałe mają układ jednotraktowy, wielopasmowy. Dwu- and many crosswise sections. The front, east and west kondygnacyjną bryłę w zasięgu skrzydła frontowego, wings of the two-storey part of the building are roofed wschodniego i zachodniego nakrywają wysokie ustroje with high gabled roofs covered with tar paper, whereas dwuspadowe kryte papą, a trzykondygnacyjną cześć the three-storey, south part is covered with a fl at roof. południową – dach płaski. The composition of the elevations is very regular. Elewacje posiadają bardzo regularną kompozycję. The nine-bay façade is emphasised by the introduction Dziewięcioosiową fasadę podkreślono poprzez wpro- of a semi-circular rusticated stone portal along the wadzenie w osi głównej półkoliście zwieńczonego bo- main bay axis. The coat of arms of Andreas von Jerin,

* dr hab. inż arch., prof. PWr, Wydział Architektury Poli- * dr hab. inż arch., prof. PWr, Wrocław University of Science and techniki Wrocławskiej Technology, Faculty of Architecture

Cytowanie / Citation: Legendziewicz A. Architectural transformations to the Siestrzechowice palace from the 16th century to the end of the 20th century. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2019;57:17-29 Otrzymano / Received: 23.09.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 10.03.2019 doi:10.17425/WK57PALACE

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 17 niowanego portalu kamiennego. Nad nim umieszczono Bishop of Wrocław, was put in the central fi eld above w centralnym polu herb biskupa wrocławskiego Andrze- the portal; on the left there is the coat of arms of the ja Jerina, po lewej herb jego siostrzeńca, także Andrzeja, Bishop’s nephew by a name of Andreas, and on the a po prawej jego żony – Barbary Metzger. Okna parteru right there is the coat of arms of the nephew’s wife, ujęto w kamienne opaski fastiowe, piętra – w gładkie Barbara von Metzger. The ground fl oor windows are tynkowe z wyjątkiem trzech środkowych, w których framed with stone fascia, the fi rst-fl oor windows are zachowane są kamienne profi lowane nadproża. Naroż- smoothly plastered except the three central ones where niki elewacji podkreślono wydatnym tynkowym bonio- profi led stone window heads have survived. The eleva- waniem. Całość zwieńczono wydatnym profi lowanym tion corners are emphasised with protruding plaster gzymsem. Na ścianach zachowały się resztki tynków rustication. The whole is crowned with a protruding z renesansową ramową dekoracją sgraffi tową, a także profi led cornice. The remnants of plaster have survived barokową – w formie gładkich opasek okiennych i lizen on the walls; some of them reveal Renaissance sgraffi to oraz fakturowanych pól (ryc. 1, 2). framing, the other are decorated in the Baroque style Kompozycja jedenastoosiowej elewacji zachodniej in the form of smooth window trims and pilaster strips jest podobna, częściowo zniekształcona przez wtórne as well as textured fi elds (fi g. 1, 2). przekształcenia i późniejsze przybudówki. Z pierwotne- The composition of the eleven-bay west elevation is go wystroju zachowane są kamienne fastiowe opaski, po similar, although partly deformed by secondary trans- pięć w partii parteru i piętra, oraz ślady zablokowanych formations and later additions. Stone fascia elements, barokowych otworów okiennych. Relikty boniowania fi ve in the ground-fl oor and fi rst-fl oor sections each, widoczne są w narożniku północnym elewacji i między and the traces of Baroque bricked up window openings IX a X osią okienną (licząc od północy). Zdecydowanie are the only original decorations that have survived. The lepiej zachowana jest trzynastoosiowa elewacja wschod- relicts of rustication can be seen in the north corner nia, gdzie kamienne opaski ujmują niemal wszystkie of the elevation and between the 9th and 10th window otwory okienne parteru (poza trzema). Ścianę pokrywa bays (from the north). The thirteen-bay east elevation zachowany w dużym stopniu wystrój barokowy, spod is defi nitely in better condition, as stone fascia frames którego wyłaniają się fragmenty dekoracji renesanso- almost every window opening (except three of them) on wej. Analogicznie jak po stronie zachodniej, widoczne the ground fl oor. The wall is covered with the Baroque jest boniowanie w narożniku północnym i między XI decoration much of which has survived to a signifi cant a XII osią okienną (licząc od północy). Inną kompo- degree and under which fragments of the Renaissance zycję ma siedmioosiowa elewacja południowa, która decoration can be seen. Rustication can be seen in the zachowała barokowy układ gładkich lizen i opasek north corner and between the 11th and the 12th bay oraz fakturowanych pól. W parterze znajdują się dwa axes (from the north), as it is the case on the west side. szerokie, prostokątne otwory bramne. Niewielkie okna A different composition is seen on the seven-bay south rozmieszczono regularnie w partii parteru, pierwszego elevation that retained its Baroque layout of smooth win- i drugiego piętra. Ponad dachem wyłaniają się dwa dow trims and pilaster strips as well as textured fi elds. trójkątne szczyty skrzydeł bocznych z oknami ujętymi On the ground fl oor there are two wide, rectangular tynkowymi opaskami i okonturowaniem w formie tzw. gate openings. Small windows are arranged regularly kociego biegu (ryc. 3–5). on the ground, fi rst and second fl oors. Above the roof, Elewację dziedzińca tworzy arkadowy krużganek two triangular gables of the side wings loom into view. złożony z trzech przęseł od północy oraz pięciu – wzdłuż Their windows are framed with plaster bands and they ściany zachodniej i wschodniej. Arkady o wykroju łuku are outlined with so called cat stairs (fi g. 3–5). Tudorów oparto na kamiennych fi larach i zwieńczono The courtyard elevation consists of arcaded galler- fryzem. Na poziomie piętra wprowadzono drew- ies, with three arcades in the north, and fi ve arcades nianą galerię umieszczoną pod wydatnym okapem along each of the west and east walls. These Tudor dachu. W pięcioosiowej ścianie skrzydła frontowego arch-type arcades are carried by stone pillars topped umieszczono dwa półkoliste otwory: dolny – bramny with friezes. On the fi rst fl oor, there is a wooden gal- i górny – drzwiowy. Każdy z nich fl ankowany jest parą lery built under protruding roof eaves. There are two okien ujętych w kamienne opaski (ryc. 6). Pozostałe semi-circular openings in the fi ve-bay front-wing wall: elewacje mają przypadkowo rozmieszczone otwory the lower one, used as a gate, and the upper one, used as okienne i drzwiowe, w części z kamiennymi oprawami. a door. Either of them is fl anked with a pair of windows Elewacja dziedzińcowa skrzydła południowego w przy- framed with stone bands (fi g. 6). The other elevations ziemiu ozdobiona została trzema płytkimi wnękami have randomly arranged window and door openings, o wykroju łuku Tudorów. Nad nimi w środkowej osi with some of them being stone framed. The courtyard zakomponowano herb biskupa Franciszka Ludwika von elevation of the south wing is decorated with three Pfalz-Neuburg podtrzymywany przez parę lwów, który shallow Tudor arch-type recesses at the basement level. otaczają regularnie rozmieszczone okna w trzech osiach Above the arches, there is the coat of arms of Bishop na dwóch poziomach. Franz Ludwig von Pfalz-Neuburg. It is supported by Układ wnętrz skrzydła frontowego jest dwutraktowy, a pair of lions and encircled by the windows that are trzypasmowy, z sienią przejazdową na osi. Nakrywa ją regularly arranged in three bays at two levels.

18 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Ryc. 1. Siestrzechowice, pałac, elewacja północna, widok ogólny Ryc. 3. Siestrzechowice, pałac, widok ogólny od południowego (fot. A. Legendziewicz) wschodu (fot. A. Legendziewicz) Fig. 1. Siestrzechowice, palace, northern elevation, general view Fig. 3. Siestrzechowice, palace, general view from south-east (photo: A. Legendziewicz) (photo: A. Legendziewicz)

Ryc. 4. Siestrzechowice, pałac, widok ogólny od południowego zachodu (fot. A. Legendziewicz) Fig. 4. Siestrzechowice, palace, general view from south-west (photo: A. Legendziewicz)

Ryc. 2. Siestrzechowice, pałac, elewacja północna, portal wejścia Ryc. 5. Siestrzechowice, pałac, elewacja południowa (fot. A. Le- głównego (fot. A. Legendziewicz) gendziewicz) Fig. 2. Siestrzechowice, palace, northern elevation, main entrance Fig. 5. Siestrzechowice, palace, southern elevation (photo: A. Le- portal (photo: A. Legendziewicz) gendziewicz) sklepienie kolebkowe z czterema lunetami i fragmen- The front-wing rooms are arranged in two sections, tami dekoracji okuciowej (ryc. 7). W ścianie zachodniej three crosswise sections, with a drive-through entrance zlokalizowano troje drzwi z kamiennymi oprawami hall along the axis. The hall is covered with a barrel vault fastiowymi, prowadzących do piwnicy i dwóch skle- with four lunettes and fragments of strapwork (fi g. 7). In pionych sal. Północna – kaplica – nakryta jest kolebą the west wall there are three doors framed with stone fas- z trzema lunetami. Ścianę dekorują ozdabiają malowane cia, to the cellar and two vaulted rooms. The north room, herby biskupów: Andrzeja Jerina i arcyksięcia Karola a chapel, is covered with a barrel vault with three lunettes. Austriackiego, oraz dwóch nieznanych biskupów. Na The wall is decorated with the painted coats of arms of sklepieniu w ośmiu rzędach oraz w dwóch na ścianie Bishop Andreas von Jerin, Archduke Charles of Austria południowej wymalowano kartusze szlachty będącej and two unknown bishops. Cartouches of the gentry in w służbie biskupiej. Krawędzie wysklepek i glifów episcopal service are painted on the vault in eight rows and

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 19 okien podkreślono wicią roślinną, a ściany ozdobiono on the south wall in two rows. The edges of the window draperią. Nad wejściem z sieni umieszczono datę 1609. squinches and embrasures are emphasised with vine and Po południowej stronie kaplicy znajduje się zakrystia ze ivy ornaments and the walls are decorated with drapery. sklepieniem żaglastym wstawiona w zasięg większej sali The year of 1609 is seen above the entrance from the hall. z kolebą z dwoma lunetami. Dostęp do niej umożliwiał To the south of the chapel, there is a sacristy covered with drugi z otworów w zachodniej ścianie sieni (ryc. 8). a sail vault within the space of a greater room with a barrel Ostatnie z kamiennych obramień ujmowało zejście vault with two lunettes. It is accessed via the second of the do piwnic. Przy nim w tylnym trakcie zlokalizowano openings in the entrance hall west wall (fi g. 8). schody prowadzące na piętro. The last of the stone frames is at the stairs to the Wnętrza pasma wschodniego otrzymały stropy bel- cellar. Next to it, in the rear section, there are stairs to kowe poza dwoma niewielkimi pomieszczeniami przy- the fi rst fl oor. legającymi do sieni. Prowadzą do nich otwory drzwiowe The east crosswise-section interiors have beam- ujęte w kamienne obramienia fastiowe. Posadzkę sieni framed ceilings except two small rooms next to the ułożono z bruku kamiennego z granitowymi krawęż- entrance hall. They are accessible by the door openings nikami. framed with stone fascia. The entrance hall is surfaced Skrzydła boczne mają układ jednotraktowy. W za- with cobbled stones and framed with granite curbs. chodnim są cztery pomieszczenia, ze skrajnym północ- The single-section arrangement was applied to the nym ze sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wejścia side wings. In the west wing, there are four rooms, of do nich prowadzą spod arkad krużganka. Natomiast which the northernmost room is covered with a barrel we wschodnim skrzydle wydzielono osiem wnętrz. vault with lunettes. They are accessible from the gallery W obu skrzydłach umieszczono zejścia do piwnic. Jed- arcades. In the east wing, there are eight rooms. The notraktowy układ występuje w skrzydle południowym. two wings have stairs to the cellars. The single-section Podział wnętrza wyznacza rytm elewacji, a skrajne po- arrangement is applied to the south wing. The division mieszczenia nakryto sklepieniami: po stronie zachodniej of the interior determines the rhythm of the elevation. kolebkowym, a po wschodniej – krzyżowym (ryc. 8). The outermost room in the west is covered with a barrel Rozkład komór piwnicy powiela układ parteru. vault and the outermost room in the east is covered with Największa, z półkolistą kolebą, znajduje się pod sienią. a cross vault (fi g. 8). Z niej prowadzą wejścia do dwóch sklepionych komór The layout of the cellar chambers follows the po stronie zachodniej oraz czterech po wschodniej. ground-fl oor pattern. The greatest chamber is covered Założono je wokół centralnego fi lara i nakryto koleba- with a hemispherical barrel vault and it is beneath the mi oraz układem krzyżowym. Piwnice pod skrzydłami entrance hall. From that chamber, there are the entrances bocznymi są jednoprzestrzenne, ze sklepieniami ko- to two vaulted chambers in the west and to four vaulted lebkowymi. chambers in the east. The chambers are arranged around Na piętrze o zbliżonym do parteru układzie, w skrzy- the central pillar and covered with barrel and cross dle północnym na osi umieszczono dużą prostokątną vaults. The side-wing cellars consist of single rooms salę, skomunikowaną z sienią klatką schodową znaj- covered with barrel vaults. dującą się w trakcie tylnym pasma zachodniego. Z niej The fi rst-fl oor layout is similar to that of the ground prowadzą wejścia do par wnętrz w każdym z bocznych fl oor. In the north wing, there is a big rectangular hall pasm i na krużganek łączący z salami w skrzydłach along the axis. It is linked with the entrance hall via the bocznych. W zachodnim cztery otwory – dwa okienne staircase that is in the rear section of the west crosswise oraz dwa z trzech drzwiowych – ujęto w kamienne section. From that hall, there are entrances to pairs of opaski. Jednotraktowe wnętrze podzielono na pięć po- rooms in each of the side crosswise sections and to the mieszczeń, ze skrajnym północnym z kolebą z lunetami. gallery that links with the side-wing halls. Four openings We wschodnim wszystkich pięć otworów (troje drzwi in the west wing, i.e. two window openings and two out i dwoje okien) pozbawionych jest obramień. Układ of three door openings, are framed with stone fascia. wnętrza złożony jest z sześciu niewielkich pomieszczeń. The single-section interior is divided into fi ve rooms, of Skrzydło południowe jest jednoprzestrzenne, ze słupami which the northernmost is covered with a barrel vault na osi podpierającymi wiązary dachu. with lunettes. In the east wing, none of the fi ve openings (three door and two window openings) are framed with fascia. The interior consists of six small rooms. The south OMÓWIENIE ŹRÓDEŁ I LITERATURY wing is arranged as a single-section area where there are Najstarsza wzmianka o Siestrzechowicach pochodzi columns along the axis for supporting roof trusses. z 1374 roku1. Dobra wymieniane są w akcie sprzedaży z 1557 roku potwierdzonym przez biskupa Baltazara Promnitza. W dniu 17 sierpnia 1592 roku biskup Andrzej DISCUSSION OF SOURCES Jerin przekazuje Siestrzechowice swojemu siostrzeń- AND LITERATURE cowi (?), także Andrzejowi – sędziemu biskupiemu. The earliest mention of Siestrzechowice dates back Pałac z dobrami przynależnymi występuje w dwóch to 13741. The estate is listed in the sale of land deed dokumentach z 1730 roku2. W pierwszym zawarta jest of 1557 that was endorsed by Bishop Baltazar von

20 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Ryc. 6. Siestrzechowice, pałac, dziedziniec, widok ogólny elewacji Ryc. 8a. Siestrzechowice, pałac, kaplica, widok ku wschodowi (fot. północnej (fot. A. Legendziewicz) A. Legendziewicz) Fig. 6. Siestrzechowice, palace, courtyard, general view of the Fig. 8a. Siestrzechowice, palace, chapel, view towards the east northern elevation (photo: A. Legendziewicz) (photo: A. Legendziewicz)

Ryc. 7. Siestrzechowice, pałac, sień, widok ku południowi (fot. Ryc. 8b. Siestrzechowice, pałac, kaplica, fragment sklepienia po A. Legendziewicz) stronie południowej (fot. A. Legendziewicz) Fig. 7. Siestrzechowice, palace, hall, view towards the south (photo: Fig. 8b. Siestrzechowice, palace, chapel, a part of the vault on the A. Legendziewicz) southern side (photo: A. Legendziewicz) informacja o sprzedaży ich Janowi Krzysztofowi Stra- Promnitz. On 17 August 1592 Bishop Andreas von chwitzowi, a w drugim – przekazane zostają księciu Jerin handed over Siestrzechowice to his nephew (?) biskupowi Franciszkowi Ludwikowi von Pfalz-Neu- also called Andreas, a bishop’s court judge. The palace, burg. Domenę wraz pałacem podarował on naczelnemu together with the appurtenances, is mentioned in two szpitalowi biskupiemu w Nysie, do którego należały one documents of 17302. The fi rst contains the information do 1945 roku3. about the sale of the domain to Jan Krzysztof Strach- Dotychczasowa literatura omawiająca pałac witz and the second confi rms the transfer thereof to w Siestrzechowicach jest skromna. Pierwszym, który Prince-Bishop Franz Ludwig von Pfalz-Neuburg. The przedstawił krótką historię obiektu wraz z jego opisem, Prince-Bishop donated the domain, together with the był Hans Lutsch4. Wspomina on o sieni, kaplicy oraz palace, to the principal bishop hospital in Nysa, to whom herbach na jej ścianach i sklepieniu. Herman Dittrich it belonged until 19453. opisuje wystrój malarski kaplicy złożony z 68 herbów The literature on the Siestrzechowice palace is mod- ówcześnie znanych i 18 nowo odkrytych – w części est. Hans Lutsch4 published a brief history and a descrip- obecnie niezachowanych – oraz prace restauratorskie tion of the object as the fi rst. He mentioned an entrance przeprowadzone przez Andraesa Baeckera z Wrocła- hall, a chapel and coats of arms on the chapel walls and wia5. W drugim artykule H. Dittrich omawia nieza- a vault. Herman Dittrich described the painted decora- chowany kamienny pomnik pokryty płaskorzeźbami tions of the chapel that consisted of 68 coats of arms z rzadko prezentowaną sceną „Zstąpienie Chrystusa already known at that time and of 18 newly discovered do piekieł”6. coats of arms – of which only some have survived till to- Tadeusz Chrzanowski i Marian Koniecki zapre- day. He also described the restauration work performed zentowali ogólnie pałac z rysunkiem rzutu wskazując by Andreas Baecker of Wrocław5. In the second of his okres około roku 1700 – czas barokowej przebudowy articles, H. Dittrich discussed a stone monument on i połowę XIX wieku – neogotyckiej7. Ustalenia te which the rarely presented scene of “Christ’s Descent powtórzył T. Chrzanowski w publikacji poświęconej into Hell”6 had been curved in low reliefs and which architekturze rezydencjonalnej XVI i XVII wieku na has not survived.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 21 terenie województwa opolskiego, gdzie wysunął tezę Tadeusz Chrzanowski and Marian Koniecki gave o późniejszym dodaniu wieży oraz realizacji neogotyc- a general presentation on, and a projection drawing, of kich krużganków w miejscu starszych – drewnianych8. the palace and indicated that the palace was converted in Konstanty Kalinowski bazując na analogiach wystroju the Baroque style around the year 1700 in and converted elewacji Dworu Biskupiego w Nysie i pałacu w Sie- in the neo-Gothic style7 in the middle of the 19th century. strzechowicach zasugerował, że mogą być one dziełem These fi ndings were confi rmed by T. Chrzanowski in his jednego autora9. W 1972 roku wykonano jego inwenta- publication on the residential architecture of the 16th and ryzację10, a w dwa lata później Zofi a Bandurska opraco- 17th centuries in the province of Opole, where he sug- wała studium historyczno-architektoniczne. Zawarto gested that a tower was added and neo-Gothic galleries w nim analizę źródeł, literatury, historii właścicieli, were constructed in place of older, wooden galleries at formalne przedstawienie architektury oraz sformuło- a later time8. Based on similarities between the eleva- wano ogólne postulaty badawcze i konserwatorskie11. tions of Bishop’s Manor House in Nysa and the palace Rekonstrukcję renesansowego wystroju elewacji at Siestrzechowice, Konstanty Kalinowski suggested frontowej wraz z trzema hipotetycznymi szczytami that the designs could have been produced by a single i z przedstawieniem dekoracji ramowego sgraffita author9. In 1972 the palace was inventoried10, and two przedstawiła Marzanna Jagieło-Kołaczyk12. Lapidar- years later Zofi a Bandurska conducted a historical and ny opis z błędami obejmującymi nieistniejąca wieżę architectural . The study included the analysis of opublikował Józef Pilch13. Badania architektoniczne sources, literature, ownership history and the formal pałacu przeprowadził w 2010 roku autor niniejszego presentation of the palace’s architecture, and presented tekstu w związku z planowaną rewaloryzacją budowli. the general need for research and conservation11. The W oparciu o wyniki tych prac sformułowano szczegó- reconstruction of the Renaissance appearance of the łowe wnioski konserwatorskie obejmujące budynek façade, together with three hypothetical gables, and (elewacje, wnętrza) oraz najbliższe otoczenie z zarysem the presentation of sgraffi to framing were shown by fortyfi kacji ziemnych14. Marzanna Jagieło-Kołaczyk12. A concise description, Cennym uzupełnieniem widomości o pałacu jest together with the false information about a tower that jego skromna ikonografi a obejmująca dwie ryciny – did not exist, was published by Józef Pilch13. The archi- starsza Theodora Blätterbauera pochodzi z 1867 roku tectural research into the palace was carried out by the (ryc. 9) – oraz młodsza Franza Schrollera z końca XIX author of this text in 2010 in connection with planned wieku. Ponadto budowla stanowi temat kilku fotografi i restoration. The results of this work was the basis for wykonanych w początku XX wieku. Cenny materiał ob- the formulation of conservator’s detailed conclusions razujący stan pałacu z lat 1963 i 1974 zamieściła w swoim concerning the building (elevations, interiors) and the opracowaniu Z. Bandurska15. close surroundings, together with the trace of earthen fortifi cations14. The modest iconography that consists of two illus- WYNIKI BADAŃ trations – the earlier one by Theodor Blätterbauer dates Pałac wzniesiono zapewne w latach 1592–94 na pole- back to 1867 (fi g. 9) and the later one by Franz Schroller cenie sędziego biskupiego Andrzeja Jerina – siostrzeńca dates back to the 19th century – is a valuable supplement biskupa Andrzeja Jerina16. Potwierdzeniem tej tezy były of the knowledge of the palace. Moreover, the structure chorągiewki z datą 1594 i gryfami – symbolami heral- is the subject of several photographs taken at the begin- dycznymi rodziny von Jerin – umieszczone w narożni- ning of the 20th century. Precious material that depicts kach kalenicy dachu skrzydła frontowego, a widoczne condition of the palace in 1963 and 1974 was presented na fotografi ach z 1963 roku. by Z. Bandurska15 in her study. Pierwotne założenie – Palazzo in Fortezza – powstało na sztucznie usypanym, prostokątnym plateau o wymia- rach około 60 na 90 metrów z krótszymi bokami zwróco- THE RESULTS OF THE RESEARCH nymi ku północy i południowi. Jego naroża wzmocnio- The construction of the palace was commissioned by no bastionami ziemnymi na rzucie deltoidu, z których bishop’s court judge Andreas von Jerin, Bishop Andreas widoczne są zarysy dwóch – od strony północnej. Narys von Jerin’s nephew16, and took place probably over the fortyfi kacyjny otoczono nawodnioną fosą – zachowaną years 1592–94. This thesis is confi rmed by the ensigns przy północno-zachodnim narożniku założenia. Na osi that bear the year 1594 and griffi ns, the heraldic symbols wejścia głównego, od północy, przerzucono zapewne of the Jerins, which were put into the corners of the front przez nią most. roof ridge and photographed in 1963. Budynek wzniesiono na rzucie zbliżonym do pro- The original plan – Palazzo in Fortezza – was imple- stokąta o wymiarach 32,7 na 37 metrów z fasadą od mented on the artifi cially made, about 60 by 90-metre północy. Trójskrzydłowe, dwukondygnacyjne założenie rectangular plateau whose shorter sides were directed to- rozplanowano wokół dziedzińca z krużgankiem o wy- wards the north and the south. The plateau corners were miarach około 16,7 na 20,9 metrów, zamkniętego od strengthened with earth-fi lled bastions on a deltoid plan. południa ścianą kurtynową sięgającą poziomu gzymsu The outlines of two of the bastions, can now be seen in wieńczącego. Dziewięcioosiową fasadę zakomponowano the north. The fortifi cation was moated – a stretch of

22 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Ryc. 11. Siestrzechowice, pałac, elewacja północna, rekonstrukcja kolorystyki renesansowej (oprac. A. Legendziewicz) Fig. 10. Siestrzechowice, palace, northern elevation, reconstruction of Renaissance colours (by A. Legendziewicz)

Ryc. 9. Siestrzechowice, pałac, rzut parteru z chronologicznym the moat at the north-east corner of the structure has rozwarstwieniem murów. Legenda: A – renesans (lata 1592–94); survived. A bridge might have been constructed along B – renesans (ok. 1609 roku); C – barok (ok. 1730 roku); D – II połowa XIX wieku; E – XX wiek; oznaczenia: SPn – skrzydło the main entrance axis from the north. północne, Sw – skrzydło wschodnie, SPd – skrzydło południowe, The building was erected on a 32.7 by 37-metre SZ – skrzydło zachodnie, Dz – dziedziniec, S – sień, Kp – kaplica rectangle-like plan; its façade faced northward. The (oprac. A. Legendziewicz) three-wing, two-storey structure was planned out Fig. 9. Siestrzechowice, palace, ground fl oor plan with chronological around the 16.7 by 20.9-metre galleried courtyard that stratifi cation of walls. Legend: A – Renaissance (years 1592–94); B – Renaissance (ca. 1609); C – Baroque (ca. 1730); D – second was closed from the south with a curtain wall. The half of the 19th century; E – 20th century; signs: SPn – northern wing, wall was as high as the crowning cornice. The nine-bay Sw – eastern wing, SPd – southern wing, SZ – western wing, Dz – façade included a semi-circular rusticated stone portal courtyard, S – hallway, Kp – chapel (edited by A. Legendziewicz) that was located along the main bay axis. The founders’ coats of arms framed with cartouches were put above the portal, in three fi elds with the pillars that carried an entablature with a profi led cornice. In the central fi eld, there was the coat of arms of Bishop of Wrocław Andreas von Jerin, together with his mitre and crosier, on the left there was the coat of arms of the Bishop’s nephew Andreas and on the right there was the coat of arms of the nephew’s wife Barbara von Metzger. The elevation was composed of the regularly spaced windows that were framed with fascia and surrounded with sgraffi to decorations. Plaster rustication, underlined with an ad- ditional sgraffi to strip, was introduced to highlight the elevation corners. A protruding profi led cornice topped the elevation17. Six cellar windows with straight reveals were arranged in the base and topped with a segmental Ryc. 10. Siestrzechowice, pałac, widok od północnego wschodu, rys. T. Blätterbauera z 1867 roku (www.polska-org.pl. dostęp: arch. A three-colour scheme was applied: the window 22.09.2018) frames, entrance portal, rustication in the corners and Fig. 10. Siestrzechowice, palace, view from the north-east, draw- probably the crowning cornice were painted grey, the ing by T. Blätterbauer from 1867 (www.polska-org.pl. access: sgraffi to frames probably remained in the colour of natu- 22.09.2018) ral mortar and the background was painted limestone white. The coats of arms within the portal were probably z kostkowym portalem zamkniętym półkoliście i zloka- elaborated separately and the heraldic code was applied. lizowanym na osi głównej. Nad nim, w trzech polach The east and west elevations were formed almost rozdzielonych fi larami dźwigającymi belkowanie z pro- analogically – the former was an eleven-bay elevation fi lowanym gzymsem, umieszczono kartusze herbowe whereas the latter was a nine-bay elevation. The window fundatorów. W centralnym polu osadzono herb biskupa arrangement was aligned with the cellar windows along wrocławskiego Andrzeja von Jerin z infułą i pastorałem, every second bay axis. The two elevations, just as the po lewej – herb jego siostrzeńca, Andrzeja, a po prawej façade, were decorated with sgraffi to and their corners jego żony, Barbary von Metzger. Kompozycję elewacji were plaster rusticated (fi g. 3–5). A slightly different tworzyły regularnie rozmieszczone okna ujęte w fastio- composition could have been applied to the south eleva- we oprawy, otoczone ramową dekorację sgraffi tową. tion where two triangle two-storey gables dominated. Narożniki elewacji podkreślono poprzez wprowadzenie The window openings in the side wings were probably boni tynkowych, których rysunek podkreślono dodat- aligned. The gables had two openings on the lower fl oor

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 23 kową taśmą sgraffi ta. Zwieńczenie elewacji tworzył and one opening on the upper fl oor. The sgraffi to deco- wydatny profi lowany gzyms17. W cokole rozmieszczono ration system remains unknown. The corner rustication sześć nakrytych łękiem odcinkowym okien piwnicznych and the profi led cornice that tops the curtain wall were o prostych ościeżach. Kolorystykę utrzymano w trzech created analogically. barwach: obramienia okien, portal wjazdowy, bonie The structure was covered with a high, short-ridge w narożnikach oraz prawdopodobnie gzyms wieńczący hip roof, where two spikes were installed in both of the malowane były w kolorze szarym, ramy sgraffi ta pozo- corners of the north wing ridge; either of the spikes stawiono zapewne w barwie naturalnej zaprawy, a tło consisted of a gilded knob, an ensign bearing the year pomalowano w kolorze tzw. bieli wapiennej. Odrębnie 1594 and the Jerins’ griffi n. opracowano zapewne herby w portalu, które otrzymały A two-storey gallery, about 1.2 to 1.3 metres in barwy zgodne z heraldyką. width, was built around the courtyard in the north, east Elewacje wschodnią i zachodnią ukształtowano and west. They probably were masonry or stone pillars niemal analogicznie – pierwsza była jedenastoosiowa, (columns?) that supported the wooden gallery on the a druga dziesięcioosiowa. Układ okien zakomponowano fi rst fl oor. The existing traces of brackets indicate that bardzo regularnie: z oknami piwnicznymi w co drugiej the northern stretch of the gallery consisted of fi ve ar- osi. Podobnie jak fasadę, okna także ozdobiono sgraffi - cades: the two outermost arcades, about 1.2–1.3 metres tem, a narożniki ujęto w tynkowe bonie (ryc. 3–5). Nie- in width, were narrower than the three middle arcades, co inną kompozycję mogła mieć elewacja południowa, which were about 2.5–2.8 metres in width, and they gdzie elementami dominującymi były dwa trójkątne, were aligned with the windows and the door opening. dwukondygnacyjne szczyty. Prawdopodobnie ściany The side wings’ arcades were based on at least eight w zasięgu skrzydeł bocznych miały otwory okienne pillars (columns?) that were spaced at 2.7 to 3 metres, umieszczone w jednej osi. Układ kompozycji szczytów except the two outermost arcades in the north and one składał się z dwóch otworów w dolnej kondygnacji arcade in the south that were about 1.2 to 1.4 metres in i jednego w górnej. Rozwiązanie dekoracji sgraffi towej width. Two-fl ight stairs to the fi rst fl oor were probably pozostaje tu nieznane. Analogicznie ukształtowano located by the curtain wall. The layout of the gallery’s także boniowanie w narożnikach i profi lowany gzyms upper storey remains unknown. wieńczący ścianę kurtynową. The fi ve-bay north elevation from the courtyard Bryłę założenia nakrywał wysoki, wielospadowy side was composed symmetrically. There were semi- dach, na którym w obu narożnikach kalenicy skrzydła circular, stone or plaster-framed door openings on the północnego umieszczono dwie szpice – złożone ze zło- ground and fi rst fl oors along the bay axes. They were conej gałki, chorągiewki z datą 1594 i gryfa rodu Jerinów. fl anked with pairs of windows that were framed with Wokół dziedzińca, od północy, wschodu i zachodu, stone fascia and plant-like paintings – as photographed założono dwukondygnacyjny krużganek szerokości in 1974. The side wings had probably six-bay elevations około 1,2–1,3 metra, zapewne z murowanymi lub ka- from the courtyard. The appearance of the elevations miennymi fi larami (kolumnami?), na których oparto can be restored on the basis of the location of the cellar drewnianą galerię piętra. Zachowane w ścianach nega- window openings above which the windows and doors tywy wsporników wskazują, że od północy miał on pięć were arranged alternately. The openings were framed przęseł: dwa skrajne, węższe, szerokości około 1,2–1,3 with stone fascia, painted dark grey or almost black, and metra, oraz trzy środkowe o szerokości od około 2,5–2,8 framed with an ivy and vine decor. The trowelled plaster metra, rozmieszczone w osiach okien i otworu drzwio- was whitewashed. The composition of the curtain wall wego. Arkady skrzydeł bocznych oparto na co najmniej remains unknown. ośmiu fi larach (kolumnach (?)) w rozstawie od 2,7 do 3 The north-wing rooms were arranged in two sec- metrów, poza dwoma skrajnymi od północy i jednym od tions, three crosswise sections, with the entrance hall południa – szerokimi na około 1,2 do 1,4 metra. Zapew- located centrally, and the other were arranged in one ne przy ścianie kurtynowej zlokalizowano dwubiegowe section and many crosswise sections, whereas the side- schody na piętro. Układ górnej kondygnacji krużganka wings interiors were arranged in one section, three pozostaje nieznany. crosswise sections. At the front, along the structure axis, Kompozycja pięcioosiowej elewacji północnej there was the entrance hall that was covered with a four- dziedzińca była symetryczna. Na parterze i piętrze na arch, barrel vault with lunettes. The vault was decorated osi umieszczono półkoliste otwory drzwiowe, ujęte with plaster mounds in the form of strapwork and the w obramienia kamienne lub tynkowe. Flankowały je keystone in the middle was decorated with a griffi n. The pary okien z kamiennymi oprawami fastiowymi oto- entrance hall was lit through two windows located at the czone malowaną wicią roślinną – znaną z fotografi i front. It was a drive-through hall with the entrances to z 1974 roku. Prawdopodobnie elewacje dziedzińcowe the room in the east and west crosswise sections. The skrzydeł bocznych były sześcioosiowe. Ich układ można entrance openings were framed with fascia (fi g. 8). The odtworzyć w oparciu o lokalizacje otworów piwnic nad front section of the east crosswise section accommodated którymi umieszczono okna, które zakomponowano the hall that was covered with polychrome beam-framed naprzemiennie z drzwiami. Oprawy otworów stanowiły ceiling and lit through fi ve windows. The walls beneath kamienne opaski fastiowe, malowane w kolorze ciem- the vault were decorated with plant-like motives. The

24 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 noszarym, niemal czarnym, otoczone wicią roślinną. three-fl ight staircase to the fi rst fl oor and cellars was Zagładzane tynki pobielono w kolorze naturalnego wap- probably located in the rear section. The west crosswise na. Nieznana pozostaje kompozycja ściany kurtynowej. section consisted of two halls that were covered with Wnętrza skrzydła północnego rozplanowano w ukła- barrel vaults with lunettes. The north hall, probably dzie dwutraktowym, trzypasmowym, a w bocznych – a , was lit through fi ve windows and the jednotraktowym, trzypasmowym. Od frontu na osi south hall was lit through three windows. The obverse założenia umieszczono sień z czteroprzęsłowym skle- side of the north-hall door was decorated with a rhombic pieniem kolebkowym z lunetami, pokrytym tynkową truss and square rosettes18. dekoracją o formach okuciowych. W środkowej partii The east wing was probably divided into three osadzono kamienny zwornik z przedstawieniem gryfa. rooms that were covered with beam-framed ceilings Z sieni oświetlonej dwoma oknami od frontu i od dzie- and had decorative strips with plant-like motives be- dzińca wyprowadzono przejazd oraz wejścia do wnętrz neath the wall pockets. At least three windows – one in w paśmie wschodnim i zachodnim. Otwory wejść ujęto the west and two in the east – were the sources of light w obramienia fastiowe (ryc. 8). Trakt frontowy pasma in the rooms. The entrances were arranged from the wschodniego mieścił salę z polichromowanym stropem courtyard. They might have been aligned and formed belkowymi, doświetloną pięcioma oknami. Ściany w pa- an enfi lade. It is likely that a similar room arrangement sie podstropowym ozdobiono malowanymi motywami was applied to the west wing, where the northernmost floralnymi. Zapewne trójbiegowa klatka schodowa room was covered with a barrel vault with probably prowadząca na piętro i do piwnic zlokalizowana została three lunettes. w trakcie tylnym. Pasmo zachodnie tworzyły dwie sale The layout of the cellar chambers followed the z kolebami z lunetami. Północną, zapewne jadalnię, ground-fl oor pattern. The biggest chamber was located doświetlało pięć okien a południową – trzy. Drzwi under the entrance hall and it was covered with a barrel pierwszej z sal miały na awersie dekorację z kratownicy vault with four lunettes. The entrances to the neigh- rombowej z kwadratowymi rozetami18. bouring chambers were arranged along the lunettes axes. Wschodnie skrzydło podzielono zapewne na trzy The chamber was lit through four small windows – two sale ze stropami belkowymi, z dekoracyjnym pasem in each of the south and north walls. In the west cross- pod gniazdami z motywami roślinnymi. Światło do wise section there were two barrel-vaulted chambers. nich wpadało przez co najmniej trzy okna – jedno od The north-facing chamber received the daylight through zachodu i dwa od wschodu. Wejścia umieszczono od three openings: two from the north and one along the strony dziedzińca. Nie można wykluczyć, że były one axis of the west shield wall, and the south-facing cham- połączone w układzie amfi ladowym. Zapewne zbliżony ber was lit through one courtyard-facing opening and układ wnętrz miało skrzydło zachodnie, gdzie skrajną one west-facing opening. The east crosswise sections północną salę nakryto kolebą z przypuszczalnie trzema consisted of three small, vaulted chambers along the lunetami. perimeter walls, which were lit through four north and Rozkład pomieszczeń w piwnicy powielił układ west-facing windows. The stairs up to the room next to parteru. Największą komorę zlokalizowano pod sienią the entrance hall were located in the rear section. Under i nakryto kolebą z czterema lunetami, w osi których the side wings, there were single-room barrel-vaulted umieszczono wejścia do sąsiadujących pomieszczeń. chambers with six windows arranged symmetrically in Świtało wpadało do niej przez cztery okienka – po dwa each of the walls. w ścianie południowej i północnej. W paśmie zachodnim The fi rst-fl oor rooms followed the ground-fl oor wymurowano dwie sklepione kolebkowo komory. Do pattern. Above the entrance hall, there was a big hall północnej światło dzienne wpadało przez trzy otwory: that was connected via door openings with rooms in dwa od północy i jeden w osi zachodniej ściany tar- the neighbouring sections and with the staircase and czowej, a do południowej – przez jeden od dziedzińca also with the gallery. It was lit through two south-facing i jeden od zachodu. Układ komór pasma wschodniego windows, which fl anked the exit to the gallery, and three składał się z trzech niewielkich sklepionych wnętrz north-facing windows and it was covered with a beam- wzdłuż ścian obwodowych doświetlonych czterema framed ceiling with a span of almost 8 metres. In the oknami od północy i zachodu. Schody do sali przy sieni west crosswise section, there were two vaulted halls. The mieściły się w trakcie tylnym. Pod skrzydłami bocznymi north-facing hall was lit through fi ve windows – three zlokalizowano jednoprzestrzenne kolebkowo sklepione north-facing windows and two west-facing windows; komory z sześcioma oknami rozmieszczonymi syme- the south-facing hall was lit through three window – two trycznie w każdej ze ścian. west-facing windows and one gallery-facing window. Zgodnie z układem wnętrz parteru rozplanowa- The layout of the opposite crosswise section was deter- no piętro. Nad sienią zlokalizowano dużą salę, którą mined by the rear-section staircase. The front-section połączono otworami drzwiowymi z pomieszczeniami hall was covered with a beam-framed ceiling and lit w sąsiadujących traktach i z klatką schodową, a także through three north-facing windows and two east-facing z krużgankiem. Doświetlono ją dwoma oknami od windows. The second hall, adjacent to the stairs, was południa, fl ankującymi wyjście na galerię, i trzema od located in the east part of the rear section and had three północy oraz nakryto stropem belkowym o rozpiętości east-facing windows.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 25 prawie 8 metrów. Pasmo zachodnie mieściło dwie sale Each of the side wings’ interiors was probably ze stropami, północną oświetloną pięcioma oknami – divided into three rooms. The rooms were accessible trzema od północy i dwoma od zachodu; oraz południo- through stone-framed entrances from the gallery. Each wą – trzema: dwoma od zachodu i jednym od krużganka. of them was lit through three windows, two in the pe- Rozplanowanie pasma przeciwległego determinowała rimeter walls and one courtyard-facing window. Each klatka schodowa w trakcie tylnym. Salę traktu fronto- of them was covered with a polychrome, bream-framed wego nakrywał strop z górnym pułapem i oświetlały vault and bevelled beams except the west-wing north- trzy okna od północy oraz dwa od wschodu. Druga, ernmost room that was covered with a barrel vault with sąsiadująca ze schodami, a zajmująca wschodnią partię two lunettes. traktu tylnego miała trzy okna od wschodu. The fi rst transformation of the palace was probably Każde z wnętrz skrzydeł bocznych podzielono made in 1609 by converting a room situated on the zapewne na trzy pomieszczenia. Wejścia do nich, uję- ground fl oor in the front section of the west crosswise te w kamienne obramienia, prowadziły z krużganka. section into a chapel. For that purpose, the second Oświetlały je po trzy okna, dwa w ścianach obwodowych northernmost west-facing window on the ground fl oor i jedno od dziedzińca. Poza skrajną północną w skrzy- was bricked up. The interior was provided with a rich dle zachodnim ze sklepieniem kolebkowym z dwoma polychrome décor that consisted of cartouches with the lunetami pozostałe nakrywały polichromowane stropy coats of arms of Bishop Andreas von Jerin, Archduke z górnym pułapem i belkami ze śmigą. Charles of Austria and an unknown bishop, all painted Pierwsze przekształcenia pałacu zrealizowano za- on the west wall. The fourth coat of arms of a bishop pewne w 1609 roku – adaptując na kaplicę salę znajdującą was painted on the north wall, between the west wall and się w parterze w trakcie frontowym pasma zachodniego. the window. Rows of cartouches and costs of arms of the Zablokowano wtedy na elewacji zachodniej okno parteru families that were related with Bishop’s Manor House w drugiej od północy osi. We wnętrzu wprowadzono in Nysa were painted on the barrel vault, lunettes and bogatą polichromowaną dekorację obejmującą na ścianie south wall. The intersections between the vaults were zachodniej malowane kartusze z herbami biskupa An- emphasised with ivy and vine motives and the walls were drzeja von Jerin, arcyksięcia Karola Austriackiego i nie- decorated with drapery. The plant-like decoration was znanego biskupa. Czwarty herb biskupi umieszczono also added around the window reveal edges, and the year na ścianie północnej, między ścianą zachodnią a oknem. of conversion 1609 was put above the entrance from the Kolebą i lunety oraz ścianę południową pokryto rzędami entrance hall (fi g. 10). kartuszy herbowe rodzin związanych z dworem bisku- In 1730, control of the Siestrzechowice palace was pim w Nysie. Szwy przecięcia koleb podkreślono wicią handed to the principal bishop hospital in Nysa19. The roślinną, a na ścianach wymalowano draperię. Dekorację structure was expanded as a square, two-storey tower fl oralną wprowadzono także wokół krawędzi ościeży was erected along the entrance axis. The corners were okien a nad wejściem z sieni rok 1609 – datę przebudowy rusticated to carry crowning. The tower was covered wnętrza (ryc. 10). with a low tent roof and topped with a spike with a knob Pałac w Siestrzechowicach został w 1730 roku and a cross. The north elevation received fi ve windows: przekazany pod zarząd naczelnego szpitala biskupiego a rectangular window above the fi rst-fl oor cornice and w Nysie19. Bryłę wzbogacono o kwadratową, dwukon- four small windows around the clock face20. The roof dygnacyjną wieżę, zlokalizowaną na osi wjazdu. Naroża slopes were covered with roof slate (ill. 8). ujęto w boniowanie, na którym oparto gzyms wieńczący A single-section, one-storey wing covered with i zwieńczono niskim dachem namiotowym ze szpicą a lean-to roof was added along the curtain wall in the z gałką i krzyżem. W elewacji północnej umieszczono south. The seven-bay elevation consisted of smooth pi- okna: prostokątne nad gzymsem nad piętrem i cztery laster strips that carry a profi led cornice. Smooth-framed niewielkie wokół tarczy zegara20. Równolegle wykonano rectangular windows were arranged in textured fi elds pokrycia połaci łupkiem kamiennym (ryc. 8). between the strips. A gateway was probably built along Od południa, wzdłuż ściany kurtynowej, dostawiono the axis, through the entrance hall to the Renaissance jednotraktowe, parterowe skrzydło z dachem pulpito- courtyard. The two-bay side elevations were arranged wym. Siedmioosiowa elewacja otrzymała artykulacje similarly. The elevation colour scheme consisted of złożoną z gładkich lizen dźwigających profilowany two colours: chalk white on opening frames, cornices gzyms. Między nimi w fakturowanych polach zakom- and pilaster strips and a light grey hue in textured fi elds ponowano prostokątne okna z gładkimi opaskami. W osi (fi g. 3, 4). Two windows were built on the fi rst fl oor in umieszczono zapewne przejazd, prowadzący przez sień the curtain wall and a cartouche with the coat of arms na dziedziniec renesansowy. Dwuosiowe elewacje bocz- of Prince-Bishop Ludwig von Pfalz-Neuburg, ne otrzymały analogiczną kompozycję. Na dwubarwny that was supported by a pair of lions, was put between układ kolorystyczny elewacji składały się: obramienia the windows above the gateway. otworów, gzymsy i lizeny pokryte pobiała wapienną, A single-section layout was applied to the south i fakturowane pola – utrzymane w jasnoszarym odcieniu wing’s interior. The centrally located entrance hall was (ryc. 3, 4). W ścianie kurtynowej na piętrze przebito connected with the rooms via a corridor that ran along dwoje okien, a między nimi nad otworem bramnym sie- the north wall. The rooms whose wall arrangement

26 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 ni, osadzono kartusz księcia biskupa Franciszka Ludwika followed the outer pilaster strips pattern were covered von Pfalz-Neuburg podtrzymywany przez parę lwów. with beam-framed ceilings. Only the two outermost Układ wnętrz skrzydła południowego był jednotrak- rooms were vaulted – the east-facing room was covered towy. Centralnie położona sień skomunikowana była with a cross vault and the west-facing room was covered z nimi korytarzem biegnącym wzdłuż północnej ściany. with a barrel vault. Wnętrza pomieszczeń, których rozstaw ścian wyznaczał The rhyme of Renaissance enhancements remained rytm lizen na elewacji, otrzymały stropy belkowe. Jedy- on the palace elevations as the style features given to the nie w dwóch skrajnych salach wprowadzono sklepienia – elevations were consistent with the newly erected south we wschodniej krzyżowe, a w zachodniej kolebkowe. wing. On the west elevation, the second bay window Na elewacjach pałacu pozostawiono rytm artykulacji (from the north) on the fi rst fl oor – above the chapel renesansowej nadając kostium stylowy spójny z nowo window bricked up in 1609 – was also bricked up. The wzniesionym skrzydłem południowym. Od zachodu fi rst-fl oor window openings on the north and east el- zamurowano otwór piętra w II osi okiennej (licząc od evations were enlarged as framing stones were removed północy) – nad zablokowanym w 1609 roku oknem ka- and external reveals were rebuilt. The sgraffi to plasters plicy. Powiększono otwory piętra elewacji północnej oraz were grooved and re-plastered, and pilaster strips were wschodniej, wyjmując kamienne obramienia i przemuro- added between the windows. The Baroque composi- wując węgarki. Tynki sgraffi ta nasiekano i pokryto nowy- tion was enriched in the west elevation corner where an mi wyprawami z lizenami pomiędzy oknami. Barokowy additional fi eld was introduced in place of the bricked układ kompozycyjny skorygowano w narożniku elewacji up openings. The rustication of the north elevation re- zachodniej, gdzie wprowadzono dodatkowe pole w miej- mained but the plaster ashlars at the interface with the scu zablokowanych otworów. Pozostawiono boniowanie south wing (fi g. 1, 3–5) were hacked off. ujmujące elewację północną, lecz skuto tynkowe ciosy na Minor transformations were made to the interiors. styku z skrzydłem południowym (ryc. 1, 3–5). The east-string stairs were moved to the other side of W wnętrzach wprowadzono niewielkie przekształ- the entrance hall and separated from the vaulted Renais- cenia. Schody z pasma wschodniego przeniesiono na sance room. The entrances to the room and to cellars drugą stronę sieni, wydzielając je ze sklepionej sali rene- were built and framed with re-used framing stones. The sansowej. Wejścia do niej i do piwnic przebito i ujęto we rear section of the east crosswise section was divided into wtórnie użyte kamienne obramienia. Tylny trakt pasma four smaller rooms, of which one was covered with a sail wschodniego podzielono na cztery mniejsze sale – jedną vault. The vault of the room that is under the Renais- z nich nakryto sklepieniem żaglastym. Zachowano skle- sance staircase’s upper landing remained in place. The pienie wnętrza znajdującego się pod górnym spocznikiem lunette in the northernmost arcade of the entrance hall schodów renesansowych. W sieni podwyższono lunetę was made higher. Moreover, half-timbered walls were w skrajnym północnym przęśle. Ponadto wprowadzono introduced to the fi rst-fl oor rooms in the north and east ściany szachulcowe w pomieszczeniach piętra skrzydła wings, and a cross vault was built in the cellar in place północnego i wschodniego, a w piwnicy w miejscu roze- of the demolished stairs. branych schodów założono sklepienie krzyżowe. The next-stage of transformations probably took Kolejny etap przekształceń zrealizowano prawdo- place the 2nd half of the 19th century. The west wing’s podobnie w II połowie XIX wieku. Wnętrza skrzydła rooms were converted into a distillery. The wooden zachodniego zaadaptowano na gorzelnię. Usunięto ceilings were removed and new ones made of steel stropy drewniane i wprowadzono nowe – typu Kleina. joists and brick slabs (the so called Klein ceilings) were Pomieszczenia techniczne ulokowano w dwóch partero- introduced. Utility rooms were arranged in two one- wych budynkach przylegających do elewacji zachodniej storey buildings that adhered to the west elevation and i narożnika południowo-zachodniego. Obu nadano the south-west corner. Both of the buildings received skromne formy utylitarne z płaskimi dachami21. Po- modest utilitarian forms with fl at roofs21. The distillery’s mieszczenia magazynowe gorzelni umieszczono na pię- storage rooms were arranged on the fi rst fl oor and in the trze i poddaszu podwyższonego skrzydła południowego, attic of the raised south wing, which was covered with które otrzymało pulpitowy dach płaski. Zachowano przy a lean to fl at roof. The Baroque style of the elevation tym barokowy rytm elewacji, rozbierając tylko gzyms was retained and the crowning cornice was removed wieńczący. Duże wnętrza magazynowe doświetlono only. The big storage rooms were lit through seven small siedmioma niewielkimi oknami od południa i trzema south-facing windows and three rectangular windows prostokątnymi przebitymi w dawnej ścianie kurtyno- that were made in the former curtain wall after that had wej – podwyższonej o około dwa metry. been made higher by about two metres. Na dziedzińcu w miejsce krużganków renesanso- The Renaissance galleries were replaced with new, wych, wprowadzono nowe, neogotyckie szerokości neo-Gothic galleries, about two metres in width. The około dwóch metrów. Dolna, murowana kondygnacja, lower masonry fl oor received Tudor arch-type arcades otrzymała arkady o wykroju w formie łuku Tudorów, that were supported by granite pillars topped with opartych na grantowych fi larach, zwieńczone gzymsem a cornice with a frieze. Three arcades were made by the z fryzem. Na ścianie północnej założono trzy przęsła, north wall, and fi ve – along each of the side wings. The a wzdłuż skrzydeł bocznych – po pięć. Podcień nakryto arcades were covered with a segmental vault. Three

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 27 sklepieniem o odcinkowym. Na ścianie kurtynowej za- recesses were arranged in the curtain wall and they komponowano układ trzech wnęk powtarzających rytm followed the rhythm of the neo-Gothic arcades. The arkad neogotyckich. Drewnianą galerię piętra wciągnięto fi rst-fl oor wooden gallery was pulled under the extended pod przedłużoną połać dachu podpartą drewnianymi roof slope that was supported by wooden posts between słupami, między którymi zamocowano balustradę (ryc. 6). which a balustrade was fastened (fi g. 6). Wnętrza skrzydła wschodniego i północnego po- The east and north wings’ interiors were partitioned dzielono ścianami na mniejsze pomieszczenia, zasło- into smaller rooms and the polychrome Renaissance nięto podsufi tką polichromowane stropy renesansowe. ceilings were covered with a false ceiling. Profi led fac- Wzdłuż ścian wprowadzono profi lowane fasety z masy ettes made of stucco compound were added along the sztukatorskiej. W kaplicy osadzono stolarkę okienną walls. Four panel windows with rhomboidal glazing czteroskrzydłową z rombowym podziałem szklenia. division were installed in the chapel.

ZAKOŃCZENIE CONCLUSION Pałac, po przejęciu w 1945 roku przez PGR, zaadap- After it had been taken over by a State Agricultural towano na mieszkania. Postępująca destrukcja i brak Farm in 1945, the palace was converted into fl ats. The remontów spowodowały zawalenie się wieży w 1963 progressing destruction and the failure to renovate roku oraz uszkodzenie dachu. Prace zabezpieczające caused the tower to collapse in 1963 and roof damage. rozpoczęto na początku lat 70., kiedy wyremontowano Protection work started at the beginning of the 1970s and więźbę, wprowadzono w połaciach zewnętrznych lu- then the rafter framing was renovated, dormer windows karny w formie wolego oka i uzupełniono ceramiczne in the form of ox eyes were installed in the outer roof pokrycie. Zrezygnowano przy tym z odbudowy wieży. slops and the ceramic roofi ng was supplemented. The W latach 80. rozpoczęto prace zabezpieczające reconstruction of the tower was given up. z uwagi na nieszczelności dachu zagrażające więźbie In the 1980s the protection work continued due to i wnętrzom z dekoracjami malarskimi i polichromo- roof leaks that posed a risk to the rafter framing and wanymi stropami renesansowymi. Przeprowadzono the interiors where there were painted decorations and remont dachu z częściową jego wymianą nad skrzy- polychrome Renaissance ceilings. The roof was reno- dłem zachodnim oraz wprowadzono masywny strop vated and that over the west wing was partly replaced. nad pomieszczeniami piętra. Odtworzono zniszczone A massive ceiling was put over the fi rst-fl oor rooms. sklepienia w sali na piętrze skrzydła zachodniego. Na The damaged vault in a west-wing fi rst-fl oor room was dachu wykonano nowe pokrycie z blachy miedzianej. restored. New copper sheet roofi ng was installed. The Rozebrano przylegające do skrzydła zachodniego i połu- distillery buildings that adhered to the west and south dniowego budynki gorzelni. Niestety w kolejnych latach wings were demolished. Unfortunately, that new roofi ng pokrycie zostało rozkradzione, a zalewające wnętrza was stolen in the following years, and the rainwater that wody opadowe spowodowały postępujące zniszczenia fl ooded the interiors caused progressing damage and the i zawalenie się stropów skrzydła wschodniego. west-wing ceilings to collapse. Ostatnie prace zabezpieczające przeprowadzono The latest protection work was performed in 2010. w 2010 roku. Wykonano wtedy tymczasowe pokrycie Temporary roofi ng was installed and the window and dachu oraz zamurowano otwory okienne i drzwiowe. door openings were bricked up at that time.

1 J.G. Knie, Alphabetisch – statistisch – topographische Übersicht 7 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. opolskie, Nyski,, der Dörfer, Flecken, Städte Und Andersen Orteder Königl. Preuss. t. VII, z. 9. pod red. T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego, Provinz Schlesien, Breslau 1845, s. 189. Warszawa 1963, s. 175–178. 2 H. Dittrich, Alte malerei im Schloss Grunau bei Neisse, [w:] 8 T. Chrzanowski Architektura zamków i dworów z XVI i XVII Der Oberschlesier, Jg 3, 1921, s. 562; Z. Bandurska, Studium wieku na terenie województwa opolskiego, Biuletyn Historii historyczno-architektoniczne pałacu w Siestrzechowicach (pow. Sztuki 1965, z. 3, s. 277. Nysa), mps w achiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony 9 K. Kalinowski, Dwa dzieła Hansa Fröhlicha. Ze studiów nad Zabytków w Opolu (dalej WKZ w Opolu), PKZ Wrocław, architekturą Śląska XVII wieku, Kwartalnik Architektury 1974, s. 19–20. i Urbanistyki 1961, t. IV, s. 52. 3 H. Dittrich, Alte malerei…, op. cit., s. 562; Z. Bandurska, 10 Pałac w Siestrzechowicach – inwentaryzacja, oprac. A. Kopeć, Studium historyczno-architektoniczne…, op. cit., s. 19–20. mps w archiwum WKZ w Opolu, PKZ Wrocław, 1972. 4 H. Lutsch, Die Kunstdenkmäler des Reg. Bezirks Oppeln, t. IV, 11 Z. Bandurska, Studium…, op. cit., s. 1–39. Breslau 1894, s. 70. 12 M. Jagiełło-Kołaczyk, Sgraffi ta na Śląsku 1540–1650, Wrocław 5 H. Dittrich, Alte malerei…, op. cit, s. 564. 2003, s. 214, 6 H. Dittrich, Bildströcke des Neisser Landes [w:] Der Oberschle- 13 J. Pilch, Leksykon zabytków Górnego Śląska, Warszawa 2006, sier, Jg 12, 1930, s. 2–4, 192. s. 63.

28 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 14 A. Legendziewicz, Pałac w Siestrzechowicach (pow. Nysa). 18 Z. Bandurska, Studium…, op. cit., il. 45. Wyniki badań architektonicznych oraz wnioski konserwatorskie, 19 H. Dittrich, Alte…, op. cit. mps w archiwum WKZ w Opolu, Wrocław 2010. 20 Wieża zawaliła się w 1963 roku. Nie można zatem jedno- 15 Z. Bandurska, Studium…, op. cit., il. 3–68. znacznie określić czasu powstania zegara. 16 H. Dittrich, Alte…, op. cit. 21 Budynki te uległy rozbiórce podczas prac prowadzonych 17 Nie można wykluczyć, że w osi fasady znajdował się szczyt w latach 70. XX wieku. lub szczyty jak w zamknięciu skrzydeł bocznych.

Streszczenie Abstract Artykuł omawia wyniki badań architektonicznych The article presents the results of architectural re- pałacu w Siestrzechowicach koło Nysy. Na wstępie search on the palace at Siestrzechowice near Nysa. At przedstawiono opis obiektu oraz omówiono dotych- the beginning a description of the object is presented czasową literaturę. W świetle przeprowadzonych badań and the current literature is discussed. In the light of the budowę pałacu osadzono w latach 1592–94, a jako jego research carried out, the palace was constructed in the fundatora wskazano Andrzeja von Jerin, sędziego bisku- years 1592–94 and it was funded by Andreas von Jerin, piego. Pierwotne założenie, w typie Palazzo in Fortezza, a bishop’s judge. The original Palazzo in Fortezza was wzniesiono na prostokątnym plateau o wymiarach około erected on an about 60/90-metres rectangular plateau, 60 × 90 metrów, wzmocnionym czterema bastionami reinforced with four bastions and surrounded by a moat. i otoczonym fosą. Rezydencję zbudowano na rzucie The residence was built on an about 32.7/ 37-metre rec- zbliżonym do prostokąta o wymiarach około 32,7 na 37 tangle-like plan. The three-winged structure was planned metrów. Trójskrzydłowe założenie rozplanowano wokół around a galleried courtyard, with a partition wall from dziedzińca z krużgankiem, ze ścianą parawanową od po- the south. The façade received a regular composition łudnia. Elewacje otrzymały regularną kompozycję z fa- with fascia and framed sgraffi to decorations, and the stiowymi opaskami oraz ramową dekoracją sgraffi tową, façade was emphasized with a rusticated, semi-circular a fasadę podkreślono kostkowym półkolistym portalem portal with the coats of arms of the Bishop of Wrocław z herbami biskupa wrocławskiego i właścicieli. Wnętrza and the palace owners. The interiors of the north wing skrzydła północnego założono w układzie dwutrakto- were laid out in a two-section three crosswise-section wym trzypasmowym, a w bocznych jako jednotraktowe. system and it contained side wings as one-section system. Na osi umieszczono sień, po jej wschodniej stronie izbę Along the axis there is a hallway, on the east side there is z polichromowanym stropem, a po zachodniej dwie duże a room with a polychrome ceiling, and on the west side sklepione sale. W 1609 roku jedną z nich przekształcono there are two large vaulted rooms. In 1609, one of the w kaplicę, której wnętrze ozdobiono polichromowaną rooms was transformed into a chapel and its interior was dekoracją obejmującą m.in. herby biskupów Andrzeja decorated with polychrome decorations including the von Jerin i Karola Austriackiego oraz kartusze herbowe coats of arms of bishop Andreas von Jenin and Charles rodzin szlacheckich związanych z dworem biskupim of Austria and the coat of arms of noble families associ- w Nysie. Pierwsza poważna przebudowa miała miejsce ated with the bishop’s court in Nysa. The fi rst major w 1730 roku w związku z przekazaniem pałacu przez reconstruction took place in 1730, in connection with the księcia biskupa elektora Franciszka Ludwika von Pfalz- transfer of the palace by Bishop Elector Franz Ludwig -Neuburg pod zarząd naczelnego szpitala biskupiego von Pfalz-Neuburg to the management of the bishop’s w Nysie. Bryłę wzbogacono o wieżę na osi fasady oraz main hospital in Nysa. The building was enriched with powiększono o skrzydło południowe pałacu. Zmieniono a tower that was built along the façade axis and the wystrój elewacji, wprowadzając gładki detal na faktu- south wing of the palace was added. The design of the rowanym tle. Kolejny etap przekształceń miał miejsce façade was changed by introducing a smooth detail on prawdopodobnie w II połowie XIX wieku, gdy wnętrza a textured background. The next stage of transformation skrzydła zachodniego zaadaptowano na gorzelnię, na- probably took place in the second half of the 19th century, tomiast na dziedzińcu w miejsce krużganków renesan- when the west-wing interior was adapted to a distillery, sowych wprowadzono nowe, neogotyckie. Po wojnie while in the courtyard new neo-Gothic galleries were pałac użytkowany był przez PGR, w 1963 roku zawaliła introduced in place of the Renaissance ones. After the się wieża. Prace zabezpieczające rozpoczęto w latach 70., Second World War the palace was used by a state farm. rezygnując z odbudowy wieży. Niestety brak właściciela In 1963 the tower collapsed. Security works began in the spowodował zawalenie się stropów skrzydła wschod- 1970s but the tower was not subjected to reconstruction. niego. Rozpoczęte w 2010 roku prace, których jednym Unfortunately, the lack of the owner caused the collapse z etapów były badania architektoniczne, mają na celu of the ceilings in the east wing. Further works started in uratowanie obiektu i jego rewaloryzację z wydobyciem 2010 and included an architectural research as one of the zatartych historycznych form. stages. They aimed at protecting the object and restoring its valuable historical forms.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 29 NAUKA SCIENCE

Dominika Kuśnierz-Krupa*, Joanna Figurska-Dudek**, Joanna Malczewska*** orcid.org/0000-0003-1678-4746 orcid.org/0000-0001-6941-7048 orcid.org/0000-0003-0778-2052

Dziedzictwo architektoniczne (ratusz oraz pałac) miasta Dukla na Podkarpaciu Architectonic heritage (town hall and palace) in the town of Dukla in the Podkarpacie Region

Słowa kluczowe: Dukla, dziedzictwo kulturowe, Key words: Dukla, cultural heritage, protection, ochrona, rewaloryzacja, zabytkowa architektura restoration, historic architecture

WPROWADZENIE INTRODUCTION Przedmiotowy artykuł podejmuje problem dzie- The article discusses the issue of cultural heritage and dzictwa kulturowego i jego ochrony na terenie małych its protection in small historic towns in the Podkarpacie zabytkowych miast Podkarpacia. Jako przedmiot rozwa- Region. The medieval town of Dukla and its monuments, żań wybrano średniowieczne miasto Dukla i jego zabytki with particular emphasis on the town hall and the palace, ze szczególnym uwzględnieniem budynku ratusza oraz was selected as the subject of those considerations. pałacu. Administratively Dukla belongs to Podkarpackie Dukla administracyjnie należy do województwa Voivodeship, County. It covers the area of podkarpackiego, do powiatu krośnieńskiego. Zajmuje around 5.48 km2 1 and has the population oh 2154 in- powierzchnię około 5,48 km2 1 i liczy 2154 mieszkań- habitants2. Currently it is a municipality. ców2. Obecnie jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej. The town is located in the valley of the Jasiołka River Miasto leży w dolinie rzeki Jasiołki i jej lewobrzeż- and it left-bank tributary – the Dukielka brook, and at nego dopływu – potoku Dukielka oraz u podnóża góry the foot of mountain (716 m AMSL), at the Cergowej (716 m n.p.m.), na północnym skraju Beskidu northern edge of the Beskid Niski range, close to the Niskiego, na przedpolu Przełęczy Dukielskiej, najwięk- Dukielska Pass in the Carpathians. szego obniżenia karpackiego. The foundation of Dukla was connected to urban Lokacja Dukli była związana z urbanizacją terenów development of borderland areas which, until the reign przygranicznych, które do czasu objęcia władzy przez of King Kazimierz Wielki (Casimir the Great), were króla Kazimierza Wielkiego były słabo zagospodarowa- underdeveloped and practically uninhabited. The loca- ne i zasiedlone. Duży wpływ na rozwój miasta miało tion by trade routes such as e.g. the road to Hungary3 także położenie na traktach handlowych, do których or the Dukla route4, also had a considerable impact on należały m.in. trakt węgierski3 oraz szlak dukielski4. the development of the town. One should also mention

* dr hab. inż. arch., prof. PK, Wydział Architektury Po- * dr hab. inż. arch., prof. PK, Faculty of Architecture, Cracow litechniki Krakowskiej, Instytut Historii Architektury University of Technology, Institute of History of Architecture and i Konserwacji Zabytków Monument Conservation ** dr inż. arch., Państwowa Wyższa Szkoła Techniczno-Eko- ** dr inż. arch., Rev. Bronisław Markiewicz Technical and nomiczna im. ks. Bronisława Markiewicza w Jarosławiu, Economic University in Jarosław, Institute of Technical En- Instytut Inżynierii Technicznej gineering *** dr inż. arch., Wydział Budownictwa Inżynierii Środowiska *** dr inż. arch., Faculty of Civil and Environmental Engineering i Architektury, Politechnika Rzeszowska and Architecture, Rzeszow University of Technology

Cytowanie / Citation: Kuśnierz-Krupa D., Figurska-Dudek J., Malczewska J. Architectonic heritage (town hall and palace) in the town of Dukla in the Podkarpacie Region. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2019;57:30-37 Otrzymano / Received: 12.10.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 14.01.2019 doi:10.17425/WK57DUKLA

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

30 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Ryc. 1. Plan katastralny Dukli z 1878 roku [w:] AP w Przemyślu, s.v. Fig. 1. Cadastral plan of Dukla from 1878 [in:] SA in Przemyśl, s.v.

Warto także zwrócić uwagę na silne tradycje kupieckie the commercial traditions of Dukla, where merchants Dukli, gdzie od dawien dawna składowano węgierskie traded in and stored Hungarian wines for ages. wina i nimi handlowano. The process of establishing the town lasted over Proces związany z założeniem miasta trwał ponad 20 20 years. It commenced around the year 1380, and lat. Rozpoczęto go około 1380 roku, a wyraźne ukształ- the distinct outline of the town formed around 14025. towanie się zrębów miasta nastąpiło około roku 14025. Dukla was laid out in a convenient, naturally defensive Dukla rozmierzona została w dogodnym, naturalnie area where the Dukielka brook joins the Jasiołka River, obronnym terenie przy ujściu potoku Dukielka do rzeki partially on the site of a previously founded village6. One Jasiołki, częściowo na obszarze wcześniej lokowanej can also hypothesise that Dukla was laid out based on wsi6. Można wysunąć także hipotezę, że Duklę założo- the 9-square model, with the market square in the centre no w oparciu o tzw. model 9-polowy, gdzie w centrum surrounded by single settlement blocks7. znajduje się rynek, a wokół rozmierzono pojedyncze As has been shown above, Dukla has an eventful bloki zabudowy7. history represented by numerous cultural heritage Jak to wykazano wyżej, Dukla ma bogatą historię, monuments. Some of them have been inscribed in the z którą związane są liczne zabytki dziedzictwa kulturo- register of immovable monuments of Podkarpackie wego. Część z nich wpisana jest do rejestru zabytków Voivodeship8, while other 34 objects were entered in the nieruchomych województwa podkarpackiego8, pozo- commune monument records9. That heritage includes stałe zaś, w liczbie 34 obiektów, ujęte zostały w gminnej such objects as the parish church of St. Mary Magdalene, ewidencji zabytków9. Na zasób ten składają się obiekty the church-and-monastery complex of the Bernardine sakralne, jak kościół parafi alny pw. św. Marii Magdaleny Order, or the synagogue, as well as the brewery, the oraz zespół kościelno-klasztorny oo. Bernardynów czy customs house, and the former town hall and the palace, synagoga, a także takie obiekty jak budynek browaru, which will be discussed in detail in this work. komory celnej, a przede wszystkim obiekt dawnego ra- tusza i pałac, które zostaną omówione w niniejszej pracy. TOWN HALL The town hall located in the heart of the town, on RATUSZ the market square, is a particularly valuable object and Szczególnie cennym obiektem, a jednocześnie sym- the landmark of the town. In the past it used to serve bolem miasta jest ratusz, zlokalizowany w sercu miasta, administrative functions. It was the venue of meetings of na rynku. W przeszłości pełnił on funkcje administracyj- the town council, as well as local court sessions10. Thus ne. Odbywały się w nim posiedzenia rady miejskiej, tutaj it served an important function in the functioning of the także zasiadały sądy wójtowsko-ławnicze10. Odgrywał town. The building was founded by the owners of Dukla,

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 31 Ryc. 3. Ratusz w Dukli w 1. połowie XX wieku, na archiwalnej Ryc. 2. Ratusz w Dukli na planie katastralnym z 1878 roku [w:] AP pocztówce [w:] Archiwum Katedry HAUiSzP WA PK w Przemyślu, s.v. Fig. 3. Town hall in Dukla in the 1st half of the 20th century, on an Fig. 2. Town hall in Dukla on cadastral plan from 1878 [in:] SA in archive postcard [in:] Archive of Chair of HAUiSzP FA CUT Przemyśl, s.v.

Ryc. 4. Ratusz w Dukli obecnie. Widok od strony północno-zachod- Ryc. 5. Ratusz w Dukli obecnie. Widok od strony północno-wschod- niej. Fot. autorki, 2018 r. niej. Fot. autorki, 2018 r. Fig. 4. Town hall in Dukla nowadays. View from the north-west. Fig. 5. Town hall in Dukla nowadays. View of the north-east. Photo: Photo: authors, 2018 authors, 2018 więc ważną rolę w funkcjonowaniu miasta. Fundatorami who also purchased the aldermanship here11. The fi rst obiektu byli ówcześni właściciele Dukli, którzy wykupili written mention of the town hall in Dukla comes from tutejsze wójtostwo11. Pierwsza pisana wzmianka o ist- the year 161612, though it does not rule out the town hall’s nieniu dukielskiego ratusza pochodzi z 1616 roku12, ale earlier existence. However, it is known that the building nie oznacza to, iż ratusz w Dukli nie istniał wcześniej. which has been preserved till today dates back to the end Wiadomo natomiast, że budynek, który zachował się do of the 16th13 or the beginning of the 17th century14, and naszych czasów, pochodzi z końca XVI wieku13 lub z po- that it was remodelled in the neo-Gothic style around the czątku XVII wieku14 i że został przebudowany w stylu mid-19th century. The cadastral plan from the mid-19th neogotyckim około połowy XIX wieku. Plan katastralny century, sketched in colour, reveals that the main body of powstały około połowy XIX wieku, opracowany w ko- the town hall building was masonry since it was marked in lorze, ujawnia, iż główna bryła budynku ratusza była red. The building also had wooden elements, marked in murowana, gdyż zaznaczono ją kolorem czerwonym. yellow on the sketch. They were mostly on the north side, Budynek miał też elementy drewniane, oznaczone na across the entire breadth of the elevation (it might have rysunku kolorem żółtym. Występowały one od północy, been an arcaded passage), and on the west side (a risalit na całej szerokości elewacji (być może były to podcienia) may have been here). oraz od zachodu (być może, że był utaj ryzalit). The existing town hall is a two-storey building with Istniejący budynek ratusza jest obiektem 2-kondy- an attic. It was built on the plan of a rectangle with gnacyjnym z poddaszem. Zbudowany został na planie a characteristic tower in the south-east corner. The tower prostokąta z charakterystyczną basztą w narożu połu- on a hexagonal plan was divided by cornices into three dniowo-wschodnim. Baszta na planie sześciokąta została storeys. The bottom strip has solid walls and a stone base podzielona gzymsami na trzy kondygnacje. Pas dolny ma course with a door on the south-west side. The middle lite ściany i kamienny cokół z drzwiami od południo- strip features rectangular blind windows and rustication. wego zachodu. Środkowy pas posiada ślepe prostokątne The top strip has blind arch-topped windows resting otwory okienne oraz boniowanie. Pas górny ma oparte on the cornice. The tower is topped with a prominent,

32 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 na gzymsie ślepe otwory okienne zwieńczone łukowo. decorative, profi led cornice. The building has cellars and Basztę wieńczy ozdobny, wydatny, profi lowany gzyms. partially preserved barrel vaults15. Budynek jest podpiwniczony i ma zachowane częściowo The front elevation – western, is 3-strorey high and sklepienia kolebkowe15. has 3 axes, with a decorative fl anked top in the form of Elewacja frontowa – zachodnia jest 3-kondygnacyjna, spires whose appearance alludes to the corner tower16. 3-osiowa, z ozdobnym zwieńczeniem fl ankowanym The elevation has an axis of symmetry. The lower strip w postaci wieżyczek nawiązujących wyglądem do na- has double doors and an arcaded gallery with a pulpit rożnej baszty16. Elewacja posiada oś symetrii. Pas dolny steel-covered roof. The gallery has three spans resting mieści podwójne drzwi oraz podcień przekryty dachem on slender, metal columns. The middle strip features pulpitowym z blachą płaską. Podcień jest trójprzęsłowy, double windows, doors and a balcony. Above the balcony wsparty na wysmukłych, metalowych kolumnach. Pas door there is the coat of arms of Dukla “Trąby Jordanów” środkowy posiada dwoiste okna oraz drzwi i balkon. Nad (the Jordan Trumpets) – the family crest of the former drzwiami balkonowymi znajduje się herb Dukli „Trą- owners of the town. The windows are fi tted with pedi- by Jordanów” – herb dawnych właścicieli miasta. Okna ments and keystones, while axes between windows are posiadają uszaki oraz zworniki, zaś osie międzyokienne decorated with fl at rustication. The top, lower strip has zdobi płaskie boniowanie. Pas górny, niższy, posiada three windows, with the largest in the middle divided trzy okna, ze środkowym, największym, podzielonym into twelve panels. The gable fi nial juts slightly above the na dwanaście kwater. Zwieńczenie szczytu niewiele building ridge. The fronton has an arched window and wystaje ponad kalenicę obiektu. Fronton mieści łuko- a round blind opening where a clock once used to be. wy otwór okienny oraz okrągły ślepy otwór, w którym The remaining elevations are 2-storey high. The niegdyś był zegar. south elevation has 6 axes. The bottom storey features Pozostałe elewacje posiadają 2 kondygnacje. Elewacja a door and fi ve windows, while the upper one has an południowa jest 6-osiowa. Dolna kondygnacja posiada axis of symmetry and six decorative windows, including drzwi i pięć okien, natomiast górna posiada oś symetrii, two shorter ones. The east elevation has 3 axes on the sześć okien ozdobnych, w tym dwa niższe. Elewacja fi rst fl oor and 2 axes on the ground fl oor, and two strips, wschodnia jest 3-osiowa na piętrze oraz 2-osiowa w par- with two windows in the bottom strip and three deco- terze, dwupasmowa, z dwoma oknami w pasie dolnym rative windows in the upper. The north elevation has i trzema ozdobnymi w górnym. Elewacja północna jest 5 axes, with 4 axes on the ground fl oor. The elevations 5-osiowa, na parterze 4-osiowa. Elewacje zwieńczone are topped with a cornice. The building has a three-hip gzymsem. Budynek przekrywa dach trójspadowy kryty roof covered with fl at grey metal sheets and with a long blachą płaską w kolorze szarym z długą kalenicą na osi ridge along the east-west axis17. wschód-zachód17. Summing up, it should be mentioned that the town Podsumowując należy zauważyć, że dukielski ratusz, hall in Dukla, located in the centre of the market square, położony na środku rynku, w dobrym stanie przetrwał has survived in good condition until the present. It is do naszych czasów. Warto przywołać tutaj hipotezę auto- worth quoting here a hypothesis put forward by the ra Studium historyczno-urbanistycznego Dukli, który uważa, author of the Historic and Urban Study of Dukli, who że ratusz był prawdopodobnie pierwszym murowanym believes that the town hall might have been the fi rst obiektem w mieście18. Obecnie budynek nie jest już masonry object in the town18. Currently, the building is siedzibą władz miejskich. Jest własnością prywatną i nie no longer the seat of the town authorities, but is a pri- jest użytkowany. Należy mieć nadzieję, że ten stan rzeczy vate property and not in use. It is to be hoped that this szybko się zmieni, gdyż obiekt ma wysokie wartości situation will soon change, since the object is of high kulturowe i winien na powrót stać się wizytówką miasta. cultural value and ought to become the town landmark Warto zastanowić się na możliwością jego adaptacji do again. One should consider the possibility of adapting it funkcji kulturalnych, takich jak np. galeria sztuki czy to serve cultural functions, such as e.g. an art gallery or mediateka. Proponowana funkcja wpłynęłaby zapewne a media library. The suggested function might positively pozytywnie na przestrzeń samego rynku, który jest infl uence the space of the market square itself which is obecnie zaniedbany i nieco zapomniany. currently neglected and slightly forgotten.

PAŁAC PALACE Pałac w Dukli to dawna siedziba właścicieli miasta. The palace in Dukla is the old seat of the town own- Położony jest w północnej części ośrodka, na lewym ers, located in the north part of the town on the left bank brzegu Jasiołki. Od południa założenie to okala także of the Jasiołka River. On the south side the complex potok Dukielka. Istnieją hipotezy, że omawiany zespół borders on the Dukielka brook. There are hypotheses pałacowo-parkowy powstał w miejscu wcześniejszej, saying that the discussed palace-and-park complex co najmniej XV-wiecznej strażnicy, zamku lub dwo- was built on the site of an earlier, at least 15th-century ru obronnego. Badacze historii miasta twierdzą, że watchtower, castle, or a fortifi ed manor. Researchers w okresie średniowiecza w Dukli z racji położenia na studying the history of the town claim that during the wschodnich rubieżach państwa musiał istnieć tego typu medieval period such an object must have existed in

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 33 Ryc. 6. Pałac w Dukli na planie katastralnym z 1878 roku [w:] AP Ryc. 7. Pałac w Dukli przed II wojną światową. Fot [w:] UM w Dukli w Przemyślu, s.v. Fig. 7. Palace in Dukla before WW II. Photo [in:] MO in Dukla Fig. 6. Palace in Dukla on cadastral plan from the year 1878 [in:] SA in Przemyśl, s.v.

Ryc. 8. Zespół pałacowo-parkowy w Dukli obecnie. Widok na elewację frontową budynku pałacu. Fot. autorki, 2018 r. Fig. 8. Palace-and-park complex in Dukla nowadays. View of front elevation of the palace. Photo: authors, 2018 obiekt19. Źródła wymieniają go jednak dopiero około Dukla because of its location in the eastern borderlands połowy XVI wieku. Badania w tym kierunku prowadzili of the kingdom19. However, sources mention it only as J. Nowacka20 oraz M. Proksa21. late as the mid-16th century. The research in this area was Nie ma spójnego stanowiska badaczy co do tego, kto conducted by J. Nowacka20 and M. Proksa21. był fundatorem pałacu. Niektórzy z nich twierdzą, że Historians cannot agree as to who the palace was found- wspomniany w źródłach renesansowy dwór lub nawet ed by. Some claim that the Renaissance manor or even cas- zamek22 wzniósł Jan Jordan. L. Kozakiewicz z kolei, tle, mentioned in the sources22, was erected by Jan Jordan. powołując się na E. Swieykowskiego, twierdzi, że to In turn L. Kozakiewicz, quoting E. Swieykowski, claims Jan Męciński nosił się z zamiarem budowy pałacu. that it was Jan Męciński who had planned to build the Dostał nawet na ten cel wydzielony grunt za miastem. palace. For this purpose he was even allotted a site outside Inwestycja ta przekroczyła jednak jego możliwości fi - the town. However, the investment proved to be beyond nansowe, co doprowadziło do przejęcia budynku dworu his fi nancial means, which led to the Mniszech family tak- przez rodzinę Mniszchów23. Wiadomo, że jego budowę ing over the manor23. It is known that the Mniszech family Mniszchowie ukończyli w 1638 roku24. completed its construction in the year 163824. Ważny pogląd związany z kształtem oraz rozwojem An important opinion concerning the shape and the przestrzennym założenia prezentował J. Tur, który spatial development of the complex was presented by J. uważał, że dwór, a późniejszy pałac, otaczały sukcesyw- Tur, who believed that the manor, and later the palace, was nie rozbudowywane fortyfi kacje oraz rozległy „system surrounded by successively extended fortifi cations and zalewów”, który w XVIII wieku przekształcono w park25. a vast “fl ooding system” which, in the 17th century, was Przebudowa dworu, realizowana w 2. połowie XVII transformed into a park25. The remodelling of the manor, wieku, była związana z ideą założenia w Dukli bardziej realised in the 2nd half of the 17th century, was prompted by

34 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 reprezentacyjnej rezydencji z fortyfi kacją bastionową the idea of building in Dukla a more impressive residence typu palazzo in fortezza. with a bastion fortifi cation of the palazzo in fortezza type. Budowa „nowego” pałacu została ukończona w 1709 The construction of the „new” palace was completed roku. Sfi nalizował ją Józef Wandalin Mniszech, wnuk in 1709. It was concluded by Józef Wandalin Mniszech, Franciszka Bernarda Mniszcha. Niestety około 30 lat a grandson of Franciszek Bernard Mniszech. Unfortu- później pałac ucierpiał podczas pożaru. nately, only about 30 years later the palace was damaged Pierwotnie dojazd do założenia odbywał się z pół- during a fi re. nocno-wschodniego narożnika rynku, poprzez most Originally, the complex could be approached from na Dukielce (połączenie to już dzisiaj nie funkcjonuje). the north-east corner of the market square and across Należy także wspomnieć, że oryginalne założenie było the bridge over the Dukielka (this connection no rozmierzone na osi północ-południe. longer operates today). It should also be mentioned Jerzy August Wandalin Mniszech wraz z małżonką that the original complex was laid out along the Marią Amalią w latach 1764–1765 przebudował opisa- north-south axis. ną wyżej budowlę bastionową, nadbudowując drugą In the years 1764–1765, Jerzy August Wandalin kondygnację oraz wznosząc ofi cyny, a także urządzając Mniszech, with his wife Maria Amalia, remodelled the ogród. Dobudowa w części zachodniej spowodowała, above described bastion structure, by adding another storey że rzut pałacu zbliżył się do planu kwadratu26. Re- and annexes, as well as laying out the garden. Due to the prezentacyjna brama wjazdowa w tym okresie została additions in the west section the plan of the palace began to umieszczona w zachodniej części założenia. resemble a square26. During that period the formal entrance W wyniku wyżej opisanej XVIII-wiecznej prze- gate was placed in the west part of the complex. budowy pałac zyskał późnobarokowy wyraz i stał się As a result of the above described 18th-century refur- rozległą rezydencją magnacką. W nieistniejącym dziś bishment, the palace acquired a late-Baroque appearance budynku funkcjonował teatr, a całość założenia, którą and became an impressive magnate residence. A no longer zaprojektowano w stylu entre cour et jardin, uzupełniał existing building housed the theatre, and the entire com- park w stylu francuskim o symetrycznym układzie alei ze plex which had been designed in the entre cour et jardin style stawami, szpalerami drzew i nasadzeniami kwiatowymi. was complemented by a French park with symmetrically W skład założenia wchodziły również budynki gospo- arranged avenues, with ponds, tree lanes and fl owerbeds. darcze, powozownia, stajnia, browar, młyn, lodownia, The complex also encompassed utility buildings, a carriage cieplarnia, a także cegielnia dworska. Cegielnia ta była house, stables, a brewery, a mill, an ice house, a hot house, terenowym punktem orientacyjnym27. Była także głów- as well as the manorial brickyard. The brickyard served nym producentem cegły do budowy klasztoru i kościoła as a local landmark27. It was also the main producer of bernardyńskiego. Można też przyjąć, że materiał budow- bricks for the construction of the Bernardine monastery lany tam produktowany posłużył do budowy inwestycji and church. It can be assumed that the building materials pałacowych, być może też części miejskich zabudowań28. produced there were used for realising palace investments, Przechodząc do zagadnień związanych z zagospoda- and possibly some of the town buildings28. rowaniem terenu zespołu29 należy zauważyć, że został While addressing the issues connected to develop- on otoczony murem, który zasadniczo zachował się ing the complex space29, one should observe that it was do dzisiaj. Na jego północnym odcinku zachowały się surrounded with a wall which has basically been pre- nawet fragmenty dekoracji rzeźbiarskiej. Opisany wyżej served till today. In its northern section there are even park pałacowy również przetrwał do naszych czasów. fragments of decorative sculpting. The above described Na jego terenie wciąż czytelny jest układ trzech stawów, palace park has also survived until the present. In it one które otacza aleja lipowa oraz aleja akacjowa, których can still discern the layout of three ponds surrounded by drzewostan sięga okresu przebudowy pałacu i parku a linden avenue and an acacia avenue, in which the trees w XVIII wieku. date back to the times of the palace and park remodelling W XIX wieku właścicielami zespołu pałacowego była in the 18th century. rodzina Męcińskich. Cezary Męciński wraz z synem In the 19th century, the Męciński family owned the Adamem wprowadzili typowe dla ogrodów angielskich palace complex. Cezary Męciński, with his son Adam, elementy, nadając otoczeniu pałacu naturalistyczny introduced elements typical for an English garden, giv- wygląd w stylu romantycznym. ing it a naturalist appearance in the Romanticist style. In W 1875 roku pałac został ponownie przebudowany30. the year 1875, the palace was remodelled again30. Okres XX wieku wiąże się niestety z degradacją Unfortunately, the 20th century is associated with the zespołu. W latach 1941–1944 obiekt został zajęty przez deterioration of the complex. In the years 1941–1944, the niemiecką straż graniczną31, a w latach 1944–1945 object was occupied by the German border guards31, and in zniszczony podczas działań wojennych32. Wówczas także the years 1944–1945 was destroyed by the ravages of war32. rozproszeniu uległo jego cenne wyposażenie. Its valuable furnishings were also scattered at that time. Obecnie pałac33 jest w posiadaniu spadkobierców Currently, the palace33 is in the hands of the heirs ostatnich przedwojennych właścicieli – rodziny Tarnow- of its last pre-war proprietors – the Tarnowski family. It skich. Mieści się w nim Muzeum Historyczne. Zespół houses the Historical Museum. The complex requires wymaga rewaloryzacji. Wydaje się także, że mógłby być restoration. It also seems that it might be better used in

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 35 jeszcze lepiej wykorzystywany w celu promocji miasta order to promote the town and as a signifi cant element oraz jako ważny punkt turystyki kulturowej. of cultural tourism.

PODSUMOWANIE CONCLUSION Omówione wyżej wybrane obiekty zabytkowe miasta The above described selected historic objects in the Dukla, czyli ratusz oraz zespół pałacowo-parkowy stano- town of Dukla, namely the town hall and the park-and wią ważną część zasobu zabytkowego miasta. Świadczą palace complex, constitute a signifi cant part of the his- o jego korzeniach, bogatej historii i tradycji. Mogą stać toric heritage of the town. They bear the testimony to się także ważnym czynnikiem na drodze rozwoju Dukli its origins, eventful history and traditions. They can also w przyszłości. Aby tak się stało, zarówno opisane obiekty, become a vital factor for the development of Dukla in jak i pozostałe zabytki miasta winny być odpowiednio future. In order to achieve that, both the described build- chronione oraz rewaloryzowane. Ochrona krajobrazu ings and the remaining monuments in the town sho uld kulturowego miasta jest obecnie jednym z ważniejszych be properly protected and restored. Protection of cul- zadań, jakie stoją przez samorządami oraz lokalną spo- tural landscape is nowadays one of the most important łecznością. Należy mieć nadzieję, że ochrona ta, która tasks faced by local authorities and communities. One obecnie jest dobrze sprawowana, będzie rozwijana nie has to hope that the protection, which currently is fairly tylko na polu nowych inwestycji o charakterze konser- suffi cient, will be developed in both new conservations watorskim, ale także w zakresie badań archeologicznych investments, and the fi eld of archaeological research as i studiów naukowych. well as scientifi c studies.

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES [1] Cynarski S. Miasteczka nad górną Wisłoką od po- wieku. Cz. II. Katalog lokacyjnych układów łowy XVII wieku do 1772 r. In: Garbacik J. (ed.) urbanistycznych, Wyd. Naukowe Akademii Pe- Studia z dziejów Jasła i powiatu jasielskiego. PWN, dagogicznej, Kraków, 2004. Kraków, 1964. [10] Kuśnierz-Krupa D. Jaśliska w średniowieczu na [2] Figurska-Dudek J. Dukla w średniowieczu (Urba- tle miast powiatu bieckiego. Wyd. Politechniki nistyka i Architektura miasta). Praca doktorska, Krakowskiej, Kraków, 2013. mpis, PK, Kraków, 2018. [11] Łopatkiewicz P., Łopatkiewicz T. Inwentarz zabyt- [3] Gminny program opieki nad zabytkami na lata ków powiatu krośnieńskiego. Muzeum Narodowe 2015–2018 dla gminy Dukla. Archiwum Gminy w Krakowie, Kraków, 2005. Dukla, mpis. [12] Malczewski J. Miasta między Wisłoką a Sanem do [4] Kamiński A. Nieznane karty z dziejów Dukli. początku XVI w. Stowarzyszenie „Pro Carpathia”, In: Prace z dziejów Polski feudalnej ofi arowane PWSW w Przemyślu, Rzeszów, 2006. Romanowi Grodeckiemu w 70.rocznicę urodzin. [13] Malczewski J. Usytuowanie kościoła parafi alnego SHG Kraków, Warszawa, 1960. w Tyczynie na tle innych kościołów regionu. In: [5] Kiryk F. Rozwój urbanizacji Małopolski XIII- Tyczyn. Dziedzictwo kulturowe, Tyczyn, 2003. -XV w. Województwo krakowskie (powiaty połu- [14] Polakowski S. Pozostałości założeń dworskich woje- dniowe). In: Prace monografi czne Wyższej Szkoły wództwa podkarpackiego. Wyd. Lygian, Krosno, 2012. Pedagogicznej w Krakowie, Kraków, 1985. [15] Słownik historyczno-geografi czny ziem polskich [6] Kiryk F. Stosunki handlowe Jasła i miast oko- w średniowieczu. Buczek K. (ed.), Wyd. IH PAN, licznych z miastami słowackimi w XV wieku. In: Warszawa–Wrocław–Poznań–Kraków, 1971. Garbacik J. (ed.) Studia z dziejów Jasła i powiatu [16] Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków jasielskiego, PWN, Kraków, 1964. powiatu krośnieńskiego. Z rękopisów Autora [7] Kozakiewicz L. Dukla. Studium historyczno-urba- wydali i własnymi komentarzami opatrzyli Piotr nistyczne do planu zagospodarowania przestrzen- i Tadeusz Łopatkiewiczowie, Muzeum Narodowe, nego. Archiwum Delegatury WUOZ w Krośnie, Kraków, 2005. Warszawa, 1964. [17] Swieykowski E. Monografi a Dukli. In: Studya do [8] Krasnowolski B. Lokacyjne układy urbanistyczne historyi sztuki i kultur wieku XVIII w Polsce, t. I, na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wie- Akademia Umiejętności Skład Główny w Księ- ku. Cz. I. Miasta Ziemi Krakowskiej chronologia garni Spółki Wydawniczej Polskiej, Kraków, 1903. procesów osadniczych i typologia układów urba- [18] Tur J. Dukla. Opinia historyczno-urbanistyczna. nistycznych. Wyd. Naukowe Akademii Pedago- Rzeszów, 1969. gicznej, Kraków, 2004. [19] Wyrozumski J. Początki miast w rejonie jasielskim. [9] Krasnowolski B. Lokacyjne układy urbanistycz- In: Garbacik J. (ed.) Studia z dziejów Jasła i powia- ne na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV tu jasielskiego. PWN, Kraków, 1964.

36 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 1 Dane wg ewidencji gruntów Starostwa Powiatowego w Kro- 16 Ibidem. śnie. 17 J. Figurska-Dudek, Dukla w średniowieczu (urbanistyka i ar- 2 Dane z 31 grudnia 2006 roku wg Urzędu Gminy Dukla. chitektura miasta), praca doktorska, mpis, PK, Kraków, 2018, 3 Trakt Węgierski prowadził do Barwinka przez Tylawę, passim. Trzcianę i Lipowicę; do Dukli wprowadzony był przez 18 L. Kozakiewicz, Dukla. Studium historyczno-urbanistyczne do Bramę Węgierską, [w:] J. Malczewski, Miasta między Wisłoką planu zagospodarowania przestrzennego miasta, oprac. na zlece- a Sanem do początku XVI wieku, Stowarzyszenie „Pro Carpa- nie ODK w Warszawie, Warszawa 1964, s. 21. thia”, PWSW w Przemyślu, Rzeszów 2006, s. 183. 19 S. Polakowski, Pozostałości założeń dworskich województwa 4 F. Kiryk, Stosunki handlowe Jasła i miast okolicznych z miastami podkarpackiego, Wydawnictwo Lygian, Krosno 2012, s. 172. słowackimi w XV wieku, [w:] Studia z dziejów Jasła i powiatu 20 J. Nowacka, Dukla-zespół pałacowy. Dokumentacja naukowa, jasielskiego, PWN, Kraków 1964, s. 145–146. PP PKZ O/Rzeszów, Kraków 1959. 5 Nadanie wójtostwa Tylkowi celem dokończenia lokacji miasta 21 M. Proksa, Sprawozdanie z badań archeologicznych na terenie Dukla z 20 stycznia 1402 roku [w:] Archiwum Państwowe zespołu pałacowego w Dukli, PP PKZ O/Rzeszów, Przemyśl w Krakowie. Oblata w Acta iuris supremi Magdeburgensis in arce 1981. Cracoviensi, Teut. 6 p. 298–300. 22 Badania wykonane w 1981 roku potwierdziły istnienie 6 Wieś Dukla była lokowana w 1355 lub 1357 roku na prawie wcześniejszego obiektu, na co wskazywały odkryte średnio- niemieckim, por. B. Krasnowolski, Lokacyjne układy urbani- wieczne mury po wschodniej stronie obecnego pałacu oraz styczne na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku, cz.II. znaleziona tam ceramika i ślady spalenizny. Przypuszcza się Katalog lokacyjnych układów urbanistycznych, Wyd. Naukowe również, że materiał budowlany starego zamku mógł być Akademii Pedagogicznej, Kraków 2004, s. 64. wykorzystany przez Franciszka Bernarda Mniszcha do bu- 7 D. Kuśnierz-Krupa, Jaśliska w Średniowieczu na tle miast daw- dowy nowego założenia obronnego z przylegającą do zamku nego powiatu bieckiego, Wyd. PK, Kraków 2013, s. 42–43. wieżą (ślady zachowały się na poziomie II piętra w obecnym 8 Wykaz zabytków nieruchomych województwa podkarpackiego – pałacu). Badacze uważają, że basztę i mury zamku wieńczyła powiat krośnieński, Dukla – miasto i , Wojewódzki Urząd attyka. Warto dodać, iż większość badaczy przyjmuje (za Ochrony Zabytków w Przemyślu, s. 42–43. E. Swieykowskim), że na tym terenie istniały niezależne 9 Zarządzenie nr 159/14 Burmistrza Dukli z dnia 15 grudnia 2014 od siebie budowle, por. A. Żółkoś, Mecenat kulturalny Jerzego roku w sprawie przyjęcia Gminnej ewidencji zabytków w Gminie Augusta Wandalina Mniszcha w Dukli, Biblioteka Dukielska, Dukla. tom VI, Wydawnictwo Ruthenus, Dukla 2011, s. 32–34. 10 S. Cynarski, Miasteczka nad górną Wisłoką od połowy XVII wieku 23 L. Kozakiewicz, Dukla. Studium historyczno-urbanistyczne…, do 1772 r. [w:] Studia z dziejów Jasła i powiatu jasielskiego, pod op. cit., s. 22. red. J. Garbacika, PWN, Kraków 1964, s. 323. 24 Na podstawie zachowanej tablicy inskrypcyjnej z 1709 roku, 11 Ibidem, s. 290. która znajduje się w ofi cynie pałacu w Dukli. 12 E. Swieykowski, Monografi a Dukli [w:] Studya do historyi sztuki 25 J. Tur, Dukla. Opinia historyczno-urbanistyczna, Rzeszów 1969, i kultur wieku XVIII w Polsce, t. I, Akademia Umiejętności s. 10. Skład Główny w Księgarni Spółki Wydawniczej Polskiej, 26 Ibidem, s. 5. Kraków 1903, s. 11, przyp. 1. 27 L. Kozakiewicz, Dukla. Studium historyczno-urbanistyczne…, 13 Tradycja łączy powstanie ratusza w Dukli z XV wiekiem, op. cit., s. 25. por. Karta Ewidencji Zabytku – Ratusz, sygnatura rejestru 28 J. Tur, Dukla. Opinia…, op. cit., s. 20. zabytku: A-247 z 22.10.1991. 29 Karta Ewidencji Zabytku – Zespół pałacowo-parkowy, 14 B. Krasnowolski, Lokacyjne układy urbanistyczne…, cz. II, op. sygnatura rejestru zabytku: A-276 z dnia 2 kwietnia 1992 cit., s. 65 oraz Karta Ewidencji Zabytku – Ratusz, sygnatura roku, [w:] WUOZ Delegatura w Krośnie. rejestru zabytku: A-247 z 22.10.1991, [w:] WUOZ Delega- 30 E. Swieykowski, Monografi a Dukli, op. cit., s. 38. tura w Krośnie. 31 Ibidem, s. 28. 15 Obecny budynek, poprzez strukturę murów i układ prze- 32 Ibidem, s. 49. strzenny piwnic (szeroka sklepiona kolebkowo komora), 33 Obecna główna zabudowa składa się z pałacu, oficyny jest datowany na koniec XVI wieku lub początek XVII, [w:] A i ofi cyny B. WUOZ Delegatura w Krośnie.

Streszczenie Abstract

Niniejszy artykuł dotyczy dziedzictwa kulturowego This article addresses the cultural heritage of the średniowiecznego miasta Dukla, położonego na Podkar- medieval town of Dukla, located in the Podkarpacie paciu. Opisano w nim dwa szczególnie cenne obiekty, Region. It describes two particularly valuable build- które znajdują się na terenie ośrodka: ratusz oraz pałac. ings located in the town: the town hall and the palace. Celem przeprowadzonych studiów jest zwrócenie uwagi The aim of the carried out studies is highlighting the na potencjał dziedzictwa kulturowego miasta, w tym potential of the cultural heritage in the town, and espe- przede wszystkim na wartości materialne i niematerialne cially the tangible and intangible value of the discussed omawianych obiektów, a także na potrzebę ich ochrony, objects, as well as the need to protect, document and dokumentowania i udostępnienia. make them accessible to the public.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 37 NAUKA SCIENCE

Jarosław Bodzek* Kamil Kopij* Łukasz Miszk* orcid.org/0000-0002-4272-4117 orcid.org/0000-0001-9937-9791 orcid.org/0000-0002-5774-4647

Zagrożenia dziedzictwa kulturowego i jego ochrona w Jordanii – analiza trzech przypadków Threats to cultural heritage and its protection in Jordan – three case studies

Słowa kluczowe: archeologia, Dajaniya, Jordania, Key words: archaeology, Dajaniya, heritage ochrona dziedzictwa, Tuwaneh, Umm er-Rasas protection, Jordan, Tuwaneh, Umm er-Rasas

WSTĘP INTRODUCTION Dzieje ludzkiej obecności na terenie dzisiejszej Jor- The oldest evidence of human presence in what is danii sięgają dolnego paleolitu (ok. 2500–120 tys. BP) now Jordan dates back to the Lower Palaeolithic (ca. [por. 1; 2, s. 191, 336–337, 343, 348, 499]. Najstarsze 2.5 Ma–120 ka BP) [cf. 1; 2, pp. 191, 336–337, 343, ich ślady związane są jeszcze z przedstawicielami Homo 348, 499]. The earliest traces were left there by Homo erectus, którzy jako pierwsi przedstawiciele naszego ro- erectus, the fi rst representative of archaic humans to dzaju opuścili Afrykę w poszukiwaniu nowych terenów leave Africa in search of new lands [2, 191; 3, p. 23]1. do zasiedlenia [2, 191; 3, s. 23]1. Tak wczesne zalud- The region was populated that early because it was on nienie tych terenów związane było z ich położeniem the crossroad from Africa (the cradle of humankind) na skrzyżowaniu dróg prowadzących z naszej kolebki, to Europe and Asia. That is why there are thousands Afryki do Europy i Azji. Efektem są tysiące stanowisk of archaeological sites dating back from the Lower archeologicznych datowanych od dolnego paleolitu po Palaeolithic to the early modern period. Thanks to czasy nowożytne. Ze względu na warunki atmosferyczne the weather conditions and relatively low population i relatywnie niską gęstość zaludnienia – tak w przeszło- density, both back then and now, many of them are very ści, jak i dziś – wiele z nich charakteryzuje się bardzo well-preserved. This in turn makes them an especially dobrym stanem zachowania. To z kolei przekłada się na precious and unique part of the world cultural heritage, ich wartość dla światowego dziedzictwa kulturowego, but at the same time poses a number of challenges to ale i szereg wyzwań, z którymi muszą borykać się ar- archaeologists and conservators. cheolodzy i konserwatorzy. This article presents our observations on the con- Celem artykułu jest przedstawienie naszych obser- dition of, threats to, and challenges associated with wacji dotyczących stanu zachowania, zagrożeń i wyzwań Jordan’s cultural heritage, based on three sites – Umm związanych z jordańskim dziedzictwem kulturowym na er-Rasas, Dajaniya, and Tuwaneh – which we visited podstawie trzech stanowisk (Umm er-Rasas, Dajaniya, in November 2017. Tuwaneh), które odwiedziliśmy w listopadzie 2017 roku. THE SITES STANOWISKA From November 22 to November 28, 2017 we made W dniach 22–28 listopada 2017 roku przeprowadzi- a preliminary fi eld survey to choose the sites for further liśmy wstępną prospekcję terenową, której celem był study. During the survey we saw several dozen sites from

* Instytut Archeologii UJ * Institute of Archaeology, Jagiellonian University

Cytowanie / Citation: Bodzek J., Kopij K., Miszk Ł. Threats to cultural heritage and its protection it in Jordan – three case studies. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2019;57:38-49 Otrzymano / Received: 17.09.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 20.02.2019 doi:10.17425/WK57JORDAN

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

38 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 wybór stanowisk do dalszych badań. W jej trakcie mie- liśmy okazję zobaczyć kilkadziesiąt stanowisk z okresu rzymskiego i bizantyńskiego znajdujących się głównie w prowincji Tafilah i dystrykcie Maan-Husseiniyeh w południowej Jordanii. Stanowiska te charakteryzuje dobry lub bardzo dobry stan zachowania pozostałości architektonicznych. Niestety na wielu z nich widoczne są ślady działalności rabusiów, mimo że część stanowisk została otoczona ogrodzeniem i znajduje się pod nadzo- rem strażników. Wśród odwiedzonych przez nas stano- wisk znalazły się dwa, na których planujemy prowadzić badania dokumentacyjne i archeologiczne: Dajaniya i Tuwaneh. Oba te miejsca oddalone są od współczesnej zabudowy. W związku z tym nie są one ogrodzone, co skutkuje łatwym do nich dostępem. Przedstawienie naszych obserwacji dotyczących właśnie tych dwóch stanowisk jest o tyle interesujące, że należą one do zupełnie różnych kategorii zabudowy. Pierwsze z nich Ryc. 1. Mapa regionu z zaznaczonymi stanowiskami opisanymi to rzymsko-bizantyński fort, drugie – pozostałości na- w tekście. Zaznaczono również prowincję Tafi la (źródło: K. Kopij z wykorzystaniem ©CARTO) batejsko-rzymsko-bizantyńskiego miasta z widocznymi Fig. 1. Map of the region with the sites discussed here and Tafi la śladami częściowego późniejszego zasiedlenia. Trzecim governorate (source: K. Kopij based on ©CARTO) stanowiskiem, które wybraliśmy do analizy, jest Umm er-Rasas. W przeciwieństwie do dwóch pozostałych jest the Roman and Byzantine periods, mainly in the gover- ono ogrodzonym parkiem archeologicznym i znajduje się norate of Tafi lah and the district of Maan-Husseiniyeh pod stałym nadzorem. Związane jest to z faktem wpisania in southern Jordan. The sites feature well – or very well- go na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO (ryc. 1). preserved architectural remains. Unfortunately, many of them have been looted, even though some sites are fenced and guarded. On two of the sites which we vis- UMM ER-RASAS (AMMAN-UM RSAS) ited, namely Dajaniya and Tuwaneh, we plan to conduct (RYC. 2–6) documentation works and archaeological surveys as well as Kastrom Mefa’a (ob. Umm er-Rasas)2 położone jest excavations. Since both are located far from contemporary 50 km na południe od Ammanu, a 30 km na południowy settlements, they are not fenced and therefore are easily wschód od Madaby, na północ od Wadi el-Mujib, mniej accessible. What makes our fi ndings about these two sites więcej w połowie drogi między Drogą Królewską (King’s interesting is that they represent two completely different Highway) a Drogą Pustynną (Desert Highway). Leży ono kinds of architecture and human activity. The fi rst one is na lekkim wyniesieniu terenu, co sprawia, że widoczne a Roman and Byzantine fort, while the other one contains jest z odległości ok. 20 km. Stanowisko obejmuje po- a Nabataean, Roman and Byzantine town with traces of zostałości rzymskiego fortu, który powstał pod koniec later settlement. The third site we have chosen to study III w. n.e., oraz wyrosłego dokoła niego miasta, funk- is Umm er-Rasas. Unlike the other two, it is a fenced cjonującego aż po IX wiek n.e. (ryc. 2, 3). archaeological park under constant supervision, as it has Umm er-Rasas odkrył dla współczesnej nauki Ulrich been listed by UNESCO as a World Heritage Site (fi g. 1). Jasper Seetzen na początku XIX wieku. Choć sam nie zdołał nigdy odwiedzić tego miejsca, opisał dotyczące go relacje Beduinów [4, s. 352–353], podobnie jak kolejny UMM ER-RASAS (AMMAN-UM RSAS) podróżnik, który pisał o tym stanowisku, znany z od- (FIGS. 2–6) nalezienia Petry, Johann Ludwig Burckhardt [5, s. 361]. Kastrom Mefa’a (currently Umm er-Rasas)2 is located Pierwszym badaczem, którego stopa stanęła w Umm 50 km south of Amman, 30 km southeast of Madaba, er-Rasas, był James Silk Buckingham [6, s. 99–103]. north of Wadi el-Mujib, and roughly halfway between Kolejnymi podróżnikami, którzy opisali Umm er-Rasas, the King’s Highway and the Desert Highway. Situated on byli Charles Leonard Irby i James Mangles [7, s. 471], a little hill, it can be seen from a distance of approx. 20 km. a następnie E.H. Palmer, który z uwagi na ruiny kościo- The site features the remains of a Roman fort built in the łów uznał, że musiało to być miasto istniejące w okresie late 3rd century CE and a city which developed around it, krucjat [8, s. 498–500]. Weryfi kując te ustalenia Henry inhabited until the 9th century CE (fi gs. 2, 3). Baker Tristram [9, s. 180–183] stwierdził, że musiało Umm er-Rasas was discovered for contemporary to być ważne miasto w ramach rzymskiej prowincji science by Ulrich Jasper Seetzen in the early 19th Arabia. Dopiero Siméon Vailhé [10] zidentyfi kował century. Although he never made it to that place, he w obrębie ruin obóz rzymski. Natomiast pierwszym, collected Bedouins’ accounts of it [4, pp. 352–353], który utożsamił ruiny z Mefaat, był podróżujący z nim just like Johann Ludwig Burckhardt, the famous dis- Joseph Germer-Durand [11, s. 37–38]. coverer of Petra, who also wrote about Umm er-Rasas

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 39 Ryc. 2. Umm er-Rasas. Zobrazowanie satelitarne (źródło: Bing Maps) Fig. 2. Umm er-Rasas, satellite imagery (source: Bing Maps)

Ryc. 5. Umm er-Rasas. Ślady ognia (działalność pasterzy) na Ryc. 3. Umm er-Rasas. Typowy stan zachowania pozostałości stropie dobrze zachowanego budynku (fot. K. Kopij) architektonicznych przed eksploracją (fot. K. Kopij) Fig. 5. Umm er-Rasas. Traces of fi re left (by shepherds) on the Fig. 3. Umm er-Rasas. Typical condition of architectural remains ceiling of a well-preserved building (photo: K. Kopij) before exploration (photo: K. Kopij)

Ryc. 6. Umm er-Rasas. Budynek przebudowany na potrzeby Ryc. 4. Umm er-Rasas. Typowy stan zachowania pozostałości pasterzy z wykorzystaniem bloków kamiennych znalezionych na architektonicznych po eksploracji (fot. K. Kopij) stanowisku (fot. K. Kopij) Fig. 4. Umm er-Rasas. Typical condition of architectural remains Fig. 6 Umm er-Rasas. Building reconstructed by shepherds using after exploration (photo: K. Kopij) stone blocks found on the site (photo: K.Kopij)

W 1986 roku wykopaliska na stanowisku rozpoczęła [5, p. 361]. The fi rst researcher to set foot in Umm ekspedycja Studium Biblicum Franciscanum pod kie- er-Rasas was James Silk Buckingham [6, pp. 99–103]. rownictwem Michele Piccirillo (ryc. 4). Do tej pory He was followed by Charles Leonard Irby and James ekspedycji tej udało się przebadać zaledwie niewielką Mangles [7, p. 471], and then E.H. Palmer, who see- część stanowiska. Mimo to zidentyfi kowano tam już aż ing the ruins of churches came to the conclusion that 16 kościołów. W części z nich odkryto dobrze zachowane the city must have existed in the Crusades era [8, pp. mozaiki. Szczególnie godne uwagi są te, które odkryto 498–500]. When verifying the fi ndings, Henry Baker i wyeksponowano w kościele św. Stefana, gdzie m.in. Tristram [9, pp. 180–183] established that it must have

40 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 symbolicznie ukazano przedstawienia miast regionu: been an important city in Roman Arabia. It was not w tym Jerozolimy, Filadelfi i (ob. Amman), Neapolis, until Siméon Vailhé [10] arrived there that a Roman Diospolis, Aszkelonu, Gazy oraz samego Kastron Mefa’a. military camp was discerned among the ruins. The W Umm er-Rasas znajdują się również pozostałości fi rst to identify the ruins with Mefaat was Vailhé’s wysokiej czworobocznej wieży i związanych z nią bu- companion Joseph Germer-Durand [11, pp. 37–38]. dynków, które interpretowane są jako materialna pozo- In 1986, the site began to be excavated by an expe- stałość praktyk stylickich [12, s. 350]3. Według Piccirillo dition from the Studium Biblicum Franciscanum led [14, s. 198–199] miasto musiało być z tego znane, gdyż by Michele Piccirillo (fi g. 4). Even though they have jednym z elementów mozaiki w kościele św. Stefana uncovered only a small portion of the site so far, they przedstawiającej Kastron Mefa’a jest właśnie kolumna, have found as many as 16 churches, including some symbolizująca najpewniej praktyki stylickie. with well-preserved mosaic decoration. The most note- Unikatowe znaleziska sprawiły, że w 2004 roku worthy is the mosaic fl oor of the Church of St Stephen, stanowisko znalazło się na Liście Światowego Dzie- which depicts cities of the region, including Jerusalem, dzictwa UNESCO4. Stało się ono w ten sposób jednym Philadelphia (Amman), Neapolis, Diospolis, Ashkelon, z czterech stanowisk archeologicznych w Jordanii (obok Gaza, and Kastron Mefa’a itself. Petry, Quseir Amra i Tell Al-Kharrar wraz z kompleksem Another feature of Umm er-Rasas is the remains kościołów św. Jana Chrzciciela) na tej liście. Obecnie of a square tower and accompanying buildings, inter- teren parku archeologicznego obejmuje niemal 24 ha, preted as material evidence of Stylite practice [12, p. a cała strefa buforowa 90 ha. 350]3. According to Piccirillo [14, pp. 198–199], the Otoczenie stanowiska ogrodzeniem i sta. ły nad nim city must have been famous for it, because the Kastron nadzór sprawiają, że jest ono relatywnie bezpiecznie Mefa’a representation in the St Stephen’s Church od dalszego niszczenia5. Wcześniej było ono źródłem mosaic shows a soaring structure which most probably budulca dla okolicznych mieszkańców oraz miejscem served as a platform for stylites. schronienia dla pasterzy. Ślady pobytu tych ostatnich, For these and other unique fi nds, Umm er-Rasas w tym palenia ognisk widoczne są na ścianach i częścio- was inscribed on the UNESCO World Heritage List4 in wo zachowanych sklepieniach wielu budowli (ryc. 5) 2004, the fourth such site in Jordan (after Petra, Quseir Część z nich została też przebudowana by służyć jako Amra and Tell Al-Kharrar with the area of churches of zagrody dla zwierząt i schronienie dla pasterzy (ryc. 6). Saint John the Baptist). Currently, the archaeological site covers almost 24 hectares of land and the entire buffer area covers 90 hectares. Fenced and guarded, it DAJANIYA (MAAN-HUSSEINIYEH) is relatively safe from further destruction5. Before com- (RYC. 7–11) ing under protection, it served as a source of building Dajaniya6 jest największym, nie licząc Udruh i Lej- materials for the local people and a shelter for shepherds. jun, fortem rzymskim w Jordanii [16, s. 377]. Położona Traces of shepherds’ camps, including burning fi res, can jest ona ok. 30 km na północny wschód od legionowej be seen on the walls and partially preserved vaults of fortecy w Udruh, 78 km na południe od Lejjun i 19 km many buildings (fi g. 5). Some of them were converted na południowy zachód od castellum Jurf ed-Darawish. into shelters for shepherds and animals (fi g. 6). Fort ulokowano między dwiema drogami rzymskimi biegnącymi wzdłuż granicy: 3,5 km na zachód od współczesnej Drogi Pustynnej (Desert Highway), która DAJANIYA (MAAN-HUSSEINIYEH) biegnie wzdłuż rzymskiej drogi, a 13 km na wschód (FIGS. 7–11) od współczesnej Drogi Królewskiej (King’s Highway), Dajaniya6 is the largest – after Udruh and Lejjun – która biegnie podobnie do rzymskiej via Nova Traiana. Roman fort in Jordan [16, p. 377]. It is situated ap- Położony na wysokości 1090 m n.p.m. na delikatnym proximately 30 km northeast of the Roman legionary wywyższeniu, które optymalizowało zdolności obser- fortress Udruh, 78 km south of Lejjun, and 19 km wacyjne (ryc. 7, 8). southwest of the castellum Jurf ed-Darawish, between Dajaniya odwiedzana była przez wielu badaczy i po- two Roman roads running along the border: 3.5 km dróżników. Z naukowego punktu widzenia największą west of the Desert Highway, which runs along the old rolę wśród najwcześniejszych z nich odegrali Brünnow Roman road, and 13 km east of the King’s Highway, i von Domaszewski, którzy sporządzili pierwszy plan which runs along the same route as the Roman via Nova fortu i opublikowali go w 1905 roku [17, s. 8–13]. Dla Traiana. It is situated on a hill at 1090 m a.s.l., which badań nad tym terenem istotna była też praca Petera made it a good lookout point (fi g. 7, 8). Thomsena, która dotyczyła kamieni milowych i dróg Dajaniya has been visited by many researchers and w regionie [18]. Nadal stanowi ona bowiem jedną travellers. From a scientifi c point of view, the greatest z podstaw do rekonstrukcji lokalnej rzymskiej sieci dro- role in the early stage of research on Dajaniya was played gowej. Swoje obserwacje na temat fortu i otaczającego by Brünnow and von Domaszewski. They made the fi rst go terenu w dwóch publikacjach wyraził też Nelson plan of the fort and published it in 1905 [17, p. 8–13]. Glueck [19, 20]. Na kolejne wizyty, których wynikiem Another scholar who contributed greatly to research on były publikacje naukowe, czekać trzeba było aż do lat 80. Dajaniya was Peter Thomsen. His work on the mile-

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 41 stones and roads in the region [18] is still used as a basis for reconstruction of the local network of Roman roads. Nelson Glueck [19, 20] was another explorer who studied the fort and its surroundings and published his fi ndings. It was not until the 1980s that other researchers came to study the site. First, Philip W. Freeman [21] wrote about Dajaniya, and then David Kennedy and Derrick Riley [22, pp. 168, 172–175, 192–193] published works about aerial archaeology of Jordan. Subsequent research was led by S. Thomas Parker, who fi rst published his fi ndings in Romans and Saracens [23] and then in reports of the Limes Arabicus Project [24, 25, 26]. Dajaniya was also visited by George Findlater [27] during research on Limes Arabicus and its role in the defence system of the Roman Empire. Ryc. 7. Dajaniya. Zobrazowanie satelitarne. Strzałkami zaznaczo- The most recent research project on Dajaniya was carried no współczesne rezerwuary wody. Na północ i północny wschód out by John Rucker [28], who focused on the area sur- od fortu widoczne ślady działalności rolniczej (źródło: Bing Maps rounding the fort. He mapped all the sites within 5 km z modyfi kacjami) of the fort and determined their preliminary chronology, Fig. 7. Dajaniya. Aerial imagery. Arrows show present water reser- voirs. Traces of agricultural activity to the north and north-east of based on artefacts collected during fi eld surveys [28, p. 6]. the fort are clearly visible. (source: Bing Maps modifi ed) The most extensive archaeological research on Dajaniya was conducted in 1989 as part of the Limes XX wieku. Najpierw o stanowisku pisał Philip W. Fre- Arabicus Project, including seven trial trenches (fi g. 9). eman [21], a potem w publikacjach poświęconych lotni- The archaeological work done so far has not provided czej prospekcji jordańskich starożytności David Kennedy a fi nal answer as to when the fort was built. The mate- i Derrick Riley [22, s. 168, 172–175, 192–193]. Kolejne rial obtained in fi eld surveys was mainly pottery from badania prowadzono pod kierownictwem S. Thomasa the Late Roman and Early Byzantine period (up to early Parkera. Ich wyniki opublikował najpierw w Romans and 6th century). However, it also included earlier pottery, Saracens [23], a potem w kolejnych raportach wyników dating back to the early 2nd century CE [23, pp. 93–94]. realizacji Limes Arabicus Project [24, 25, 26]. Dajaniyę The presence of Early Roman pottery indicates that there odwiedził też George Findlater [27] w ramach badań was some human activity in the region then. According nad Limes Arabicus i jego rolą w defensywnym systemie to Brünnow and von Domaszewski [17, p. 311], the fort Imperium Rzymskiego. Ostatni jak dotąd projekt ba- in Dajaniya was built in the 2nd century CE. However, dawczy realizował John Rucker [28], który skupił się no architectural structures have been found that would na eksploracji najbliższej okolicy fortu. Dzięki temu confi rm such an early presence of Roman troops there. zmapował on wszystkie stanowiska w odległości 5 km According to Lander [29, pp. 144–145], the layout of the od niego i określił ich wstępną chronologię na podstawie fort represents a transitory stage between early and late materiału zbieranego powierzchniowo [28, s. 6]. Roman military camps. Comparing the fort in Dajaniya

Ryc. 8. Dajaniya. Widok z zewnątrz na mury fortu (fot. K. Kopij) Fig. 8. Dajaniya. Fort walls. (photo: K. Kopij)

42 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Najpoważniejsze badania archeologiczne fortu w Dajaniya miały miejsce w 1989 roku, gdy w ramach Limes Arabicus Project przeprowadzono sondażowe badania wykopaliskowe. Otwarto wówczas siedem wykopów (ryc. 9). Dotychczasowe prace archeolo- giczne nie pozwoliły na jednoznaczne datowanie momentu założenia fortu. Wśród materiału zbieranego powierzchniowo, w którym dominowały fragmenty ceramiki późnorzymskiej i wczesnobizantyńskiej (po początek VI wieku), znalazł się również materiał ceramiczny o wcześniejszej chronologii, datowany od początku II w n.e. [23, s. 93–94]. Obecność ceramiki wczesnorzymskiej wskazuje na jakiś rodzaj aktywno- Ryc. 9. Wykop sondażowy T.1 (aedes principiów) po eksploracji ści na tym terenie. Brünnow i von Domaszewski [17, w ramach Limes Arabicus Project (stan na listopad 2017). Fot. s. 311] uznali, że Dajaniya jest fortem z II wieku n.e. K. Kopij Dotąd nie udało się jednak znaleźć żadnych struktur Fig. 9. Trial trench T.1 (aedes principiorum) after exploration by architektonicznych, które można by powiązać z tak Limes Arabicus Project (as of November 2017). Photo: K. Kopij wczesną bytnością oddziałów rzymskich w tym miej- scu. Lander [29, s. 144–145] uznał, że plan fortu wy- kazuje cechy przejściowe między planami wczesnych i późnych obozów rzymskich i, porównując go z fortem w Ain Sinu, określił jego budowę na czasy seweriańskie, tj. przełom II i III w. n.e. Nie wszyscy zgadzają się z taką interpretacją. Najbliższą analogią według Gregory [16, s. 380] jest odkryty w 1981 roku, położony na granicy jordańsko-syryjskiej czwartowieczny fort w Umm el-Jimal, który posiada podobne wymiary i podobnie nieregularności wewnętrznej zabudowy. Podobnego zdania są też Kennedy i Riley [22, s. 175]. Większość naukowców uważa, że fort w Dajaniya łączyć należy Ryc. 10. Dajaniya. Przejście w murze obronnym fortu (fot. K. Kopij) z reorganizacją granicy podjętą w czasach diokle- Fig. 10. Dajaniya. Passage in the fort wall. (photo: K. Kopij) cjańskich na przełomie III i IV wieku. Wówczas to wiele moabickich i nabatejskich wież obserwacyjnych obsadzono oddziałami rzymskimi oraz wybudowano szereg nowych fortów na wschód od via nova Traiana [28, s. 56–59]. Nadal nie udało się też ustalić, ani jaka jednostka, ani nawet jaki rodzaj jednostki mógł tu stacjonować. Von Domaszewski [17, s. 8–12] uznał, że musiała to być cohors quingenaria equitata (tj. mieszana jednostka kawa- lerii i piechoty), ale inni badacze raczej skłaniają się ku jednostce jazdy [16, s. 381]. Kennedy i Riley [22, s. 168] uznali, że albo stacjonowało tu kilka różnych jednostek, albo połowa cohors quingenaria equitata. Według nich nie ma też dowodów na to, że budynki na terenie fortu były Ryc. 11. Dajaniya. Przekrój przez mur obronny (fot. K. Kopij) piętrowe [22, s. 173]. Spekulują również, że struktury Fig. 11. Dajaniya. Section of the fort wall. (photo: K. Kopij) w środku obozu były barakami, a na obwodzie murów, stajniami i w związku z tym fort mógł być miejscem to that in Ain Sinu, he came to the conclusion that the stacjonowania zarówno kawalerii, jak i piechoty. former was built during the rule of the Severan Dynasty, Mimo że stanowisko nie jest ogrodzone, jego i.e. in the late 2nd and early 3rd centuries CE. This inter- względna izolacja od współczesnej zabudowy sprawia, że pretation is not widely accepted, however. According to do tej pory nie było ono przedmiotem systematycznego Gregory [16, p. 380], the closest analogy to Dajaniya is pozyskiwania budulca. W efekcie stan zachowania pozo- the fort in Umm el-Jimal, discovered in 1981 and situated stałości architektonicznych można określić jako relatyw- on the Jordan-Syria border. The fort dates back to the 4th nie bardzo dobry (ryc. 10). Mury obronne zachowane century and has similar dimensions and similarly irregular są miejscami do wysokości przekraczającej 4 m od po- buildings inside. Kennedy and Riley [22, p. 175] share this ziomu gruntu. Niestety są one szczególnie narażone na view. Most researchers think that the fort in Dajaniya was zniszczenie, gdyż zbudowano je z opracowanych raczej built during the reorganisation of the border by Diocletian symbolicznie bazaltowych bloków. Często nie tylko nie in the late 3rd and early 4th centuries. It was then that Ro-

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 43 są one ściśle dopasowane, ale wręcz stykają się jedynie man troops were installed in a number of Moabite and małą powierzchnią. Przestrzeń między blokami wypeł- Nabatean watchtowers and many new forts were built niona jest mniejszymi kamieniami, gruzem i zaprawą, east of via nova Traiana [28, pp. 56–59]. co zwiększa ryzyko dalszego niszczenia. Stopniowa de- It is also unknown what unit or even type of unit terioracja murów obronnych widoczna jest szczególnie served there. Von Domaszewski [17, pp. 8–12] believed dobrze przy porównaniu obecnego ich stanu z opisem that it must have been cohors quingenaria equitata, a mixed i materiałem ilustracyjnym opublikowanym przez regiment of both infantry and cavalry. However, other Brünnowa i von Domaszewskiego [17, s. 12]. Wedle scholars prefer to think that it was cavalry only [16, niemieckich badaczy pod koniec XIX wieku widoczny p. 381]. Kennedy and Riley [22, p. 168] concluded that był chodnik na szczycie murów, który znajdował się na either several different units or a half of a cohors quin- wysokości 4,70 m. Od tego czasu stan zachowania uległ genaria equitata were stationed there. They also claim jednak pogorszeniu i dziś chodnik nie jest już widoczny that there is no evidence that the buildings within the (ryc. 11). Znacznie mniej okazale prezentują się wieże, fort were multi-storey [22, p. 173]. They suggest that które są słabiej zachowane, co zapewne związane jest the structures in the middle of the camp were barracks, z faktem, że grubość ich murów jest mniej więcej o po- while those near the walls were stables, so both cavalry łowę mniejsza [16, s. 378]. and infantry were stationed there. Mury konstrukcji znajdujących się wewnątrz fortu, Quite secluded from contemporary settlements, the choć mniej narażone na zniszczenie niż mur obronny, site, although not fenced, has not been used as a regu- również nie są bezpieczne. Jest to związane z zastoso- lar source of building materials for local people. The waniem podobnej techniki budowlanej, tj. wykorzysta- architectural remains there thus may be considered as niem słabo dopasowanych do siebie bloków. Nie ulega relatively well preserved (fi g. 10). In some parts, the for- więc wątpliwości, że zarówno mur obronny, jak i mury tifi cations are more than 4 m high. Unfortunately, they budowli znajdujących się wewnątrz fortu wymagają are prone to damage, because they are made of roughly zabezpieczenia i konserwacji, by zapobiec ich dalszej hewn blocks of basalt, which adhere one another on small deterioracji. surfaces only, much less fi t tightly. The spaces between Warto nadmienić, że struktury archeologiczne znaj- the blocks are fi lled with smaller rocks, rubble and mor- dują się również poza obrębem murów obronnych. Na tar, increasing the risk of further damage. The gradual południe od południowego narożnika fortu znajduje deterioration of the defensive walls becomes particularly się rezerwuar na wodę o powierzchni 40 m2 [16, s. 379; evident when we compare their current condition with 17, s. 12–13, fi gs. 566–567]. Widoczny jest on m.in. how they were described and illustrated by Brünnow and na zdjęciach lotniczych Kennedy’ego [30, s. 170–171, von Domaszewski [17, p. 12]. According to their account, fi g. 16.7], gdzie wydaje się być bardziej prostokątny, niż in the late 19th century there was still a walkway on top of przedstawili go niemieccy badacze. Może to być jednak the walls, at 4.7 m, which has since disappeared (fi g. 11). wynik późniejszych interwencji [26, s. 275]. Dziś wyraź- The towers are far less impressive – their condition is nie widać tu prace budowlane i zastąpienie rzymskiego poorer, probably because their walls are about half the rezerwuaru współczesnym (por. ryc. 7). Dobitnie po- thickness of the defensive walls [16, p. 378]. kazuje to, że fort nie jest całkowicie bezpieczny. Dalsze The walls of the inner structures may be at a less prace budowlane mogą bowiem negatywnie wpłynąć na risk of destruction, but they are not entirely safe ei- stan jego zachowania. ther, mainly because they were built using the same Poza murami znajdują się również dwie inne struk- technique, i.e. loosely fi tting blocks. Obviously, both tury. Na wschód od murów znajduje się owalny obiekt the fortifi cation and the walls of the buildings inside o średnicy ok. 9,5 m. Nie był on dotąd eksplorowany. Na the fort need to be secured and require conservation podstawie obserwacji Parker wnioskuje, że może to być treatment to prevent further deterioration. pozostałość pieca do wypalania wapna lub wytopu żelaza. Furthermore, there are archaeological structures Druga z tych struktur [26, fi g. 14.4] jest prostokątna outside the defensive walls. Near the southern cor- (10,41 × 7,48 m). W czasie badań wykopaliskowych ner there is a 40 m2 water reservoir [16, p. 379; 17, udało się odkryć fundamenty trzech żaren i kilka po- pp. 12–13, fi gs. 566–567]. It can be seen, for example, mieszczeń magazynowych, które funkcjonowały w tym in the aerial photos taken by Kennedy [30 pp. 170–171, samym czasie co fort [26, s. 277]. Wizytując stanowisko fi g. 16.7], where – contrary to the German scholars’ nie dostrzegliśmy pozostałości tych struktur, co świadczy account – it looks more rectangular. The difference, o tym, że są znacznie słabiej zachowane niż wnętrze however, may be a result of later human interventions fortu. Dodatkowym zagrożeniem dla stanowiska jest [26, p. 275]. Today, the effects of later construction działalność rolnicza. Powiększanie areału pól oznacza work are evident – the Roman reservoir has been re- bowiem oczyszczanie terenu z pozostałości architekto- placed with a modern one (cf. fi g. 7). Thus, the fort is nicznych (por. ryc. 7). by no means entirely safe. Further construction work W obrębie samego fortu nie odnotowaliśmy śladów may be detrimental to its condition. działalności rabunkowej, choć bezspornie proceder ten There are two other structures outside the wall. To ma w okolicy miejsce, szczególnie na cmentarzyskach the east, there is an oval structure approximately 9.5 m [por. 28]. in diameter, which has not yet been excavated. Parker

44 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 TUWANEH (TAFILAH-HESA) thought that it might have been a lime kiln or an iron (RYC. 12–16) furnace. The other structure [26, fi g. 14.4] is rectan- Tuwaneh7 (również at-Tuwāna, [por. 31]) położo- gular (10.41 × 7.48 m). During its excavation, foun- ne jest ok. 5 km na południe od współczesnej drogi dations of three querns and several storage chambers między Tafi lą a castellum Jurf ed-Darawish. Identyfi - which had been used at the same time as the fort were kowane jest powszechnie z Thana/Thoana Ptoleme- uncovered [26, p. 277]. We did not see any remains of usza i Thornia z Tabula Peutingeriana [32, s. 174–175]. these structures, which may indicate that they were in Całkowitą powierzchnię stanowiska szacuje się na ok. worse condition than the inside of the fort. 55 ha. Położone jest ono na dwóch sąsiadujących ze Development of agriculture is another threat to sobą wzgórzach przedzielonych Wadi al-Hasa, którym the site, as many farmers have removed architectural biegnie via Nova Traiana8 (ok. 2 m nad jego dnem). Wi- remains to gain new farmland (cf. fi g. 7). doczne na powierzchni pozostałości architektoniczne We did not see any signs of robbery in the fort, but położone na wzgórzu południowo-wschodnim są bar- we are aware that the problem, especially of grave rob- dziej monumentalne, związane zapewne z funkcjami bery, does exist there [cf. 28]. handlowymi i podróżniczymi. Na wzgórzu północno- -zachodnim widoczna zabudowa jest luźniejsza, mniej monumentalna, zapewne rezydencjonalna i mieszkalna TUWANEH (TAFILAH-HESA) [31, s. 314] (ryc. 12). (FIGS. 12–16) Stanowisko odwiedzili i opisali: Brünnow i von Tuwaneh7 (aka at-Tuwāna, [cf. 31]) is located ap- Domaszewski [17, s. 88–89], Musil [34, s. 31–32], proximately 5 km south of the road connecting Tafi la Glueck [19, s. 80–81], Negev [35, s. 608], Hart [36, with the castellum Jurf ed-Darawish. It is commonly s. 340] i Wenning [37, s. 87]. Do tej pory Tuwaneh nie associated with Ptolemy’s Thana/Thoana and Thornia było przedmiotem zakrojonych na szerszą skalę prac in Tabula Peutingeriana [32, pp. 174–175]. The site’s archeologicznych. W okresie od marca do maja 1992 total area is estimated at 55 hectares. It spreads over roku na stanowisku przeprowadzono jedynie badania two neighbouring hills, with Wadi al-Hasa in between. powierzchniowe w ramach Via Nova Traiana Project [31]. Approximately 2 metres above the bottom of the valley Na podstawie badań powierzchniowych, głównie runs via Nova Traiana8. The architectural remains on zebranego w ich trakcie materiału ceramicznego, Tuwa- the south eastern hill are more monumental, as they neh datuje się głównie na okres rzymsko-bizantyński9. were probably used by traders and travellers. Build- Rozwój osady związany był z handlem, a konkretnie ings on the north western hill are more dispersed and z położeniem na szlaku handlowym między Syrią i Petrą, smaller, as apparently they had residential use [31, dzięki któremu do miasta docierali kupcy i podróżni p. 314] (fi g. 12).

Ryc. 12. Tuwaneh. Cztery zobrazowania satelitarne (sierpień 2010, sierpień 2013, maj 2016 i styczeń 2017). Na czerwono zaznaczono tymczasowe struktury związane być może z rolnictwem lub tymczasowymi obozowiskami koczowników. Na wschód od stanowiska widać pola uprawne (źródło: Google Earth z modyfi kacjami) Fig. 12. Tuwaneh. Four satellite imageries (August 2010, August 2013, May 2016, and January 2017). Temporary structures which may be related to temporary Bedouin campsites are marked in red. East of the site, there is farmland (source: Google Earth, modifi ed)

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 45 Ryc. 13. Tuwaneh. Pozostałości łaźni rzymskich ze śladami dzia- Ryc. 14. Tuwaneh. Duży wkop związany być może z budową drogi łalności rabusiów (fot. K. Kopij) przebiegającej przez środek stanowiska (fot. K. Kopij) Fig. 13. Tuwaneh. Remains of Roman baths, with traces of looting Fig. 14. Tuwaneh. Large pit, probably dug during construction of (photo: K. Kopij) the road running through the site (photo: K. Kopij)

Ryc. 15. Tuwaneh. Wkop rabunkowy do kanału odprowadzającego Ryc. 16. Tuwaneh. Wkop rabunkowy przy murze jednej z budowli wodę i nieczystości ze szczytu wzgórza poludniowo-wschodniego (fot. K. Kopij) (fot. K. Kopij) Fig. 16. Tuwaneh. Looting pit near the wall of a building (photo: Fig. 15. Tuwaneh. Looting pit in a ditch carrying water and sewage K. Kopij) from the top of the south-eastern hill (photo: K. Kopij)

[31, s. 313]. O bogactwie miasta może świadczyć duży The site was visited and described by Brünnow udział materiału ceramicznego wyższej jakości, szcze- and von Domaszewski [17, pp. 88–89], Musil [34, pp. gólnie w połączeniu z monumentalną architekturą [31, 31–32], Glueck [19, pp. 80–81], Negev [35, p. 608], s. 314; 38, s. 549]. Dotychczasowe badania wskazują, że Hart [36, p. 340] and Wenning [37, p. 87]. No extensive upadek Tuwaneh nastąpił w okresie późnobizantyńskim. archaeological work has been done on Tuwaneh so far. Stanowisko mogło być częściowo zamieszkane jeszcze As part of the Via Nova Traiana Project, only a fi eld survey w okresach ajjubidzkim i mameluckim, ale w materiale was conducted there, from March to May 1992 [31]. zebranym powierzchniowo niemal nieobecna była cera- The survey, and particularly the pottery collected, mika wczesnoislamska [31, s. 315; 38, s. 549]. O nikłym indicates that Tuwaneh was built in the Roman-Byz-

46 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 znaczeniu osady w tym okresie świadczy również fakt, antine period9. Its development was fuelled by trade, że nie pojawia się w źródłach arabskich. as Tuwaneh was situated on the trade route between Jakkolwiek stanowisku oszczędzono współczesnej Syria and Petra, and so was visited by merchants and zabudowy, nie jest ono całkowicie wolne od działalności travellers [31, p. 313]. Large numbers of high quality je niszczącej. Część murów, szczególnie we wschodniej pottery fi nds and the monumental architecture suggest części stanowiska, rozebrano w związku z powiększa- that Tuwaneh was a rich town [31, p. 314; 38, p. 549]. niem areału uprawnego. Analiza zobrazowań sateli- The research done so far indicates that the fall of Tu- tarnych pokazuje jakiś rodzaj tymczasowych struktur, waneh took place in the late Byzantine period. The site które pojawiają się i znikają na wschodnich peryferiach might have been partially occupied in the Ayyubid and stanowiska, związanych prawdopodobnie z czasową Mamluk periods as well, but practically no early Islamic obecnością Beduinów (ryc. 12). pottery was found during the fi eld survey [31, p. 315; Na stanowisku widoczne są również ślady działal- 38, p. 549]. Furthermore, there is no mention of the ności pasterzy. Największym zagrożeniem są w tym city in Arabic sources, which may indicate that it had przypadku modyfi kacje starożytnych murów w celu little signifi cance then. stworzenia zagród dla zwierząt, co obserwuje się w róż- Although the site was luckily spared modern de- nych częściach Tuwaneh. velopment, it is not entirely free of destructive activity. Największe szkody spowodowała jednak budowa Some building walls, especially in the eastern section, drogi biegnącej przez stanowisko (prawdopodobnie were taken down to gain new land for agriculture. Satel- w 1988 r.). Oczyszczając teren pod budowę drogi użyto lite imageries show some kind of temporary structures buldożerów, które zniszczyły częściowo struktury leżące which have come and gone on the eastern periphery of na jej trasie. Oprócz tego z dna wadi wydobywano pia- the site, most probably Bedouin camps (fi g. 12). sek i gruz potrzebny do budowy drogi. Zasypaniu ulec The presence of shepherds is evident in Tuwaneh. musiały wówczas dwie cysterny, o której pisali wcześni In many parts of the site they have converted ancient badacze, a które nie są już dziś widoczne [31, s. 316; walls to make sheds for animals, which is a major threat 38, s. 549]. to the preservation of archaeological remains. Na terenie stanowiska widoczne są również ślady However, the greatest damage was done by build- działalności rabunkowej w postaci wkopów w różnych ing works (probably in 1988), during which bulldozers częściach miasta, które nie tylko niszczą stratygrafi ę, ale cleared land for a new road running through the site. również przyczyniają się do utraty danych związanych They partially destroyed the structures standing in their ze znaleziskami głównie (jak zakładamy) zabytków way. Furthermore, sand and rubble used for the purposes metalowych (ryc. 13–16). Największe z tych wkopów of the construction project were taken from the bottom rabunkowych wykonano ciężkim sprzętem. Można of the wadi. As a result, two cisterns known from earlier domniemywać, że miały one związek albo z budową accounts to have existed there must have been fi lled in drogi, albo oczyszczaniem stanowiska w celu jego prze- and are now nowhere to be seen [31, p. 316; 38, p. 549]. kształcenia w pola uprawne. Finally, there are signs of robbery in various parts of the site. Robbing trenches does not only destroy the stratigraphy but also causes loss of data related to po- PODSUMOWANIE tential fi nds, mainly metal artefacts (Figs. 13–16). The Wszystkie omawiane przez nas stanowiska charak- largest of the robbing trenches were made using heavy teryzują się dobrym lub bardzo dobrym stanem zacho- duty equipment, probably during the construction of wania pozostałości architektonicznych, mimo że przez the road or when clearing the land for agricultural use. wieki służyły one jednak – w mniejszym lub większym stopniu – jako źródło budulca oraz schronienie dla pasterzy. W Tuwaneh widoczne są też zniszczenia spo- SUMMARY wodowane budową drogi przecinającej stanowisko, jak All the sites we have discussed here feature well również oczyszczaniem terenu w celu powiększenia – or very well-preserved architectural remains, even areału pól uprawnych. Oprócz tego dostrzec tu można though they have long been used – to a greater or lesser liczne wkopy rabunkowe, których nie zarejestrowaliśmy extent – as shelters for shepherds or sources of build- na pozostałych stanowiskach. Ślady zniszczeń dokona- ing material. Tuwaneh has been evidently damaged by nych przez rabusiów na cmentarzyskach znajdujących construction works and land clearing by farmers. In się w okolicach fortu w Dajaniya [por. 28] wskazują addition, unlike in the other sites, there are plenty of jednak, że i to stanowisko nie jest bezpieczne. Podstawo- robbing trenches there. However, damage caused by wym zagrożeniem w tym przypadku są jednak procesy grave robbers near the fort in Dajaniya [cf. 28] may naturalne prowadzące do deterioracji zabudowy obozu indicate that that site is not quite safe either. Neverthe- potęgowane mało solidną techniką wykonania murów. less, the greatest threat comes from natural processes Nie można też wykluczyć, że tereny bezpośrednio przy- causing deterioration of the fort’s architecture, which legające do fortu, gdzie również znaleziono pozostałości – to make things worse – does not represent very solid struktur architektonicznych, padną łupem rozwijającego building technology. Furthermore, the immediately się rolnictwa. adjacent area, also containing architectural remains,

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 47 Na przykładzie omówionych stanowisk wyraźnie may be at risk of being taken over by farmers seeking widać, że nawet względna ich izolacja od współczesnej to gain new farmland. zabudowy nie jest gwarancją ich bezpieczeństwa. Nie The sites clearly show that even relative seclusion ulega wątpliwości, że najlepiej chronionym z nich jest from contemporary settlements does not guarantee Umm er-Rasas, które jako miejsce na liście Świato- safety. Of the three sites, the one most effectively wego Dziedzictwa UNESCO nie tylko otoczone jest protected is Umm er-Rasas. As a site inscribed on the ogrodzeniem, ale znajduje się pod stałym nadzorem UNESCO World Heritage List, it is fenced and under służb. constant supervision.

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES [1] Rollefson G. The Lower Palaeolithic of Jordan. [13] Saller S.J., Bagatti, B. The Town of Nebo (Khir- In: Enzel Y., Bar-Yosef O. (eds) Quaternary of the bet El-Mekhayyat): With a Brief Survey of Other Levant: Environments, Climate Change, and Hu- Ancient Christian Monuments in Transjordan. mans. Cambridge University Press, Cambridge, Franciscan Printing Press, Jerusalem, 1949. 2007, 577–584. [14] Piccirillo M. Le Chiese e i Mosaici Di Um Er-Ra- [2] Kozłowski J.K. Wielka Historia Świata, tom 1: sas – Kastron Mefaa. In: Barsanti C., Guidobaldi Świat przed „rewolucją” neolityczną. Fogra-Świat A.G., Iacobini A. (eds) Milion. Studi e Richerche Książki, Kraków, 2004. d’arte Bizantina. Biblioteca di Storia Patria, Roma, [3] Bar-Yosef O., Belfer-Cohen A. From Africa to 1988, 177–213. Eurasia – Early Dispersals. Quaternary Inter- [15] Vella, C., et al. Looting and vandalism around national 2001;75:19–28, doi:10.1016/S1040– a World Heritage Site: Documenting modern 6182(00)00074–4. damage to archaeological heritage in Petra’s hin- [4] Seetzen U.J. Reisen Durch Syrien, Palästina, terland. Journal of Field Archaeology, 2015;40.2: Phönicien, Die Transjordan-Länder, Arabia Petraea 221–235. Und Unter-Aegypten, Vol 2. G. Reimer, Berlin, [16] Gregory Sh. Roman Military Architecture on the 1854, http://www.gutenberg.org/cache/epub/8884/ Eastern Frontier, Vol. 1. Adolf M. Hakkert, Am- pg8884-images.html. sterdam, 1996. [5] Burckhardt J.L. Travel in Syria and the Holy Land. [17] Brünnow R.E., von Domaszewski A. Die Provincia John Murray, London, 1822. Arabia: Auf Grund Zweier in Den Jahren 1897 [6] Buckingham J.S. 1825. Travels among the Arab Und 1898 Ünternommenen Reisen Und Der Tribes Inhabiting the Countries East of Syria and Berichte Früherer Reisender. Zweiter Band. Verlag Palestine, Including a Journey from Nazareth to von Karl J. Trübner, Strassburg, 1905. the Mountains beyond the Dead Sea, and from [18] Thomsen P. Die Römischen Meilesteine Der Pro- Thence through the Plains of the Hauran to Bozra, vinzen Syria, Arabia und Palaestina. Zeitschrift Damascus, Tripoly, Lebanon, Baalbeck. Longman, des Deutschen Palästina-Vereins 1917;40(1/2): Hurst, Rees, Orme, Brown & Green, London, 1–103. 1825. [19] Glueck N. Explorations in Eastern Palestine, II. [7] Irby C.L., Mangles J. Travels in Egypt and Nubia, The Annual of the American Schools of Oriental Syria, and Asia Minor; During the Years 1817 & Research 1935;15:1–113. 1818. John Murray, London, 1823. [20] Glueck, N. The Other Side of the Jordan. The [8] Palmer E.H. The Desert of the Exodus, Part 1. Bell American School of Oriental Research, New Ha- and Daldy, London, 1823. ven, 1940. [9] Tristram H.B. The Land of Moab; Travels and [21] Freeman P.W. Recent Work on a Roman Fort in Discoveries on the East Side of the Dead Sea and South Jordan. In: Vetters H., Kandler M. Akten the Jordan. Harper and Brothers, New York, 1873. Des 14. Internationalen Limeskongresses 1986 in [10] Vailhé S. Excursion Dans Les Montagnes Bleues Carnuntum, Verlag der Österreichischen Akade- Par Des Moines de Notre-Dame de France à Jéru- mie der Wissenschaften, Wien, 1990, 179–91. salem. Maison de la bonne Presse, Paris, 1890. [22] Kennedy D., Derrick R. Romes Desert Frontiers [11] Germer-Durand J. Frontières de l’Empire Romain from the Air. B. T. Batsford Limited, London 1990. En Arabie et Le Ruines de Mechatta. Echos de [23] Parker S.T. Romans and Saracens: A History of the Notre-Dame de France à Jerusalem, 1897. Arabian Frontier. American Schools of Oriental [12] Piccirillo M., Attiyat T. The Complex of Saint Research, Philadelphia, 1986. Stephen at Um Er-Rasas-Kastron Mefaa. First [24] Parker S.T. Archaeological Survey of the Limes Campaign, August 1986. Annual of the Depart- Arabicus: A Preliminary Report. Annual of the ment of Antiquities of Jordan 1986;30:341–351, Department of Antiquities of Jordan 1976;21: pl. LXX–LXXVIII. 19–31.

48 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 [25] Parker S.T. The Roman Frontier in Central Jordan. History and Archaeology of Jordan VI, Depart- Interim Report on the Limes Arabicus Project ment of Antiquities, Amman, 1997, 313–316. 1980–1985, Part 1. BAR, Oxford, 1987. [32] Bowersock G.W. Roman Arabia. Harvard Univer- [26] Parker S.T. The Roman Frontier in Central Jor- sity Press, Cambridge, 1983. dan. Final Report on the Limes Arabicus Project [33] Kołodziejczyk P. King’s Highway: heritage and 1980–1989, Vol. II. Dumbarton Oaks Reaserch protection of ancient and modern, Transjordanian Library and Collection: Washington, 2006. route. Wiadomości Konserwatorskie 2014;40: [27] Findlater G. Limes Arabicus, via Militaris and Re- 23–31. source Control in Southern Jordan. In: Freeman P., [34] Musil A. Arabia Petraea, Vol II: Edom (Teile 1,2). Bennett J., Fiema Z.T., Hoffmann B. (eds) Limes Topographischer Reisebericht. Kaiserliche Akade- XVIII: Proceedings of the XVIIIth International mie des Wissenschaft, Wien, 1907–1908. Congress of Roman Frontier Studies, Held in [35] Negev A. The Nabataeans and the Provincia Ara- Amman, Jordan (September 2000), BAR, Oxford, bia. ANRW 2.8, De Gruyter, Berlin–New York, 2002, 137–153. 1977, 520–688. [28] Rucker J. A Diocletianic Roman Castellum of [36] Hart S. Nabataeans and Romans in Southern the Limes Arabicus in Its Local Context: A Final Jordan. In: Freeman P., Kennedy D.L. (eds) The Report of the 2001 Da’janiya Survey. MA Thesis, Defence of the Roman and Byzantine East. Proce- University of Missouri-Columbia, 2007. edings of a Colloquium Held at the University of [29] Lander J. Roman Stone Fortifi cations: Variation Sheffi eld, April 1986, BAR, Oxford, 1987, 337–342. and Change from the First Century AD to the [37] Wenning R. Die Nabatäer-Denkmäler Und Ge- Fourth. BAR, Oxford, 1984. schichte. van der Hoeck und Rupert, Göttingen, [30] Kennedy D. The Roman Army in Jordan. Council 1987. for British Research in the Levant, London, 2004. [38] Fiema Z.T. Tuwaneh and the via Nova Traiana [31] Fiema, Z.T. At-Tuwana – the Development and in Southern Jordan: A Short Note on the 1992 Decline of a Classical Town in Southern Jordan Season. Annual of the Department of Antiquities (with a Note on the Site Preservation). In: Bisheh of Jordan 1993;37:549–550. G., Zaghloul M., Kehrberg I. (eds) Studies in the

1 Po prawdzie stanowisko Tel Ubeidiya, datowane na ok. nowiska ogrodzeniem i stały nad nim nadzór nie czynią 1,4–1,0 mln lat BP, położone jest na terenie obecnego Izraela, go zupełnie bezpiecznym, jak widać na przykładzie Petry tuż przy granicy z Jordanią. w [15]. 2 MEGA Number 3120 (megajordan.org), gps coordinates: 6 MEGA Number 5983; gps coordinates: 30.5527, 35.7618. 31.50, 35.92 7 MEGA Number 9824, gps coordinates: 30.7504, 35.7258. 3 Warto przy tym zwrócić uwagę, że nie jest to jedyna inter- 8 O stanie zachowania i wyzwaniach konserwatorskich zwią- pretacja. Saller i Bagatti [13, 250] 1949: 250 wskazują raczej zanych z via Nova Trajana cf. [33]. na cele obronne, a konkretnie możliwość obserwowania 9 Warto przy tym zaznaczyć, że na stanowisku znaleziono ruchów Beduinów. materiał sięgający epoki żelaza (choć stanowił on mniej niż 4 http://whc.unesco.org/en/list/1093 1%). Być może więc w ograniczonym zakresie Tuwaneh 5 Warto przy tym zwrócić uwagę, że nawet otoczenie sta- było już zamieszkane właśnie wtedy.

Streszczenie Abstract

Artykuł podejmuje temat ochrony dziedzictwa The paper focuses on cultural heritage protection kulturowego na terenie Jordanii. Porównano w nim in Jordan. It analyses and compares dangers and ways zagrożenia i sposób ochrony trzech dobrze zachowanych of protection of three different archaeological sites stanowisk archeologicznych, których rozkwit przypadał dated mainly to the Roman and Byzantine periods: na czasy rzymskie i bizantyńskie: Umm er-Rasas, Da- Umm er-Rasas, Dajaniya and Tuwaneh. Different janiya i Tuwaneh. Różna charakterystyka omówionych characteristics of these sites and their location relative stanowisk oraz ich położenie względem współczesnego to modern settlements means that they are struggling osadnictwa sprawia, że borykają się one ze zróżnicowa- with various threats. This in turn allows to draw more nymi zagrożeniami, co pozwala wyciągać bardziej ogólne general conclusions regarding cultural heritage protec- wnioski dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego tion in modern Jordan. w dzisiejszej Jordanii.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 49 NAUKA SCIENCE

Łukasz Bednarz*, Andrzej Koss**, Jerzy Jasieńko*** orcid.org/0000-0002-1245-6027 orcid.org/0000-0002-8574-6121

Odbudowa Isaac Theatre Royal w Christchurch (Nowa Zelandia) po trzęsieniu ziemi Reconstruction of the Isaac Theatre Royal in Christchurch (New Zealand) after the earthquake

Słowa kluczowe: teatr, trzęsienie ziemi, odbudowa, Key words: theatre, earthquake, reconstruction, wzmacnianie, kopuła, kompozyty strengthening, dome, composites

HISTORIA TEATRU HISTORY OF THE THEATRE

Isaac Theatre Royal w Christchurch (Nowa Zelan- The Isaac Theatre Royal in Christchurch (New dia) to jeden z najstarszych teatrów regionu i uważany Zealand) is one of the oldest theatres in the region za jeden z najlepszych na półkuli południowej. Samo and considered one of the best in the Southern Hemi- miasto Christchurch to drugie co do wielkości miasto sphere. The city of Christchurch is the second largest w Nowej Zelandii, położone na wschodnim wybrzeżu city in New Zealand, located on the east coast of the Wyspy Południowej, stolica regionu Canterbury. Isaac South Island, the capital of the Canterbury region. The Theatre Royal został zbudowany w latach 1906–1908 Isaac Theatre Royal was built between 1906 and 1908 i był trzecim teatrem o tej nazwie, który został zbudo- and was the third theatre of that name, which was built wany przy ulicy Gloucester w centrum Christchurch. on Gloucester Street in the centre of Christchurch. The Teatr został zaprojektowany przez Australijczyków, braci theatre was designed by Australian brothers Alfred and Alfreda i Sidneya Luttrellów, którzy przybyli do Nowej Sidney Luttrell, who came to New Zealand in 1902. Zelandii w 1902 roku. Jak twierdzi McEwan [1], bracia According to McEwan [1], the Luttrell brothers made Luttrell wnieśli znaczący wkład w architekturę Nowej a signifi cant contribution to the architecture of New Zelandii, zarówno stylistycznie, jak i technologicznie. Zealand, both stylistically and technologically. Most of Większość z ich nowozelandzkich budynków przetrwała their New Zealand buildings have survived to this day, do dziś, stanowiąc widoczny dowód ich zdolności ar- providing visible proof of their architectural abilities. chitektonicznych. Bracia tworząc obiekt użyteczności The brothers created a public facility in the Edwardian publicznej w stylu edwardiańskim (charakteryzującym style (characterized by a smaller number of ornaments się mniejszą liczbą ozdób w porównaniu z poprzedza- compared to the previous Victorian style) which de- jącym go stylem wiktoriańskim), odbiegający architek- viating from the architecture of their other projects turą od ich pozostałych projektów, stworzyli budynek created a building with a decorative facade, which is an o ozdobnej fasadzie, stanowiący ważną część miejskiego important part of the urban landscape of Christchurch. krajobrazu Christchurch. In 1928, the Isaac Theatre Royal was rebuilt into W 1928 r. Isaac Theatre Royal został przebudowany a cinema, functioning until the 1950s. Over the fol- na kino, funkcjonując tak do lat 50 XX w. W następnych lowing years it was again used as a theatre, as an arena latach był ponownie wykorzystywany jako teatr, ale for wrestling, musical and operatic performances.

* dr inż., Politechnika Wrocławska * dr inż., Wrocław University of Science and Technology ** prof. dr hab., Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie ** prof. dr hab., Academy of Fine Arts in Warsaw *** prof. dr hab. inż., Politechnika Wrocławska *** prof. dr hab. inż., Wrocław University of Science and Technology

Cytowanie / Citation: Bednarz Ł., Koss A., Jasieńko J. Reconstruction of the Isaac Theatre Royal in Christchurch (New Zealand) after the earthquake. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2019;57:50-59 Otrzymano / Received: 10.10.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 04.02.2019 doi:10.17425/WK57CHRISTCHURCH

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

50 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Ryc. 1. Isaac Theatre Royal w 1907 r. [2] Ryc. 2. Isaac Theatre Royal w latach 30 XX w. (Collection of nega- Fig. 1. Isaac Theater Royal in 1907 [2] tives. Ref: 1/1–009087-G. Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand) był również areną meczów zapaśniczych, występów Fig. 2. Isaac Theater Royal in the 1930s (Collection of negatives muzycznych i operowych. W ten sposób działał od Ref: 1 / 1–009087-G. Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand) 1972 r., kiedy to poprzez rozwój telewizji obiekt zaczął tracić popularność, a nawet groziło mu wyburzenie. It functioned in this way until 1972, when with the Przez kilka lat coraz bardziej niszczał, a mieszkańcy development of television, it began to lose popularity Christchurch pomimo podejmowanych prób prawie and there was even the threat that it would be de- stracili teatr. W 1979 r. podjęto ponownie wysiłek, molished. For several years, it deteriorated more and aby uratować teatr, tym razem wsparcie pochodziło ze more and despite the attempts of the inhabitants of wszystkich stron: od lokalnych i regionalnych władz, Christchurch to save, the theatre they almost lost it. In społeczności miasta, przedsiębiorców itp. Powołana 1979, efforts were again made to save the theatre, this do tego celu fundacja: Theatre Royal Charitable Fo- time support came from all sides: local and regional undation pozyskała kapitał, dzięki któremu w 1980 r. authorities, city communities, entrepreneurs, etc. The nieruchomość została zakupiona. W latach 1988–1989 foundation established for this purpose: the Theatre przeprowadzono prace budowlane mające na celu Royal Charitable Foundation gained capital, thanks to wzmocnienie konstrukcji teatru, szczególnie w zakresie which in 1980 the property was purchased. In the years dostosowania do obowiązujących w tamtym okresie 1988–1989, construction work was carried out aimed at wymogów ochrony przed trzęsieniami ziemi. W 1989 r. strengthening the construction of the theatre, especially Isaac Theatre Royal został wpisany do rejestru zabyt- in terms of adapting to the requirements of protection ków Nowej Zelandii [3]. against earthquakes in force at that time. In 1989, the Isaac Theatre Royal was entered into the register of monuments of New Zealand [3]. ZNISZCZENIA SPOWODOWANE TRZĘSIENIEM ZIEMI Skorupa ziemska wokół miasta Christchurch jest DAMAGE CAUSED silnie aktywna sejsmicznie. Skutkiem tego były tragiczne BY AN EARTHQUAKE w skutkach trzęsienia ziemi, między innymi w latach The earth’s crust around Christchurch is heavily 2010 i 2011. We wrześniu 2010 r. trzęsienie ziemi o sile seismic. This resulted in the tragic consequences of 7,1 w skali Richtera, którego epicentrum znajdowało earthquakes occurring in 2010 and 2011. In September się 40 km od Christchurch, doprowadziło do uszko- 2010, an earthquake with a magnitude of 7.1, whose dzenia wielu budynków (również zabytkowych). Było epicenter was 40 km from Christchurch, led to damage to najsilniejsze zanotowane trzęsienie ziemi w Nowej to many buildings (including historical buildings). It Zelandii od 1931 roku. W lutym 2011 r. doszło do was the strongest earthquake recorded in New Zea- kolejnego trzęsienia ziemi o sile 6,3 w skali Richtera, land since 1931. In February 2011 another earthquake poprzedzonego tysiącami małych wstrząsów wtórnych whose epicenter was about 10 km from the city and po trzęsieniu z 2010 r., którego epicentrum znajdowało with a magnitude of 6.3 on the Richter scale hit the się w odległości ok. 10 km od centrum Christchurch. city. Thousands of small aftershocks preceded it. Both Oba trzęsienia ziemi w Christchurch (a szczególnie to earthquakes in Christchurch (and especially that of z 2011 r.) miały ogromny wpływ na obiekty dziedzictwa 2011) had a huge impact on cultural heritage objects, kulturowego, szczególnie budynki z drugiej połowy especially buildings from the second half of the 19th XIX w. i początku XX w. Znaczne straty w substancji and beginning of the 20th centuries. Signifi cant losses in zabytkowej spowodowane były tym, że większość uszko- the historic substance were caused by the fact that the dzonych obiektów to niewzmocnione budynki murowa- majority of damaged objects were not reinforced brick

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 51 Ryc. 6. Ruiny bazyliki katolickiej, 2013 r. (fot. Ł. Bednarz) Fig. 6. Ruins of the Catholic Basilica, 2013 (photo: Ł. Bednarz)

Ryc. 3. Isaac Theatre Royal po trzęsieniu ziemi, stan w 2012 r. [4] Fig. 3. Isaac Theater Royal after the earthquake, condition in 2012 [4]

Ryc. 7. Jeden z budynków mieszkalnych ze wzmocnioną elewacją frontową, 2013 r. (fot. Ł. Bednarz) Fig. 7. One of the residential buildings with a reinforced front façade, 2013 (photo: Ł. Bednarz)

buildings, built before the introduction of modern Ryc. 4. Isaac Theatre Royal podczas odbudowy, kolorowe konte- construction standards that include protection against nery zabezpieczają ulicę Gloucester przed ewentualnymi skutkami earthquakes. Amongst the damaged brick and stone zawalenia się elewacji frontowej, 2013 r. (fot. Ł. Bednarz) historical buildings were: the tower and nave of the Fig. 4. Isaac Theater Royal during reconstruction, colorful contain- ers secure Gloucester Street against possible consequences of the Anglican cathedral (fi g. 5), towers and presbytery of the collapse of the front façade, 2013 (photo: Ł. Bednarz) Catholic basilica (fi g. 6), Isaac Theatre Royal theatre (fi g. 3–4), facilities of educational institutions, govern- ment buildings, museums and galleries, and numerous historical houses with facades (fi g. 7–9), which gave the streets of Christchurch a unique character. Despite the fact that it was too late to save many valuable historic objects in Christchurch, the conclu- sions that were drawn upon analyzing the causes and consequences of the earthquakes from 2010 and 2011 can be applied to a detailed analysis of masonry objects Ryc. 5. Ruiny katedry anglikańskiej, 2013 r. (fot. Ł. Bednarz) throughout New Zealand. Fig. 5. Ruins of the Anglican Cathedral, 2013 (photo: Ł. Bednarz) ne, wybudowane przed wprowadzeniem współczesnych RECONSTRUCTION norm budowlanych uwzględniających ochronę przed After the massive earthquakes and signifi cantly trzęsieniami ziemi. Wśród uszkodzonych murowanych, more dangerous secondary shocks that rocked the city ceglanych i kamiennych budynków historycznych były in 2010 and 2011, Christchurch City Council pledged m.in.: wieża i nawa główna katedry anglikańskiej (ryc. 5), to repair and renew its historic buildings. Since the wieże i prezbiterium bazyliki katolickiej (ryc. 6), teatr Isaac Theatre Royal was one of the few historic build- Isaac Theatre Royal (ryc. 3–4), obiekty instytucji eduka- ings in Christchurch that was only partially damaged cyjnych, budynki rządowe, muzea i galerie oraz liczne during the earthquakes, it was decided that its rapid historyczne domy mieszkalne z fasadami (ryc. 7–9), reconstruction could be a kind of lantern for the in-

52 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 które nadawały ulicom miasta Christchurch niepowta- habitants of the Canterbury region. It was decided rzalny charakter. that the Isaac Theatre Royal would be remodeled very Pomimo tego, że było już za późno, by uratować thoroughly, including the historical façade and interior wiele wartościowych historycznych obiektów w Chri- [5], [6], [7]. It soon turned out that the project (fi g. 10) stchurch, wnioski, które wyciągnięto analizując przy- was much more complicated and the complexity of the czyny i skutki trzęsień ziemi z lat 2010 i 2011, można structure was much more serious than originally esti- zastosować do szczegółowej analizy obiektów murowych mated. In the end, it was decided to rebuild the entire w całej Nowej Zelandii. theatre in part behind the front elevation, that is, to the proscenium. The façade itself was secured – of course ODBUDOWA with multi-colored containers (fi g. 4, 12). Po ogromnych trzęsieniach ziemi i znaczne bar- In line with global conservation trends and recom- dziej niebezpiecznych wstrząsach wtórnych, które mendations, eg ICOMOS, planned modernization wstrząsnęły miastem w 2010 r. i 2011 r., Rada Miasta interventions should improve the load-bearing capacity Christchurch zobowiązała się do naprawy i odnowienia of the structure, taking into account the usefulness of swoich budynków historycznych. W związku z tym, że corrective and reinforcing interventions, and in par- Isaac Theatre Royal był jednym z nielicznych zabyt- ticular the cultural value of the building. The effect kowych budynków w Christchurch, które uległy tylko of stiffness changes between elements and stiffness częściowym uszkodzeniom podczas trzęsień ziemi, changes associated with different modernization tech- postanowiono, że jego szybka odbudowa może być dla niques or intervention reinforcement should improve mieszkańców regionu Canterbury swoistego rodzaju global behavior, but can’t affect the original body in latarnią wyznaczającą kierunek działań. Postanowiono, order to avoid both material and form incompatibility że Isaac Theatre Royal zostanie przebudowany bardzo with respect to the original. gruntownie, łącznie z historyczną fasadą i wnętrzem The range of work proposed by Christchurch with [5], [6], [7]. Szybko okazało się, że projekt (ryc. 10) był an architect from Warren and Mahoney, was signifi - znacznie bardziej skomplikowany, a złożoność konstruk- cant. And it was only thanks to strengthening works cji znacznie poważniejsza, niż pierwotnie szacowano. made in 2004, that it was possible to perform. The Ostatecznie zdecydowano o przebudowie całego teatru w części za elewacją frontową, czyli aż do proscenium. Samą elewację zabezpieczono wielobarwnymi konte- nerami (ryc. 4, 12). Zgodnie ze światowymi nurtami konserwatorskimi i zaleceniami np. ICOMOS planowane interwencje modernizacyjne powinny poprawić nośność konstrukcji, z uwzględnieniem przydatności interwencji napraw- czych i wzmacniających a w szczególności wartości kulturowej obiektu. Wpływ zmian sztywności między elementami i zmian sztywności związanych z różnymi technikami modernizacji czy wzmocnienie interwen- cyjne powinny poprawić globalne zachowanie, ale nie mogą wpływać na oryginalną bryłę w celu uniknięcia niezgodności zarówno materiałowych, jak i formy w odniesieniu do oryginału. Zaproponowany przez pochodzącą z Christchurch pracownię architektoniczną Warren and Mahoney za- kres prac był znaczny. I tylko dzięki pracom wzmacnia- jącym wykonanym w 2004 r. możliwy do wykonania. Zaproponowany projekt z powodzeniem zintegrował nieliczne obszary, w których uszkodzenia można było naprawić, z nową (ukrytą) konstrukcją ramową i no- wymi fundamentami. Budowa stała się jedną z najtrud- niejszych inwestycji w zniszczonym przez trzęsienie ziemi centrum Christchurch z całkowitym kosztem w wysokości ok. 40 mln dolarów nowozelandzkich. Według [10] prace budowlane i konserwatorskie trwa- ły ponad 18 miesięcy, ale stworzono stabilny, bardzo bezpieczny i funkcjonalny obiekt, łącząc historyczną Ryc. 8. Wzmocniona kontenerami elewacja frontowa jednego fasadę i wyposażenie wnętrza (ryc. 14) (uratowane ze z wyburzonych budynków mieszkalnych, 2013 r. (fot. Ł. Bednarz) starego teatru) z nowoczesną konstrukcją żelbetową Fig. 8. Container-reinforced front elevation of one of the demolished i stalową (ryc. 13, 15). residential buildings, 2013 (photo: Ł. Bednarz)

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 53 proposed project successfully integrated a few areas where damage could be repaired, with a new (hidden) frame structure and new foundations. Construction has become one of the most diffi cult investments in the center of Christchurch devastated by the earthquake, with a total cost of around 40 million New Zealand dollars. Construction and conservation work had lasted over 18 months, but a stable, very safe and functional building was created by combining the historic façade and interior furnishings (fi g. 14) (saved from the old theatre) with a modern reinforced concrete and steel structure (fi g. 13, 15), [10]. Rebuilding the Isaac Theatre Royal also ensured Ryc. 9. Wzmocniona kontenerami elewacja frontowa jednego z wyburzonych budynków mieszkalnych, 2013 r. (fot. Ł. Bednarz) that the very atmosphere of the theatre was unique Fig. 9. Container-reinforced front elevation of one of the demolished (a beautifully restored dome, crystal chandeliers, red residential buildings, 2013 (photo: Ł. Bednarz) plush armchairs and a large entrance) and made eve- ryone who was approaching the theatre feel royal. The Odbudowując Isaac Theatre Royal zadbano również original colors (from 1908) of the interior were restored o to, aby sama atmosfera teatru była wyjątkowa (pięknie – stratigraphic research showed that the interior of the odrestaurowana kopuła, kryształowe żyrandole, czer- theatre was repainted at least four times, which made it wone pluszowe fotele czy wielkie wejście) i sprawiała, much harder to determine the original color scheme. by każdy przekraczający próg teatru czuł się traktowany The newly rebuilt and restored Isaac Theatre Royal po królewsku. Przywrócono oryginalną (z 1908 r.) ko- offers versatility (suitable for many different types of lorystykę wnętrza – badania stratygrafi czne wykazały, events) and is the most important venue for performing że wnętrze teatru zostało przemalowane co najmniej arts in Christchurch. The spectacular auditorium can cztery razy, co znacznie utrudniło ustalenie oryginalnej accommodate almost 1,300 spectators on three levels kolorystyki. (fi g. 11). The theatre is equipped with an that Nowo przebudowany i odrestaurowany Isaac allows people with disabilities access to all three levels Theatre Royal oferuje wszechstronność (nadaje się na of the audience, a full theatrical lighting system, digital wiele różnych rodzajów imprez) i jest najważniejszym AV equipment, a counterweight system and a modern miejscem sztuki widowiskowej w Christchurch. Spek- hydraulic lift that creates an optional stage sequence. takularne audytorium może pomieścić prawie 1300 In addition to the premises of the theatre facilities, an widzów na trzech poziomach (ryc. 11). Teatr wyposa- additional conference and restaurant space is located żono w windę umożliwiającą osobom niepełnospraw- in the building. nym dostęp do wszystkich trzech poziomów widowni, pełny teatralny system oświetleniowy, cyfrowy sprzęt AV, system przeciwwag oraz nowoczesny podnośnik STRENGTHENING THE DOME WITH hydrauliczny, który tworzy opcjonalny ciąg sceniczny. COMPOSITE MATERIALS Dodatkowo poza pomieszczeniami zaplecza teatralnego Worldwide, there is a growing interest in innova- w obiekcie zlokalizowano również dodatkową przestrzeń tive technologies used to strengthen and repair his- konferencyjną oraz restauracyjną. torical objects that have been partially or signifi cantly destroyed. Current trends in strengthening historic constructions [11], [12], [13] are turning towards WZMOCNIENIE KOPUŁY composite materials. Traditional reinforcement meth- MATERIAŁAMI KOMPOZYTOWYMI ods using concrete, steel or wood cause a signifi cant Na całym świecie obserwuje się ciągle rosnące increase in the load-bearing capacity and stiffness of zainteresowanie innowacyjnymi technologiami wy- the structure, they can also bring about irreversible korzystywanymi do wzmacniania i naprawy obiektów changes in the aesthetics of the building. In the case historycznych, które uległy częściowej lub znacznej where it is necessary to increase the load-bearing ca- destrukcji. Obecne tendencje we wzmacnianiu hi- pacity of the reinforced structure, composite materials storycznych konstrukcji [11], [12], [13] zwracają się are used. The concept of a composite material (Latin w kierunku materiałów kompozytowych. Tradycyjne composite compositus) means material composed of metody wzmacniania wykorzystujące beton, stal czy at least two different components, the combination drewno powodują znaczny wzrost nośności i sztywności of which takes place at a macroscopic level. Most konstrukcji, mogą również przynieść nieodwracalne composite materials are constructed of two phases: zmiany estetyki obiektu. W przypadku, gdy konieczne a continuous phase, called a matrix (matrix) and so- jest podniesienie nośności wzmacnianej konstrukcji, called a disperse phase, called reinforcement. The wykorzystuje się materiały kompozytowe. Pojęcie ma- resultant properties of the composite depend on the teriał kompozytowy (łac. compositus – złożony) oznacza properties of the component phases, their number

54 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Ryc. 10. Plan teatru z 1907 r. oraz plan odbudowy z zaznaczonym gabarytem pierwotnego budynku [8] Ryc. 12. Zabezpieczenie elewacji frontowej Isaac Theatre Royal, Fig. 10. The theater plan from 1907 and the reconstruction plan with 2013 r. (fot. Ł. Bednarz) the dimensions of the original building marked out [8] Fig. 12. Securing the front elevation of the Isaac Theater Royal, 2013 (photo: Ł. Bednarz)

Ryc. 11. Rozkład miejsc na widowni teatru po odbudowie [9] Ryc. 13. Połączenie historycznej elewacji z konstrukcją stalową i żelbetową, 2013 r. (fot. Ł. Bednarz) Fig. 11. The distribution of seats in the theater after reconstruc- tion [9] Fig. 13. Combination of the historical facade with steel and rein- forced concrete structure, 2013 (photo: Ł. Bednarz) materiał zbudowany z co najmniej dwóch różnych in the total volume of the composite, the manner of składników, przy czym ich połączenie zachodzi na pozio- distribution of the dispersed phase in the matrix, as mie makroskopowym. Większość materiałów kompozy- well as the geometrical features of the dispersed phase. towych jest zbudowana z dwóch faz: fazy ciągłej, zwanej Depending on the type of disperse phase, composite osnową (matrycą) oraz tzw. fazy rozproszonej, zwanej materials can be divided into particle-reinforced com- zbrojeniem. Wypadkowe własności kompozytu są za- posites, dispersion reinforced and fi ber reinforced. leżne od własności faz składowych, ich ilości w ogólnej Fiber-reinforced composites, the ones that have the objętości kompozytu, sposobu rozmieszczenia fazy roz- greatest use in reinforcing building structures, are proszonej w osnowie, a także cech geometrycznych fazy composites in which various types of fi bers are used as rozproszonej. W zależności od rodzaju fazy rozproszonej the reinforcing phase. They constitute a supporting el- materiały kompozytowe można podzielić na kompozyty ement, while the matrix serves as a binder connecting zbrojone cząstkami, zbrojone dyspersyjnie oraz zbrojone fi bers. The warp ensures the separation of the external włóknami. Kompozyty zbrojone włóknami, czyli te, load between the fi bers and also protects them against które mają największe zastosowanie we wzmacnianiu external factors. It only participates in the transfer of konstrukcji budowlanych, to kompozyty, w których external loads to a small extent. The mechanical prop- w charakterze fazy wzmacniającej wykorzystywane są erties of fi bers of composite materials far outweigh the różnego rodzaju włókna. Stanowią one element nośny, properties of traditional materials in terms of tensile natomiast osnowa służy jako spoiwo łączące włókna. strength, bending strength, fatigue strength and others Osnowa zapewnia rozdział obciążenia zewnętrznego with a low specifi c gravity. An important indicator of pomiędzy włókna, a także chroni je przed czynnikami fi ber effectiveness is the so-called specifi c toughness zewnętrznymi. W niewielkim stopniu uczestniczy and specifi c modulus (expressed in units of length), w przenoszeniu obciążeń zewnętrznych. Mechaniczne i.e., respectively, the tensile strength and modulus of właściwości włókien materiałów kompozytowych znacz- elasticity to the specifi c weight of the fi ber material. nie przewyższają właściwości materiałów tradycyjnych The higher the values of these indicators, the more w zakresie wytrzymałości na rozciąganie, zginanie, wy- effi cient the fi ber.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 55 trzymałości zmęczeniowej i innych przy najmniejszym ciężarze właściwym. Istotnym wskaźnikiem efektyw- ności włókna są tzw. wytrzymałość właściwa i moduł właściwy (wyrażające się w jednostkach długości), tzn. odpowiednio stosunek wytrzymałości na rozciąganie i modułu sprężystości do ciężaru właściwego materiału włókna. Im wartości tych wskaźników są większe, tym włókno jest bardziej efektywne. Nadrzędnym czynnikiem decydującym o dobo- rze odpowiedniego systemu jest wytrzymałość na rozciąganie. Z tego powodu podstawowe znaczenie praktyczne mają kompozyty włókniste FRP (ang. Fiber Reinforced Polymer) o osnowach polimerowych (żywice Ryc. 14. Wnętrze odbudowywanego teatru z fragmentami oryginal- termoplastyczne i termoutwardzalne) oraz o osnowach nego historycznego wystroju, 2013 r. (fot. Ł. Bednarz) mineralnych FRCM (ang. Fiber Reinforced Cementitious Fig. 14. Interior of the reconstructed theater with fragments of the Matrix), zbrojonych włóknami węglowymi (C–FRP), original historic interior, 2013 (photo: Ł. Bednarz) bazaltowymi (B–FRP), grafi towymi (G–FRP), szklany- mi (A–FRP), borowymi (Boron–FRP), aramidowymi The tensile strength is the overriding factor in (A–FRP), zylonowymi (PBO–FRP) (PBO – poli(p- choosing the right system. For this reason, FRP (Fiber -fenyleno-2,6-benzobisoksazol) oraz stalą (Steel–FRP). Reinforced Polymer) fi brous composites with polymer Odznaczają się bardzo dobrymi parametrami technicz- matrix (thermoplastic and thermosetting resins) and in nymi, jednocześnie metody ich wytwarzania są stosun- FRCM mineral matrixes (C-FRP), basalt reinforced kowo proste, a cena względnie niska. Pod uwagę należy with carbon fi bers (C-FRP) are of fundamental practical brać nie tylko cenę samego materiału, ale również koszt importance. (B-FRP), graphite (G-FRP), glass (A-FRP), jego montażu – robociznę. Najistotniejszą zaletą mate- boron (Boron-FRP), aramid (A-FRP), zylon (PBO- riałów kompozytowych jest wysoka wartość stosunku FRP) (PBO – poly (p-phenylene-2), 6-benzobisoxazole) wytrzymałości do masy oraz łatwy transport i montaż. and steel (Steel-FRP).They have very good technical Innowacyjne materiały kompozytowe wykazują dużą parameters, at the same time the methods of their pro- efektywność przy znacznej redukcji kosztów związanej, duction are relatively simple and the price relatively low. między innymi, z uniknięciem zjawisk korozji. Szero- Because of not only the price of the material itself, but ki wachlarz możliwości doboru odpowiedniej formy also the cost of its assembly – labor The most important nowoczesnego kompozytu w postaci taśm, prętów, advantage of composite materials is the high value of lin, mat, siatek czy tkanin umożliwia optymalizowanie strength-to-weight ratio and easy transport and assembly. podejmowanych decyzji w odniesieniu do konkretnego Innovative composite materials show high effi ciency with wymagającego wzmocnienia przypadku. signifi cant cost reduction in a wide range of possibilities Materiały typu FRP o osnowach polimerowych to select the appropriate form of a modern composite in w formie mat z włókien węglowych C–FRP (ang. Carbon the form of: tapes, rods, ropes, mats, meshes or fabrics. Fiber Reinforced Polymer) zastosowano do wzmocnienia It allows you to optimize your decisions in relation to bardzo efektownej kopuły sufitowej Isaac Theatre a specifi c case requiring strengthening.

Ryc. 15. Połączenie historycznej elewacji z konstrukcją stalową i żelbetową, 2013 r. (fot. Ł. Bednarz) Fig. 15. Combination of the historic façade with the steel and reinforced concrete structure, 2013 (photo: Ł. Bednarz)

56 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Ryc. 16. Wzmacnianie kopuły matami węglowymi od strony pod- Ryc. 19 Wzmacnianie kopuły matami węglowymi od strony podnie- niebienia (fot. Ł. Bednarz) bienia (fot. Ł. Bednarz) Fig. 16. Strengthening the dome with carbon mats on the intrados Fig. 19 Strengthening the dome with carbon mats on the intrados side (photo: Ł. Bednarz) side (photo: Ł. Bednarz)

Ryc. 17. Wzmacnianie kopuły matami węglowymi od strony pod- Ryc. 20. Montaż wzmocnionej i odrestaurowanej kopuły [14] niebienia (fot. Ł. Bednarz) Fig. 20. Installation of a reinforced and restored dome [14] Fig. 17. Strengthening the dome with carbon mats on the intrados side (photo: Ł. Bednarz)

Ryc. 18. Wzmacnianie kopuły matami węglowymi od strony pod- Ryc. 21. Wzmocniona i odrestaurowana kopuła – widok od strony niebienia (fot. Ł. Bednarz) podniebienia [15] Fig. 18. Strengthening the dome with carbon mats on the intrados Fig. 21. Strengthened and restored dome – view from the intrados side (photo: Ł. Bednarz) side [15]

Royal, ozdobionej płótnem przedstawiającym sceny ze FRP materials with polymer matrixes in the form „Snu nocy letniej” Szekspira, namalowanym w latach of carbon fiber C-FRP (Carbon Fiber Reinforced 1906–1908 przez G.C. Post z fi rmy Carrara Ceiling Polymer) were used to reinforce the very effective Isaac Company z Wellington. Wykonaną głównie z drewna Theatre Royal ceiling dome, decorated with a canvas i gipsu kopułę wzmocniono matami C-FRP od strony depicting the scenes from Shakespeare’s Midsummer podniebienia, tworząc stabilną i trwałą podstawę dla Night’s Dream painted in 1906–1908 by GC Post of naciągu płótna z malowidłem. Prace wzmacniające pod- Carrara Ceiling Company from Wellington. Made niebienie kopuły klejonymi na żywice matami z włókien mainly of wood and plaster, the dome is reinforced węglowych C-FRP, montaż przy pomocy wciągarki oraz with C-FRP mats on the intrados side, creating a stable

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 57 efekt końcowy wzmocnionej i odrestaurowanej kopuły and durable base for the tension of the canvas with the przedstawiono na ryc. 16–21. painting. The work strengthening intrados of the dome W marcu 2014 r. wzmocnioną i odrestaurowaną is glued on the resin with carbon fi ber mats C-FRP and kopułę (ryc. 16–21) podniesiono na wysokość ok. 19 m the assembly with the winch. The fi nal effect of the ponad posadzkę, wykorzystując 16-tonową wciągar- reinforced and restored dome is shown in fi g. 16–21. kę i stalowe liny z 16 bezprzewodowymi czujnikami In March 2014, the reinforced and restored dome tensometrycznymi typu Ron StageMaster fi rmy Eilon (fi g. 16–21) was raised to a height of 19 m above the Engineering [14]. Cały zamontowany system moni- fl oor using a 16 tons winch and steel ropes with 16 toringu (wykorzystywany również podczas montażu wireless strain gauges type Ron StageMaster from Eilon i użytkowania systemów nagłośnienia i oświetlenia na Engineering [14]. The entirely installed monitoring innych światowych scenach teatralnych) przedstawiał system (also used during assembly and use of sound w czasie rzeczywistym stan wytężenia lin i równomier- and lighting systems on other world theatre stages) ność podnoszenia kopuły. presented in real time the state of rope effort and uni- Zaproponowany w tym zadaniu system monitorin- formity of dome lifting. gu mierzył tylko wielkości pochodzące z naciągu lin The monitoring system proposed in this task meas- nośnych, ale można było rozszerzyć zakres pomiarów ured only quantities coming from the tension of the o inne pomiary, np. odkształcenie geometrii kopuły carrying ropes but it was possible to extend the scope podczas podnoszenia, jej drgania itp. Ogólnie moni- of measurements with other measurements, eg defor- toringiem można nazwać wszystkie techniki i metody mation of the dome geometry during lifting, vibrations mierzące stan zachowania elementów lub całych kon- etc. In general, all techniques and methods measuring strukcji. Różne klasyfikacje monitoringu korzystają the condition of elements or entire structures can be z różnych kryteriów np. celu monitorowania, rodzaju called monitoring. Different monitoring classifi ca- pomiarów (statyczne, dynamiczne), charakteru badań tions make use of different criteria, eg the purpose of (badania niszczące, quasi-niszczące i nieniszczące) lub monitoring, type of measurements (static, dynamic), czasu monitorowania. Najefektywniejszym wydaje się nature of tests (destructive, quasi-destructive and być połączenie statycznych i dynamicznych pomiarów non-destructive tests) or monitoring time. The most pracy monitorowanej konstrukcji w jeden hybrydowy effective seems to be the combination of static and system, którego zakres działania obejmuje śledzenie dynamic measurements of the work of the monitored zmian w geometrii (powstających również przez zja- structure into one hybrid system, the scope of which wiska opóźnione w czasie) oraz badania nieniszczące includes tracking changes in geometry (also caused materiałów konstrukcyjnych. by phenomena delayed in time) and non-destructive testing of construction materials. PODSUMOWANIE Niewłaściwe przygotowanie na obciążenia sej- SUMMARY smiczne murowych niezbrojonych budynków w Chri- Inaccurate preparation for seismic activity on the stchurch przypomniało o konieczności modernizacji load of brickwork-constructed buildings in Christch- obiektów zabytkowych w kraju, w którym występują urch is a reminder of the need to modernize historic trzęsienia ziemi, takim jak Nowa Zelandia. Sugestie buildings in a country such as New Zealand where dotyczące odpowiednich zasad i technik wzmacniania there are earthquakes. Suggestions for appropriate powinny być zbierane z doświadczeń zgromadzonych reinforcement principles and techniques should be przez naukowców i praktyków z innych narażonych na gathered from the experience gathered by scientists and trzęsienia ziemi obszarów świata, w których występują practitioners from other areas of the earth exposed to liczne murowane obiekty o znacznej wartości technicz- earthquakes, And in which there are numerous brick nej, historycznej i kulturowej. buildings of considerable technical, historical and Isaac Theatre Royal w Christchurch jest doskona- cultural value. łym przykładem historycznego obiektu użyteczności The Isaac Theatre Royal in Christchurch is a great publicznej, którego dzieje nie były łatwe. Po tragediach example of a historic public facility whose history has trzęsień ziemi zaangażowanie w odbudowę wielu ludzi, not been easy. After the tragedies of earthquakes, in- wykorzystanie nowych technologii i materiałów (w tym volvement in the reconstruction by many people, the kompozytów z włókien węglowych (C-FRP)) i dobrych use of new technologies and materials (including car- praktyk konserwatorskich doprowadziło do reaktywacji bon fi ber composites (C-FRP)) and good conservation miejsca, które w przyszłości będzie nie tylko bezpieczne practices led to the reactivation of a place that in the i będzie chronić ludzkie życie podczas ewentualnych future will not only be safe but will protect human life przyszłych katastrof, ale także będzie miejscem krze- during possible future disasters. It will also be a place wienia kultury, która jest nierozerwalnie związana z tym for the promotion of a culture that is inseparable from życiem. this life. W 2016 r. Isaac Theatre Royal zdobył nagrodę przy- In 2016, the Isaac Theatre Royal won the Can- znawaną przez Canterbury Heritage Awards w kategorii terbury Heritage Awards in the category of “Public

58 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 „Public Realm – Saved and Restored”, w uznaniu dla Realm – Saved and Restored”, in recognition of the połączonych umiejętności i zaangażowania architektów combined skills and commitment of architects and i inżynierów, konserwatorów i rzemieślników oraz ro- engineers, restorers and craftsmen and construction botników budowlanych, którzy przywrócili ten ostatni workers who restored the Edwardian theatre to its w Nowej Zelandii teatr edwardiański do dawnej świet- former glory, for reconstruction and conservation work ności, za odbudowę i prace konserwatorskie prowadzone carried out in the building [16]. w budynku [16].

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES

[1] McEwan A.E. From Cottages to ‘Skyscrapers’: The [10] http://isaactheatreroyal.co.nz/our-history/theatre- Architecture of AE & ES Luttrell in Tasmania and -history New Zealand, 1988. [11] Triantafi llou T.C., Fardis M.N. Strengthening of [2] http://christchurchcitylibraries.com/Heritage/ historic masonry structures with composite mate- Photos/Disc2/IMG0061.asp rials. Materials and Structures 1997;30(8):486–496. [3] http://www.heritage.org.nz/the-list/details/1936 [12] Valluzzi M.R., Modena C., de Felice G. Current [4] http://www.stuff.co.nz/the-press/news/christ- practice and open issues in strengthening historical church-earthquake-2011/6691722/McKellen-wi- buildings with composites. Materials and structu- zardry-for-Christchurch-theatre res 2014;47(12):1971–1985. [5] Forbes C. What has happened to my heritage?: [13] Kwiecień A., Krajewski P., Hojdys Ł., Tekieli M., Disaster recovery in Christchurch and Kathman- Słoński M. Flexible Adhesive in Composite-to- du. National Emergency Response 2018;31(2):14. -Brick Strengthening – Experimental and Nume- [6] Burden D. A resurgent Christchurch. Australasian rical Study. Polymers 2018;10(4):356. Leisure Management 2015 (111): 24. [14] https://www.craneloadcells.com/isaac-theatre-roy- [7] Fuste-Forne F. Building Experiencescapes in Chri- al-nz/applications-items/isaac-theatre-royal-nz stchurch. Landscape Review 2017;17(1). [15] http://www.heritageawards.co.nz/entry/isaac-the- [8] https://www.nzia.co.nz/awards/national/award- atre-royal -detail/2970#Isaac%20Theatre%20Royal [16] http://www.heritageawards.co.nz/entry/isaac-the- [9] https://www.cso.co.nz atre-royal-2

Streszczenie Abstract

Nowozelandzki teatr „Isaac Theatre Royal” to du- The New Zealand theatre “Isaac Theatre Royal” chowe serce sceny artystycznej miasta Christchurch is the spiritual heart of the art scene of the city of i całego regionu Canterbury. W teatrze tym od ponad Christchurch and the entire Canterbury region. In this wieku odbywają się widowiskowe spektakle cenionych theatre, spectacular performances of artists valued all na całym świecie artystów. W 2011 roku podczas bardzo over the world have been taking place for over a cen- poważnego trzęsienia ziemi obiekt poniósł znaczne tury. In 2011, during a very serious earthquake, the fa- szkody, a audytorium i foyer zostały uznane za niena- cility suffered considerable damage, and the auditorium prawialne w ich pierwotnej formie, głównie ze względu and foyer were considered irreparable in their original na niebezpieczeństwo zawalenia. Podczas kilku lat prac form, mainly due to the danger of collapse. During budowlanych i renowacyjnych prawie wszystkie ele- several years of construction and renovation work, menty obiektu i jego wyposażenia o znacznej wartości almost all elements of the facility and its equipment kulturowej udało się uratować i wybudować ponownie. of considerable cultural value were saved and rebuilt. Projekt odbudowy umożliwił przebudowanie teatru The reconstruction project made it possible to rebuild zgodnie z najnowszymi wymogami technicznymi oraz the theatre in accordance with the latest technical bieżącą najlepszą praktyką teatralną, przy jednoczesnym requirements and current best theatre practice, while zachowaniu wartości kulturowej i niewątpliwego maintaining cultural value and undoubted charm. uroku. W artykule przedstawiono historię obiektu, The article presents the history of the object, causes przyczyny i skutki katastrofy oraz proces odbudowy and effects of the disaster as well as the reconstruction i efekt końcowy. process and the fi nal effect.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 59 NAUKA SCIENCE

Małgorzata Chorowska* orcid.org/0000-0002-5073-4382

Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu. Proces przekształceń zespołu budynków od średniowiecza do końca XIX wieku1 Archdiocese Museum in Wrocław. Transformation process of a group of buildings from Middle Ages to the end of the 19th century1

Słowa kluczowe: architektura gotycka, wieża Key words: Gothic architecture, donjon, capitulary, mieszkalna, kapitularz, Wrocław Wrocław

WSTĘP INTRODUCTION Zespół obecnego Muzeum Archidiecezjalnego, The complex of the present Archdiocese Museum, Archiwum Archidiecezjalnego i Biblioteki Kapitulnej the Archdiocese Archives and the Capitulary Library in we Wrocławiu składa się z trzech budynków, które po- Wrocław consists of three buildings which came into be- wstały w ciągu ponad 500 lat: dawnego Domu Kapituły ing during the period of over 500 years: a former House Katedralnej pochodzącego z 4. ćwierci XIV w. (pl. Ka- of the Cathedral Capitulary from the 4th quarter of the tedralny 17), budynku Kancelarii Kapituły Katedralnej 14th century (17, Katedralny sq.), the building of the z połowy XVIII w. (pl. Katedralny 16) oraz tzw. Nowego Chancellery of the Cathedral Capitulary from the middle Archiwum Książęco-Biskupiego i Biblioteki Katedralnej of the 8th century (16, Katedralny pl) and the so-called z 1896 r. (ul. Kanonii 12–14)2. Pierwszy z nich stanowi New Ducal-Bishop Archives and the Cathedral Library XIV-wieczny świecki budynek, wyjątkowy na terenie from 1896 (12–14, Kanonia Str)2. The fi rst one is the Wrocławia ze względu na bardzo dobrze zachowaną 14th century secular building, exceptional in the area of wieżową, gotycką bryłę i kamieniarkę okienną oraz Wrocław when it comes to a very well preserved tower, czytelne wątki cegieł. Drugi to późnobarokowy dom Gothic body as well as window stonework and visible z malowniczą fasadą ramową, od niedawna kompletną. brick bonds. The second one is a late Baroque house Trzeci, wzniesiony według projektu architekta diece- with a picturesque frame façade newly renovated. The zjalnego Josepha Ebersa (1845–1923) w stylu neogotyku third one, designed by a diocese architect Joseph Ebers szkoły hanowerskiej, zawierał zbiór ksiąg i archiwaliów (1845–1923) in a neo-Gothic Hannover school style, przechowywanych w nowocześnie urządzonej tzw. comprised a collection of volumes and archival materials bibliotece magazynowej. stored in a modern so-called storehouse library. Wkrótce po oddaniu do użytku neogotyckiego Soon after putting the neo-Gothic edifi ce into use, gmachu w całym kompleksie zaczęto gromadzić zbiory a collection of Silesian sacral art coming from secularized śląskiej sztuki sakralnej pochodzące z sekularyzowanych cloisters and rebuilt churches started to be collected in klasztorów i przebudowywanych kościołów3. W 1896 r. the whole complex3. In 1896 the authorities of Wrocław

* prof. dr hab. inż. arch., Katedra Historii Architektury, * prof. dr hab. inż. arch., Institute of History of Architecture, Art and Sztuki i Techniki, Wydział Architektury Politechniki Technique, Faculty of Architecture, Wrocław University of Science Wrocławskiej and Technology

Cytowanie / Citation: Chorowska M. Archdiocese Museum in Wrocław. Transformation process of a group of buildings from Middle Ages to the end of the 19th century. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2019;57:60-71 Otrzymano / Received: 14.01.2019 • Zaakceptowano / Accepted: 04.03.2019 doi:10.17425/WK57MUSEUM

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

60 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Ryc. 1. Fragmenty projektu budowlanego Nowego Archiwum Książęco-Biskupiego i Biblioteki Katedralnej przy ul. Kanonii 12–14 we Wro- cławiu, arch. Joseph Ebers, 1894 r., Muzeum Architektury we Wrocławiu, Oddział Archiwum Budowlane m. Wrocławia, T. 709: A – plan dawnego Domu Kapituły Katedralnej na poziomie parteru, B – plan dawnego Domu Kapituły Katedralnej na poziomie piwnic. Na projekcie zwraca uwagę obecność obu aneksów, także wyburzonego później aneksu północnego Fig. 1. Fragments of a building project of the New Ducal-Bishop Archives and Cathedral Library at 12–14, Kanonia Str. in Wrocław, arch. Joseph Ebers, 1894, Museum of Architecture in Wrocław, Branch of Construction Archives of Wrocław, vol. 709: A – plan of the old house of the Cathedral Chapter on the ground fl oor level, B – plan of the old house of The Cathedral Chapter on the cellar level. The presence of both annexes, also the northern one that was pulled down later on, draws our attention władze diecezji wrocławskiej wydały nakaz rejestrowania diocese issued an order to register and transport to oraz przewożenia do Wrocławia wszelkich przedmiotów Wrocław all objects of historical or artistic value that had o wartości historycznej lub artystycznej wycofanych been withdrawn from liturgical use. It gave the beginning z użytku liturgicznego. Dało to początek powołane- to establishing the Archdiocese Museum two years later. mu dwa lata później Muzeum Archidiecezjalnemu. In the collection there were such valuable masterpieces W zbiorach znajdowały się tak cenne dzieła, jak obrazy as Lucas Cranach the Elder’s paintings – like the lost Łukasza Cranacha Starszego – zaginiona „Madonna” ‘Madonna’ from Głogów collegiate and ‘Madonna un- z kolegiaty głogowskiej i „Madonna pod jodłami” z ka- der the fi r tree’ from Wrocław cathedral. After the war tedry wrocławskiej. Po wojnie i odbudowie gmachów and the reconstruction of the Museum buildings it was Muzeum zostało ponownie otwarte w 1947 r. Mieści się reopened in 1947. There are about 6000 monuments of w nim około 6000 zabytków sztuki sakralnej, głównie sacral art, mainly medieval. At present, after 120 years of średniowiecznej. Obecnie, po 120 latach koegzystencji the coexistence of three institutions in the Archdiocese w budynkach Muzeum Archidiecezjalnego trzech in- Museum buildings – the archives, library and museum stytucji – archiwum, biblioteki i muzeum, trwają prace – the preparatory work on the renovation and reconstruc- przygotowawcze do remontu i przebudowy4 całego tion4 of the whole complex is being carried out. The kompleksu pod kątem urządzenia w nim na nowo purpose of this renovation and reconstruction is to make Muzeum Archidiecezjalnego z ekskluzywną funkcją the Archdiocese Museum with an exclusive exhibition wystawienniczą. Zbiory biblioteki i archiwum zostaną function anew. The library and archives collections will przeniesione do nowego gmachu Biblioteki Archidie- be moved to a new building of the Archdiocese Library5. cezjalnej5. FORMER HOUSE OF THE CATHEDRAL DAWNY DOM KAPITUŁY CHAPTER HOUSE. STAGES OF KATEDRALNEJ. ETAPY PRZEOBRAŻEŃ CONSTRUCTION TRANSFORMATION BUDOWLANYCH OBIEKTU OF THE BUILDING Jest to cenny przykład niemal w pełni zachowanego It is a valuable example of almost entirely preserved budynku średniowiecznego, który doskonale harmo- medieval building which perfectly harmonizes with early nizuje z wczesnorenesansowym portalem z 1527 r. Renaissance portal from 1527 and a high hip 17th century i wysokim, czterospadowym XVII-wiecznym dachem. roof. The verticality of its solid is underlined by a tower Wertykalność jego bryły podkreśla wieżowy aneks stair annex, one of initially two emphasising gable walls. schodowy, jeden z pierwotnie dwóch akcentujących The building was being shaped in two late-Gothic phases. ściany szczytowe. Budynek kształtował się w dwóch Phase 1. The Chapter House was built before 1382 późnogotyckich fazach. [4]. Earlier the chapter was to gather in a nearby church Faza 1. Dom Kapituły został wybudowany przed of Saint Giles or in the cathedral. The building on a rec- 1382 r. [4]. Wcześniej kapituła miała się zbierać w po- tangular plan of dimensions 18.5 × 12.5 m with two bliskim kościele św. Idziego lub w katedrze. Budynek na annexes at shorter gable walls was buttressed at corners, planie prostokąta o wymiarach 18,5 × 12,5 m, z dwoma had cellars and two fl oors (fi g. 1). Its considerable height aneksami przy krótszych ścianach szczytowych był – 15 m to the eaves lets us, despite a prolonged solid, oskarpowany w narożnikach, podpiwniczony, dwupię- treat it is as a donjon. It was made of a hand-made brick trowy (ryc. 1). Jego znaczna wysokość – 15 m do okapu of medieval size, faced in the Gothic bond. The original dachu uprawnia do tego, by mimo wydłużonej bryły faces were not plastered but left raw. In places where the

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 61 Ryc. 2. Dom Kapituły Katedralnej, wieżowy aneks południowy: A – stan sprzed konserwacji, fot. M. Chorowska, B – elewacja zach. aneksu wykonana metoda ortofoto, oprac. Laboratorium Skanowania i Modelowania 3D Politechniki Wrocławskiej, C – stan po konserwacji, fot. M. Chorowska. Za hipotezą mówiącą o równoczesnej budowie wieży płd. z domem głównym przemawia zastosowanie w licu aneksu wieżowego zendrówek w regularnym wątku kowadełkowym, identycznym, jak na pozostałych elewacjach domu. Obraz C pokazuje od- chylenie aneksu od pionu Fig. 2. House of the Cathedral Chapter, southern tower annex: A – state before restoration, photo: M. Chorowska, B – western façade of the annex made with the use of orthophoto method, developed by Laboratory of Scanning and 3D Modelling, Wrocław University of Sci- ence and Technology, C – state after restoration, photo: M. Chorowska. The hypothesis on simultaneous construction of southern tower and the main house is supported by the use in the annex face of burrs laid in the monk bond, the same as on other facades of the house. Picture C shows divergence from the upright position traktować go jako wieżę mieszkalną. Wzniesiono go original fragments of the outer walls are preserved there z cegły palcówki o formacie średniowiecznym, licowanej is a neatly worked out monk bond. In Wrocław area such w wątku gotyckim. Pierwotnie lica nie były tynkowane, regularity in placing burrs is characteristic only of the lecz pozostawione w surowej cegle. W miejscach, gdzie cathedral construction workshop. zachowały się oryginalne partie ścian zewnętrznych, The main building in the ground fl oor consisted of widnieje starannie opracowany układ kowadełkowy. Na two rooms – a spacious hallway on the square plan with sides over 9 m and a rectangular chapter house. The hallway, despite a considerable size, was covered with a timber beam- framed floor which resembled analogous rooms known from pa- triciate middle-class townhouses localised in the market frontages of Wrocław. The chapter house was covered with geometric vault of complicated multi-ribbed pat- tern. It has asymmetrical arrange- ment consisting of two stars and a “crazy vault”. The rich profi le of ribs is fi nished with a pear. On the fl oors no traces of original partitions have been preserved. It is possible that they were effaced during next redevelopments. The Ryc. 3. Sala dawnej biblioteki na I piętrze Domu Kapituły Katedralnej zamieniona na salę eks- pozycyjną Muzeum Archidiecezjalnego, w widoku od północy, fot. M. Chorowska presence of timber ceiling over nd Fig. 3. Hall of the former library on the 1st fl oor of the Cathedral Chapter house transformed to the 2 fl oor with beams spread an exhibition room of the Archdiocese Museum, the view from the north, photo: M. Chorowska in E-W system is confi rmed by

62 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 terenie Wrocławia taka regularność w rozmieszczaniu grooves in lateral walls of height equal to 3 layers of zendrówek charakteryzuje wyłącznie dzieła katedralnego bricks which are visible in the bottom attic of the present warsztatu budowlanego. building. It is there where the upper parts of niches and Budynek główny w przyziemiu składał się z dwóch lintels of 2nd fl oor window openings closed up with seg- pomieszczeń – obszernej sieni na planie kwadratu ment arches to ½ of brick are visible. o bokach ponad 9 m i prostokątnego kapitularza. Sień, A southern tower annex was originally connected mimo znacznych rozmiarów, była nakryta drewnianym with the walls of the main building; however, in mod- stropem belkowym, w czym przypominała analogiczne ern period it started to lean back from it6 (fi g. 2). On pomieszczenia znane z patrycjuszowskich kamienic the outer facades of the annex there are burrs laid in the mieszczańskich, zlokalizowanych w pierzejach ryn- monk bond but inside they were used sporadically and kowych Wrocławia. Kapitularz był nakryty wielopro- irregularly. The northern annex was removed at the time miennym sklepieniem o skomplikowanym rysunku the Archives and cathedral Library were built7. We know żeber. Ma ono bowiem układ asymetryczny złożony it from an archival drawing from 18948 and the reference z dwóch gwiazd i sklepienia przeskokowego. Bogaty saying about narrow stairs in ‘northern outhouse’ which profi l żeber jest zakończony gruszką. Na piętrach nie joined the hall of the chapter house on the ground fl oor zachowały się ślady pierwotnych podziałów, być może with a library on the fi rst fl oor before comfortable stairs zostały one zatarte w toku późniejszych przebudów. from the southern tower were built. It was quoted by Potwierdzeniem obecności drewnianego stropu nad a priest dr. Joseph Jugnitz in the history of the Cathedral II piętrem, o belkach rozpiętych w układzie W-Z, są library [5, p.4] with a suggestion of building on a tower- bruzdy w ścianach lateralnych, o wysokości 3 warstw ing southern annex only in 1527 and a library function of cegieł, czytelne na dolnym poddaszu obecnego budyn- the levels of the chapter house from the very beginning ku. Tam też są widoczne górne części wnęk i nadproży of its existence9. otworów okiennych II piętra, zasklepione łękami od- The northern annex was not depicted in the plan of cinkowymi na ½ cegły. the Weiners from 1562, which shows that it was not as Wieżowy aneks południowy był pierwotnie powią- tall as the southern annex. Because of the function of zany ze ścianami budynku głównego lecz w okresie the neighbouring Chapter House, it should have fi rst nowożytnym zaczął się od niego odchylać6 (ryc. 2). Na of all housed sanitation. It would have been the most elewacjach zewnętrznych aneksu występują zendrówki appropriate place due to its northern location and the w układzie kowadełkowym, natomiast w jego wnętrzu closeness of the Oder River bed. zostały one użyte sporadycznie i nieregularnie. Aneks The oldest preserved window openings are, in the północny został zlikwidowany w trakcie wznoszenia Ar- fi rst place, the window of the Chapter House in the chiwum i Biblioteki Katedralnej7. Znamy go z rysunku northern façade, on the ground fl oor, at the interface of archiwalnego z 1894 r.8 i wzmianki mówiącej o wąskich the neo-Gothic Ducal-Bishop Archives. Its sandstone schodach w „przybudówce północnej”, które łączyły framing is well profi led, which is characteristic from the salę kapituły na parterze z biblioteką na I piętrze, zanim last quarter of the 14th century. That opening was made wprowadzono wygodne schody w wieży południowej. smaller in the 17th century and bricked up in 1882, earlier Przytoczył ją ks. dr Joseph Jungnitz w dziejach biblioteki gratings had been fi xed in it. On the fi rst fl oor of the main katedralnej [5, s. 4], z sugestią dobudowy wieżowego building, on the short southern façade, one more window aneksu południowego dopiero w 1527 r. oraz bibliotecz- opening from the 1st phase outlived, although today it nej funkcji pięter Domu Kapituły od samego początku is bricked up. The most numerous and best preserved jego istnienia9. Aneks północny nie został pokazany na yet simple are the window openings from the second planie Weinerów z 1562 r., co wskazuje, że nie był on fl oor. Originally there were 4 of them on long eastern tak wysoki jak aneks południowy. Z uwagi na funkcję and western façades and 2 on gable facades. They have sąsiedniego kapitularza powinien był przede wszystkim stone frames with a broad chamfers and straight mul- mieścić urządzenia sanitarne. Byłoby to najodpowied- lion. There are 3 window openings of stair tower on the niejsze miejsce ze względu na północne położenie western and southern facades. Their distribution shows i bliskość koryta Odry. that they ‘were rising’ following the fl ight of stairs. Their Do najstarszych zachowanych otworów okien- stone frames with a deep concave and broad chamfering10 nych przede wszystkim trzeba zaliczyć dawne okno caused the effect of splayed jamb outside. On the western kapitularza znajdujące się na elewacji północnej, na and partly southern facades of the Chapter House there parterze, na styku z neogotyckim Archiwum Książęco- is a shallow panel frieze over the present 1st fl oor story. -Biskupim. Jego piaskowcowe obramienie ma drobne This frieze gets to the southern tower annex and is not profi lowanie, charakterystyczne dla ostatniej ćwierci continued in its interior which is one of the premises XIV w. Otwór ten został zmniejszony w XVII w., showing the belongingness of both annexes to the fi rst a zamurowany w 1882 r.; jeszcze wcześniej zamonto- construction phase. wano w nim kratę. Na I piętrze budynku głównego, The cellar of the Chapter House was the only offi cial na krótkiej elewacji płd. przetrwał jeszcze jeden otwór place that was granted the permission to sell Świdnica okienny z 1 fazy, też obecnie zamurowany. Najliczniej beer on Ostrów Tumski and the second after Piwnica i najlepiej zachowane, lecz skromne, są otwory okien- Świdnicka in the Town hall on the left-bank Wrocław.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 63 Ryc. 4. Detale kamieniarskie dawnej sieni na parterze Domu Ka- pituły Katedralnej – fi lar i wsporniki sklepienne, fot. M. Chorowska Fig. 4. Stonework details of the former hallway on the ground fl oor Ryc. 6. Kamienne schody kręte w wieżowym aneksie południowym of the Cathedral Chapter House – pillar and vaulted cantilevers, przy dawnym Domu Kapituły Katedralnej. Widok na relikty cokolików photo: M. Chorowska służek i podniebienie schodów, fot. M. Chorowska Fig. 6. Winding stone stairs in the southern tower annex at the former house of the Cathedral Chapter. The view of the relics of ancillary column plinths and stair rise, photo: M. Chorowska

Ryc. 5. Inwentaryzacja kamiennych schodów krętych w wieżowym Ryc. 7. Wczesnorenesansowy portal z 1527 r. w wieżowym anek- aneksie południowym wykonana metodą fotoskanowania, oprac. sie południowym przy dawnym Domu Kapituły Katedralnej, fot. M. Caban M. Chorowska Fig. 5. Cataloguing of winding stone stairs in the southern tower stair Fig. 7. Early-renaissance portal from 1527 in the tower annex at the annex made by the use of photo-scanning, developed by M. Caban former Cathedral Chapter House, photo: M. Chorowska

64 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 ne II piętra. Pierwotnie występowały po 4 na długich From the time of the second judicial controversy called elewacjach wschodniej i zachodniej oraz po 2 na ele- ‘beer war’ (1380–1382) the problem of tax-free transport wacjach szczytowych. Mają one kamienne obramienia of beer from Świdnica onto Tum was one of the constant z szeroką fazą i prostą śmigą. Otwory okienne wieży aspects of the confl ict between the canons and the city. schodowej rozmieszczone są po 3 na elewacjach zach. The other also important problem was the privilege of i płd. Ich rozmieszczenie pokazuje, że „podnosiły się” selling that beer guaranteed by bishop’s effort which in idąc za biegiem schodów. Ich kamienne obramienia, the area of jurisdiction was to belong to the cathedral z głęboką wklęską i szerokim fazowaniem10, powo- chapter in 1461. As it is been already mentioned, that dowały efekt rozglifi enia otworów na zewnątrz. Na monopoly was realised under the Chapterhouse despite elewacjach zachodniej i częściowo południowej Domu the fact that according to the words of a chronicler Es- Kapituły występuje płytki fryz płycinowy nad obecną chenloer every day ‘scallywags, players and prostitutes’ kondygnacją I piętra. Fryz ten dochodzi do wieżowego gathered there [7, p.254]. aneksu płd. i nie ma kontynuacji w jego wnętrzu, co The entrance to the cellar was where it is now – in the jest jedną z przesłanek wskazujących na przynależność southern wall right at the tower stair annex. The cellar obu aneksów do pierwszej fazy budowlanej. was divided into two vaulted rooms. The square one was Piwnica Domu Kapituły była jedynym ofi cjalnie do- covered with a cross vault resting on centrally situated puszczonym miejscem wyszynku piwa świdnickiego na pillar; the rectangular room was covered with a barrel terenie Ostrowa Tumskiego, a drugim takim, po Piwnicy vault. The stone pillar has a goblet capital and (probably) Świdnickiej w ratuszu, w lewobrzeżnym Wrocławiu. Od a base of a similar form but upside-down. At present that czasu drugiego sporu jurysdykcyjnego zwanego „wojną room is divided by means of a wall which reciprocally piwną” (1380–1382) kwestia wwozu bezcłowego piwa faces the pillar and the base is invisible – it is below the ze Świdnicy na Tum była jednym ze stałych punktów usable level of the cellar. The pillar is plastered and the zatargu kanoników z miastem. Drugą równie ważną brick vaults are preserved without bigger damages. kwestią był przywilej wyszynku tego piwa zagwaran- Phase 2. The adaptation of the fi rst fl oor of the house towany staraniami biskupa w 1461 r., jaki na terenie to a library function caused the thorough redevelop- jurydyki miał przynależeć do kapituły katedralnej. Jak ment of the object in 1518–1520 (fi g. 3). A resolution to wyżej wspomniano, monopol ten był realizowany pod redevelop the Chapter House was made in 1518 by the Domem Kapituły, mimo że według słów kronikarza bishop Jan Turzo (1506–1520). In 1519 offi ce rooms on Eschenloera codziennie gromadzili się tam „hultaje, the ground fl oor of the chapter and library on the fi rst gracze i prostytutki” [7, s. 254]. fl oor came into being. The construction works were run Wejście do piwnicy znajdowało się tam, gdzie by Peter Jenkwitz and Stanislaus Sauer [4] and [5, p. 4]. obecnie – w ścianie południowej tuż przy wieżowym The square hallway on the ground fl oor was covered aneksie schodowym. Piwnica podzielona była na with a cross-rib vault stemming from a central pillar dwa sklepione pomieszczenia. Kwadratowe nakryto of eight-sided core, richly shaped head and similarly sklepieniem krzyżowym, wspartym na centralnie po- developed base (strongly cracked). In the eastern part łożonym fi larze; pomieszczenie prostokątne nakryto richly decorated vault cantilevers with crystal motives kolebą. Kamienny filar posiada kapitel kielichowy and animal masks are preserved (fi g. 4). The library on i (zapewne) bazę o podobnej formie, lecz odwróconą. the fi rst fl oor is in a lay-out of two naves and 6 spans Obecnie pomieszczenie to jest przedzielone ścianą, covered with a cross-rib vault running down on 2 stone która obustronnie licuje się z fi larem, a baza jest nie- pillars. On the vault cantilevers, on both levels, coats of widoczna – znajduje się poniżej poziomu użytkowego arms of the Jenkwitzs, the Sauers and Wrocław bishops piwnicy. Filar jest otynkowany, a ceglane sklepienia są appeared. The library hall was considerably raised in zachowane bez większych ubytków. relation to the former height of the fi rst fl oor which Faza 2. Powodem gruntownej przebudowy obiektu collided with window openings on the higher story and podjętej w latach 1518–1520 była adaptacja pierwszego as a result changing the dwelling function into a storage piętra domu do funkcji bibliotecznej (ryc. 3). Postano- attic. The main building was then covered with a gabled wienie o przebudowie Domu Kapituły zapadło w 1518 r. roof of a very steep surface. On the lateral walls, on the decyzją bp. Jana Turzona (1506–1520 r.). W 1519 r. level of the present bottom attic the imprints of rafters powstały pokoje biurowe kapituły na parterze, a na from those times are visible. It allows to evaluate the I piętrze – biblioteka. Budową kierowali Peter Jenkwitz angle of roof inclination. i Stanislaus Sauer [4] i [5, s. 4]. Initially, there were the mentioned ‘narrow stairs Kwadratowa sień na parterze została nakryta sklepie- in the northern extension from the hall of the chapter niem krzyżowo-żebrowym wyrastającym z centralnego house’ leading to the library [5]. Soon, comfortable, fi laru o ośmiobocznym trzonie, bogato profi lowanej winding stone stairs called ‘the spindle’ (Treppenspindel) głowicy i podobnie opracowanej bazie (mocno spęka- were made and they were fi xed in the interior of the nej). W części wschodniej zachowały się bogato deko- southern tower (fi g. 5, 6). They were a very attractive rowane wsporniki sklepień z motywami kryształowymi solution in which the stair stem was spirally wrapped i maskami zwierzęcymi (ryc. 4). Bibliotekę na piętrze with four ancillary columns one of which transformed rozwiązano w układzie dwóch naw i 6 przęseł nakry- into an above hand-rail. Ancillary columns emerged

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 65 from small bases ornamented with pipes and a braided string motif11. The entrance to the stair tower was framed with a gothic- renaissance-like portal with fascia attributed to Hans Richter (fi g. 7). On its stonework two different house marks – one on the left jamb in the shape of let- ter H and an arrow and the other one in the middle of the lintel beam can be observed. That last one was also incised on the stone stem of the stairs which confi rms that the main portal and the stairs were made by the same workshop. The second portal with fascia identical with Ryc. 8. Wnętrze kapitularza w dawnym Domu Kapituły Katedralnej po renowacji z 1882 r., stan the main one was fi xed in the obecny, fot. M. Chorowska passage leading from the tower Fig. 8. Capitulary interior in the former House of the Cathedral Chapter after the restoration in 1882, present state, photo: M. Chorowska to the hallway interior. The next one was fi xed on the fi rst fl oor tych sklepieniem krzyżowo-żebrowym, spływającym at the entrance to the library. It was double-armed, fl at- na 2 kamienne fi lary. Na zwornikach sklepień na obu profi led with smooth escutcheons on its arms12. poziomach pojawiły się herby Jenkwitzów, Sauerów The time of those changes is defi ned by the date 1527 i biskupstwa wrocławskiego. Sala biblioteczna została written by means of Roman numbers (M D XX VII) over znacznie podwyższona w stosunku do dawnej wysokości the escutcheon of Wrocław bishopric (diocese), placed I piętra, co spowodowało wejście w kolizję z otworami above the main portal cornice. The reconstruction of the okiennymi na wyższej kondygnacji, a w efekcie rezy- break took place almost 10 years later than the realization gnację z funkcji mieszkalnej na rzecz magazynowego of the library. The accumulation of large, richly orna- poddasza. Budynek główny został wówczas nakryty mented portals together with a spectacular form of stair dachem dwuspadowym o bardzo stromych połaciach. stem enwrapped with braided ancillary columns shows Na ścianach lateralnych, na poziomie obecnego dolnego that this entrance was a ceremonial one. On the fi rst fl oor, poddasza widoczne są negatywy po krokwiach z tego on the level of the entrance to the library, the stair treads czasu, co pozwala oszacować kąt nachylenia dachu. made a small landing and then they continued to climb Do biblioteki począt- kowo prowadziły wspomi- nane „wąskie schody w pn. dobudówce z sali kapitu- ły” [5]. Wkrótce urządzo- no wygodne, kamienne schody kręte, nazwane „wrzecionem” (Treppen- spindel) i wstawiono je do wnętrza wieży południo- wej (ryc. 5, 6). Stanowiły one bardzo efektowne rozwiązanie, w którym trzon schodów był spi- ralnie owinięty czterema służkami, a jedna z nich przechodziła wyżej w po- chwyt balustrady. Służki wyrastały z niewielkich cokolików dekorowanych piszczałkami i motywem skręconego sznura11. Wej- ście do wieży schodowej Ryc. 9. Zbliżenia elementów neogotyckiego wystroju i wyposażenia kapitularza, fot. M. Chorowska obramiono fascjowym Fig. 9. Close-ups of neo-gothic elements of décor and furnishings of the capitulary, photo: M. Chorowska

66 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 portalem o cechach gotycko-renesansowych, przypisy- wanym Hansowi Richterowi (ryc. 7). Na jego kamie- niarce można zaobserwować dwa różne gmerki – jeden na lewym węgarze mający postać litery H i strzałki, a drugi na środku belki nadproża. Ten ostatni został powtórzony na kamiennym trzonie schodów, co po- twierdza, że portal główny i schody zostały wykonane przez ten sam warsztat. Drugi fasciowy portal, bliźniaczo podobny do głównego, osadzono w przejściu z wieży do wnętrza sieni. Kolejny wprowadzono na I piętrze, w wejściu do biblioteki. Był dwuramienny, fascjowy, płasko profi lowany; na ramionach znajdują się gładkie tarczki herbowe12. Czas owych prac określa data 1527, zapisana rzym- skimi cyframi (M D XX VII) nad tarczą herbową biskup- stwa wrocławskiego umieszczona nad gzymsem głów- nego portalu. Przebudowa ryzalitu nastąpiła więc niemal 10 lat później niż realizacja biblioteki. Nagromadzenie wielkich, bogato dekorowanych portali w połączeniu ze Ryc. 10. Neogotyckie zworniki w kapitularzu, fot. M. Chorowska spektakularną formą trzpienia schodów, opiętego skręco- Fig. 10. Neo-gothic keystones in the capitulary, photo: M. Chorowska nymi służkami wskazuje, że wejście to miało charakter bardzo uroczysty. Na I piętrze, na poziomie wejścia do biblioteki stopnice tworzyły niewielki podest, po czym up (to the attic level?)13. The upper part of the stairs was wspinały się wyżej (na poziom poddasza?)13. Wyższa dismantled in the 20th century. The stone stem probably część schodów została rozebrana w XX w. Kamienny got over the level of stair treads and was closed with an trzon zapewne wychodził ponad poziom stopnic i koń- ornamented motif as it is demonstrated on the example czył dekoracyjnym motywem, co pokazują przykłady of stairs from the area of German renaissance [8]. schodów z terenu niemieckiego renesansu [8]. Phase 3. After the destructions of the Thirty Years’ Faza 3. Po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej War, the renovation of the building and its reopening in nastąpiła renowacja budynku i powtórne otwarcie bi- the ‘old seat’ took place in 1644. A small number of books blioteki w 1644 r. w „starej siedzibie”. Niewielka liczba did not require a lot of space so on the fi rst fl oor the książek nie wymagała dużej przestrzeni, więc na części granary with grain was arranged. In 1653 the granary was I piętra urządzono także spichlerz z ziarnem. W 1653 r. moved to the attic [5, p. 5]. In the hallway on the ground spichlerz przeniesiono na poddasze [5, s. 5]. W sieni na fl oor on the northern wall two stone commemorative parterze, na ścianie północnej pojawiły się dwie kamien- plaques appeared. One of them with the date 1635 is ne tablice pamiątkowe. Jedną z nich z datą 1635 r. otacza encircled with a wing frame painted on the wall together uszakowa rama namalowana na ścianie wraz z przed- with the depictions of John, Tobias and one more saint. stawieniami Jana, Tobiasza i jeszcze jednego świętego. Window openings on the ground fl oor were enlarged Najpóźniej w tej fazie powiększono otwory okienne at the latest in that phase. They were enclosed in sand- na parterze i ujęto je w piaskowcowe obramienia deko- stone frames ornamented with rustication, rectangular rowane boniami na przemian prostokątnymi i kwadra- and square by turns. In window recesses, stone sedilia towymi. We wnękach okiennych pojawiły się kamienne appeared. As it was noted down by Jungnitz, 7 windows sedilia. Jak odnotował Jungnitz, 7 okien otrzymało got renaissance framing [5]. obramienia renesansowe [5]. Phase 4. (2nd half of the 17th c. – 18th c.). It included Faza 4. (2. poł. XVII w.–XVIII w.) obejmowała the reconstruction of the roof to a hipped one with przebudowę dachu na czterospadowy z lukarnami dormer windows in wing, stucco framing, the fi nial of w uszakowych, sztukatorskich obramieniach, zwieńcze- the main building with a richly profi led cornice and the nie budynku głównego bogato profi lowanym gzymsem enlargement of windows, mainly of the 1st fl oor. The i powiększenie okien, głównie I piętra. Konstrukcja da- roof is of queen post frame with one stool wall. It is two chu jest płatwiowo-kleszczowa, z jedną ścianką stolcową, level. In the present building there are two levels of the dwupoziomowa. W obecnym budynku występują dwa attic – a bottom and upper one. In reality, the bottom poziomy poddasza – dolne i górne. W rzeczywistości attic is the upper part of the 2nd fl oor separated with dolne poddasze jest odciętą sklepieniem, górną częścią a vault, and its alienation from the dwelling part of the II piętra, a jego alienacja od mieszkalnej części domu house took place in 1518–1520 when high vaults over the nastąpiła w latach 1518–1520, kiedy to wprowadzono 1st fl oor were introduced. It resulted from the planned wysokie sklepienia nad I piętrem z uwagi na zaplano- library function there. waną tam funkcję biblioteczną. Phase 5. After the middle of the 19th century the Faza 5. Po połowie XIX w. kwadratowa sień na square hallway on the ground fl oor and a cellar room parterze i pomieszczenie piwniczne w jej pionie zostały in its section were divided into half by means of a wall

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 67 podzielone na pół ścianą w układzie N-S. Przebudowę tę in N-S system. This reconstruction is dated by a medal datuje medal z 1855 r., wybity z okazji paryskiej wystawy, from 1855 minted on the occasion of Paris exhibition który trafi ł na drzwi w przejściu pomiędzy podzielo- which got onto the door in a passage between the di- nymi pomieszczeniami parteru. Do jednego z nich vided rooms of the ground fl oor. Into one of the rooms wprowadzono wówczas skarbiec i szafę na archiwalia a treasury and a cupboard for archives (with ventilators) (z wywietrznikami). were put at that time. Faza 6. Jak informuje tarczka z datą „1882” umiesz- Phase 6. As the date ‘1882’ on the escutcheon in czona w kluczu lunety nad wejściem do Kapitularza, the lunette key over the entrance to the Chapter House ukończono wówczas prace „renowacyjne” w tym reads, the ‘restoration’ work completed harmoniously wnętrzu, harmonijnie je dopełniając neogotyckim with neo-gothic décor and furnishings in that interior wystrojem i wyposażeniem. Złożyły się na nie boazeria was fi nished. It consisted of panel wainscot with pre- płycinowa z precyzyjnie wyciętą, dębową dekoracją ma- cisely cut oak tracery ornament, wall cabinets, masonry swerkową, szafy ścienne, piec kafl owy, parkiet14 i meble. heater, parquet14 and furniture. A wainscot is divided into Boazeria podzielona jest na pionowe, dwuramienne vertical, double-armed panels fi lled with broad profi led panele wypełnione profi lowanymi, szerokimi listwami slats and topped with a transparent frieze in the form of i zwieńczona prześwitowym fryzem w postaci wici ro- plant tendril and crenelation. Three window openings ślinnej i blankowaniem. Trzy otwory okienne w ścianie in the eastern wall preserved complete neo-gothic décor: wschodniej zachowały kompletny neogotycki wystrój: window joinery with ferrules, crown glass (hexagon and stolarkę okienną z okuciami, gomółkowe oszklenia (na diamond in turns), shutters hidden in jambs and the przemian sześcioboczne i rombowe), okiennice chowa- wainscot in window panels. Interesting changes, also in ne w ościeżach oraz boazerię we wnękach okiennych. terms of technology, took place in the area of preserved Interesujące zmiany, także pod względem technicznym. medieval vault. Probably on gothic keystones deprived (?) zaszły w strefi e zachowanego średniowiecznego skle- of any ornaments next ones with rich neo-gothic poly- pienia. Na pozbawione (?) dekoracji zworniki gotyckie chrome were put15. They depict Christ’s face, heraldic prawdopodobnie zostały nałożone15 drugie z bogatą, motives, including the coats of arms of Wrocław diocese polichromowaną dekoracją neogotycką. Przedstawiają and fi gural and plant ones (fi g. 8–10). one oblicze Chrystusa, motywy heraldyczne, w tym It is still a mystery which of Wroclaw architects de- herb diecezji wrocławskiej oraz fi guralne i roślinne signed neo-gothic décor of the chapter. For sure, it was (ryc. 8–10). not Joseph Ebers (1845–1923) as he took a position of Zagadką pozostaje, który z wrocławskich architektów a diocese architect in Wrocław only in 1883 and he served zaprojektował neogotycki wystrój kapitularza. Na pew- as one till 1921 [9]16. In 1894 Ebers made a design of no nie był to Joseph Ebers (1845–1923), gdyż dopiero a new neo-gothic building of the Bishop Archives and w 1883 r. objął on stanowisko architekta diecezjalne- the Cathedral Library which was then realised in 1896. go we Wrocławiu i pełnił tę funkcję do 1921 r. [9]16. The former library on the 1st fl oor was transformed to W 1894 r. Ebers wykonał projekt nowego neogotyckiego an exhibition hall of the Archdiocese Museum. At that gmachu Archiwum Biskupiego i Biblioteki Katedralnej, time the entrance leading from the stair tower to the 1st który następnie zrealizowano w 1896 r. Dawna biblioteka fl oor was bricked up as it was possible to enter it from na I piętrze została zamieniona na salę ekspozycyjną the northern side through the vestibule of the neo-gothic Muzeum Archidiecezjalnego. Zamurowano wówczas building. Then at the latest an attempt was made to sta- wejście prowadzące z wieży schodowej na I piętro, gdyż bilise the tower stair annex which considerably diverged sala ta stała się dostępna od północy, poprzez przedsionek from the upright position and at the intersection with the budynku neogotyckiego. Wówczas to najpóźniej podjęto main body showed a wedge gap which was about 50 cm próbę ustabilizowania wieżowego aneksu schodowego, wide. That gap was fi lled with bricks and additionally który znacznie odchylił się od pionu i na styku z głów- clipped with a bowstring in the form of sandstone ash- nym korpusem ujawnił klinową szczelinę o szerokości lars. The removal of the access to the library through the około 50 cm. Szczelinę tę wypełniono cegłą i dodatko- stone staircase could refer to the partition and blocking wo spięto ściągami w postaci piaskowcowych ciosów. of the stair annex by means of concrete, 45 cm thick wall, Likwidacja dojścia do biblioteki przez kamienną klatkę erected on the north-south axis and reaching a bit above schodową mogła się łączyć z podziałem i zablokowaniem the level of the story of the 1st fl oor. Building of the wall aneksu schodowego betonową ścianą o grubości 45 cm, was proceeded by the dismantling of the upper part of wzniesioną na osi pn.-płd. i sięgającą nieco powyżej the stem of stone stairs and half of the barrel vault from poziomu stropu I piętra. Budowę ściany poprzedziła the 16th century. The communication with the attic was rozbiórka górnej części trzpienia kamiennych schodów solved by means of wooden stairs, winding at the bottom oraz połowy sklepienia kolebkowego z XVI w. Komuni- which covered ¼ of the break and a straight course at kację z poddaszem rozwiązano za pomocą drewnianych the top. The wooden stair treads of winding stairs were schodów, dołem krętych, które zajęły ¼ powierzchni profi led decoratively and ornamented with three ‘little ryzalitu, a górą o prostych biegach. Drewniane stopnice nail’, which brings the time of their origin to the fi rst schodów krętych zostały dekoracyjnie wyprofi lowane thirty years of the 20th century. The winding stairs leaned i ozdobione trzema „pazurkami”, co przybliża czas ich against a story which leaned on the wall introduced at

68 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 powstania na pierwsze trzydziestolecie XX w. Schody that time. So the whole can be dated to that time. On kręte oparto na stropie, który spoczął na wprowadzonej the schematic plan of the Chapter House building from wówczas ścianie, tak więc całość przedsięwzięcia można 1894 the stair break had not been divided yet. It must datować na ten właśnie czas. Na schematycznym planie have taken place in the later period. budynku Kapituły z 1894 r. ryzalit schodowy jest jesz- cze niepodzielony. Musiało to nastąpić w późniejszym okresie. FORMER CHANCELLERY OF THE CATHEDRAL CHAPTER. STAGES OF CONSTRUCTION TRANSFORMATION DAWNA KANCELARIA KAPITUŁY OF THE OBJECT KATEDRALNEJ. ETAPY PRZEOBRAŻEŃ Phase 1a. On the plan of the Weiners from 1562 in BUDOWLANYCH OBIEKTU the vicinity of the Cathedral Chapter tower, a one fl oor Faza 1a. Na planie Weinerów z 1562 r., po sąsiedzku canon’s manor house which proceeded the house of the z wieżą Kapituły Katedralnej widoczny jest jednopiętro- Chancellery in that place, is visible. Fair, plastered façade wy dwór kanonicki, który poprzedził budynek Kancelarii does not allow to speculate in reference to materials of na tym miejscu. Jasna, tynkowana elewacja nie pozwala the manor house walls. Inside the present building, on na snucie domysłów co do materiału ścian dworu. We the ground fl oor, right at the border with the House of wnętrzu obecnego budynku, na parterze, tuż przy gra- the Chapter, there is one room preserved, covered with nicy z Domem Kapituły zachowane jest jedno pomiesz- a barrel vault with lunettes. The vault of that form can czenie kryte kolebą z lunetami. Sklepienie o takiej formie be dated, in rather broad chronological time range, from można datować w szerokich ramach chronologicznych the 16th to the 17th century. na XVI–XVII wiek. Phase 2a. The present house of the Chapter Chan- Faza 2a. Obecny dom Kancelarii Kapituły został cellery was completed in 1756 when baron Adam Josef ukończony w 1756 r., gdy jej kanclerzem był baron Keller was its chancellor. It is a three storey building with Adam Josef Keller. Budynek jest trójkondygnacyjny, a cellar, and covered with a hipped roof. Its 7-axis façade is podpiwniczony, kryty dachem czterospadowym. Jego encased in plaster frame ornament which at the moment 7-osiową elewację pokrywa tynkowa dekoracja ramowa, covers all stories together with a pedestal17. The windows obejmująca obecnie wszystkie kondygnacje łącznie z co- have a wing framing and oval window panels. The portal kołem17. Okna mają uszakowe obramienia i zaoblone is placed on the façade axis. In a horseshoe-like headstall płyciny podokienne. Portal znajduje się na osi fasady; a date ‘1756’ was incised as well as stone cartouche with w podkowiastym naczółku wyryto datę „1756” oraz a coat of arms which substituted scagliola rococo cartou- umieszczono kamienny kartusz z herbem, który zastąpił che with the inscription ‘CAPITULAR cantzelley’ [4]. stiukowy kartusz rokokowy z napisem „CAPITULAR On the ground fl oor, in the front bay a scagliola ceiling Cantzelley” [4]. Na parterze, w pomieszczeniu w przed- décor with a mirror separated with a fanciful profi led rim nim trakcie zachowała się stiukowa dekoracja sufi tu has been preserved. On the 1st fl oor in the room above z lustrem wydzielonym fantazyjnym, profi lowanym the 18th century fl oor made of two kinds of wood attracts otokiem. Na I piętrze, w pomieszczeniu powyżej zwraca our attention. These are the only remnants of Baroque uwagę osiemnastowieczna podłoga wykonana z dwóch décor and furnishings of the building. gatunków drewna. Są to jedyne pozostałości barokowego wystroju i wyposażenia budynku. Tłumaczyła M aria Polkowska-Zielińska

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES

[1] Chorowska M., Gryglewska A. Rozszerzone stu- Urbanik J. (eds) Leksykon architektury Wrocławia. dium historyczno-konserwatorskie zespołu budyn- Wrocław, 2011, 427–428. ków Muzeum Archidiecezjalnego we Wrocławiu. [5] Jungnitz J. Die Breslauer Dombibliothek. Odbitki z: Maszynopis, Wrocław, 2018. Schlesische Volkszeitung, (245, 249, 253), Breslau, 1908. [2] Jungnitz J. Das Breslauer Diözesanmuseum. [6] Menclová D., České hrady, Praha, 1976. Zur Eröffnung desselben am 29. Oktober 1903. [7] Goliński M., Socjotopografi a późnośredniowieczne- Schlesische Volkszeitungs-Buchdruckerei, Breslau, go Wrocławia (przestrzeń – podatnicy – rzemiosło), [1903]. Wrocław, 1997. [3] Jungnitz J. Das Breslauer Diözesanarchiv. Odbitki [8] Rauscher F., Der Bau steinerner Wendeltreppen. An z: Schlesische Volkszeitung (411, 413, 417), Breslau, Beispielen aus der deutschen Gothik und Renais- 1908. sance, Berlin, 1889. [4] Kaczmarek R. Muzeum Archidiecezjalne [hasło [9] Joseph Ebers, https://de.wikipedia.org/wiki/Jo- 318] In: Eysymontt R., Ilkosz J., Tomaszewicz A., seph_Ebers (dostęp 28.12.2018).

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 69 1 Artykuł jest efektem badań przeprowadzonych w latach 1 This article results from the research carried out in 2016- 2016–2018 dla potrzeb studium historyczno-konserwa- 2018 for the needs of historical-conservation centre [1], torskiego [1], w związku z projektem oraz planowaną in relation to a project and planned redevelopment and przebudową i remontem budynków muzeum na zlecenie renovation of museum buildings on the commission of Fundacji dla Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu (fi nanso- Foundation for Ostrów Tumski in Wrocław (fi nancing of wanie badań do studium). Artykuł na temat młodszych faz the research for the centre). The article on the younger budowy zespołu, autorstwa Agnieszki Gryglewskiej, pt. Mu- phases of complex construction, by Agnieszka Gryglewska, zeum Archidiecezjalne we Wrocławiu. Proces przekształceń zespołu entitled ‘Archdiocese Museum in Wrocław. Transformation budynków od końca XIX wieku – rozbudowa o Nowe Archiwum process of a complex of buildings from the end of the 19th Książęco-Biskupie i Bibliotekę Katedralną, będzie opublikowany century – extension of New Ducal-Bishop Archives and w nr 58/2019 Wiadomości Konserwatorskich. Cathedral Library. Wiadomości Konserwatorskie – Journal 2 Dwa pierwsze budynki zostały wpisane do Rejestru of Heritage Conservation 2019, xxx, xxx. Zabytków 25.01.1962 r. pod nr A/2899/48 i A/2897/49 2 The fi rst two buildings entered in the Register of Monu- z 25.01.1962. Neogotycki kompleks Nowego Archiwum ments on 25.01.1962 at no A/2899/48 and A/2897/49 from Książęco-Biskupiego i Biblioteki Katedralnej wpisano 25.01.1962. Neo-Gothic complex of the New Ducal-Bishop 29.11.2012 r. pod nr A/5951. Zespół ten znajduje się na Archives and the Cathedral Library entered the Register obszarze „Wrocław – zespół historycznego centrum”, uzna- on 29.11.2012 at no A/5951. This complex in the area of nym decyzją Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dn. ‘Wrocław – complex of historical centre’ was recognised by 16.09.1994 za Pomnik Historii. the President of the Republic of Poland on 16.09.1994 as 3 Sekularyzacja klasztorów podjęta decyzją władz pruskich a Historic Monument. postępowała od 1810 r. Spowodowała ona zniszczenie wie- 3 The Prussian secularization order of 1810 led to the de- lu bezcennych dzieł sztuki. Także częste u schyłku XIX w. struction of a great number of priceless works of art. Also przypadki przebudów drewnianych kościołów na muro- quite common redevelopments of wooden churches into wane skutkowały usuwaniem z nich i nierzadko paleniem stone/brick ones at the end of the 19th century resulted in zabytkowego wystroju i wyposażenia, aby „świętość się nie the removal or even burning of an antique interior decor poniewierała”. Akcję gromadzenia, inwentaryzowania i eks- and furnishings so ‘ the holiness did not knock around’. The pozycji zagrożonych zabytków władze diecezji wrocławskiej authorities of Wrocław diocese started the action of collec- rozpoczęły już w latach 40. XIX w., a w 1896 r. wydały nakaz ting, cataloguing and exhibiting endangered monuments rejestrowania oraz przewożenia do Wrocławia wszelkich already in the 40s of the 19th century and in 1896 issued an przedmiotów o wartości historycznej lub artystycznej, order to register and transport to Wrocław all the objects of a wycofanych z użytku liturgicznego [2], [3]. historical or artistic value, but withdrawn from the liturgical 4 Projekt budowlany z 2016 r. autorstwa arch. Bogdana use [2], [3]. Kołtowskiego (VILLART Biuro Architektoniczne), projekt 4 Construction project from 2016 by an architect Bogdan wykonawczy GPVT Pracownia Architektoniczna S.C. Kołtowski (VILLART Architectural Office), executive z 2018 r.; inwestycja planowana na lata 2019–2022. project GPVT Architectural Offi ce Partnership from 2018; 5 Nowy budynek biblioteki stanął w latach 2014–2016 na investment planned for 2019-2022. miejscu zburzonego podczas wojny alumnatu z XVIII w. 5 New building of the library was built in 2014-2016 at the 6 Przyczyna tego zjawiska nie została ustalona. Jego stabilizacja site of the 18th century seminary demolished during the war. nastąpiła na przełomie XIX i XX w., gdy szczeliny zostały 6 The cause of this phenomenon hasn’t been agreed upon. wypełnione cegłą i przemurowane. Its stabilization took place at the turn of the 19th and 20th 7 Na dziedzińcu Archiwum zalegają relikty kamieniarki centuries when the cracks were fi lled with brick and rebuilt. otworów okiennych o profilu odpowiadającym oknom 7 In the courtyard of the Archives, the relics of window ope- południowej wieży schodowej. Jest prawdopodobne, że nings stonework of a profi le corresponding to the windows pochodzi ona z aneksu północnego rozebranego pod koniec of southern stair tower are lingering. It is probable that it XIX w. comes from the northern annex which was taken into pieces 8 Projekt budowlany Nowego Archiwum Książęco-Biskupie- at the end of the 19th century. go i Biblioteki Katedralnej, ul. Kanonii 12–14 we Wrocławiu, 8 Construction project of the New Ducal-Bishop Archives arch. Joseph Ebers, lipiec 1894, Muzeum Architektury we and Cathedral Library, 12-14, Kanonia str. in Wrocław, Wrocławiu, Oddział Archiwum Budowlane m. Wrocławia, arch. Joseph Ebers, July 1894, Museum of Architecture in T.: 709, ryc. 4. Rzut parteru projektowanego budynku i ist- Wrocław, Branch of Construction Archives of Wrocław, vol. niejącego Domu Kapituły. 709, ill. 4. Projection of the ground fl oor of the designed 9 Nie wydaje się to prawdą. Także cytowana wzmianka mogła building and the existing Chapter house. dotyczyć np. zamiany schodów drewnianych na wygodniej- 9 It doesn’t seem to be true. Also the quoted reference could sze schody kamienne, wbudowane w skorupę istniejącego concern, e.g. the change of wooden stairs to more comfor- aneksu. table stone ones, built in the body of the existing annex. 10 Ich podobieństwo do kamieniarki wielkiej wieży zamku Kar- 10 Their similarity to stonework of the great tower of Karlstejn lštejn [6, s. 62] wskazuje, że też mogły powstać w 4. ćwierci castle [6, p.62] shows that they could have come into being XIV w. Z rozmieszczenia okien wynika, że w wieży od in the 4th quarter of the 14th century. Window distribution początku były schody drewniane. proves that from the very beginning there were wooden 11 Każdą stopnicę wykonano jako monolit razem z wewnętrzną stairs in the tower. balustradą, pochwytem i bębnem trzonu. 11 Every stair tread was made as a monolith together with 12 Wejście do biblioteki zamurowano w 1903 r. [5]. internal railing, hand-rail and stem tambour. 13 Zapewne dopiero w tej fazie pojawiły się sklepienia kolebko- 12 The entrance to the library was bricked up in 1903 [5]. we w aneksach. Sklepienie w wieży południowej zamknęło 13 Probably barrel vaults appeared in annexes in that phase. The jej wnętrze na poziomie I piętra Domu Kapituły. Wejście na vault in the southern tower closed its interior on the 1st fl oor

70 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 poddasze domu, o ile prowadziło przez ryzalit południowy, level of the Chapter House. Entrance to the house attic, if musiałoby wieść przez lunetę w sklepieniu kolebkowym. only it led through the southern break, had to go through W zachowanej obecnie, zachodniej części sklepienia taka a lunette in the barrel vault. In the preserved western part luneta nie jest widoczna. Chronologia sklepienia kolebko- of the vault such lunette isn’t visible. Chronology of the wego wynika z faktu, że jego podstawa zasłoniła lewą tarczkę barrel vault results from the fact that its base covered the herbową w dwuramiennym portalu z omawianej fazy, który left escutcheon in double-armed portal from the discussed prowadził do sali bibliotecznej na piętrze, a to przesądza phase which led t the library hall on the 1st fl oor what makes o starszeństwie portalu względem sklepienia. the portal older than the vault. 14 Jest to parkiet dębowy z szerokich klepek, starannie ułożo- 14 It is an oak parquet made from broad boards, neatly arranged ny i obwiedziony przy ścianach szeroką listwą – bordiurą, and framed at walls with a broad slat – skirting, in a very w stanie bardzo dobrym. good condition. 15 Podobny zabieg wykonano w gotyckiej kaplicy na zamku 15 Similar treatment was carried out in a chapel in Namysłów w Namysłowie, co zostało stwierdzone podczas badań castle, which has been proved during architectonic research architektonicznych przeprowadzonych przez Czesława run by Czesław Lasota and Maciej Małachowicz. On smooth Lasotę i Macieja Małachowicza. Na gładkie zworniki gotyc- Gothic keystones the richly ornamented stone 19th century kie nałożono tam bogato dekorowane, kamienne zworniki keystones were put. Future restoration work planned to XIX-wieczne. Przyszłe prace renowacyjne, zaplanowane be carried out in the capitulary of the Chapter House will w Kapitularzu Domu Kapituły wyjaśnią, czy taką samą explain whether they were built using the same method that metodą zdublowano tutejsze zworniki. those keystones. 16 Najbardziej prawdopodobny wydaje się udział Karla Lüdec- 16 The most probable seems to be the contribution of Karl kego. Lüdecke. 17 Kompozycja ramowa parteru-cokołu została zrekonstru- 17 The frame composition of the ground fl oor – pedestal was owana na podstawie rysunku Probsta w 2017 r. reconstructed on the basis of Probst’s drawing in 2017.

Streszczenie Abstract Zespół obecnego Muzeum Archidiecezjalnego, The complex of the present Archdiocese Museum, Archiwum Archidiecezjalnego i Biblioteki Kapitulnej the Archives and the Capitulary Library in Wrocław con- we Wrocławiu składa się z trzech budynków, które po- sists of three buildings which came into being during the wstały w ciągu ponad 500 lat. Najstarszy był dawny Dom period of 500 years. The oldest was the former House of Kapituły Katedralnej, który ukształtował się w dwóch the Cathedral Chapter which was shaped during two late późnogotyckich fazach. Jeszcze przed 1382 r. powstał gothic phases. Still before 1382 a building was erected. It budynek mieszczący w podziemiu Piwnicę Świdnic- comprised in its underground Piwnica Świdnicka, that ką, czyli jedyne miejsce wyszynku piwa świdnickiego is the only tavern on Ostrów Tumski where Świdnica na terenie Ostrowa Tumskiego, na parterze sień i re- beer was sold, on the ground fl oor a hallway and a repre- prezentacyjny Kapitularz oraz dwa piętra o nieznanej sentative Chapter and two fl oors of unknown function. funkcji. Kapitularz był nakryty zachowanym do dziś The Chapter House was covered with, preserved up till wielopromiennym sklepieniem o skomplikowanym now, a multi-ribbed vault of a complicated rib pattern. rysunku żeber. Wertykalność Domu Kapituły podkre- The verticality of the Chapter House was underlined by ślał wieżowy aneks schodowy, akcentujący południową a tower stair annex which accentuated the southern gable ścianę szczytową budynku. W latach 1518–1520 wpro- wall of the building. In 1518–1520 stone winding stairs wadzono do jego wnętrza kamienne, kręte schody, leading to the Library that was on the 1st fl oor at that które prowadziły do biblioteki urządzonej wówczas na time, were introduced into its interior. That representa- I piętrze. To reprezentacyjne wnętrze uzyskało postać tive interior got the form of a high, two aisle hall with wysokiej, dwunawowej hali, sklepionej krzyżowo-że- a rib vault. The ceremonial character of the entrance was browo. Uroczysty charakter wejścia podkreślały portale underlined by portals from the turn of the Middle Ages z przełomu średniowiecza i nowożytności. Drugi aneks, and Modern Times. The second annex situated on the umieszczony po stronie północnej Domu Kapituły, northern side of the Chapter House probably originally mieścił zapewne pierwotnie urządzenia sanitarne. Zli- housed sanitation. It was removed in 1896 when the kwidowano go w 1896 r., w trakcie realizacji Nowego building of the New Ducal-Bishop Archives and the Archiwum Książęco-Biskupiego i Biblioteki Katedralnej, Cathedral Library was realised according to the design wg projektu architekta diecezjalnego Josepha Ebersa of Joseph Ebers (1845–1923) – a diocese architect. It was (1845–1923), czyli najmłodszego budynku w zespole the youngest building in the complex of the Archdiocese Muzeum Archidiecezjalnego. Jednakże już wcześniej Museum. However, even earlier the interiors of the zaczęto przekształcać wnętrza średniowiecznego Domu medieval Chapter House started to be transformed in Kapituły w duchu neogotyckim, zaczynając od renowacji a neo-gothic style beginning from the restoration of the kapitularza w 1882 r. Chapter in 1882.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 71 NAUKA SCIENCE

Magdalena Janda*, Marek Gosztyła**

orcid.org/0000-0002-4232-667X orcid.org/0000-0002-6131-7162

Problematyka budowy średniowiecznych miast Podkarpacia – ze stanu badań State of research on the construction of medieval cities in the Podkarpacie region

Słowa kluczowe: lokacje, prawo magdeburskie, Key words: location, Magdeburg Law, medieval urbanistyka średniowieczna, układy rynkowe urban design, market layouts

WSTĘP INTRODUCTION Rozpowszechnienie i przekształcanie rynkowych Dissemination and transformations of market square układów urbanistycznych na terenach polskich i otacza- urban systems within the area of Poland and neigh- jących je zabudową przyrynkową związane jest z przyję- bouring areas by means of market square structures is ciem niemieckiego prawa lokacyjnego wzorowanego na connected with adopting German town law based on przywileju Magdeburga. Wcześniejsze formy ,,rynków’’ the Magdeburg privilege. Previous forms of “market z przylegającą zabudową (głównie mieszkaniową) sta- squares” with adjacent buildings (mainly residential) nowiły dość nieregularne, wydłużone place targowe were quite irregular, lengthy marketplaces which came powstałe z poszerzenia traktów komunikacyjno-handlo- to being due to broadening of communication/trade wych przechodzących przez osady targowe. Zabudowę routes which led through trading settlements. The stanowiły przeważnie parterowe domy jedno- lub dwu- buildings were mainly one-storey one – or two-room izbowe, rozmieszczone wzdłuż moszczonych drewnem houses, located along wood-lined roads1. Town scales dróg1. Na placach znajdowały się waga miejska i kościół2. and a church were located in the market squares2. It Był to rodzaj osadnictwa otwartego, czyli bez fortyfi ka- was a kind of an open settlement, thus it was devoid of cji i umocnień obronnych, co umożliwiało swobodną fortifi cations and defensive structures, which allowed rozbudowę. Zamieszkiwane były przez miejscową for free expansion. They were inhabited by the local ludność, a potem także przez wędrownych kupców, community, and then also by itinerant merchants, trad- handlarzy i rzemieślników. Osady targowe zaczęły się ers and craftsmen. Trading settlements were created tworzyć niezależnie, na potrzeby gospodarcze państwa, regardless of economic demands of the state, unlike their a nie jak pierwotnie dla obsługi pojedynczego grodu, previous aim, which was to service one gord, with which z którym były funkcjonalnie sprzężone. Początkowo they were functionally coupled. At fi rst they were not nie unormowano ich jednolitymi przepisami prawno- regulated by unifi ed legal/economic rulings. In general, -gospodarczymi. Obowiązywały tam na ogół prawa local ordinances, such as trade privileges which allowed miejscowe, np. przywileje targowe umożliwiające or- for holding market days once a week, e.g. Wtórek, Środa ganizowanie targu raz w tygodniu, np. Wtórek, Środa Śląska, Piątek, Sobótka, etc. were in force3. A unique Śląska, Piątek, Sobótka, itp.3 Wyjątkowym przykładem example of a trading settlement is Trzebnica, where osady targowej jest Trzebnica, gdzie prawdopodobnie probably at the moment of location of the settlement in

* mgr inż. arch., Politechnika Rzeszowska im. Ignacego * mgr inż. arch., Ignacy Łukasiewicz Rzeszow University of Technol- Łukasiewicza ogy ** dr hab. inż., prof. PRz, Politechnika Rzeszowska im. Igna- ** dr hab. inż., prof. PRz, Ignacy Łukasiewicz Rzeszow University cego Łukasiewicza of Technology

Cytowanie / Citation: Janda M., Gosztyła M. Cross-section to the state of research on the construction of medieval cities of Podkarpackie region. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2019;57:72-83 Otrzymano / Received: 18.01.2019 • Zaakceptowano / Accepted: 10.03.2019 doi:10.17425/WK57PODKARPACIE

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

72 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 w momencie zasiedlania osady w 1204 r. wyznaczono 1204, 17 plots of land surrounding a regular, rectangular 17 działek okalających regularny, kwadratowy plac, co market square were designated, which may indicate the świadczyłoby o najstarszej formie działalności mierniczej oldest form of measurement activities locating a city in zakładającej w ten sposób miasto w Polsce4. Powstała Poland in this manner4. The form of a “new market” forma ,,nowego targu’’ z wczesnośredniowieczną osadą with Early Medieval trading settlement, which consti- targową, która stanowiła pośredni model miasta śre- tutes an intermediary model of a medieval city, came to dniowiecznego5. Nadawane później prawa miejskie na being5. The laws based on the Magdeburg Law resulted wzór magdeburskiego powodowały przenoszenie osad in: moving trading settlements to new locations6, trans- targowych w nowe miejsca6, przekształcanie istniejących formations of contemporary spatial arrangements7 or ówcześnie układów przestrzennych7 lub połączenie ich combining them with a city which was being located8. z lokowanym miastem8. Na terenie dzisiejszego Pod- In the area of today’s Podkarpackie, Krosno – located karpacia przykładowymi lokacjami w miejscu istniejącej in 1342 (fi g. 1) and Rzeszów from 1354 (fi g. 2 – market osady są Krosno – lokacja 1342 r. (ryc. 1) i Rzeszów square nr 1) are the examples of locations in the place w 1354 r. (ryc. 2 – rynek nr 1). of the existing settlement. Zastosowanie prawa niemieckiego w dużym stopniu The implementation of German law infl uenced to przyczyniło się do znacznego postępu w procesie roz- a greater extent the progress of the process of develop- budowy wielu wsi, które otrzymały miano miast oraz ment of many villages, which got the status of cities sposobność do zasiedlania się większej liczby ludności and a possibility for more inhabitants to settle in newly w nowo powstałych układach przy istniejących ośrod- created urban systems by already existing urban or ru- kach miejskich lub wiejskich. Dotyczy to przede wszyst- ral centres. This refers mainly to Śląsk, Wielkopolska, kim Śląska, Wielkopolski, Małopolski, Pomorza (tam Małopolska, Pomorze (locations based on the Lübeck częściej lokowano na prawie lubeckim9) i Kujaw. Prawo law were more common there9) and Kujawy. The magdeburskie występowało w swojej oryginalnej wersji Magdeburg law appeared in its original form, or in bądź w formie lokalnych odpowiedników powstałych a form of local equivalents created on its basis, e.g. na jego podstawie, np. prawo średzkie i chełmińskie. the Środa law (ius Sredense) and the Chełmno law (ius Na prawo niemieckie składały się dwa dokumen- Culmense). ty: zbiór swobód osadniczych, czyli Weichbild mag- The German law comprised of two documents: a set deburski i praw sądowniczych, tzw. Zwierciadło saskie. of town privileges, that is, the Magdeburg Weichbild and W pierwszym spisano formy ustrojowo-prawne wraz the judiciary law, the so-called Sachsenspiegel. In the fi rst z podstawowymi przywilejami lokacyjnymi, w których one, legal and governmental forms together with basic przedstawiono schemat organizacji osady10. Miasta location privileges in which the layout of the settlement zakładane na prawie niemieckim powstawały na ,,suro- arrangement was described were specified10. Cities wym korzeniu’’, czyli terenie jeszcze niezabudowanym located under the German law were established on the i niezagospodarowanym, poprzez translokację wioski so-called “raw root”, that is, an area which was still non lub nadawanie praw miejskich istniejącej osadzie, built-up and undeveloped, by virtue of translocation co powodowało przekształcenia ulic, zabudowy albo of a hamlet or granting town privileges to an already bardziej inwazyjnie – wytyczenia nowego podziału existing settlement, which resulted in transforming gruntów oraz konstrukcji urbanistycznej. Na obszarach streets, buildings, or more invasive – determining new Polski bardzo rzadko zakładano miasta na ,,surowym division of land and a new urban construction. In the korzeniu’’. Miasta lokowane na prawie niemieckim area of Poland, cities were rarely located on the “raw objęte nowymi przepisami zmieniały sytuację go- root”. Cities located under the German law, which spodarczą i strukturę społeczno-prawną, która oczy- were subject to new regulations, changed the economic wiście przekładała się na ich rozplanowanie, mimo situation and socio-legal structure, which obviously had że ani w przywilejach, ani w aktach lokacyjnych nie impact on their layout, despite the fact that neither in zajmowano się docelowo tą kwestią. To inwencja oraz privileges nor in location acts was this issue dealt with. rola zasadźcy miała największy wpływ na układ prze- It was the invention and the role of the founder which strzenny uwzględniający warunki topografi czne, który had the greatest infl uence on the spatial arrangement bardzo często również wykorzystywał doświadczenia which took into consideration topographic conditions, i pomysły z poprzednich realizacji tego typu miast11. who often derived from the experience and ideas of Faktycznymi twórcami regularnych średniowiecznych previous locations of such cities11. The actual creators of planów urbanistycznych byli mensores literati, czyli osoby regular medieval urban plans were mensores literati, that is, biegłe w sztuce mierniczej, które próbowały utworzyć expert measurers, who attempted at creating a consist- spójną całość, jednak w większości przypadków musiały ent whole, yet in most cases they had to apply certain nanosić pewne odchylenia od planowanej regularności. deviations from the planned regularity. The ultimate Ostateczny kształt lokowanego miasta był kompro- shape of the located city was the compromise between misem zastanych warunków naturalnych, stopnia the actual natural conditions, the level of development zagospodarowania istniejącego osiedla i sieci ulic przy of the already existing settlement and the network of jednoczesnym dążeniu do zwartości i uporządkowania streets, while pursuing a compact and organised new nowego układu12. system at the same time12.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 73 STAN BADAŃ STATE OF RESEARCH O polskich miastach lokowanych na prawie nie- Many publications about Polish cities located under mieckim oraz historii ich rozwoju wydano wiele pu- the German law and the history of their development blikacji – począwszy od kilkutomowych monografi i were published – from several monographs describing szczegółowo opisujących zmiany zachodzące w kraju in detail the changes which were taking place in the bądź o wybranych ważniejszych ośrodkach miejskich po country or selected more important cities to numerous liczne artykuły, które rozszerzały i uzupełniały porusza- articles which expand and supplement this question. ne zagadnienia. Jednak wciąż brakuje opracowań przed- However, there are still no studies presenting the typol- stawiających typologię lokowanych miast na wskazanym ogy of the cities being located in the selected area and obszarze oraz analizy ich układów urbanistycznych, analysis of their urban layouts, as well as research on a także badań nad poszczególnymi rynkami i zabudową particular squares and market square buildings in the przyrynkową miast Podkarpacia. cities of Podkarpacie. Kwerendę materiałów literackich i archiwalnych The query of literary and archive materials was di- podzielono ze względu na tematykę: vided according to the subject-matter: I. historia budowy miast polskich w okresie średnio- I. the history of the development of Polish cities in the wiecza – dziejów powstawania, etapów rozwoju, pro- medieval period – the history of their incorporation, cesu lokacji na prawie niemieckim i jego zależności stages of development, the process of location under ze strukturą przestrzenną miast, the German law and its relationship with the spatial II. rozplanowanie rynkowych układów urbanistycznych structure of cities, miast polskich leżących na obszarze dzisiejszego II. arrangement of market square urban systems of Pol- Podkarpacia i Małopolski – analizy wielkości, pro- ish cities in the area of the present-day Małopolska porcji i kompozycji rynków oraz wymiarów działek and Podkarpackie – analyses of the size, proportion siedliskowych. and composition of markets and dimensions of Historię polskich miast przedstawia tom pierwszy habitat plots. pracy zbiorowej opracowanej pod redakcją Stanisława The history of Polish cities is presented in the fi rst Pazyry pt. Miasta polskie w tysiącleciu z 1965 roku zawie- volume of the collective work edited by Stanisław Pazyra rający ogólny rys historyczny począwszy od ich genezy entitled Miasta polskie w tysiącleciu published in 1965, which powstania na przełomie IX–X wieku do XV, czasu contains a general historical background beginning from rozwoju pomiędzy XV a XVIII, a następnie w XVIII their origins at the turn of the 9th and 10th century to the wieku. W pracy zobrazowano zmieniającą się sytuację 15th century, the period of development between the 15th w kraju oraz dalsze przemiany urbanistyczne w okresie century and 18th century and then in the 18th century. In porozbiorowym, międzywojennym i w czasach Polskiej the work, the changing situation in the country as well Rzeczpospolitej Ludowej. Zwrócono szczególnie uwagę as further urban transformations in the post-partition na warunki społeczno-gospodarcze, które wpłynęły na period, the interwar period and in the period of the Polish kształtowanie się najstarszych grodów, osad służebnych, People’s Republic was laid down. Particular attention was targów, szlaków handlowych, fortyfi kacji oraz zmieniają- paid to socio-economic conditions, which infl uenced the cych się funkcji miast uwzględniając rozwój rzemiosła, shaping of the oldest gords, ancillary settlements, market- handlu, wojska, wydobywania surowców naturalnych places, trade routes, fortifi cations and changing functions i formułujących się praw, które obowiązywały na zie- of cities, taking into consideration the development of miach polskich, m.in. prawo polskie, magdeburskie, crafts, trade, army, exploitation of natural resources and lubeckie, średzkie, chełmińskie, czynszowe oraz prawo adopting laws, which were in force in the area of Poland, miejskie. Scharakteryzowano poszczególne okresy lo- among others, the Polish law, the Magdeburg law, the kacji i związane z nią przejście od modelu miasta typu Lübeck law, the Środa law, the Chełmno law, the rent gród-podgrodzie połączonego z osadami służebnymi do law and the municipal law. Particular location periods nowego układu przestrzennego. Część tomu pierwszego and the transformation from the gord-suburbium model i w całości tom drugi pochodzący z 1967 roku poświęco- connected with ancillary settlements into a new spatial ny został charakterystyce poszczególnych województw system were described. Part of the fi rst volume and Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej i miast znajdujących the whole second volume from 1967 is devoted to the się w ich granicach. Fragment terytorium dzisiejszego characteristics of particular voivodeships of the Polish Podkarpacia opisuje rozdział o województwie rzeszow- People’s Republic and cities within its borders. A frag- skim. Wymieniono lokacje miast królewskich, prywat- ment of the territory of the present-day Podkarpackie is nych, szlacheckich, magnackich, rycerskich, biskupich described in the chapter on the Rzeszów voivodeship. oraz zakładanych na,,surowym korzeniu’’ z okresu In particular centuries from the 13th c. to the 18th c., the XIII–XVIII wieku13. Dzieła w sposób niewyczerpujący locations of royal, private, nobility, magnate, knightly and prezentują następujące po sobie formy architektoniczne episcopal cities as well as those located on the “raw root” i układy urbanistyczne, skupiając się głównie na prze- were enumerated13. These works in a non-exhaustive mianach gospodarczych, rozwoju rzemiosła oraz handlu. manner present the subsequent architectural forms and Podobnie w dziele Zabytki urbanistyki i architektury urban systems, focusing mainly on economic changes, w Polsce: odbudowa i konserwacja (1986) opracowanym development of craftsmanship and trade.

74 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 pod redakcją Wiktora Zina i Wojciecha Kalinowskiego, Similarly, in the work Zabytki urbanistyki i architektury a także w autorskiej publikacji W. Kalinowskiego Zarys w Polsce: odbudowa i konserwacja, edited by Wojciech Zin historii budowy miast w Polsce do połowy XIX w. (1966) and Wojciech Kalinowski as well as in the authorial przybliżono dzieje miast z perspektywy przeobrażeń publication by W. Kalinowski Zarys historii budowy miast przestrzennych form osadniczych wraz z podstawowymi w Polsce do połowy XIX w. (1966), the history of cities procesami ich historycznego rozwoju. W obu pracach from the perspective of transformations of spatial forms omówiono pierwsze wczesnośredniowieczne aglomera- of settlements together with basic processes of their cje, a następnie pojawienie się,,nowych targów’’, które historical development is explained. In both works, the stanowiły pośredni model urbanistyczny między wcze- fi rst medieval urban agglomerations and then the occur- snośredniowiecznym a średniowiecznym miastem14. rence of “new markets”, which constituted an interme- W. Kalinowski stwierdza, że bezpośrednią przyczyną diate urban model between the early medieval and the licznych przebudów miast, wsi i późniejsze powstawanie medieval city is discussed14. W. Kalinowski claims that nowych osiedli wiązało się z najazdem wojsk tatarskich the direct reason for numerous transformations of cities w 1241 r., który spowodował znaczne zniszczenia osad and villages and the later incorporation of new settle- na terenie Śląska i Małopolski. Nowo zakładane miasta ments was connected with the invasion of the Tatars in wzorowane były na formach przestrzennych Europy 1241, which resulted in damages to the settlements in Zachodniej oraz na opracowanych w Magdeburgu pra- the area of Śląsk and Małopolska. Newly founded cities wach miejskich15. Kolejno opisano przebieg lokacji na were inspired by spatial forms of Western Europe and ziemiach polskich w okresie XIII–XV w. i rozszerzający on the town privileges developed in Magdeburg15. The się program funkcjonalny miast o rynkowych układach process of locations in the area of Poland in the period urbanistycznych oraz dalsze okresy historyczne w archi- between the 13th and the 15th century and expanding tekturze i urbanistyce. Ważną kwestią, jaką wyjaśniono, functional programme for cities with market square były różnice dotyczące wytycznych i zasad funkcjono- urban systems as well as further historical periods in wania przywileju lokacyjnego i prawa miejskiego. Rów- architecture and urban planning is described succes- nocześnie przy każdej epoce zwrócono uwagę na rozwój sively. A signifi cant question, which is explained, are architektury. Tym, co wyróżnia pracę Zabytki urbanistyki the differences as regards the guidelines and rules of i architektury… spośród wielu innych publikacji, jest functioning of the location privilege and the municipal przedstawienie najbardziej reprezentatywnych przy- law. At the same time, in the case of each age, attention kładów zabytkowych miast z całej Polski począwszy od was paid to the development of architecture. What dis- ich powstania, etapów rozwoju, przemian urbanistycz- tinguishes the work Zabytki urbanistyki i architektury (…) nych i przekształceń struktury historycznej zabudowy from many other publications is the presentation of the w kontekście zachowanego dziedzictwa kulturowego most representative examples of monumental cities from tych miast oraz późniejszych prac konserwatorskich, pla- all around Poland, beginning with their incorporation, nów zagospodarowania przestrzennego oraz projektów stages of development, urban planning transformations rewaloryzacyjnych. Z rejonu dzisiejszego województwa and transformations of the historical developments in podkarpackiego omówione zostały Jarosław i Przemyśl. the context of the preserved cultural heritage of these O powstaniu i rozwoju prawa magdeburskiego cities as well as later conservation works, plans for spa- wraz z jego rozprzestrzenianiem się na obszarze Pol- tial arrangement as well as restoration projects. From ski pisała Krystyna Kamińska w pracy Lokacje miast na the region of the present-day Podkarpackie Province, prawie magdeburskim na ziemiach polskich do 1370 r. (stu- Jarosław and Przemyśl are discussed. dium historyczno-prawne) w 1990. Autorka przedstawiła In 1990, Krystyna Kamińska in her work Lokacje stan badań dotyczący problematyki lokacji na prawie miast na prawie magdeburskim na ziemiach polskich do 1370 r. niemieckim miast w Polsce, historię powstawania (studium historyczno-prawne) wrote about the creation and prawa w Magdeburgu oraz jego późniejszy wpływ na development of the Magdeburg law, together with its ustrój i przekształcenia w przestrzeni miast polskich. expansion in the area of Poland. The author presented Drobiazgowo ukazano przebieg tworzenia się poszcze- the state of research into the question of location of gólnych zbiorów praw, postanowień i dokumentów cities under the German law, the history of creation składających się końcowo na prawo magdeburskie, m.in. of the law in Magdeburg as well as its later impact on Zwierciadło Saskie, Weichbild magdeburski, ortyle i źródła the system and spatial transformations of Polish cities. o charakterze kompilatorskim. Celem K. Kamińskiej The process of creation of particular sets of laws, rul- było przeanalizowanie i ustalenie procesu lokacyjnego ings and documents which eventually constituted the poszczególnych miast, głównie na ziemiach polskich16, Magdeburg law, among others, the Sachsenspiegel, the które zostały wyszczególnione ze względu na teren: Magdeburg Weichbild, ortyls (judgements) and sources of Śląsk, Kujawy i Ziemia Dobrzyńska, Małopolska, Ruś compilation character was shown in detail. The aim of Halicka, Mazowsze, Pomorze oraz Ziemia Sieradzko- K. Kamińska was to analyse and determine the location -Łęczycka. Granicę czasową badań naukowych stanowił process of particuar cities mainly in the area of Poland16, rok 1370 – śmierć Kazimierza Wielkiego, który wywarł which were divided into the areas of: Śląsk, Kujawy, the ogromny wpływ na kolonizację i rozwój urbanistyczny Dobrzyń Land, Małopolska, Halych Ruthenia, Ma- miast lokowanych na prawie magdeburskim17. zowsze, Pomorze and the Sieradz-Łęczyce land. The

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 75 Dokładne badania obejmujące lokacje miast na pra- time limit of scientifi c research was the year 1370 – the wie niemieckim, szczególnie na terenach Małopolski, death of Casimir the Great, who had a major impact on przeprowadziła Anna Berdecka w artykułach: Nowe the colonisation and urban development of cities located lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333–1370. under the Magdeburg law17. Chronologia i rozmieszczenie18, Wielkość i parcelacja gruntów Detailed research on location of cities under the miast zakładanych w latach 1333–1370 w Małopolsce19 German law, especially in the area of Małopolska, was i Lokacje miast małopolskich za Władysława Łokietka (1306– conducted by Anna Berdecka in the articles: Nowe lokacje 1333)20. Materiały dwóch pierwszych publikacji posłu- miast królewskich w Małopolsce w latach 1333–1370. Chrono- żyły docelowo do rozprawy doktorskiej – Lokacje i zago- logia i rozmieszczenie18, Wielkość i parcelacja gruntów miast spodarowanie miast królewskich w Małopolsce za Kazimierza zakładanych w latach 1333–1370 w Małopolsce19 and Lokacje Wielkiego (1333–1370), gdzie w sposób obszerny i wie- miast małopolskich za Władysława łokietka (1306–1333).20 loaspektowy przeanalizowano stan badań odnośnie do The materials from the fi rst two publications were ulti- lokacji pod względem źródeł historycznych, prawnych, mately used in the doctoral dissertation – Lokacje i zagosp- materiałów kartografi cznych, ikonografi cznych, badań odarowanie miast królewskich w Małopolsce za Kazimierza archeologicznych i własnej inwentaryzacji terenowej. Wielkiego (1333–1370), in which the state of research Autorka chronologicznie zestawiła miasta Małopolski lo- into locations in terms of historical, legal, cartographic kowane w latach 1333–1370, uwzględniając również stan and iconographic sources as well as archaeological zagospodarowania przed nadaniem przywilejów oraz daty pierwszych prze- kazów i wzmianek o istnie- niu tych osiedli w innych dokumentach aniżeli akty lokacyjne21. Omówiła wa- runki uposażenia rolnego miast średniowiecznych, parcelację według histo- rycznych jednostek po- wierzchni (dodatkowo po- dając je w hektarach), roz- planowanie przestrzenne miast lokacyjnych – ulic, placów, najważniejszych obiektów architektonicz- nych, tj. ratuszy, kościołów, młynów, łaźni, elementów obronnych, budynków mieszkalnych, urządzeń targowych oraz przyrzą- dów zapewniających wodę Ryc. 1. Krosno – plan na podstawie katastru gruntowego z 1851, oprac. M. Janda mieszkańcom. Wnikliwą Fig. 1. Krosno – plan based on land cadastre from 1851, drawn by M. Janda analizą autorka objęła wiel- kości działek budowlanych i ogrodowych miast w Ma- research and own fi eld inventory was analysed in an łopolsce w oparciu m.in. o przyjęte metody badawcze extensive and multidimensional manner. The author i wyniki studiów A. Rogalanki nad wymiarami działek chronologically compiles the cities from Małopolska w Poznaniu i innych osiedlach w Wielkopolsce22, po- located in the years 1333–1370, taking into account the równując odczyty z map katastralnych23 oraz przeliczając state of development before the privileges were granted stosowane dawniej jednostki miar i długości, a końcowo and the date of the fi rst records about the existence of poszukując danych w dokumentach lokacyjnych. these settlements in documents different than location Jednak zarówno w pierwszej, jak i w drugiej publi- acts21. The author discussed the conditions of agricul- kacji zakres badań sięga do roku 1370 i nie przedstawia ture of medieval cities, allotment of land pursuant to późniejszych lokacji na prawie magdeburskim. Obie medieval units of area (additionally providing them in autorki wyznaczyły przedział czasowy kończący czasy hectares), spatial arrangement of located towns – streets, panowania Kazimierza Wielkiego, który odegrał znaczącą squares, most important objects of architecture, that rolę w procesie lokacji miast. Dodatkowo A. Berdecka is, town halls, churches, mills, bathhouses, defensive wskazała miasta królewskie założone za czasów polskie- structures, residential buildings, trade facilities and go władcy. facilities which provided water to the inhabitants. The Istotny wkład do badań na temat dziejów osadnictwa, author analysed the size of building plots and gardens of historii budowy miast średniowiecznych, lokacji na pra- the cities in Małopolska on the basis of, among others,

76 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 wie niemieckim i rozwoju przestrzennym (szczególnie adopted research methods and the results of research by o dzisiejszej Małopolsce oraz Podkarpaciu) wnieśli: A. Rogalanka into the sizes of plots of land in Poznań Bogusław Krasnowolski, Feliks Kiryk24, Zdzisław Bu- and other settlements in Wielkopolska22, comparing the dzyński25, Jan Ptaśnik26, Stanisław Kuraś27 oraz Jerzy reading of cadastre maps23 and calculating the units of Motylewicz28. measurement and length used in the past, and fi nally Trzydziestoletnie badania nad lokacjami na prawie searching for data in location documents. niemieckim i urbanistyką miast opartych na regular- Nevertheless, both in the fi rst and the latter publica- nych układach modularnych znajdujących na terenie tion, the scope of research reaches the year 1370 and does Małopolski (głównie na obszarze Ziemi Krakowskiej) not present further locations under the Magdeburg law. prowadził Bogusław Krasnowolski. Zostały one Both authors delimited the period of time of the rule przedstawione w dwutomowej pracy habilitacyjnej pt. of Casimir the Great, who played a crucial role in the Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Ziemi Kra- process of location of cities. Moreover, A. Berdecka indi- kowskiej w XIII i XIV wieku w 2004. W pierwszej części cated royal cities located in the period of the Polish ruler. omówiono chronologię procesów osadniczych w ob- A signifi cant contribution into the research on the rębie badanego terenu i określono typologię układów history of settlements, the history of construction of me- urbanistycznych29, druga zaś stanowi katalog opraco- dieval cities, locations under the German law and spatial wań urbanistycznych miast lokacyjnych30. Nawiązując development (especially in the present-day Małopolska and Podkarpackie) was made by: Bogusław Kras- nowolski, Feliks Kiryk24, Zdzisław Budzyński25, Jan Ptaśnik26, Stanisław Kuraś27 and Jerzy Motylewicz28. Thirty-year research on locations under German law and urban planning of cities based on regular modular systems located in the Małopolska region (mainly in the Cracow area) was conducted by Bogusław Krasnowolski, which were presented in a two-volume habilitation dissertation ti- tled Lokacyjne układy urban- istyczne na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku in 2004. The fi rst part Ryc. 2. Rzeszów – plan na podstawie katastru gruntowego z 1849, oprac. M. Janda. Układy urbani- styczne: 1 – lokacja w 1354 r., 2 – Nowe Miasto z II poł. XVI w. discusses the chronology of Fig. 2. Rzeszów – plan based on land cadastre from 1849, drawn by M. Janda. Urban systems: settlement processes within 1 – location from 1354, 2 – New City from second half of the 16th century the studied area and speci- fi es the typology of urban do pracy E. Engel31 B. Krasnowolski stwierdza, że layouts29, while the second part is a catalog of town plan- regularne układy na Zachodzie Europy należały do ning studies for located towns30. By making a reference wyjątków, powstając w drodze długotrwałych procesów to the work by E. Engel31 B. Krasnowolski, the author tworzenia się jednostek samorządnych, zaś wschodnie claims that regular arrangements in Western Europe were kraje korzystały z gotowych wzorców prawno-gospo- exceptions which came to being by virtue of long-lasting darczych oraz rozwiązań przestrzennych przyjętych processes of creation of local government units, whereas od kolonistów i panów feudalnych32. W publikacji Eastern countries applied existing legal-economic pat- Urbanistyczno-architektoniczne przekształcenia miast ma- terns as well as spatial solutions taken from colonists and łopolskich od doby lokacyjnej po współczesność jako wyraz feudal lords32. In the publication Urbanistyczno-architek- przeobrażeń funkcjonalnych w sposób syntetyczny przed- toniczne przekształcenia miast małopolskich od doby lokacyjnej stawia kolejne etapy przekształceń regularnych ukła- po współczesność jako wyraz przeobrażeń funkcjonalnych, the dów urbanistycznych występujących w dwóch typach: author in a synthetic manner presents subsequent stages ulicowo-pasmowego i szachownicowego. Najczęściej of transformations of regular urban systems occurring in realizowano model szachownicowy, a szczególnymi two types: street-and-strip and chessboard. The chess- wzorcami stały się Wrocław, Poznań oraz Kraków33. board model was implemented most often, so Wrocław, Autor omawia jednostki długości i miary powierzchni Poznań and Kraków became particular examples of this stosowane w średniowieczu na obszarze Małopolski model33. The author discusses units of length and meas-

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 77 (XIII–XIV w.), za pomocą których wyznaczano działki urements of space used in the medieval period in the area budowlane, ogrodowe, bloki zabudowy, place, rynki, of Małopolska (13th – 15th c.), with the use of which the szerokość ulic, a nawet rzuty fundowanych budynków building plots, gardens, block of development, squares, w ramach lokacji miasta. Podkreślił estetyczne i teolo- market squares, width of streets, and even views of funded giczne walory regularnych układów średniowiecznych, buildings within the framework of location of a town mimo że decydującą rolę odgrywała ekonomia oraz were determined. He stresses aesthetic and theological prostota w rozmierzaniu powierzchni gruntów. Na- values of regular medieval arrangements, despite the stępnie krótko opisuje najważniejsze obiekty spełniające fact that economy as well as simplicity of measurement program funkcjonalny – rynki, place, ratusze, sukienni- of the area of land was decisive. Then the author briefl y ce, zabudowę mieszkalną, a także obiekty sakralne i for- describes the most important objects which fulfi lled the tyfi kacje (dotyczyło to większych ośrodków miejskich, functional programme – market squares, squares, town choć mury obronne wraz z fosą budowano zazwyczaj halls, cloth halls, residential buildings as well as sacral and dużo później po założeniu miasta ze względu na wyso- defensive structures (this referred to larger urban centres, kie koszty realizacji)34. Jednocześnie zwraca uwagę na although defensive walls with the moat were built much aspekt socjotopografi i, czyli rozmieszczenia ludności later due to high expenses connected with their construc- na działkach siedliskowych podzielonych według po- tion)34. At the same time, the author pays attention to the szczególnych zawodów35. Późniejsze przekształcenia socio-topographic aspect, that is, the way population was w epoce nowożytnej wiązały się z wojnami północnymi distributed among the plots, according to the jobs they i szwedzkimi oraz rosnącym kryzysem miast Rzeczpo- had35. Later transformations in the early modern period spolitej, a postępująca stagnacja i gospodarczy spadek were connected with Northern Wars and Polish-Swedish spowodowały zahamowanie w procesie urbanistycznym. wars as well as the deepening crisis of cities of the Repub- Małe miasta nadal funkcjonowały podobnie jak wsie, lic of Poland, while the stagnation and economic decline gdzie głównym zajęciem mieszkańców była uprawa roli. resulted in the inhibition of the urban process. Small cities Rozwój następował w architekturze zwłaszcza sakralnej were still functioning similarly to villages, where the main oraz mieszczańskiej – drewniane budownictwo stopnio- occupation of the inhabitants was farming. Progress took wo zastępowano murowanym36. Pewne uregulowania place in architecture, especially in sacral and residential i podstawy prawne wprowadzono po Sejmie Czterolet- architecture – wooden buildings were continuously su- nim, a kolejne w czasie rozbiorów, gdy zaborcy narzucili perseded by brick36. Certain regulations and legal bases nowy porządek likwidując prawo magdeburskie. Nastą- were introduced upon the Four-Year Sejm and then in pił proces przekształceń przestrzennych polegających na the Period of Partitions, as the partition powers imposed łączeniu przedmieść i nowych dzielnic z historycznymi new order, liquidating the Magdeburg law. The process strukturami w jedną całość. W Galicji gruntowne zmia- of spatial transformations based on connecting suburbs, ny urbanistyczno-architektoniczne zaszły dopiero na new districts and historic structures into one whole took przełomie XIX i XX w., kiedy posiadała autonomię poli- place. In Galicia, urban planning and architectural changes tyczno-kulturalną oraz w wyniku opóźnionego wpływu took place at the turn of the 19th and 20th c., when Galicia ,,rewolucji przemysłowej’’. had political and cultural autonomy and also as a result of Wieloletnie badania nad budową wybranych miast a delayed impact of the Industrial Revolution. średniowiecznych i rynkowych układów urbanistycz- Years-long research on the construction of selected nych na terenach Podkarpacia, Małopolski (szczególnie cities of medieval and market urban layouts in the areas w dawnym powiecie bieckim37) oraz w województwie of Podkarpacie, Małopolska (especially in the former świętokrzyskim (Wiślica, Nowy Korczyn) prowadziła poviat of Biecz37) and in the Świętokrzyskie Province Dominika Kuśnierz-Krupa. Dokładne analizy dotyczące (Wiślica, Nowy Korczyn) was provide by Dominika Skawiny zawarto w pracach: Geneza i rozwój Skawiny Kuśnierz-Krupa. Detailed analyses were made on the w średniowieczu na tle wybranych miast ,,kazimierzowskich’’ topic of Skawina in the works of: Geneza i rozwój Skawiny Ziemi Krakowskiej (2009)38, Skawina w średniowieczu. w średniowieczu na tle wybranych miast ,,kazimierzowskich’’ Zagadnienia urbanistyczno-architektoniczne (2012)39, Historia Ziemi Krakowskiej (2009)38, Skawina w średniowieczu. zagospodarowania przestrzennego miasta ,,kazimierzowskiego’’ Zagadnienia urbanistyczno-architektoniczne (2012)39, Historia w Małopolsce na przykładzie Skawiny (2010)40, Zarys rozwo- zagospodarowania przestrzennego miasta ,,kazimierzowskiego’’ ju przestrzennego Skawiny w średniowieczu (2011)41, a także w Małopolsce na przykładzie Skawiny (2010)40, Zarys rozwo- w publikacji dotyczącej Jaślisk – Jaśliska w średniowieczu ju przestrzennego Skawiny w średniowieczu (2011)41, as well na tle miast dawnego powiatu bieckiego (2013)42. Omówiła as in the publication on Jaśliska – Jaśliska w średniowieczu również miasta Brzostek43, Kołaczyce44, Sokal (Ukra- na tle miast dawnego powiatu bieckiego (2013)42. She also ina)45 i Jaśliska46 w oparciu o mapy Miega. discussed the cities of Brzostek43, Kołaczyce44, Sokal Budową, rozplanowaniem miast średniowiecznych (Ukraine)45 and Jaśliska46 based on maps of Miega. i typologią ich układów urbanistycznych zajmował się Mieczysław Książek, who partially analysed the settle- Mieczysław Książek, który przeanalizował w części ments of the former Rzeszów Voivodeship, considering osadnictwo dawnego województwa rzeszowskiego, the relationship between the topography of the area, net- rozpatrując zależności pomiędzy topografi ą terenu, siecią work of rivers, main trade routes and the distribution of rzek, przebiegiem głównych szlaków komunikacyjnych cities and villages as well as the further process of develop-

78 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 a rozmieszczeniem miast i wsi oraz dalszymi procesami ment, dealt with development and planning of medieval rozwojowymi. Szczególną uwagę zwrócił na zjawisko cities and the typology of these urban systems. Particular stagnacji niektórych miasteczek47, czyli pewnego zastoju attention was paid to the phenomenon of stagnation of w ich rozwoju, co z kolei miało wpływ na wyraźniejsze some towns47, that is, a certain impediment of their de- zachowanie oryginalnych układów urbanistycznych. velopment, which in turn had infl uence on the fact that W badaniach M. Książek rozpatrzył etapy lokacji the original urban systems were preserved clearly. In his miast i nadawania praw miejskich osadom przez ko- research, M. Książek inquired into the stages of location lejnych królów – Kazimierza Wielkiego, Władysława of cities and granting town privileges to settlements by Jagiełły, Władysława III, Zygmunta II, Władysława IV, subsequent kings – Casimir the Great, Władysław Jagiełło, Jana Kazimierza oraz Jana III Sobieskiego. Stwierdza, że Władysław III, Sigismund II, Władysław IV, John Casimir w większości miast lokowanych w okresie XIV–XVI w. and John III Sobieski. The author claims that in the ma- historia rozwoju osadniczego dotyczy wcześniejszych jority of cities located in the period between the 14th and czasów, a w XIV i XV wieku następowały głównie the 16th century, the history of development of settlements zmiany prawne, a w mniejszym stopniu układy prze- is connected with former periods, whereas in the 14th and strzenne48. Spośród 66 miasteczek o średniowiecznym 15th c. main changes to the law took place, and to a lesser rodowodzie wybrano 20 przykładowych małych miast, extent, changes to the spatial arrangements48. Among 66 z czego 16 utraciło prawa miejskie, ale dość czytelnie towns of medieval origin, 20 examples of small towns zachowały się w nich pierwotne struktury urbanistyczne were selected, and 16 of them lost their town privileges, i formy architektoniczne. Wyłonione jednostki osadni- yet the original urban structures and architectural forms cze zestawiono w 3 grupy powiązane trzema dolinami were preserved quite clearly. The selected settlement rzecznymi: Wisłoki, Wisłoka i Sanu, po czym przeana- units were put into 3 groups connected with three fl uvial lizowano je pod względem położenia topografi cznego, valleys: the Wisłoka, Wisłok and San valleys, and then lokalizacji przy traktach handlowych, wielkości, typów analysed in terms of topography, location as regards trade układów urbanistycznych, budowy placów rynkowych routes, the size of occupied area, types of urban systems, oraz wymiarów działek i bloków mieszkaniowych. the building of market squares and the sizes of plots and Wiele publikacji w zakresie studiów historyczno- residential blocks. -urbanistycznych dotyczących większych miast i mia- Many publications in the fi eld of historical and ur- steczek województwa podkarpackiego opracował Jan ban studies concerning major cities and little towns in Malczewski, który badał m.in. Rzeszów, Przemyśl, the Podkarpackie voivodeship were elaborated by Jan Łańcut i Tyczyn. Zagadnieniom kształtowania się sieci Malczewski, who researched, among others, Rzeszów, osadniczej, lokacji miast na prawie niemieckim i ich roz- Przemyśl, Łańcut and Tyczyn. planowaniu, kompozycji oraz rozmieszczeniu poszcze- Issues in the formation of a settlement, location of gólnych elementów w planie miasta została poświęcona cities under the German law and their layout, composi- praca pt. Miasta między Wisłoką a Sanem do początków XVI tion and distribution of individual elements in the plan wieku (2006), w której autor sporządził rekonstrukcje of the city was dedicated to the work – Miasta między pierwotnych układów urbanistycznych na planach kata- Wisłoką a Sanem do początków XVI wieku (2006), in which stralnych z XIX w. Analogiczne badania przeprowadziła author drew up reconstruction of the original urban lay- Joanna Malczewska w rozprawie doktorskiej Miasta out on the cadastral plans from the 19th century. Analo- w dolnym biegu Wisłoki w województwie sandomierskim o śre- gous research was conducted by Joanna Malczewska in dniowiecznym pochodzeniu do połowy XVII wieku49, gdzie doctoral dissertation Miasta w dolnym biegu Wisłoki w wo- przeanalizowała lokacje, rozwój i układy urbanistyczne jewództwie sandomierskim o średniowiecznym pochodzeniu do Mielca, Rzechowa oraz Przecławia. połowy XVII wieku49, where analysed sites, development Problematyką rozmierzania i kompozycji układów and urban systems of Mielec, Rzechów, and Przecław. przestrzennych średniowiecznych miast zajmowali się Janusz Pudełko50 and Tadeusz Kozaczewski51 dealt Janusz Pudełko50 oraz Tadeusz Kozaczewski51 , ale ob- with the issues of the distribution and composition of szarem ich badań były głównie tereny Śląska. Ośrodki spatial arrangements of medieval cities, but the areas of województwa małopolskiego przeanalizował Rafał their research were mainly in Silesia. The centers of the Malik, który zbadał rozplanowanie miast lokacyjnych Małopolskie voivodeship were analysed by Rafał Malik, bazując na pomiarach działki siedliskowej m.in. Muszy- who examined the layout of located cities based on ny, Grybowa, Limanowej, Mszany Dolnej, Tymbarku measurements of the habitat plot, including Muszyna, i Nowego Brzeska. Grybów, Limanowa, Mszana Dolna, Tymbark and Nowe Nad poszczególnymi miastami o rodowodzie śre- Brzesko. dniowiecznym znajdującymi się w obrębie wojewódz- The research on particular medieval cities in the twa podkarpackiego badania prowadzili, m.in. Marek Podkarpackie region were conducted by, among others, Gosztyła (Rzeszów, Jarosław, Przemyśl), Michał Proksa Marek Gosztyła (Rzeszów, Jarosław, Przemyśl), Michał (Przemyśl, Brzozów, Lesko), Kazimierz Kuśnierz (Tar- Proksa (Przemyśl, Brzozów, Lesko), Kazimierz Kuśnierz nobrzeg, Sieniawa, Sokołów Małopolski), Feliks Kiryk (, Sieniawa, Sokołów Małopolski), Feliks (Rzeszów, , Tyczyn, Mielec), Barbara Tondos Kiryk (Rzeszów, Sanok, Tyczyn, Mielec), Barbara Ton- (Rzeszów), Jan Draus (Rzeszów), Kazimierz Gottfried dos (Rzeszów), Jan Draus (Rzeszów), Kazimierz Got-

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 79 (Jarosław), Jerzy Motylewicz (Rzeszów, Przemyśl, Łań- tfried (Jarosław), Jerzy Motylewicz (Rzeszów, Przemyśl, cut, Tyczyn), Maria Borowiejska-Birkenmajerowa (Jaro- Łańcut, Tyczyn), Maria Borowiejska-Birkenmajerowa sław, Rzeszów) i Józef Półćwiartek (Leżajsk). Dodatko- (Jarosław, Rzeszów) and Józef Półćwiartek (Leżajsk). wo w 2016 roku wydano dwie prace doktorskie autor- Additionally, in 2016, two doctoral dissertations were stwa Moniki Sokołowskiej52 i Agnieszki Fitty-Speliny53 published by Monika Sokołowska52 and Agnieszka dotyczące zagadnień urbanistyczno-architektonicznych Fitta-Spelina53 regarding urban and architectural issues oraz zabudowy przyrynkowej miasta Jarosławia. as well as market square buildings in the city of Jarosław.

PODSUMOWANIE CONCLUSIONS Z przedstawionego stanu badań dotyczącego proble- From the presented state of research into the ques- matyki powstawania w średniowieczu miast na prawie tion of incorporation of cities under the Magdeburg law magdeburskim i rynkowych założeń przestrzennych na in the medieval period and market square designs in obszarze dzisiejszej Małopolski oraz Podkarpacia wynika, the area of present-day Małopolska and Podkarpackie, że pomimo dość bogatej literatury z zakresu historii bu- it seems that – in spite of quite extensive literature on dowy miast brakuje pełnego chronologicznego zestawie- the history of development of cities – there is a lack of nia lokacji w obrębie województwa podkarpackiego wraz a full chronological compilation of locations within z uwzględnieniem wcześniejszego zagospodarowania the Podkarpackie region, taking into consideration the terenu i istniejących osad. Zebrane materiały zawierają previous arrangement of the area and already existing wzmianki o datowanych lokacjach, ale tylko część z nich settlements. The collected material contains records of została omówiona pod względem konstrukcji układów the dated locations, yet only part of them was discussed urbanistycznych. Brakuje opracowań, w których zo- in terms of the structure of urban systems. There is stałyby omówione analizy porównawcze rozplanowań a lack of studies in which comparative analysis of ar- rynkowych układów wraz z charakterystyką zabudowy rangements market layouts would be discussed with przyrynkowej w ośrodkach miejskich i wiejskich (osiedla the characteristics of market square buildings in urban z dawnym statusem miasta), uzupełniając tym samym and rural centres (settlements with the former city sta- przebadane w większym stopniu miasta Małopolski oraz tus), which by the same means would supplement the kilka miast i wiele obecnych wsi z Podkarpacia, które researched to a greater extent cities in Małopolska and utraciły prawa miejskie. Wiele publikacji odnosi się do several cities and many present villages from Podkarpa- dawnego województwa małopolskiego, przez co historia cie, which lost their town privileges. Many publications osadnictwa znajdującej się na terytorium Podkarpacia refer to the former Małopolska Voivodeship, which is jest omawiana często fragmentarycznie. Faktem jest, że why the history of the settlement located in the territory województwo podkarpackie utworzone zostało dopiero of the Podkarpacie region is often discussed partially. It is w 1999 r. w oparciu o nowy podział administracyjny a fact that the Podkarpackie Voivodeship was established Polski poprzez scalenie województwa rzeszowskiego, in 1999 on the basis of a new administrative division przemyskiego, krośnieńskiego wraz z fragmentem of Poland by merging the Rzeszów, Przemyśl, Krosno tarnowskiego. Region ten wielokrotnie zmieniał swoją and a part of the Tarnów voivodeships. It changed its przynależność, będąc na styku różnych narodowości: affi liation many times, being at the verge of different polskiej, rosyjskiej czy austriackiej. Pierwotnie obejmo- nationalities: Polish, Russian or Austrian. Originally it wał obszary południowo-wschodniej Małopolski przed covered the areas of South-Eastern Małopolska before rozbiorami, czyli część ówczesnego województwa kra- the Period of Partitions, that is, part of the then-current kowskiego, sandomierskiego i lubelskiego, a także wo- Kraków, Sandomierz and Lublin voivodeships as well jewództwo ruskie z częścią bełskiego należące wtedy do as part of the Bełz Voivodeship and the Ruthenian ziemi Rusi Czerwonej. Po rozbiorach tereny te znalazły Voivodeship which then belonged to Red Ruthenia. się pod zaborem austriackim, które stanowiły środkowy Upon the Period of Partitions, these areas belonged to region Galicji, a kolejna zmiana granic nastąpiła po odzy- the Austrian partition power and constituted the central skaniu niepodległości w 1918 r. Z pewnością wpływa to region of Galicia, and the subsequent change of borders na trudność prześledzenia procesu rozwoju osadnictwa took place after the restoration of sovereignty in 1918. It na tym terenie oraz w wyznaczeniu charakterystycznych surely hinders the tracking of the process of the devel- cech układów miast i opracowaniu typologii układów opment settlements in this area as well as determining urbanistycznych. Na podstawie dokonanych studiów characteristic features of urban layouts and developing historyczno-urbanistycznych, opartych na wydanych a typology of urban systems, On the basis of the con- publikacjach naukowych, stwierdzono istotną rolę pra- ducted historical and urban planning research based on wa niemieckiego, za pomocą którego nadano miastom the published scientifi c publications, the crucial role of średniowiecznym spójną ideę, zwarty, logiczny kształt the German law by virtue of which medieval cities were o proporcjonalnie rozmierzonych przestrzeniach oraz given a coherent idea, a cohesive and logical shape with program funkcjonalny mający swoje odzwierciedlenie proportionally measured spaces as well as the functional w planie. Dostosowanie odpowiednich wytycznych programme which was refl ected in the layout was deter- powierzchniowych przy użyciu ówczesnych systemów mined. Adjusting appropriate spatial guidelines with the

80 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 mierniczych doprowadziło do zbliżonych proporcjo- use of the then-current measurement systems resulted nalnie układów przestrzennych składających się z po- in proportionally similar spatial arrangements consist- wtarzalnych elementów, takich jak rynek, zabudowa ing of repetitive elements, such as: the market square, przyrynkowa, ulice, działki budowalne, ogrodowe market square buildings, streets, building plots, gardens i zaplecze rolnicze. and agricultural facilities.

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES

[1] Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M. Historia [16] Kiryk F. Rozwój urbanizacji Małopolski XIII– ustroju i prawa polskiego. PWN, Warszawa, 1994. XV w. Województwo krakowskie (powiaty połu- [2] Berdecka A. Nowe lokacje miast królewskich dniowe). Wyd. Naukowe Wyższej Szkoły Pedago- w Małopolsce w latach 1333–1370. Chronologia gicznej, Kraków, 1985. i rozmieszczenie. Przegląd Historyczny 1974;65/4: [17] Kiryk F. Urbanizacja Małopolski. Województwo 593–624. sandomierskie, XIII-XVI w. Regionalny Ośrodek [3] Berdecka A. Wielkość i parcelacja gruntów miast Studiów i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego, zakładanych w latach 1333–1370 w Małopolsce. Kielce, 1994. Kwart. Historii Kultury Materialnej 1976;67(4): [18] Kiryk F. Miasta małopolskie w średniowieczu 593–617. i w czasach nowożytnych. Avalon, Kraków, 2013. [4] Berdecka A. Lokacje i zagospodarowanie miast [19] Kostrzewska M. Miasto europejskie na przestrzeni królewskich w Małopolsce za Kazimierza Wielkie- dziejów. Akapit-DTP, Gdańsk, 2013. go (1333–1370). Polska Akademia Nauk Instytut [20] Kozaczewski T. Rozplanowanie, układ przestrzen- Historii Kultury Materialnej, Zakład Narodowy ny i rozwój miasta średniowiecznego. Prace Na- im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków– ukowe Instytutu Historii Architektury Politechniki Gdańsk, 1982. Wrocławskiej, Wrocław, 1973. [5] Berdecka A. Lokacje miast małopolskich za Wła- [21] Krasnowolski B. Lokacyjne układy urbanistyczne dysława łokietka (1306–1333). Kwart. Historii na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wie- Kultury Materialnej 1983;31(3/83):335–344. ku, Cz. I. Miasta Ziemi Krakowskiej chronologia [6] Bogucka M. Badania nad dziejami miast i miesz- procesów osadniczych i typologia układów urba- czaństwa w Polsce przedrozbiorowej i zarys pro- nistycznych. Wyd. Naukowe Akademii Pedago- gramu. Kwart. Historyczny 1975;82(3):573–583. gicznej, Kraków, 2004. [7] Bogucka M., Samsonowicz H. Dzieje miast [22] Krasnowolski B. Lokacyjne układy urbanistycz- i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej. Za- ne na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV kład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, 1986. wieku. Cz. II. Katalog układów urbanistycznych. [8] Budzyński Z. Kresy południowo-wschodnie Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków, w drugiej połowie XVIII wieku. T.1. Statystyka 2004. wyznaniowa i etniczna. Przemyśl–Rzeszów, 2005. [23] Krasnowolski B. Urbanistyczno-architektoniczne [9] Budzyński Z. Kresy południowo-wschodnie przekształcenia miast małopolskich od doby loka- w drugiej połowie XVIII wieku. T. 2. Atlas geo- cyjnej po współczesność jako wyraz przeobrażeń grafi czno-historyczny. Przemyśl–Rzeszów, 2006. funkcjonalnych. Kultura i Polityka: zeszyty na- [10] Budzyński Z. Kresy południowo-wschodnie ukowe Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa w drugiej połowie XVIII wieku. T. 3. Studia Tischnera w Krakowie 1980;4:9–33. z dziejów społecznych. Przemyśl–Rzeszów, 2008. [24] Książek M. Układy urbanistyczne niektórych [11] Engel E. Die deutsche Stadt des Mittelalters. Verlag zabytkowych miasteczek w województwie rze- C.H. Beck, München, 1993. szowskim. Materiały Muzeum Budownictwa [12] Kalinowski W. Zarys historii budowy miast w Pol- Ludowego w Sanoku 1973;17–18:7–26. sce do połowy XIX wieku. Wyd. Uniwersytetu [25] Kuraś S. Przywileje prawa niemieckiego miast i wsi Mikołaja Kopernika, Toruń, 1966. małopolskich w XIV i XV wieku. Wrocław–War- [13] Fitta-Spelina A. Jarosław do końca okresu staropolskie- szawa–Kraków–Gdańsk, 1971. go, zagadnienia urbanistyczno-architektoniczne. 2016. [26] Kuśnierz-Krupa D. Geneza i rozwój Skawiny [14] Kamińska K. Lokacje miast na prawie magdebur- w średniowieczu na tle wybranych miast ,,ka- skim na ziemiach polskich do 1370 r. Wyd. Uniwer- zimierzowskich’’ Ziemi Krakowskiej, Kraków, sytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń, 1990. 2009. [15] Kiryk F. Lokacje miejskie nieudane, translacje [27] Kuśnierz-Krupa D. Historia zagospodarowanie miast i miasta zanikłe w Małopolsce do połowy przestrzennego miasta ,,kazimierzowskiego’’ XVII stulecia. Kwart. Historii Kultury Materialnej w Małopolsce na przykładzie Skawiny. Wiadomo- 1980;28(3):373–384. ści Konserwatorskie 2010;28:101–109.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 81 [28] Kuśnierz-Krupa D. Zarys rozwoju przestrzennego [37] Malczewska J. Miasta w dolnym biegu Wisłoki Skawiny w średniowieczu. Czasopismo Technicz- w województwie sandomierskim o średnio- ne, R. 108, z. 23, 7-A, 2011, s. 131–140. wiecznym pochodzeniu do połowy XVII wieku. [29] Kuśnierz-Krupa D. Skawina w średniowieczu. Za- Kraków–Rzeszów, 2017. gadnienia urbanistyczno-architektoniczne. Wyd. [38] Miasta polskie w tysiącleciu. Pazyra S. (ed.) T. 1. PK, Kraków, 2012. Ossolineum, Wrocław, 1965. [30] Kuśnierz-Krupa D. Jaśliska w średniowieczu na [39] Miasta polskie w tysiącleciu. Pazyra S. (ed.) T. 2. tle miast dawnego powiatu bieckiego. Wyd. PK, Ossolineum, Wrocław, 1967. Kraków, 2013. [40] Motylewicz J. Miasta ziemi przemyskiej i sanockiej [31] Kuśnierz-Krupa D. Sokal nad Bugiem w świetle w drugiej połowie XVII i w XVIII w. Przemyśl– mapy Miega. Wiadomości Konserwatorskie 2013; Rzeszów, 1993. 33:86–90. [41] Motylewicz J., Pyszkowski A. Miasta Podkarpacia. [32] Kuśnierz-Krupa D. Jaśliska w dawnej ziemi kra- Wyd. Libra, Rzeszów, 2011. kowskiej w świetle mapy Miega. Wiadomości [42] Wróbel T. Zarys historii budowy miasta. Ossoli- Konserwatorskie 2013;34:57–62. neum, Wrocław, 1971. [33] Kuśnierz-Krupa D. Kołaczyce na mapie Miega. [43] Pudełko J. Zagadnienie wielkości i proporcji Wiadomości Konserwatorskie 2013;36:54–60. rynków w badaniach nad rozplanowaniem miast [34] Kuśnierz-Krupa D. Brzostek na mapie Miega. średniowiecznych. ZNPW, Architektura 1960;IV Wiadomości Konserwatorskie 2014;38:22–28. (36):25–45. [35] Kuśnierz-Krupa D. Urbanistyka ośrodków miej- [44] Ptaśnik J. Miasta w Polsce. T. II. Wyd. H. Alten- skich powiatu bieckiego w okresie średniowiecza. berg, Lwów, 1922. In: Węcławowicz-Gyurkovich E. (ed.) Historia [45] Ptaśnik J. Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce. i współczesność w architekturze i urbanistyce. Nakł. Polskiej Akademji Umiejętności, Kraków, T. 1, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków, 1934. 2014, 31–54. [46] Sokołowska M. Kamienice przyrynkowe miasta [36] Malczewski J. Miasta między Wisłoką a Sanem Jarosławia. 2016. do początku XVI w.: powstanie, zagospodaro- [47] Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce: od- wanie, układy przestrzenne. Wyd. „Carpathia”, budowa i konserwacja. T. 1. Miasta historyczne. Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska Kalinowski W. , Zin W. (eds) Arkady, Warszawa, w Przemyślu, Rzeszów, 2006. 1986.

1 Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce: odbudowa i konserwa- 11 Ta m że, s. 180–181. cja, praca zbiorowa, T. 1, Miasta historyczne, red. W. Kalinow- 12 Ta m że, s. 182. ski, W. Zin, Arkady, Warszawa 1986, s. 19. 13 Miasta polskie w tysiącleciu…, op. cit., s. 329–331. 2 Kostrzewska M., Miasto europejskie na przestrzeni dziejów, 14 Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce: odbudowa i konserwa- Akapit-DTP, Gdańsk 2013, s. 78. cja, praca zbiorowa, T. 1, Miasta historyczne, red. W. Kalinow- 3 Miasta polskie w tysiącleciu, T. 1, red. S. Pazyra, Ossolineum, ski, W. Zin, Arkady, Warszawa 1986, s. 20. Wrocław 1965, s. 15. 15 Kalinowski W., Zarys historii budowy miast w Polsce do połowy 4 Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce…, op. cit., s. 20. XIX w., Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 5 Ta m że, s. 20. 1966, s. 11. 6 Ta m że, s. 21. 16 Kamińska K., Lokacje miast na prawie magdeburskim…, op. cit., 7 Przykład: miasto Strzelin powstałe z połączenia osady targo- s. 12. wej z owalnicowym placem targowym i lokowanego miasta 17 Ta m że, s. 14. opartego na szachownicowym rozplanowaniu zabudowy 18 Berdecka A., Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce i kwadratowego rynku, rys. 157; Strzelin, plan [w:] Wróbel w latach 1333–1370. Chronologia i rozmieszczenie, Przegląd T., Zarys historii budowy miast, Ossolineum, Wrocław 1971, Historyczny nr 65/4, 1974, s. 593–624. s. 177–178. 19 Berdecka A., Wielkość i parcelacja gruntów miast zakładanych 8 Przykład: miasto Krobia, rys. II. 275. Kościelskie i Krobia w latach 1333–1370 w Małopolsce, Kwart. Historii Kultury [w:] Książek M., Materiały pomocnicze do studiów w zakresie Materialnej, Tom 67, nr 4, 1976, s. 593–617. historii urbanistyki, PK, Kraków 1994, s. 204. 20 Berdecka A., Lokacje miast małopolskich za Władysława łokietka 9 W Polsce wzorowano się najczęściej prawem magdebur- (1306–1333), Kwart. Historii Kultury Materialnej, Tom 31, skim, jednak prawo lubeckie stosowały miasta nadmorskie nr 3/83, 1983, s. 335–344. związane Związkiem Hanzeatyckim. Lubeka odgrywała rolę 21 Tabela 3. Miasta królewskie lokowane w Małopolsce w latach stolicy Ligi Hanzeatyńskiej, która w średniowieczu zrzeszała 1333–1370, [w:] Berdecka A., Lokacje i zagospodarowanie miast miasta handlowe Północnej Europy do wzajemnego wspar- królewskich w Małopolsce za Kazimierza Wielkiego (1333–1370), cia w kwestiach ekonomii i prowadzenia handlu między sobą Polska Akademia Nauk Instytut Historii Kultury Material- (wg Juliusza Bardacha). nej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warsza- 10 Kamińska K., Lokacje miast na prawie magdeburskim na ziemiach wa-Kraków-Gdańsk 1982, s. 162–169. polskich do 1370 r., Wyd. Uniwersytet Mikołaja Kopernika 22 Berdecka A., Lokacje i zagospodarowanie miast…, op. cit., s. 63. w Toruniu, Toruń 1990, s. 45. 23 Ta m że, s. 67.

82 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 24 Kiryk F., Miasta małopolskie w średniowieczu i w czasach nowo- w architekturze i urbanistyce, praca zbiorowa. T. 1, Wyd. PK, żytnych, Avalon, Kraków 2013 i Rozwój urbanizacji Małopolski 2014, s. 31–54. XIII-XV w. Województwo krakowskie (powiaty południowe), 38 Kuśnierz-Krupa D., Geneza i rozwój Skawiny w średniowieczu Wyd. Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Kraków na tle wybranych miast ,,kazimierzowskich’’ Ziemi Krakowskiej, 1985; Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie, Kraków, 2009. XIII-XVI w., Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony 39 Kuśnierz-Krupa D., Skawina w średniowieczu. Zagadnienia Dziedzictwa Kulturowego, Kielce 1994. urbanistyczno-architektoniczne, Wyd. PK, Kraków, 2012. 25 Budzyński Z., Kresy południowo-wschodnie w drugiej połowie 40 Kuśnierz-Krupa D., Historia zagospodarowanie przestrzennego XVIII wieku, T. I-III. miasta ,,kazimierzowskiego’’ w Małopolsce na przykładzie Skawi- 26 Ptaśnik J., Miasta w Polsce, T. II, Wyd. H. Altenberg, Lwów ny, Wiadomości Konserwatorskie, Nr 28, 2010, s. 101–109. 1922 i Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce, Nakł. Polskiej 41 Ku śnierz-Krupa D., Zarys rozwoju przestrzennego Skawiny Akademji Umiejetności, Kraków 1934. w średniowieczu, Czasopismo Techniczne, R. 108, z. 23, 7-A, 27 Kura ś S., Przywileje prawa niemieckiego miast i wsi małopolskich 2011, s. 131–140. w XIV i XV wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 42 Kuśnierz-Krupa D., Jaśliska w średniowieczu na tle miast daw- 1971. nego powiatu bieckiego, Wyd. PK, Kraków, 2013. 28 Miasta ziemi przemyskiej i sanockiej w drugiej połowie XVII 43 Kuśnierz-Krupa D., Brzostek na mapie Miega, Wiadomości i w XVIII w., Przemyśl-Rzeszów 1993 i Motylewicz J., Konserwatorskie, Nr 38, 2014, s. 22–28. Pyszkowski A., Miasta Podkarpacia, Wyd. Libra, Rzeszów 44 Kuśnierz-Krupa D., Kołaczyce na mapie Miega, Wiadomości 2011. Konserwatorskie, Nr 36, 2013, s. 54–60. 29 Krasnowolski B., Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze 45 Kuśnierz-Krupa D., Sokal nad Bugiem w świetle mapy Miega, Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku, Cz. I. Miasta Ziemi Wiadomości Konserwatorskie, Nr 33, 2013, s. 86–90. Krakowskiej chronologia procesów osadniczych i typologia układów 46 Kuśnierz-Krupa D., Jaśliska w dawnej ziemi krakowskiej w świe- urbanistycznych, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, tle mapy Miega, Wiadomości Konserwatorskie, Nr 34, 2013, Kraków 2004. s. 57–62. 30 Krasnowolski B., Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze 47 Książek M., Układy urbanistyczne niektórych zabytkowych Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku, Cz. II. Katalog układów miasteczek w województwie rzeszowskim, Materiały Muzeum urbanistycznych, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej, Budownictwa Ludowego w Sanoku, 1973, nr 17–18, s. 7. Kraków 2004. 48 Ta m że, s. 9. 31 Engel E., Die deutsche Stadt des Mittelalters, Verlag C.H. Beck, 49 Malczewska J., Miasta w dolnym biegu Wisłoki w województwie München 1993. sandomierskim o średniowiecznym pochodzeniu do połowy XVII 32 Krasnowolski B., Urbanistyczno-architektoniczne przekształcenia wieku, Kraków-Rzeszów, 2017. miast małopolskich od doby lokacyjnej po współczesność jako wyraz 50 Pudełko J., Zagadnienie wielkości i proporcji rynków w badaniach przeobrażeń funkcjonalnych, Kultura i Polityka: zeszyty nauko- nad rozplanowaniem miast średniowiecznych, ZNPW, Architek- we Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera tura IV, nr 36, 1960, s. 25–45. w Krakowie, nr 4, 2008, s. 10. 51 Kozaczewski T., Rozplanowanie, układ przestrzenny i rozwój 33 Ta m że, s. 11–12. miasta średniowiecznego, Prace Naukowe Instytutu Historii 34 Ta m że, s. 16. Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, nr 5, 1973. 35 Ta m że, s. 15. 52 Sokołowska M., Kamienice przyrynkowe miasta Jarosławia, 36 Ta m że, s. 18–19. 2016. 37 Kuśnierz-Krupa D., Urbanistyka ośrodków miejskich powiatu 53 Fitta-Spelina A., Jarosław do końca okresu staropolskiego, zagad- bieckiego w okresie średniowiecza, [w:] Historia i współczesność nienia urbanistyczno-architektoniczne, 2016.

Streszczenie Abstract

W artykule przedstawiono stan badań dotyczący The article presents the state of research on the historii budowy miast średniowiecznych w południo- history of the construction of medieval cities in wo-wschodniej Polsce. W syntetyczny sposób opisano south-eastern Poland. The early medieval settlement wczesnośredniowieczne formy osadnicze – począwszy forms were described in a synthetic way – from gord od zespołów grodowych po otwarte osady targowe, complexes to open trade settlements, which infl uenced które wpłynęły na kształtowanie się układów rynko- the formation of market systems. The next stage of wych. Kolejnym etapem tworzącej się sieci osadniczej the emerging settlement network was the process of był proces lokacji miast na prawie magdeburskim lub location of cities under the Magdeburg law or with the za pomocą jego polskich odmian. Omówiono także help of its Polish varieties. The possibilities of located możliwości lokowanych miast w kontekście istniejącej cities in the context of the existing settlement, the in- osady, wpływ ukształtowania terenu i rolę zasadźcy i lu- fl uence of the terrain and the role of the founder and dzi odpowiedzialnych za wytyczenie zakładanego planu people responsible for setting the planned urban plan urbanistycznego. W stanie badań przedstawiono prace were also discussed. The state of research presents also poświęcone tematyce lokacji na prawie magdeburskim works devoted to location issues under Magdeburg law i rozplanowania rynkowych układów miast leżących na and the layout of market systems of cities located in the obszarze obecnego Podkarpacia i Małopolski. present Podkarpacie and Małopolska.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 83 NAUKA SCIENCE

Łukasz Musiaka*, Ewelina Stasiak** orcid.org/0000-0002-6845-7280

Polskie schrony bojowe na linii Warty i Widawki. Zapomniane dziedzictwo Polish military bunkers on the Warta and Widawka line. Forgotten heritage

Słowa kluczowe: schrony bojowe, architectura Key words: military bunkers, architectura militaris1, militaris1, dziedzictwo kulturowe, linia Warty cultural heritage, Warta and Widawka line, i Widawki, II wojna światowa World War II

1. WPROWADZENIE 1. INTRODUCTION W artykule opisano linię polskich schronów bojowych This article presents Poland’s Warta and Widawka Warty i Widawki, która w pierwszej fazie II wojny świa- military bunker line, which in the fi rst phase of World towej stanowiła główną pozycję obronną armii „Łódź”2. War II constituted the main defensive position of the Zachowany pas umocnień długości 104 kilometrów ‘Lodz’ army group”2. The defensive line, which has been składa się z 47 obiektów militarnych, położonych w gra- preserved, is 104 km long and comprises 47 military nicach województwa łódzkiego. Prezentowane w artykule structures. All are to be found in the Lodz Voivodship. schrony bojowe są świadkiem tragicznych wydarzeń The military bunkers presented in this paper witnessed historycznych, a jednocześnie tworzą szerzej nieznany ze- tragic historical events, but constitute also a largely spół cennych obiektów militarnych i inżynieryjnych oraz unknown complex of valuable military and engineer- trwały element krajobrazu kulturowego Polski środkowej. ing structures which have now become a permanent Podstawową metodą badawczą użytą do zebrania in- element of the cultural landscape of Central Poland. formacji o schronach była inwentaryzacja terenowa. Do- A fi eld inventory was the primary research method konano także analizy dostępnych opracowań i pozyskano used to collect information on the bunkers. An analy- materiały źródłowe w trakcie kwerendy w Państwowym sis of available studies was also completed and source Archiwum w Łodzi, Oddział w Sieradzu. materials were obtained through a search at the Sieradz Umocnienia polowe tworzące linię Warty i Widaw- Branch of the State Archives in Lodz. ki określa się mianem schronów3. Wyróżnia się kilka The fortifi cations, which form the Warta and Widawka ich rodzajów, m.in. bojowe, służące do prowadzenia line are referred to as bunkers3. A number of different skrzydłowego lub skośnego ognia za pomocą karabinów types are distinguished, including military bunkers, which maszynowych, lub obserwacyjne, których zadaniem była provide for side-fi re and cross-fi re by machine guns and obserwacja pola walki i nieprzyjaciela. Zamiennie używa observation bunkers, which are tasked with observing the się również określenia tradytor4. W literaturze przed- fi eld of battle and enemy positions. The term casemate4 is miotu stosuje się również termin umocnienia polowe, also used interchangeably. In the literature, the term fi eld podkreślając tymczasowy i doraźny charakter schronów, fortifi cations is used to underscore the temporary and

* dr, Katedra Geografi i Politycznej, Historycznej i Studiów * dr, Department of Political, Historical Geography and Regional Regionalnych, Wydział Nauk Geografi cznych, Uniwersy- Studies Faculty of Geography, University of Lodz tet Łódzki ** absolwentka Wydziału Nauk Geografi cznych Uniwersy- ** graduate of the Faculty of Geography, University of Lodz tetu Łódzkiego

Cytowanie / Citation: Musiaka Ł., Stasiak E. Polish military bunkers on the Warta and Widawka line. Forgotten heritage. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2019;57:84-95 Otrzymano / Received: 05.05.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 15.12.2018 doi:10.17425/WK57BUNKERS

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

84 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 niewykorzystywanych w sposób ciągły, lecz w wypadku expedient character of the bunker as they were not used bezpośredniego zagrożenia. continuously, but only when there was a direct threat.

2. POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE 2. GEOGRAPHICAL LOCATION I WYKORZYSTANIE WARUNKÓW AND TAKING ADVANTAGE OF FIZJOGRAFICZNYCH PHYSIOGRAPHIC CONDITIONS Linia Warty i Widawki w całości znajduje się na The whole of the Warta and Widawka line is to be terenie województwa łódzkiego w obrębie powiatów found in the Lodz Voivodship in poviats of Sieradz, sieradzkiego, zduńskowolskiego, łaskiego, bełchatow- Zdunska Wola, Laski, Belchatow and Piotrkow. The Warta skiego i piotrkowskiego. Odcinek Warty składa się z 23 section comprises 23 bunkers, whereas 24 structures schronów, a linię Widawki tworzą 24 obiekty. Badane form the Widawka line. The investigated bunkers stretch schrony rozciągają się od zbiornika Jeziorsko na Warcie from the Jeziorsko reservoir on the Warta River (Glinno) (Glinno), po Rozprzę na południe od Piotrkowa Try- through to Rozprze located to the south of Piotrkow Try- bunalskiego. Lokalizacja linii Warty i Widawki nie była bunalski. Placing the line along the Warta and Widawka przypadkowa. Umocnienia miały stanowić przeszkodę was no accident. The fortifi cations were supposed to dla wojsk niemieckich uderzających z obszaru III Rzeszy provide a barrier to German forces attacking from the w kierunku na Łódź i Piotrków, a dalej na Warszawę. Lo- Third Reich in the direction of Lodz and Piotrkow and kalizacja szczegółowa również była dobrze przemyślana, then onto Warsaw. The more detailed positioning of the wzięto pod uwagę możliwość wykorzystania naturalnych fortifi cations was also well thought out, as this took into walorów obronnych, jak ukształtowanie terenu, sieć account the potential defensive value of natural features, wodna, zalesienie, a także czynniki takie jak gęstość such as physiography, drainage system, forest cover, as i rozmieszczenie sieci drożnej i osadniczej. well as other factors including concentration and distribu- Dowódca Armii „Łódź”, generał Rómmel w swych tion of roads and settlements. wspomnieniach napisał: „Po tygodniowym prawie studio- The ‘Lodz’ Army Commander, General Rommel waniu terenu razem ze swoim szefem sztabu i saperami wrote in his memoirs: “After studying the terrain for ustaliłem główną pozycję obrony na Warcie i jej dopływie nearly a week with my chief of staff and army engineers, Widawce. Przecinała ona wszystkie kierunki komunika- I determined that the main defensive position would cyjne na Łódź i Piotrków, była dostateczną przeszkodą be on the Warta and its tributary, the Widawka. They dla broni pancernej (…), a lasy na wschodnich brzegach cut through all the communication lines for Lodz and obu tych rzek dawały dobre ukrycie przed lotnictwem”5. Piotrkow and provided an adequate obstacle for armour Ponadto wpływ na funkcję obronną miała wspomniana […], and the forests on the eastern side of both banks już sieć drogowa, która na południe od Widawki była of these rivers provided good cover from air attack”5. In słabo rozwinięta. Brakowało większych dróg z zachodu addition, the road network mentioned earlier also shaped w stronę Łodzi i z południa w kierunku Piotrkowa. the defensive function, as it was poorly developed to the south of the Widawka River. There were no larger roads from the west in the direction of Lodz and from the south 3. HISTORIA POWSTANIA SCHRONÓW in the direction of Piotrkow. BOJOWYCH NA LINII WARTY I WIDAWKI Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 3 .HISTORY OF MILITARY BUNKERS roku obszar województwa łódzkiego graniczył z III Rze- ALONG THE WARTA AND WIDAWKA szą, wobec czego niezbędne było jego umocnienie. LINE 24 października 1938 roku Niemcy wysunęli swoje After Poland regained its independence in 1918, the roszczenia terytorialne wobec Polski. Wtedy to Edward Lodz Voivodeship bordered with the Third Reich, which Śmigły-Rydz, ówczesny marszałek i generalny inspek- meant that it was essential to fortify the border. On 24th tor sił zbrojnych rozpoczął pierwsze prace nad planem October 1938, the Germans issued their territorial claims wojny z Niemcami. Pierwszy zarys projektu obronnego regarding Poland. It was at this time that Edward Smigły- Polski powstał dopiero w połowie lutego 1939 roku. Rydz who was then Marshal and Commander-in-Chief 23 marca 1939 roku utworzono armię „Łódź”, której of the armed forces, initiated the fi rst preparations for dowódcą został gen. Juliusz Rómmel6. Pierwszym war with the Germans. The fi rst draft of the defensive założeniem gen. Rómmla było wybudowanie na linii plan for Poland did not appear until mid-February 1939. Warty i Widawki 226 schronów ziemno-drewnianych On 23rd March 1939, the “Lodz” Army was formed and i żelbetowych. Informacje dotyczące parametrów General Juliusz Rommel was appointed its commander6. schronów, budowy, wykorzystywanego materiału czy General Rommel’s fi rst move was to build 226 earth- wyposażenia określała „Instrukcja Saperska. Umocnie- wood and reinforced concrete bunkers along the Warta nia polowe. Część III, Zeszyt II. Schrony żelbetonowe and Widawka line. Information relating to the parameters i betonowe”, która została wydana przez Inspektorat of the bunkers, their construction, the materials used and Saperów w Sztabie Głównym Wojska Polskiego wiosną how they were equipped is provided by the “Military

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 85 1939 roku. Ze względu na brak fachowców, materiałów Engineering Manual. Field fortifi cations. Part III, volume i ochronę zasiewów zwlekano z rozpoczęciem budowy. II. Reinforced concrete and concrete bunkers”, which Prace fortyfi kacyjne podjęto pod koniec czerwca, a do- was published by the Military Engineering Inspectorate piero po wizycie marszałka Rydza-Śmigłego w lipcu, of the Central Command of the Polish Army in spring na tereny budowy schronów zaczęły systematycznie 1939. Construction work was delayed due to the lack of napływać materiały. Planowaną datą zakończenia prac specialists, building materials and the need to provide for był 15 października 1939 roku7. crop planting. Work on the fortifi cations began towards W przededniu wojny liczba wykonanych schronów the end of June, but systematic delivery of materials to the na linii Warty i Widawki wynosiła według różnych bunker construction sites began only after a fi eld visit of autorów 46 lub 488. Plan wybudowania 226 schronów Marshal Rydz-Smigły in July. The planned completion bojowych został zrealizowany jedynie w 21%. W trakcie date for the work was 15th October 19397. budowy było 59, czyli 26% wszystkich planowanych On the day preceding outbreak of the war, the bunkers schronów. Ponadto wielu wybudowanych tradytorów completed along the Warta and Widawka line numbered nie zdążono zamaskować. W przypadku niektórych, 46 or 48 depending on the author8. Only 21% of the w trakcie trwania walk, beton jeszcze nie wysechł. Nie planned 226 military bunkers were built. A further 59 wysadzono również wielu przepraw mostowych z po- or 26% were under construction. Moreover, many of wodu braku materiałów minerskich9. Dowódca armii the casemates that had been built were not camoufl aged. „Łódź” gen. Juliusz Rómmel ocenił całość wykonanych And in some cases, the concrete had not yet dried when prac w kilku słowach: „Zrobiliśmy wszystko, co mogło military action began. Also many river crossings were not być w tak krótkim czasie wykonane i na co można było destroyed for the lack of explosives9. The commander zdobyć materiały”10. of the “Lodz” Army, general Juliusz Rommel assessed Oddziały Armii „Łódź” weszły w kontakt z wro- the situation with respect to work completed in just few giem już pierwszego dnia wojny, tj. 1 września, zadając words: “We did everything we could have done in such dotkliwe straty wojskom niemieckim. Walki toczyły się a short time and with the materials we were able to get”10. w okolicach Mokrej koło Kłobucka. Cofające się oddzia- Troops of the ‘Lodz’ Army came into contact with ły polskie dotarły do linii Warty i Widawki 3 września enemy forces on the fi rst day of the war, i.e. on 1st i musiały odpierać ataki zarówno wojsk lotniczych, jak September, infl icting serious losses on the German i oddziałów pancernych, zmotoryzowanych i piechoty. army. The battle took place in the Mokra area around Ułatwieniem dla atakujących był niski stan wody w rze- Kłobucko. The retreating Polish army troops reached kach spowodowany długotrwałą suszą. Starcia trwały do the Warta and Widawka line on 3rd September and had 5 września. Celem gen. Rómmla było opóźnienie ataku to defend against air attack, as well as tanks, motorized oraz rozpoznanie głównego kierunku natarcia wroga, units and infantry. The low water level in rivers caused co częściowo się powiodło. Należy przypuszczać, że by a longstanding drought gave the advantage to at- gdyby linia umocnień była kompletna, natarcie nie- tacking forces. Fighting continued to 5th September. mieckie najprawdopodobniej zostałoby powstrzymane General Rommel’s objective was to delay the advance na dłuższy okres11. and to determine the main direction of enemy attack, which partially succeeded. It is worth speculating that if the fortifi cation line had been completed, the German 4. PRZEBIEG BUDOWY SCHRONÓW attack would most likely have been delayed for longer11. BOJOWYCH, MATERIAŁY Wstęp na teren budowy był zabroniony, ponieważ było to opatrzone tajemnicą wojskową. Budowę schronu 4. CONSTRUCTION OF THE MILITARY zaczynano od wyboru miejsca w terenie. Wyznaczano BUNKERS, MATERIALS USED dwie osie, które były do siebie prostopadłe. Powinny It was forbidden to enter the construction site as it was być usytuowane tak, aby jedna z nich przechodziła protected by military secrecy. Construction of a bunker przez wejście lub strzelnicę. Następnie wykopywano usually began with determination of its physical location. dół pod fundament. Najczęściej wykonywano to ręcz- Two axes were designated, which were perpendicular to nie, zdarzało się jednak, że używano prymitywnych one another. They needed to be located in such a way that koparek spalinowych. Wykop miał średnicę około 10 m one of them crossed an entrance or a line of fi re. Next a pit i głębokość 0,8 m. Kolejnym etapem było wyrównanie was excavated in order to lay the foundations. Most often dna zagłębienia i szalowanie deskami. Następnie wy- this work was carried out by hand, but there were cases in lewano fundament o grubości około 0,5 m, montując which primitive diggers powered by combustion engines przy tym dreny odwodnieniowe. Beton ubijano ręcznie were used. The excavated pit was approx. 10 metres wide specjalnymi ubijakami. Na wylaną płytę fundamentową on average and 0.8 metres deep. The next stage involved układano izolację poziomą składającą się z papy i gęstego levelling out the bottom of the pit and laying it out with lepiku. Wszystko to zalewano warstwą betonu o grubości planks. Next, a 0.5 metre foundation plate was laid out, 4 cm. Na niej konstruowano zbrojenie pionowe ścian along with drainage channels. The concrete was fi rmed bocznych, przelotni oraz ucha tradytora. Formowano up by hand, using special fi rming tools. Bitumen and strzelnicę i wejście. Profi lowano otwory wentylacyjne pitch waterproofi ng horizontal insulation was placed onto

86 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Fot. 2. Schron przed zalaniem stropu i przelotni. Źródło: Denkschrift über die polnische Landesbefestigung, Berlin 1941, str. 238–239, http://www.mapywig.org/m_documents/DE/Denkschrift_ueber_die_ polnische_Landesbefestigung_1941.pdf, dostęp: 8.03.2017 Photo 2. A bunker before fi lling the ceiling and covered passageway with concrete. Source: Denkschrift über die polnische Landes- befestigung, Berlin 1941, pages 238–239, http://www.mapywig. org/m_documents/DE/Denkschrift_ueber_die_polnische_Landes- Fot. 1. Pionowe zbrojenie ścian bocznych schronu jednostrzelni- befestigung_1941.pdf, accessed: 8.03.2017 cowego Photo 1. Vertical reinforcement of side walls of a bunker with a single embrasure the concrete foundation plate. This in turn was covered with a 4 cm concrete layer. The vertical reinforcement of w ścianach oraz w stropie. Ponadto w schronach dwu- the side walls, covered passageways, and observation an- stronnych robiono otwór na amunicję oraz strzelnice nexes of the casemate were built on top of this layer. The obok wejścia. Na samej górze druty zaginano, by mogły embrasures and entrance were then formed. Ventilation służyć jako uchwyt do mocowania siatki maskującej12. openings were formed in the walls and ceiling. Moreo- Następnie zakładano szalunki i zalewano ściany ver, in two-sided bunkers, an opening was made for boczne, ucho i przelotnię. ammunition and for an embrasure next to the entrance. Po wyschnięciu betonu konstruowano zbrojenie Reinforcement wires were bent on the very top to serve stropu, które również zalewano betonem. Profi lowano as loops for fi xing camoufl age netting12. na nim szczeliny tworzące system odwadniający schron. Next, shuttering was introduced and the side walls, Po upływie co najmniej czterech dni zdejmowano sza- annex and covered passageway were fi lled with concrete. lunki. Zdarzało się jednak, że pozostawiano je, aby służy- Once the concrete dried, the ceiling reinforcement was ły jako dodatkowe zabezpieczenie przeciw odpryskom13. put in place and also covered with concrete. Apertures Ściany, które miały być obsypane ziemią, smarowano were formed in the ceiling to provide a drainage system smołą, aby chroniła je przed wilgocią. Najpierw usypy- for the bunker. The shuttering was removed after at wano ścianę z grubego kruszywa, a następnie warstwę least 4 days. In some cases, however, it was left as an ziemi pochodzącą z wykopu pod płytę fundamentową. additional protection against splintering13. The walls, Schron kamufl owano siatką maskującą bądź darnią. which were supposed to be covered with earth, were W „Instrukcji saperskiej” zawarty jest punkt dotyczący covered with bitumen to protect against damp. First, nakazu budowania obok każdego schronu ubikacji po- large stone fragments were piled up against the wall, lowej. „Instrukcja saperska” zawierała także propozycję which were next covered by an earth layer, taken from rozkładu zadań dla poszczególnych robotników, co miało material excavated for laying the foundation plate. The na celu zwiększenie szybkości i wydajności ich pracy14. bunker was then camoufl aged with netting or turf. In Do budowy schronów bojowych na linii Warty i Wi- the “Military Engineering Manual” there is also an dawki używano przede wszystkim betonu. „Instrukcja imperative to build a fi eld latrine next to each bunker. saperska” dokładnie określa jego skład. W przypadku The “Military Engineering Manual” contained also stropów i ścian na 1 m³ wykorzystywano 400 kg ce- a proposal on how to allocate tasks among construction mentu, 900 l grubego kruszywa (przeważnie żwiru lub workers, which was supposed to increase the speed and tłucznia), 130 l wody i 360 l piasku. Stosunek objęto- effectiveness of their work14. ściowy piasku do kruszywa musiał wynosić 1:2,5. Beton Concrete was the main material used to build the o innym składzie wykorzystywany był do budowy płyt military bunkers along the Warta and Widawka line. fundamentowych. Na 1 m³ przypadało 300 kg cementu, The “Military Engineering Manual” indicates exactly 900 l grubego kruszywa, 100 l wody, 450 l drobnego kru- its composition. In the case of walls and ceilings, 400 kg szywa15. W większości używano cementu portlandzkiego of cement, 900 litres of coarse aggregate (usually gravel normalnego lub przedniego, który miał kolor szaro- or crushed stone), 130 litres of water and 360 litres of -zielony. W zależności od odmiany, czas schnięcia wy- sand were used for each 1 m3 of concrete. The propor- nosił 4 tygodnie (portlandzki) lub 2 tygodnie (przedni). tion by volume of sand to aggregate was required to be

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 87 Zdarzało się także, że wykorzystywano cement glinowy 1:2.5. Concrete of a different composition was used to o zabarwieniu brunatno-żółtawym16. W przypadku bu- build the foundation plate. For each 1 m3 of concrete for dowy schronów na linii Widawki używano kruszywa wy- foundation plates, 300 kg of cement were used, together dobywanego w Janowej Dolinie na Kresach Wschodnich with 900 litres of coarse aggregate, 100 litres of water and (obecnie miejscowość Bazaltowe na obszarze Ukrainy). 450 litres of fi ne aggregate15. In most instances, regular or Był to bazalt o rdzawym kolorze. Jego główną zaletą była high quality Portland cement was used, which had a grey- duża wytrzymałość (8,5 w skali Mohsa). green colour. Depending on type, the drying time lasted 4 Według „Instrukcji saperskiej” należało unikać weeks (regular) or 2 weeks (high quality). There were also używania do produkcji betonu skał zwietrzałych lub instances where a clay cement of a browny-yellow colour zawierających glinę i pył, ponieważ taki materiał zmniej- was used16. In the case of bunkers along the Widawka line, szałby wytrzymałość betonu. Zawartość ziaren kruszywa the used aggregate came from the Janowa Vallley in the o grubości od 40 do 60 mm powinna stanowić 2/3 całej Eastern Borderlands region (today Bazaltowe in Ukraine). objętości. Ziarna drobniejsze niż 40 mm nie mogły sta- It was basalt of a rusty colour. It was valued mainly for its nowić więcej niż 1/3. Jeśli chodzi o kruszywo drobne, high durability (8.5 on Mohs’s scale). najczęściej wykorzystywano lokalne piaski kopalniane According to the ‘Military Engineering Manual’, it was i rzeczne. Często także używano piasków powstałych essential to avoid using porous rocks or rock containing w wyniku mechanicznego kruszenia skał. Grubość clay and dust as these materials would reduce the dura- ziaren piasku nie mogła przekraczać 2 mm. Ilość ziaren bility of the concrete. In terms of amounts, 40–60 mm o średnicy większej niż 4 mm nie powinna stanowić aggregate should have constituted 2/3 of the whole vol- więcej niż 20% całej objętości drobnego kruszywa. ume. Grains of less than 40 mm should have constituted „Instrukcja saperska” określa także odpowiedni dla no more than 1/3. When it came to fi ne aggregate, it was betonu udział poszczególnych ziaren o danej grubości most common to use locally available sand, which was w pospółce. Ziarna o średnicy do 2 mm stanowić po- mined or excavated from rivers. Sand obtained from winny powyżej 33% całości, od 2 do 20 mm nie więcej mechanical break-up of rocks was also commonly used. niż 25%, od 20 do 80 mm więcej niż 50%. Im grubszy The thickness of individual sand grains could not exceed piasek, tym bardziej wytrzymały beton. Pospółkę często 2 mm. The proportion of grains of more than 4 mm in uzupełniano grubym kruszywem. size should not amount to more than 20% by volume W „Instrukcji saperskiej” zawarto także wskazówki of the fi ne aggregate total. The ‘Military Engineering odnośnie do wody używanej przy wyrabianiu betonu: Manual’ determined also the appropriate proportion of „woda odpowiednia do picia, bez przykrych smaków grains of a specifi c size in the sand gravel. Grains of up lub zabarwień nadaje się do zarabiania betonu”17. Do to 2 mm should constitute more than 33% of the total zbrojenia wykorzystywano okrągłe pręty o średnicy 1 lub volume, with grains of 2–20 mm no more than 25% and 2 cm. W zależności od rozmiaru, masa pręta wynosiła from 20–80 mm no more than 50%. The thicker the sand, 0,62 lub 2,47 kg/1 m. W niektórych przypadkach pręty the greater the durability of the concrete. The sand gravel wzmacniano metalową siatką. Do łączenia poszczegól- was often enriched with coarse gravel. nych elementów zbrojenia wykorzystywano stalowy The ‘Military Engineering Manual’ provided also drut wiązałkowy, którego średnica wynosiła 1 mm. Na specifi cations for the water to be used in producing the końcach pręty łączone były ze sobą za pomocą haków. concrete: “water good for drinking, without bitter tastes Często stosowano także szyny kolejowe, dwuteowniki or colouring, can be used for producing the concrete”17. lub teowniki, które zamurowywano w ścianach w celu Round rods of 1 or 2 cm diameter were used for re- zabezpieczenia ich przed odpryskami18. inforcement. Depending on its size, the rod weighed 0.62 or 2.47 kg/1 m. In some instances, the rods were additionally strengthened with a metal mesh. Steel tie 5. KONSTRUKCJA I PRZEZNACZENIE wire 1 mm thick was used to join together the various SCHRONÓW reinforcing elements. The rod ends were joined with W pasie działania armii „Łódź” wznoszono jedynie one another by means of hooks. Rails, T-beams and H- tradytory jednostronne i dwustronne, czyli betonowe beams were also often used, which were built into walls schrony bojowe przeznaczone na ciężki karabin ma- in order to safeguard against splintering18. szynowy. Nie wymagały one dużych nakładów fi nanso- wych, a czas ich budowy wynosił kilka tygodni. Ich zaletą była możliwość użycia skutecznego fl ankowego ognia 5. BUNKER CONSTRUCTION krzyżowego. Ponadto były odporne na wielokrotny AND FUNCTION ostrzał pociskami kalibru 75 mm. W głównych punk- Only one-sided and two-sided casemates were built tach obrony budowano cztery tradytory jednostronne. in the zone where the ‘Lodz’ Army operated. These were Pozwalało to na krzyżowe prowadzenie ognia. W taki concrete military bunkers designed for heavy machine sposób sąsiadujące ze sobą schrony mogły się wzajemnie guns. They did not require large fi nancial outlays, and ochraniać. Miało to jednak również wadę, ponieważ they could be built in just a few weeks. Their great zniszczenie jednego schronu mogło stać się przyczyną strength lay in the possibility of using them for effective przerwania linii obrony. Dlatego w celu usprawnienia cross-fi re from the fl anks. They were also resistant to re-

88 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 osłony prowadzono prace związane z budową rowów peated shelling with 75 mm shells. In the main defensive strzeleckich, w których strzały były oddawane w pozycji positions, four one-sided casemates were built together. stojącej. Były one umacniane faszyną oraz szalowane This allowed for cross-fi re. In this way, neighboring żerdziami. Budowano także liczne zasieki z drutu bunkers could protect each other. This had also its weak kolczastego oraz rowy przeciwczołgowe. W okolicach point in that destruction of one bunker could lead to Szczercowa skonstruowano system zalewów, wykorzy- a break in the whole defensive line. For this reason, to stując podmokłe tereny w dolinie Widawki19. increase protection, trenches were built, providing for W skład wyposażenia tradytora jednostronnego wcho- standing fi ring positions. These were strengthened with dził drewniany stół, na którym umiejscawiano ckm. Stół, fascines and boarded with perches. Numerous barbed- którego grubość blatu wynosiła co najmniej 7 cm, przy- wire entanglements were built and anti-tank trenches. mocowany był obok strzelnicy do dwóch drewnianych A system of fl ooded lagoons, utilizing wetlands of the belek wmurowanych w płytę fundamentową. Analogicz- Widawka valley, was constructed around Szczercow19. nie w schronie dwustronnym były dwa stoły. Podobne The furnishing of a one-sided casemate included wyposażenie było w schronie obserwacyjnym – dwa a wooden table, upon which the machine-gun was stoły, z czego jeden (obserwacyjny) służył do ustawiania placed. The table had a table-top that had to be at least obserwacyjnych przyrządów optycznych. W schronach 7 mm thick, which was fi xed next to the embrasure to obserwacyjnych montowany był również telefon polowy. two wooden beams, which were built into the founda- Według „Instrukcji saperskiej” we wszystkich schronach tion plate. In exactly the same way, there were two tables istniała możliwość zamontowania jednofajerkowego in a two-sided bunker. A similar furnishing was used in piecyka. W większości obiektów wejścia zabezpieczane an observation bunker – two tables, of which one (ob- były przez metalowe drzwi lub grube deski, do których servation) enabled setting up various optical observation przybijano okrągłe pale drewniane. Oprócz tego w skład instruments. In observation bunkers, a fi eld telephone wyposażenia wchodziła woda, żywność, środki sanitarne was also installed. According to the “Military Engineer- oraz oświetlenie (świece lub lampa naftowa)20. ing Manual”, there was also the possibility of installing W przypadku schronu jednostrzelnicowego załogę a single hob stove heater in all bunkers. In most structures, tworzyło czterech żołnierzy. Jednym z nich był do- the entrance was protected by a metal door or thick planks,

Fot. 5. Otwór strzelniczy w tradytorze jednostronnym usytuowanym Fot. 3. Schron bojowy jednostronny nr 5 w Glinnie Kolonii w Strońsku Photo 3. One-sided military bunker no. 5 in Glinno Kolonia Photo 5. Embrasure in a one-sided casemate located in Stronsk

Fot.4. Nieukończony schron bojowy jednostrzelnicowy w Oleśniku. Fot. 6. Otwór obserwacyjny w schronie obserwacyjnym w Magda- Fot. E. Stasiak lenowie. Fot. E. Stasiak Photo 4. Unfi nished one-sided military bunker in Oleśnik. Photo: Photo 6. Observation opening in an observation bunker in Magdale- E. Stasiak now. Photo. E. Stasiak

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 89 wódca schronu: ofi cer lub starszy podofi cer. Pozostali which were covered with round timber piles. In addition, trzej żołnierze: celowniczy, taśmowy i amunicyjny, the furnishing included water, food, sanitary supplies and obsługiwali ciężki karabin maszynowy. W schronie lighting (candles or kerosene lamp)20. dwustrzelnicowym oprócz dowódcy było sześciu In the case of a single embrasure bunker, the crew żołnierzy do obsługi ckm-u. Nieco inaczej wyglądała was made up of four soldiers. One of them was the załoga schronu obserwacyjnego. Składała się ona prze- bunker commander: an offi cer or non-commissioned ważnie z czterech osób: dowódcy, telefonisty, łącznika offi cer. The remaining three soldiers were: bombar- i obserwatora. dier, munition belt operator and ammunition supplier, Tradytory jednostrzelnicowe i dwustrzelnicowe wy- who together operated a heavy machine gun. In a two posażano w ciężkie karabiny maszynowe wz. 08, wz. 30 embrasure bunker, there were six soldiers in addition to lub ręczne karabiny maszynowe wz. 28 (Browning). the commanding offi cer to operate the machine guns. Oprócz tego żołnierze byli w posiadaniu dwóch kara- The crew of an observation bunker was somewhat dif- binków typu Mauser. Dowódca posiadał broń boczną ferent. Usually, it comprised four persons: commander, służącą do strzałów na małe odległości (do około 50 m), telephone operator, runner and observer. pistolet Vis wz. 35 polskiej produkcji. Dodatkowo każda Single and double embrasure casemates were załoga schronu miała do dyspozycji dwie skrzynie amu- equipped with type 08, type 30 heavy machine guns nicji (w schronach dwustrzelnicowych 4). or type 28 light hand-held machine guns (Browning). Na linii Warty i Widawki wybudowano jedynie trzy In addition, soldiers were equipped with two Mauser typy schronów: 1 obserwacyjny o kącie obserwacji 180° rifl es. The commander was equipped with a side-arm w Magdalenowie, 4 dwustrzelnicowe położone kolej- for fi ring over short distances (up to 50 metres) which no w Grabnie, Lubcu, Chmielowcu-Sadulakach oraz was a Polish-made type 35 Vis pistol. Each crew had w Rozprzy (schron w Chmielowcu-Sadulakach nie two ammunition chests (4 in two embrasure bunkers). posiada stropu), a także 42 schrony jednostrzelnicowe. On the Warta and Widawka line, only three types Oprócz tego wzniesiono również 18 pomocniczych of bunker were built: 1 observation bunker with a 180o obiektów drewniano-ziemnych. Schrony wznoszone viewing angle in Magdalenow, 4 2-embrasure bunkers na linii Warty i Widawki różniły się przede wszystkim located in Grabno, Lubiec, Chmielowiec-Sadulaki and wymiarami, kształtem ucha oraz liczbą strzelnic. Rozprza (the bunker in Chmielowiec-Sadulaki has no Rycina numer 1 przedstawia schematy konstrukcji structural ceiling), and also 42 single embrasure bunkers. tradytora jednostronnego, tradytora obserwacyjnego In addition, 17 earth-wood supporting structures were i dwustronnego (schron dwustrzelnicowy skośny). constructed. The bunkers built along the Warta and Wejście do schronu posiadało wymiary 125 × 65 cm. Widawka line differed in their dimensions, the shape of Zabezpieczano je drewnianymi lub metalowymi their annexes and the number of embrasures. drzwiami, jednak to przelotnia była głównym elemen- Figure 1 presents construction plans of a single-sided tem chroniącym wejście (fot. 3 i 4). Próg murowano casemate, an observation casemate and a two-sided na wysokości 50 cm od podłogi, ponieważ w taki casemate (2-embrasure cross bunker). sposób skutecznie można było uniknąć dostania się The entrance to the bunker measured 125 × 65 cm. np. granatu do środka. Obok profi lowano 2, 3 lub 4 It was protected by wooden or metal doors, but it was otwory wentylacyjne. Ponadto w schronach dwustrzel- the covered passageway that was the main element pro- nicowych obok wejścia znajdowały się prostokątne tecting the entrance (photo 3 and 4). The threshold was otwory, służące do obrony wejścia przy użyciu broni built in at a height of 50 cm above the fl oor as this was osobistej lub granatów. W ścianach profi lowano także enough to prevent entry of, for example, a grenade into wnękę na amunicję. W środku schronu jednostrzel- the interior. There were 2, 3 or 4 ventilation openings nicowego znajdowało się prostokątne pomieszczenie to the side. In addition, in 2-embrasure bunkers, there o powierzchni 3,42 m², w dwustrzelnicowym obiek- were rectangular openings next to the entrance, allow- cie powierzchnia ta wynosiła 5,7 m². Izba w schronie ing for its protection with small-arms fi re and grenades. obserwacyjnym miała kształt prostokąta ze ściętymi A recess for ammunition was also profi led into the walls. dwoma wierzchołkami. Jej powierzchnia wynosiła Inside a 1-embrasure bunker, the interior space was 3,135 m². Jedną z najważniejszych części schronu była 3.42 m2, whereas in a 2-embrasure bunker the interior strzelnica. Przed bezpośrednim ostrzałem chroniona space was 5.7 m2. The interior of an observation bun- była przez ucho oraz okap, który osłaniał ją od góry. ker was rectangular in shape with a tapered top on two Strzelnica profi lowana była schodkowo (fot. 5). Taki sides. The surface area was 3.135 m². One of the most zabieg miał za zadanie chronić załogę schronu przed important parts of the bunker was the embrasure. An odłamkami betonu. Zewnętrzne wymiary strzelnicy annex protected against direct fi re, whereas an overhang w tradytorach to 120 × 30 cm. Była ona skierowana provided protection from above. The embrasure was pod kątem 60° do przedpola i ulokowana około 60 cm profi led as a stepped shape (photo 5). This arrangement nad podłożem. W przypadku schronu obserwacyjnego was intended to protect the bunker crew against concrete otwory obserwacyjne miały kształt trapezu (fot. 6), splinters. The exterior dimensions of the embrasure of a jego zewnętrzne wymiary wynosiły 165 × 25 cm21. the bunker measured 120 × 30 cm. The embrasure was directed at a 60° angle to the foreground and positioned

90 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Ryc. 1. Schemat konstrukcji: a) tradytora jednostronnego. Elementy schronu: 1 – wejście, 2 – drewniany stół na ckm, 3 – strzelnica, 4 – wnęka na amunicję, 5 – piec, 6 – otwór na wylot pieca grzewczego, 7 – przelotnia, 8 – okap, 9 – ucho, 10 – fundament; b) schronu obserwacyjnego. Elementy schronu: 1 – wejście, 2 – taboret, 3 – stół obserwacyjny, 4 – otwór obserwacyjny, 5 – stół, 6 – piec, 7 – otwór na wylot pieca grzewczego; c) tradytora dwustronnego skośnego. Elementy: 1 – wejście, 2 – strzelnica obrony wejścia, 3 – drewniany stół dla ckm, 4 – strzelnica dla ckm, 5 – wnęka na amunicję, 6 – skrzynki amunicyjne, 7 – piec, 8 – otwór na wylot pieca grzewczego, 9 – przelotnia, 10 – okap, 11 – ucho, 12 – fundament.http://www.armiakrakow.fortyfi kacje.pl/gl_schematy/sch_obserw.htm, dostęp: 28.02.2017 Fig. 1. Construction plan: a) one-sided casemate. Bunker elements: 1 – entrance, 2 – wooden table for machine-gun, 3 – embrasure, 4 – recess for ammunition, 5 – heater, 6 – opening for heater fumes exhaust, 7 –covered passageway, 8 – overhang, 9 – annex, 10 – foundation; b) observation bunker. Bunker elements: 1 – entrance, 2 – stool, 3 – observation table, 4 – observation opening, 5 – table, 6 – heater, 7 – opening for heater fumes exhaust; c) two-sided diagonal casemate. Elements: 1 – entrance, 2 – embrasure for protecting entrance, 3 – wooden table for machine gun, 4 – embrasure for machine gun, 5 – recess for ammunition, 6 – ammunition chests, 7 – heater, 8 – opening for heater fumes exhaust, 9 – covered passageway, 10 – overhang, 11 – annex, 12 – foundation.http://www.armiakrakow. fortyfi kacje.pl/gl_schematy/sch_obserw.htm, accessed: 28.02.2017

6. STAN ZACHOWANIA I OBECNE 60 cm above ground level. In the case of the observation WYKORZYSTANIE bunker, the openings were trapezoid in shape (photo 6) W okresie powojennym ogromna liczba obiektów and their exterior dimensions were 165 × 25 cm21. militarnych w Polsce straciła swą wartość bojową i użyteczność dla wojska w wyniku zmiany granic, prze- mian doktryny wojennej, uwarunkowań politycznych 6. CURRENT CONSERVATION i rozwoju technologii. Najczęściej nie podejmowano STATUS AND USE jakichkolwiek działań, aby zapobiec ich niszczeniu In the post-War period, a large number of military i dewastacji. Niektóre z obiektów były celowo burzone. structures in Poland lost their military value and became W 1970 roku Ludowe Wojsko Polskie przeprowadziło of no use for the army due to changed borders, changes inwentaryzację obiektów na linii Warty i Widawki. in military doctrine, political considerations and tech- W większości odnotowano zanieczyszczone lub zalane nological development. Most often, no actions of any wodą wnętrze, całkowity lub częściowy brak maskowa- sort were taken to prevent their degradation or destruc- nia, całkowicie lub częściowo zasypane lub zamurowane tion. Some structures were deliberately demolished. In wejście, pęknięcia i kruszejące ściany. Uwzględniono 1970, the Polish Peoples’ Army completed an inventory także informacje dotyczące zakresu wymaganych prac of the structures along the Warta and Widawka line. In związanych z ewentualnym przystosowaniem obiektów the most part, it was noted, the interiors were polluted/ do wykorzystania. Przede wszystkim zalecano usunięcie littered or fl ooded, there was a complete or partial lack z wnętrza wody oraz śmieci, odkopanie i odmurowanie of camoufl age, entrances were completely or partly wejścia, zamaskowanie, naprawę uszkodzeń na ścianach. buried/ covered with earth or bricked up, the walls were W ostatnim punkcie zawarto wskazówki odnośnie utrzy- cracked and crumbling. Information was also noted on mania i konserwacji. W 1971 roku zgodnie z zarządze- the scope of work needed to bring the structures back niem Szefa Sztabu Generalnego nr 042 z dnia 8.06.1971 into use. The recommendation in the fi rst instance was roku, komisja WSZW w Łodzi, zakwalifi kowała schrony to remove water and rubbish from the interiors, un- do grupy D w ewidencji wojskowej. Tym samym uzna- earth and unbrick entrances, introduce camoufl age and no, że nie nadają się do użytku. repair wall damage. The last recommendation related Współczesny stan zachowania określono poprzez to maintenance and preservation. In 1971, in accord- inwentaryzację wykonaną w okresie od lipca 2016 roku ance with ordinance no. 042 of 8.06.1971 of the Chief do lutego 2017 roku. Z lustracji terenowej wynika, że na of General Staff, the Voivodship Military Headquarters linii Warty i Widawki usytuowanych jest 47 schronów Commission in Lodz qualifi ed the bunkers as group D

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 91 bojowych – 23 na linii Warty i 24 w paśmie Widawki. in the inventory of the military. In this way, they were Schrony rozmieszczone są na terenie 10 gmin i 22 determined as being unfi t for use. miejscowości. Przeważają tradytory jednostrzelnicowe. The contemporary state of preservation was deter- Schrony dwustronne występują tylko na linii Widawki mined in an inventory conducted in the period July w Grabnie, Lubcu, Chmielowcu-Sadulakach i Rozprzy. 2016 to July 2017. Field inspection confirmed that W Magdalenowie znajduje się jeden schron obserwacyj- there are 47 bunkers on the Warta and Widawka line – ny. Większość tych obiektów usytuowanych jest w lesie, 23 on the Warta line and 24 in the Widawka zone. The na łąkach lub polach. Schrony w Biskupicach i w Siera- bunkers are distributed across 10 municipalities and 22 dzu zostały wkomponowane w wał przeciwpowodzio- settlements. Single embrasure casemates are the most wy. Dwa tradytory, w Ligocie i w Rozprzy, znajdują się common. 2-sided casemates are to be found only on the w granicach prywatnych posesji. Widawka line in Grabno, Lubiec, Chmielowiec-Sadulaki Budowle fortyfi kacyjne zlokalizowane są na ob- and Rozprza. An observation bunker can be found in szarach słabo zurbanizowanych, ale wartościowych Magdalenow. Most of these structures are located in przyrodniczo i posiadających znaczące walory krajo- forests, meadows or fi elds. The bunkers in Biskupice brazowe. Schrony w Beleniu, Strońsku, Ligocie i Za- and Sieradz have been built into a levee. Two casemates mościu znajdują się w granicach Parku Krajobrazowego in Ligota and Rozprza are on private land. Międzyrzecza Warty i Widawki. Podobnie jak w okresie The fortifi cation structures are located in areas that budowy, tak i współcześnie niski stopień urbanizacji are sparsely settled, but valued from a natural and land- obszaru, przez który przebiega linia Warty i Widawki, scape perspective. The bunkers in Belen, Stronsk, Ligota łączy się z ograniczoną dostępnością komunikacyjną. and Zamosc are located within the borders of the Warta Drogi dojazdowe do schronów mają zazwyczaj żwirową and Widawka Rivers Landscape Park. Today, just as at lub piaszczystą nawierzchnię, a do niektórych można the time of construction, the low level of urbanization dotrzeć jedynie pieszo. of the region through which the Warta and Widawka line Schrony bojowe na linii Warty i Widawki w więk- runs, means limited access. Roads leading to the bunkers szości zachowane są w całości. Uszkodzenia występują usually have a gravel or sandy surface, and some can only w przypadku 7 tradytorów jednostronnych. W Strońsku be reached on foot. usytuowane są 2 schrony, które są całkowicie zburzone, The majority of military bunkers along the Warta and dlatego też nie można jednoznacznie stwierdzić, jaki Widawka line have been preserved. Damage is confi ned typ tradytora reprezentują. Na linii Widawki w Ligo- to 7 one-sided casemates. In Stronsk, the 2 bunkers cie, Chmielowcu-Sadulakach oraz w Księżym Młynie located there have been completely demolished, so it is schrony są nieukończone, ponieważ nie posiadają stropu. impossible to determine the type of casemates. On the Schron bojowy jednostronny w Oleśniku jako jedyny Widawka line in Ligota, Chmielowiec-Sadulaki and in jest odrestaurowany. Ksiezy Mlyn, the bunkers are unfi nished as they do not Żaden schron na linii Warty i Widawki nie jest wpi- have structural ceilings. The 1-sided military bunker in sany do rejestru zabytków. Jedynie tradytory w Strońsku, Olesnik is the only one, which has been restored. Beleniu, Lubcu, Księżym Młynie i Oleśniku22 wpisane Not a single bunker on the Warta and Widawka są do gminnych ewidencji zabytków. Warto zauważyć, line has been listed in the heritage register. Casemates że do gminnych ewidencji wpisane są schrony, które in Stronsk, Belen, Lubiec, Ksiezy Mlyn and Olesnik wykorzystuje się podczas inscenizacji historycznych have been included only in local government herit- (Beleń, Strońsko) bądź te, które są reprezentatywne age inventories22. It is worth noting that the bunkers dla całego pasa umocnień, jak np. schron w Oleśniku. included in the local government inventories are those Schron w Ligocie został wykorzystany przez właściciela used in historical re-enactments (Belen, Stronsko) or posesji, na której jest usytuowany jako schowek na na- those representative of the whole fortification line, rzędzia. Wiele schronów na linii Warty i Widawki służy as for example the bunker in Olesnik. The bunker jako „śmietniki”. Dotyczy to również schronów, które in Ligota is used as a tool shed by the owner of the kilka lat temu zostały uprzątnięte w ramach tworzenia property upon which it is situated. Many bunkers on szlaku turystycznego. the Warta and Widawka line serve as ‘rubbish tips’. Badane obiekty do dziś zachowały swoje podstawowe This includes also bunkers, which were cleaned up cechy architektoniczne i przetrwały w zadowalającym just a few years ago as part of a project to mark out stanie technicznym, co może stanowić podstawę do a tourist trail. rozwoju ich funkcji turystycznej. Obecnie funkcjonują The structures investigated have today retained their dwa szlaki turystyczne, na których trasie znalazły się basic architectural features and have survived in a satis- opisywane schrony. Pierwszy to „Szlak walk nad Wartą factory technical condition, which can provide a basis for 1939 roku”, który obejmuje schrony na linii Warty, drugi developing their tourist function. Currently, there are łączy tradytory linii Widawki i jest to „Szlak polskich two tourist trails, which include the bunkers. The fi rst umocnień polowych z 1939 roku”. is the ‘1939 Battles on the Warta Trail’, which includes Należy uznać, że szlaki te nie spełniają swojej the Warta line, whereas the second links the casemates funkcji, gdyż mała liczba informacji na ich temat oraz of the Widawka line and is called the ‘1939 Polish Field słabe oznakowanie w terenie powodują, że nie są one Fortifi cations Trail’.

92 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 powszechnie znane i uczęszczane. Najbardziej rozwi- It is important to recognise that the trails do not ful- niętym, zarówno pod względem militarnym podczas fi ll their function as there is little information available II wojny światowej, jak i obecnie pod kątem turystycz- about them and they are poorly marked out in the fi eld. nym, jest odcinek Szczerców. Pozostałe odcinki, choć As a result they are not widely known and visited. The posiadają pewien potencjał turystyczny, nie są w pełni most developed fragment, both from the point of view of wykorzystywane. Obecnie schrony są przedmiotem military signifi cance in World War Two and from a tour- penetracji turystycznej jedynie miejscowej ludności ist perspective, is the Szczercow section. The other parts oraz miłośników wojskowości, historii i architektury. of the trail are not used, even though they do have some Jedną z form wykorzystania linii schronów Warty i Wi- tourist potential. Today the bunkers are visited only by dawki są rekonstrukcje historyczne. Odbywają się one local people and enthusiasts of militaria, history and w pierwszych dniach września w Strońsku i Beleniu architecture. One way of making use of the Warta and i poświęcone są „Inscenizacji bitwy nad Wartą z 4–5 Widawka line bunkers is that of historical re-enactment. września 1939 roku”23. These take place in the fi rst days of September in Stronsk and Belen and are devoted to ‘Re-enactment of the Battle on the Warta River of 4–5 September 1939’23. 7. ZAKOŃCZENIE Niewystarczające wykorzystanie schronów na linii Warty i Widawki wynika z ich lokalizacji oraz braku pro- 7. CONCLUSION mocji i ochrony prawnej, która dość rzadko stosowana The inadequate use of the bunkers along the Warta and jest w przypadku militarnych obiektów nowożytnych. Widawka line is a consequence of their location and lack of Ponieważ opisywane schrony wybudowano w XX wie- promotion and legal protection, which is seldom applied ku, wpisanie ich do rejestru zabytków może być sprawą to modern military structures. As the bunkers described dyskusyjną. Podjęcie działań mających na celu zmianę here were built in the 20th century, listing them as heritage ich statusu prawnego, a w konsekwencji zagospodarowa- could be debatable. Action aimed at changing their legal nie tych obiektów, w znacznym stopniu mogłoby zapo- status, and in consequence managing these structures biec ich dalszemu niszczeniu. Schrony Warty i Widawki would, to a large extent, prevent their further degrada- to zespół obiektów w formie liniowej, który rozciąga tion. The bunkers of the Warta and Widawka constitute się na znacznym obszarze. Według Ustawy z dnia 23 a linear arrangement, which stretches over a large area. lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabyt- In accordance with the Law on Heritage Structures and kami24, jedną z form ochrony krajobrazu kulturowego Heritage Conservation of 23rd July 200324, one form of jest park kulturowy25. Wydaje się, że jest to najbardziej cultural landscape protection is that of the cultural park25. odpowiednia forma ochrony w przypadku schronów na This seems to be the most appropriate form of protection linii Warty i Widawki. Ponieważ schrony usytuowane in the case of the Warta and Widawka line. As the bunkers są w granicach kilku gmin, korzystnym rozwiązaniem are located within the borders of several municipalities, mogłoby być utworzenie związku gmin, które wspólnie a positive solution could be the formation of an association zarządzałyby parkiem. Objęcie schronów opieką prawną of municipalities, which would enable joint management pozwoliłoby na poszukiwanie zewnętrznych środków of the park. Bringing the bunkers under legal protection fi nansowych i w znaczący sposób przyczyniłoby się would also enable fundraising and would signifi cantly raise do wzrostu rangi i promocji schronów. Powstały na tej the status of the bunkers and help in their promotion. The bazie nowy produkt turystyczny mógłby stać się nie new tourist product, based on the bunkers potential, could tylko atrakcją turystyczną poszczególnych gmin, ale become not just a tourist attraction for individual munici- także całego regionu, gdyż w obecnej postaci schrony palities, but also for the whole region, as in their current na linii Warty i Widawki stanowią jeden z ciekawszych, form, the bunkers along the Warta and Widawka line are lecz prawie niewykorzystanych walorów turystycznych one of the most interesting, but completely unutilized województwa łódzkiego. tourist resources of the Lodz Voivodship.

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES [1] Bielski M. Grupa Operacyjna „Piotrków” 1939. [4] Bogalecki T.Z., Żołnierze Armii „Łódź” chwała Warszawa, 1991. i pamięć. Łódź, 2010. [2] Bochenek R.H. 1000 słów o inżynierii i fortyfi ka- [5] Bogdanowski J. Architektura obronna w krajobra- cjach. Warszawa, 1980. zie Polski: od Biskupina do Westerplatte. Warsza- [3] Bogalecki T.Z. Główna pozycja obrony armii wa – Kraków, 2002. „Łódź” we wrześniu 1939 roku. Umocnienia, [6] Denkschrift über die polnische Landesbefestigung, walki i szlaki pamięci. Przewodnik historyczno- Berlin 1941, str. 238–239, http://www.mapywig. -turystyczny. Łódź, 2010. org/m_documents/DE/Denkschrift_ueber_die_

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 93 polnische_Landesbefestigung_1941.pdf (access: [16] Myczkowski Z. i in. Rejestracja krajobrazów 8.03.2017). warownych jako podstawa rewitalizacji daw- [7] http://www.armiakrakow.fortyfi kacje.pl/gl_sche- nych twierdz. Wiadomości Konserwatorskie maty/sch_obserw.htm (access: 28.02.2017). 2008; 23. [8] http://bip.zapolice.pl/archiwum/zapolice.pl/ [17] Peska R. Ziemia szczercowska w walce o niepodle- uploadf/bip/strategia/strategia2013.pdf (access: głość ojczyzny 1861–1991. Pabianice, 1993. 14.12.2017). [18] Rómmel J. Za honor i Ojczyznę. Wspomnienia [9] http://www.ugbelchatow.pl/studium.pdf (access: dowódcy armii „Łódź” i „Warszawa”. Warszawa, 11.03.2017). 1958. [10] Jarno W. Strzelcy Kaniowscy w latach 1919–1939. [19] Szcześniak Z. Budowle schronowe Obrony Cywil- Warszawa, 2004. nej w Polsce – stan dzisiejszy i kierunki rozwoju. [11] Kozłowski W. Wojskowe znaczenie ziemi łódzkiej Warszawa, 2011. w 1939 r. „Acta Uniwersitatis Lodziensis”, Folia [20] Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków Historica 1981;8. i opiece nad zabytkami, Dz.U. 2003 nr 162 poz. [12] Klupsz L. Krajobraz kulturowy jako kategoria 1568, art. 16, pkt 1, http://prawo.sejm.gov.pl/isap. zabytków i jego specyfi ka. W: Szmygin B. (red.), nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20031621568&ty- Klasyfi kacja i kategoryzacja w systemie ochrony pe=3 (access: 11.01.2018). zabytków, Ochrona Dziedzictwa Kulturowego [21] Wesołowski A. Szczerców – Góry Borowskie 2016;2(16):41–55. 1939. Walki 30. Poleskiej Dywizji Piechoty i jej [13] Kucharski S., Kurzawa P. Wielki leksykon uzbro- sąsiadów w dniach 3–6 września 1939 r. Warsza- jenia. Wrzesień 1939. Polowe schrony bojowe. wa, 2006. Warszawa, 2014. [22] Wróblewski J. „Armia Łódź 1939”. Łódź, 1975. [14] Kuszneruk M., Ciszewski K. Schrony bojowe [23] Zatorski J. Budowniczowie i obrończy pozycji Wojska Polskiego w okolicach Bełchatowa. Beł- „Szczerców”. Biuletyn Stowarzyszenia Przyjaciół chatów, 2011. Bełchatowa 2009;wrzesień nr 14:13–15. [15] Łagowski S. Szlakiem twierdz i ufortyfi kowanych [24] Zawilski A. Bitwy polskiego września. Łódź, 1989. przedmości. Pruszków, 2005.

1 Termin architectura militaris Myczkowski i współautorzy, 5 Rómmel J., Za honor i Ojczyznę. Wspomnienia dowódcy armii w nawiązaniu do defi nicji krajobrazu warownego, zapropo- „Łódź” i „Warszawa”. Warszawa, 1958, s. 14. nowanej przez profesora J. Bogdanowskiego na przełomie lat 6 Kozłowski W., Wojskowe znaczenie ziemi łódzkiej w 1939r., 70. i 80. XX wieku, utożsamiają z budowlami, uzbrojeniem „Acta Uniwersitatis Lodziensis”, Folia Historica 8, 1981, i wyposażeniem obiektów bojowych. Myczkowski Z. i in., Bogalecki T.Z., Główna pozycja obrony armii „Łódź” we wrze- Rejestracja krajobrazów warownych jako podstawa rewitalizacji śniu 1939 roku. Umocnienia, walki i szlaki pamięci. Przewodnik dawnych twierdz, Wiadomości Konserwatorskie, Nr 23/2008, historyczno-turystyczny, s. 6. Łódź, 2010a. s. 36. 7 Kuszneruk M., Ciszewski K., Schrony bojowe Wojska Polskiego 2 Artykuł powstał w dużej mierze w oparciu o maszynopis w okolicach Bełchatowa. Bełchatów, 2011. Wesołowski A., pracy magisterskiej Eweliny Stasiak pod tytułem Polskie schro- Szczerców – Góry Borowskie 1939. Walki 30. Poleskiej Dywizji ny bojowe na linii Warty i Widawki z okresu II wojny światowej. Piechoty i jej sąsiadów w dniach 3–6 września 1939 r. Warszawa, Geneza, stan zachowania i możliwości wykorzystania, obronionej 2006. na Wydziale Nauk Geografi cznych UŁ w 2017 r. 8 Kuszneruk i Ciszewski, op. cit., podają 46 obiektów, według 3 Schron to budowla „zamknięta konstrukcyjnie, chroniąca Wróblewskiego i Jarno schronów było 48. ludzi lub określone mienie przed założonymi czynnikami 9 Patrz Bielski M., Grupa Operacyjna „Piotrków” 1939. Warsza- rażącymi ze wszystkich możliwych stron”. Szcześniak Z., wa, 1991 i Bogalecki, op. cit. Budowle schronowe Obrony Cywilnej w Polsce – stan dzisiejszy 10 Rómmel 1958, s. 15, op. cit. i kierunki rozwoju. Warszawa, 2011, s. 393. Bochenek określa 11 Rómmel 1958, op. cit.; zob. Zawilski A., Bitwy polskiego schron jako „obiekt fortyfi kacyjny typu zakrytego, przezna- września. Łódź, 1989, Bogalecki T. Z., Żołnierze Armii „Łódź” czony do prowadzenia ognia, obserwacji, kierowania walką, chwała i pamięć. Łódź, 2010. ochrony wojsk oraz bojowego sprzętu technicznego przez 12 Kucharski S., Kurzawa P., Wielki leksykon uzbrojenia. Wrze- środkami rażenia nieprzyjaciela” Bochenek R.H.,1000 słów sień 1939. Polowe schrony bojowe. Warszawa, 2014; Zatorski o inżynierii i fortyfi kacjach. Warszawa, 1980, s. 220. J., Budowniczowie i obrończy pozycji „Szczerców”, „Biuletyn 4 Tradytor to „stały artyleryjski obiekt fortyfi kacyjny z działo- Stowarzyszenia Przyjaciół Bełchatowa”, wrzesień nr 14, bitniami dla dział szybkostrzelnych lub stanowiskami broni s. 13–15. Bełchatów, 2009 oraz Kuszneruk, Ciszewski, op. maszynowej. (…) w fortach – schron bojowy dla dział do cit. ostrzeliwania międzypola, przedpola sąsiedniego fortu lub 13 Przykładem mogą być schrony w Glinnie, w których we- dzieła pośredniego. Najczęściej stanowił formę budowli wnątrz na ścianach widoczne są pozostawione szalunki. parterowej lub piętrowej” Łagowski S., Szlakiem twierdz 14 Kucharski, Kurzawa op. cit., Kuszneruk, Ciszewski op. cit. i ufortyfi kowanych przedmości. Pruszków, 2005, s. 256. 15 Kucharski, Kurzawa op. cit.

94 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 16 Ibidem, Kuszneruk, Ciszewski op. cit. w Zapolicach oraz Gminny Ośrodek Kultury i Sportu 17 Kuszneruk, Ciszewski 2011, s. 10, op. cit. w Zapolicach. Oprócz scen, które odtwarzają obronę War- 18 Ibidem, Kucharski, Kurzawa, op. cit. ty, atrakcjami są także pokazy pirotechniczne, prezentacja 19 Peska R., Ziemia szczercowska w walce o niepodległość wojskowego sprzętu, samolotów i pojazdów. W widowisku ojczyzny 1861–1991. Pabianice, 1993, Bogalecki 2010, s. 8, tym udział bierze każdorazowo około 200 rekonstruktorów. op. cit., Kuszneruk, Ciszewski op. cit. W 2017 roku inscenizacja odbyła się 12 raz, a z roku na rok 20 Kuszneruk, Ciszewski op. cit, Kucharski, Kurzawa op. cit. przyciąga coraz większą liczbę widzów. http://tomaszow- 21 Kucharski, Kurzawa op. cit., Kuszneruk, Ciszewski op. cit. mazowiecki.naszemiasto.pl/artykul/zdjecia/inscenizacja- 22 http://bip.zapolice.pl/archiwum/zapolice.pl/uploadf/bip/ bitwy-belen-2017-zdjecia,4232912,artgal,27237850,t,id,tm strategia/strategia2013.pdf – dostęp: 14.12.2017 ,zid.html – dostęp 11.01.2018. W rekonstrukcje historyczne ttp://bip.zapolice.pl/archiwum/zapolice.pl/uploadf/bip/ oraz utrzymanie należytego stanu technicznego niektó- strategia/strategia2013.pdf – dostęp: 14.12.2017 rych schronów zaangażowane są również: Stowarzyszenie http://www.szczercow.pl/download/mpzp/szcz_stud_text_ Historyczne „Strzelcy Kaniowscy”, Grupa Obywatelska wyl.pdf – dostęp: 20.05.2017 „INICJATYWA 39” i Grupa Rekonstrukcji Historycznej http://www.ugbelchatow.pl/studium.pdf – dostęp: 84. Pułku Strzelców Poleskich działająca w Bełchatowie – 11.03.2017 dostęp: 11.01.2018. http://www.ugbelchatow.pl/studium.pdf – dostęp: 24 Dz.U. 2003 nr 162 poz. 1568, art. 16, pkt 1 11.03.2017 25 Więcej na temat formy ochrony jaką jest park kulturowy 23 Organizatorami tego przedsięwzięcia są: władze samorzą- pisze m.in. Lidia Klupsz w pracy pod tytułem: Krajobraz dowe powiatu zduńskowolskiego, władze gminy Zapolice, kulturowy jako kategoria zabytków i jego specyfi ka, [w:] Szmygin 15. Sieradzka Brygada Wsparcia Dowodzenia, Stowarzy- B. (red.), Klasyfi kacja i kategoryzacja w systemie ochrony zabyt- szenie Historyczne „Strzelcy Kaniowscy”, Stowarzyszenia ków, Ochrona Dziedzictwa Kulturowego, Nr 2(16)/2016, Przyjaciół 15. SBWD, Gminny Ośrodek Kultury i Sportu s. 41–55.

Streszczenie Abstract

Artykuł prezentuje historię powstania oraz wyniki The paper presents the history and results of an in- inwentaryzacji terenowej czterdziestu siedmiu schro- ventory of forty-seven military bunkers, which together nów bojowych, tworzących umocnioną linię Warty formed the fortifi ed Warta and Widawka line in 1939. i Widawki z 1939 roku. Badane obiekty to w przewa- The structures investigated are in the majority one-sided żającej mierze tradytory jednostronne a także schrony casemates, but there are also two-sided bunkers and one dwustronne i jeden obserwacyjny. Podczas II wojny observation bunker. During World War II, they formed światowej tworzyły główną linię obrony armii „Łódź”, the main defensive line for the “Lodz” Army, whereas a obecnie stanowią znakomity przykład historyczny today they are an excellent example of Polish historical polskiej myśli inżynieryjnej i fortyfi kacyjnej. Głównym engineering and fortifi cation thought. The main goal of celem artykułu było opisanie ich budowy i przeznacze- the paper is to document their structure and function, as nia oraz analiza stanu zachowania i określenie stopnia well as to analyse their conservation status and determine wykorzystania do pełnienia współczesnych funkcji. the degree to which they can be used for contemporary Większość tradytorów zachowana jest w całości w sta- functions. Most casemates have been preserved and nie dość dobrym, dwa schrony są całkowicie zniszczo- are in quite a good condition, with two completely de- ne, a siedem jest uszkodzonych. Schrony w większości stroyed and seven damaged. In the main, the bunkers are są zaśmiecone i zaniedbane, a ich pogarszający się stan littered and suffer from neglect, whereas their worsen- techniczny wynika naturalnych czynników degradują- ing technical condition is a consequence of degrading cych oraz niewłaściwego użytkowania (lub jego braku) natural factors and inappropriate use (or no use at all) as oraz zniszczeń wywołanych przez lokalną społecz- well as damage infl icted by local populations. Two tourist ność. W oparciu o umocnienia linii Warty i Widawki trails have been marked out based on the fortifi cations utworzono dwa szlaki turystyczne, które jednak nie of the Warta and Widawka line. But these do not fulfi ll spełniają swej roli ze względu na słabą infrastrukturę their role due to underdeveloped tourist infrastructure i brak promocji. Jedynie dwa schrony, w Strońsku and no promotion. Only two bunkers, in Stronsk and i Beleniu, są wykorzystywane podczas inscenizacji hi- Belen are used in historical re-enactments. Despite storycznych. Oprócz wpisu kilku obiektów do gminnej the fact that several structures have been recognised as ewidencji zabytków, tradytory linii Warty i Widawki nie heritage sites by local governments, the casemates of są chronione prawem. Być może objęcie ich ochroną the Warta and Widawka line are not legally protected. It w postaci parku kulturowego dałoby asumpt do zago- may be, that protection through introduction of a cul- spodarowania, wykorzystania i lepszej promocji tego tural park, could prompt proper development, use and wciąż nieodkrytego dziedzictwa architecturae militaris better promotion of what is still undiscovered militaris środkowej Polski. architectural heritage of Central Poland.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 95 NAUKA SCIENCE

Mykola Orlenko* orcid.org/0000-0002-4154-2856

The system approach as a means of restoration activity effectiveness Podejście systemowe jako środek do zwiększenie skuteczności restauracji zabytków

Key words: restoration of architectural monuments, Słowa kluczowe: restauracja zabytków architektury, system approach, problems of the emergency podejście systemowe, problemy złego stanu condition, restoration technologies, the House with technicznego obiektu zabytkowego, technologie Chimaeras restauracji zabytków, Dom z Chimerami

INTRODUCTION Michael’s Golden-Domed Monastery, where a number From the standpoint of the system approach, archi- of trees, small architectural forms which obstructed the tectural monuments are perceived as integrity not only view of the visual axis, were demolished, and compre- as a “thing in itself”, but also as an element of integrity hensive landscaping was carried out, traffi c was sorted, of a higher order – the environment, which, as a rule, is billboards and other things were removed, Fig. 1. determined by the limits of the visual perception zone The experience of Samarkand is also well-known, of a monument. Within these limits, the places most where the areas around the monuments of the world suitable for sightseeing are determined. From these importance – the Gur-e Amir Mausoleum and the “points” the “views” are opened up, which in their restored Bibi-Khanym Mosque, were cleared from turn become objects of protection not only for the buildings that obstructed the visual perception and architectural monument, but also for its environment. limited the tourist activity. The expenses incurred Analysis of the visual perception zone of an ar- by the city in compensation for clearing the territory chitecture monument with the use of the modelling from the buildings were returned by replenishing and experimental design methods makes it possible to the Samarkand budget from international and do- determine the elements of the environment: build- mestic tourism and from an increase in the number ings, green spaces, advertising elements, kiosks, of pilgrims. of electrical networks, etc., which reduce the level This experience of Samarkand is an evidence of of perception of the monument and are defi ned as expediency to assess the conditions of perception of “dominant”. architectural monuments and, if necessary, to raise the With this approach, the tasks of restoration of archi- question of the destruction of dissonant objects. tectural monuments are expanding, and not only the The main feature of the object that determines the monument itself, but also its environment becomes an characteristics of its urban-planning location, architec- object of protection and restoration. tural and planning structure, the architectural image is An example of such approach is the space between the type of activity for which the building (structure) the bell towers of Saint Sophia Cathedral and Saint is designed.

* Doctor of Architecture, Professor of Kyiv National Uni- * dr architektury, profesor, Kijowski Uniwersytet Budownictwa versity of Construction and Architecture, President of i Architektury, prezydent Korporacji Ukrrestavratsiia Ukrrestavratsiia Corporation

Cytowanie / Citation: Orlenko M. The system approach as a means of restoration activity effectiveness. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2019;57:96-105 Otrzymano / Received: 08.11.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 10.12.2018 doi:10.17425/WK57APPROACH

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

96 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 dow, arch, balcony, bay window, loggia, portico, entrance, vehicular entrance; – fl oors – beam, logs, farm, waterproofi ng, vapour barrier, insulation, fl oor; – crown – attic, fronton, drum, dome; – roofs – spire, roof, bath, chimney, dormer win- dow, attic, parapet. These second-level subsystems are in turn divided into indivisible elements. The structural model of the architectural-planning system, depending on the functional purpose of the structure, is divided into main components, which are the basis of the functional-planning organization of the building, which should correspond to the main processes (rituals, rituals) for which the structure is designed.

2. SYSTEMATIZATION OF AUTHENTIC BUILDING MATERIALS AND STRUCTURES OF ARCHITECTURAL MONUMENTS For restoration activities, reconstruction and re- covery of the architectural monuments that have not Fig. 1. The axis between the St. Michael’s and St. Sofi a bell tow- been preserved, and the society considers it is neces- ers – the historical axis of Kievan Rus. Recreated in 1998–1999 sary to restore them, it is important to systematize the information about building materials that form the 1. THE SPECIFIC FEATURES OF basis of the building – the main construction and fi n- APPLICATION OF THE SYSTEM ish materials, materials for exteriors and interiors. In Ukraine traditionally for capital construction, bearing APPROACH AND STRUCTURAL constructions from ancient times to the present dif- MODELS IN THE RESTORATION ferent types of wood, natural stone, brick, concrete, INDUSTRY reinforced concrete, metal were used, each material has Taking into consideration the objectives and tasks of its advantages and disadvantages. Regarding the topic the restoration activity, it is necessary to explore a build- under consideration, it is important to determine the ing as a holistic object regardless of its function, from very fact of the application of building materials, as well the perspective of determining the main elements of as the historical period of the prevalent use of these or the restoration intervention, taking into account their other building materials, structures and technologies. importance in the building’s activities (supporting The main role in the functioning of an architectural structures, enclosing structures, exteriors, interiors, monument in proper condition is played by the statics elements of aesthetic and art decoration, etc.) of the “footing-foundation-building” system. In many The structural model of an architectural monument cases, the elimination of the emergency state of the presupposes that it is fi rstly a piece of architecture, and object of restoration begins with the strengthening of only then it is a landmark. The status of an architec- the footings and foundations. According to the types tural monument, as well as other monuments of the of structure and building materials foundations are immovable historical and cultural heritage, provides divided into the following: strip foundation, pier and for the restoration or conservation of the holistic post foundation, slab foundation and pile foundations. monument, or its individual component or element, At all periods, except for the beginning of the twen- which in essence are subjects of protection; provides tieth century, strip and pier foundations were used. In for the division of the whole into many parts. So, on princely times (10th – 13th centuries) they used founda- the basis of the architectural monument as an archi- tions of the type “opus mixtum” (mixed construction tectural-constructive system, in its model it is divided technique, masonry of boulders and plinthiform bricks into the following components: subsystems of the fi rst on lime-cement mortar), rubble of boulders, rubble level – footings and foundations, walls, fl oors, ceilings, concrete foundations, foundations of plinthiform bricks, crowning, roofs, each of which is in turn divided into limestone, sandstone, but in wooden structures (most of the following parts – subsystems of the second level; them, but they are not preserved) – from oak logs. which is described in detail below: During the Middle Ages and the Renaissance (14th – – the bases – a wall (trunk), a sole; 16th centuries) there were rubble stone foundations – walls – basement, gable, cornice, column, win- of boulders, of limestone, of sandstone and of oak

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 97 logs. In the period of the 17th-18th centuries they used rubble foundations of the 9th-12th centuries, made of foundations of overburned brick, of stone combined sandstone, granite, quartzite or limestone, lime mortar with brick, rubble concrete foundations, foundations and lime with powdered brick mortar were used. Clay of limestone, of sandstone, and oak logs. At the end of mortar, lime or lime with powdered brick mortars were the 18th – the fi rst half of the 19th century there were used for the rubble foundations with wooden ground foundations of overburned brick, of limestone, rubble sills on the ground, fastened with stakes or crutches concrete (stone, brick) and of oak logs. In the second (the 9th-12th centuries). Those foundations were made half of the 19th century, there were foundations of over- of sandstone, granite, quartzite or limestone. For rub- burned brick, of limestone and rubble concrete (stone, ble foundations of sandstone, granite, quartzite of the brick). At the beginning of the twentieth century, with 10th – 12th centuries with rows of plinthiform bricks (of the invention of the pile system, besides the strip foun- the “opus mixtum” type), a lime mortar with powdered dations made of limestone, of overburned bricks and brick was used. Rubble concrete foundations of the 12th rubble concrete foundationds, the foundations of bored century of boulders with crushed plinthiforms were and cast-in-place piles were used. Thus, we can draw made with clay mortar (underground part) and lime the conclusion that the most signifi cant changes in the mortar with powdered brick (superstructure or the development of the “footing-foundation” system took whole object). The foundations of the 12th century of place during the time of Kyivan Rus and at the begin- plinthiform bricks were kept together with lime mortar ning of the twentieth century, while in other periods, or lime mortar with powdered brick. those foundation systems that were started in the Old There were signifi cant changes in the “footing – Russian period were practically spread and improved. foundation” system in the fourteenth and sixteenth Yes, this includes the limestone and sandstone foun- centuries. In the 16th-17th centuries, masonry of lime- dations, rubble concrete foundations, and footings of stone and fl at limestone is laid on clay (with powdered wooden and stone buildings, made of oak logs. Some bricks) mortar and lime mortar with powdered bricks of the types of foundations, like the “opus mixtum” (superstructure). The sandstone masonry in the 14th – type of foundations, disappeared after the Tatar-Mongol 17th centuries is also made with the use of lime mortar. invasion, some – like foundations of overturned bricks In the 15th – 16th centuries examples of laying sandstone – appeared only in the 17th century. foundations with the use of clay mortar (underground It is very important to have information which part) and lime mortar (superstructure) are found in the concerns binders and mortars that correspond to a par- defensive structures of Podilia. ticular period and a certain type of masonry. So, for the In the 17th – 18th centuries, laying of red over burned

Fig. 2. Archive photos of W. Horodetski’s building at Bankova, 10

98 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 brick foundations was made with the use of clay, lime, clay-lime mortar. In the 19th century, yellow brick foundations were laid with the use of lime mortar and lime mortar with powdered bricks. In modern construction practice, the following mortars are used – mixtures of binder, fi ne aggregate, water, and in some cases with additional special additives: “building” and “organosilicon” to protect the surfaces of facades, the interior and the fl oor from destruction, weathering, mois- ture penetration, “masonry” – is used for laying walls of brick, artifi cial stone, and others [4]. As you can see, modern building mortars are different from those encoun- tered in the restoration and reconstruction of historical objects. In the practice of restoration work, the selection of mortars is determined by the specifi c character of the building un- der restoration, the subject of protection, a special task. It is also possible to determine in the same way the types of walls that are found in the objects of restoration of various histori- cal periods (wooden, stone and combined). Wooden buildings made of oak, ash, larch, pine, spruce and fi r have been known since pre-Christian times; this is the oldest type of structures in our lands. They were made in various ways – “Saddle Notch” “Dovetail notch”, “Quarter sawn notch”, they used vertical plating. Stone (masonry) walls were of the type Fig. 3. The problems and restoration methods of the building of architect W. “opus mixtum” and of rubble masonry of Horodecki at 10 in Kyiv sandstone, granite, quartzite and plinthi- form bricks with the use of lime mortar with powdered with powdered bricks and mixture of lime and ash (the bricks (the 10th – 12th centuries); masonry of layers of 17th-18th centuries); half brick work masonry of brick plinthiform bricks on lime mortar with powdered bricks and wood with the use of lime mortar and lime mortar (the 10th – 12th centuries); masonry of rubble sandstone with powdered bricks (the 19th-20th centuries.) on lime mortar (the 11th – 17th centuries); masonry of According to the experience of the Ukrainian school sedimentary rock stone on lime mortar (limestone, of restoration, on before restoration the following sandstone, tuff) with two layers of the external build- scientifi c and restoration researches are carried out: ing envelope with brickwork back fi lling with the use archaeological, historical and archival, bibliographical, of lime mortar, lime mortar with charcoal, lime mortar architectural, hydro-geological, engineering, scientifi c with powdered bricks (11th century); masonry with technological, chemical and biological. It is determined brickwork layers of red bricks with the use of lime the condition of the roof with the degree of damage to mortar and lime mortar with powdered bricks (the materials and components, the condition of the roof 16th – 18th centuries.); masonry with brickwork layers structures with the specifi cation of deformations and of yellow brick with the use of lime mortar and lime the identifi cation of the causes of their occurrence. Fur- mortar with powdered bricks (the 19th – 20th centuries.) ther, an survey of the state of exterior surfaces is carried There are following combinations of combined out, which begins with an inspection of the state of the walls: rock stone masonry (alabaster, sandstone, wood) masonry and the identifi cation of destructive factors and with back fi lling and wooden structures above the level a survey of the state of the basement and foundations; of windows with the use of lime mortar and ganch After that, the surveying of the state of the structures mortar and lime mortar with powdered bricks (the 12th is carried out: it is determined the state of the masonry – 16th centuries); half-timbered walls with a combina- of the walls; the destructive elements and the presence tion of brick and wood on lime mortar; lime mortar of deformations are revealed; the state of the fi nishing

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 99 tion works at the architectural monument. Based on the detailed survey of the state of materials and structures of the architectural monument, the technology of repair and restoration (conservation) works is being developed by comparing various types of restoration technologies in order to deter- mine the optimal solution.

3. RESTORATION OF THE “HOUSE WITH CHIMAERAS” AT 10, BANKOVA STREET The system approach and the impor- tance of the process of organizing res- toration work should be illustrated with a typical example – the building of architect Władysław Horodecki at 10 Bankova Street in Kyiv. Restoration of the House with Chimae- ras at 10 Bankova Street is an example of the restoration of a unique building of the origin epoch in Ukraine, where the latest design and engineering solutions of the time were applied: the use of strip and pile foundations for construction in complex relief and subsidental soils, con- crete and cement for decorative fi nishing. Construction continued during the years 1901–1903. The building had a different number of fl oors – it was four-storeyed from the side of Bankova street and six- storeyed from the courtyard. The building was lushly decorated with cement decor on the facades and a picturesque and cement Fig. 4. The problems and restoration methods of the building of architect W. Horodecki at 10 Bankova Street in Kyiv decor in the interiors. The theme of the decor was the animal underwater and ter- layers are determined, the basement and the foundation restrial worlds, hunting attributes. of the architectural monument are examined. When The entrance hall, round in plan, is covered with surveying the state of the building structures, samples a vaulted octagonal ceiling construction, and an ocean of original building materials are taken. At the same octopus spreads its arms along the ribs. In the centre of stage, on the basis of a detailed study of materials, their the front staircase there is a sculptural composition of chemical composition and structures and a comparison two huge fi shes, which are intertwined with tails and of these data with information about the features, the entwined with water lilies; the fl owers with built-in dates of construction and existence at each historical white frosted lamps – balls completed the water lilies. period of construction of the architectural monument The fencing of the main staircase was also unusual, are specifi ed. The nature and causes of destruction are where the balusters were made in the form of bird legs identifi ed. with claws, and in the middle of the fence there were After surveying the state of the exterior, a technical sculptures of two cupids with a cartouche. survey of the state of the interiors is carried out, which According to Władysław Horodecki, the facade is starts from the basement and to the roof structures. It decorated with images of living exotic animals, the is envisaged to determine the state of the ornamental interior – with hunting trophies. Even the chandeliers fi nishing of the interior and decorative elements and and furniture in the owner’s were made of components, with the determination of their state and deer and elk horns, and there were also hides of bagged the presence of damage. animals, Fig. 2. On the basis of the data obtained, it was developed The building was partially built on strip foundations the methods for strengthening of the structures of the (from the side of Bankova street), and partly on bored architectural monument and it was made the selection piles from the side of the slope (fi rst used by an engi- of the authentic materials for the repair and restora- neer A.E. Strauss). The construction of two foundation

100 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 systems without the use of contraction joints led to the uneven building sub- sidence and then to the appearance of cracks, and this process began to mani- fest itself soon after construction had been completed. Due to prolonged strong soil moistening of the footing under foundations, the foundations and walls subsided unevenly. Despite repeated attempts to eliminate cracks, they did not produce any noticeable results. Previous restorative measures of injection of cement and polymer cement mortars into cracks had proved ineffective. The reason of cracks was not elimi- nated, and because of the presence of a number of internal channels in the walls of the building, the injection mortar got into the channels, and its appearance in various places could not be foreseen. The ineffi ciency of previous restoration measures was confi rmed by the fact that as of 2002, the building split into two parts and the walls were inclined from the verti- cal by 38 cm., Fig. 3. In the House with Chimaeras, the restoration activities of 2001–2003 began with scientifi c and restoration researches, as well as the development of methods for strengthening building structures, fi rst of all, strengthening the footing and foundations. The measures envisaged to install Fig. 5. Restoration methods of the building of architect W. Horodecki at 10 Bankova around the perimeter of the “House Street in Kyiv with Chimeras” 177 needle piles and jacked piles with a diameter of 132 mm to a depth of 8 recorded the presence of numerous through vertical and to 21 m, with the load on each of them being 40 tons. To oblique cracks of sedimentary character with a tendency eliminate the split of the building into two parts, both to further open. The greatest number of cracks was re- parts were “sewed” with horizontal piles – steel reinforc- corded on the northern and southern facades, on these ing bars, the walls were reinforced with reinforcing bars facades there was a violation of the masonry with the according to the method of “raticolo cementato” (Ital- fallout of bricks. The maximum width of crack opening ian “Cemented lattice”) [6–7], the cracks were injected. here was 1–1.5 cm, at the main entrance on the north- These works were carried out together with constriction ern facade – up to 4 cm. In some cases, the presence of and strengthening with the use of steel channels of de- cracks was hidden under a layer of plaster. formed and rotten beams (applying the prosthetic meth- The balconies of the southern facade were in un- od) of internal ceilings, tightening and strengthening of satisfactory condition due to wet monolithic reinforced emergency stucco molding with copper pins (which lost concrete balcony slabs, as a result of which there was about 60% of the mass in the interior), Fig. 3. Walls of destruction of concrete and corrosion of the reinforce- the “House with Chimaeras” were made of yellow Kyiv ment; the metal fence with damaged metal and loss of brick with the use of various masonry mortars – cement the paint layer were also in poor condition. mortar in the masonry of the basement and lime mortar In 2002, a comprehensive survey of the roof, fl oors in the masonry of all other fl oors. and roof structures of the House with Chimaeras The problems were as follows: the front masonry was conducted, during which the accident rate of the had some mechanical fractures, all the surfaces of the wooden roof structures and garret fl oor was identi- northern facade and the basement were damaged by fi ed due to the bio damage of the beams in places of wood-destroying insects because of prolonged wetting wetting. The roof of galvanized metal was also in the of the walls and disruption of the paint layer. The survey emergency condition.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 101 For the period of the survey in 2000, the surfaces and decor of the House with Chimeras were plastered and painted in the dark grey colour with cement milk with pigment (soot). The base of the main facade and side facades was decorated with black metal-reinforced rustication, made of cement mortar with imitation under the boulders of natural chipped stone. For the period of the sur- vey, the rustications were in an unsatisfactory condition, were covered with through cracks, with broken away pieces of mor- tar. The destruction of rusticated blocks was due to the wetting of the brickwork and the ingress of atmospheric moisture into the thickness of rusting through surface cracks and pores and metal corrosion inside the rus- ticated blocks. Periodically, the surfaces of the rustication were covered with bio destroyers. For the period of the survey in 2002, the brickwork of the walls of the main facade had a plaster layer of cement-sand mortar and stucco decorations (sculptures, sculp- tural groups, stucco elements) made of the same mortar. Ce- ment decoration was destructed, Fig. 6. Restoration methods of the building of architect W. Horodecki at 10 Bankova Street in Kyiv cracked and was partially lost. For example, the sculptural decoration of the main fi nished in stucco, treatment of the cement-sand mortar entrance suffered from cracks as its reinforcement with layer with scraper, cutting of the stucco layer into thin black metal led to its corrosion, as well as it was dam- rusticated blocks. Various types of masonry mortars were aged by erosion and bio destroyers. The decor of the also used: the cement mortar in the masonry of the semi main facade was also presented in the form of decora- – basement, the cement-lime-sand mortar on the ground tive mirrors, lined with dark gray-green (moss) glazed and fi rst fl oors, the lime-sand mortar on all fl oors from ceramic tiles. The ceramic decoration was in somewhat the second to the fi fth. The western courtyard, southern better condition than the stucco decoration, however, and northern facades had brick non-plastered surfaces, it also showed chipped glaze and ceramics, pollution which over time underwent pollution. and salt effl orescence. On the facades, erosion of the masonry and destruc- Assessment of the state of the facade of the building tion of the masonry mortar was observed, as well as loss in 2002 proved that the main facade was not originally of the decorative overlaid dark grey cement roller for painted, and its colour was determined by the colour of jointing in the masonry on almost all the facades. The the plaster and facade decor. In the original version, the stucco layer of the under eaves surfaces with hanging colour of the outer layer of the basement and fences, the stucco decoration cracked and formed conglomerates, columns and the front door decor was grey; the colour and the salt effl orescence from the wet brickwork were of the stucco of the facade was dark grey; the colour of observed in the cracks. the ceramic tiles of the facade was grey-green (mossy). The luxurious facade decor was in a state of emer- The southern, eastern and western facades were origi- gency, primarily because the metal reinforcement inside nally painted with lime paint in a light grey colour. the sculptures was rusted, the sculptural and stucco “House with Chimaeras” facades combined different decoration of the walls was mainly in the cracks and textured fi nishes: small patterning of the stucco layer in an unsatisfactory condition, including falling off with bouchard (bush hammered fi nish), smooth surface of separate fragments, Fig 3–4. Previous methods of

102 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 eliminating the emergency state of facade sculptures of the facade were fastened to each other and to the by injecting cracks with adhesives, resins, did not bring wall – with the use of steel anchors. a noticeable effect. Later, restoration of the sculptural The next surveying of the state of sculptures in 2002 decoration was carried out in order to remove emer- recorded that the closing techniques applied during gency parts, replacing rusted fi ttings with stainless the conservation works of 1992 were effective, cracks steel fi ttings and preserving fi ttings that could not be were not unfolded, but a paint layer was at the stage of removed. At the same time, the moulded decor was destruction. The appearance of additional cracks was fi xed with the brass pins with the gaskets, dowels and observed in the layer of cement mortar. During the pins, the losses were completed and the cracks were surveying of the building in 2002, it was proved nec- fi lled with cement-sand mortar. However, the reasons essary to carry out a repeated, urgent, comprehensive of the emergency of the sculptural decoration due to restoration of the monument and all its parts outside damping and then corrosion of the reinforcement were and in the interior. not eliminated, especially since the sculptures did not Particular elements of the sculptures of the “House have a high-quality protective paint layer. In 1992, the with Chimaeras” (namely, the tails of the fi sh at the following decor survey was carried out and even then crowning) kept only on the exposed corroded metal its condition was assessed as emergency. During the res- reinforcement. The appearance of the salt effl orescence toration works of 1992–1993, the cavities of the façade along the cracks on the surface of the plaster proved that sculptures were fi lled with a foamed polyisocyanate the inner cavities of the sculptures were getting wet solution, along with this, the cracks in the cement of and the brick bases under sculptures became soaked the sculptures were treated and fi lled with a synthetic and were subjected to destruction. The emergency injection solution “Monolith”; the front surface of the condition of the stucco decoration hanging from the facade sculptures was further impregnated with the cornice was due to the fact that in 1992 it was not per- polyisocyanate reinforcing solution and coated with the formed the complete conservation of the building. In protective paint layer based on a mixture of polybutyl 2001–2003, the sculptures on the roof of the “House methacrylate and organo-siloxane polymer with the with Chimaeras” were preserved; the reinforcements addition of a pigment to achieve a grey colour. The damaged by corrosion were removed and replaced with open metal fi ttings of the retaining parts which were stainless steel fi ttings. According to W. Horodecki the not embedded in the cement layer, were covered with interiors of the ceremonial premises of the apartment paint of the same composition. The sculptural elements of the owner, the staircase with stucco decoration and

Fig. 7. W. Horodecki House at 10 Bankova St., after the completion of the restoration work

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 103 wall paintings, sculpture of the stairs and the entrance jacked piles with a diameter of 132 mm to the depth hall with the octopus were restored. of 8 to 21 m; to eliminate the split of the building into two parts, both parts were “sewed” with horizontal piles – steel reinforcing bars in the brickwork, the walls CONCLUSIONS were reinforced with reinforcing bars with the use of The specifi c features of the “House with Chimaeras” the method of “raticolo cementato” (Italian “Cemented were as follows: a complex engineering and constructive lattice”), the cracks were injected. These works were solution (complex relief, subsiding soils, simultaneous carried out together with constriction and strengthening use of strip and pile foundations, changing of the hydro- with the use of steel channels of deformed and rotten geological conditions of the soils of the base), different beams (applying the prosthetic method) of internal number of fl oors, original decorative decoration of ceilings, tightening and strengthening of emergency concrete and cement and facades and picturesque and stucco moulding with copper pins (which lost about cement decor in the interiors. 60% of the mass in the interior). The sculptures on the Due to subsidence and cracks in load-bearing struc- roof of the “House with Chimaeras” were preserved; tures and decorative elements, the building split into the corrosion-damaged reinforcement was removed and two parts and the walls inclined 38 cm from the vertical, replaced with the stainless steel fi ttings, the interiors the front masonry had few mechanical chips, there was were restored according to archival photographs and a violation of masonry with bricks falling out, wetting of survey materials, Fig. 5–7. the brickwork and penetration of atmospheric moisture A view at the building as an object of restora- into the thickness of rustication through surface cracks tion allows us to distinguish at least two aspects: the and pores and metal corrosion inside the rusticated fi rst one considers the building of an architectural blocks. All surfaces of the northern façade and the base- monument as an architectural and constructive sys- ment were damaged by bio-destroyers through long- tem consisting of supporting and enclosing structures term wetting of the walls and disruption of the paint (roof, crowning, wall, foundation); the second one layer. The balconies of the southern facade were also in considers the building as an aggregate surfaces of the poor condition, as a result of which concrete destruc- exterior (roof, crowning, wall) and interior (ceiling, tion and reinforcement corrosion were observed, the walls, fl oor), which, in addition to purely utilitarian fence with damaged metal and loss of paint layer, the functions, are the carriers of semantic information, wooden structures of the roof and garret fl oor due to which is of particular importance for the specialists in damaging of beams by bio destroyers in wet areas were architecture, art and artists – painters, sculptors and also in poor condition, the galvanized roof was in the architects-restorers. emergency state. Cement decoration was destructed The specifi city of the restoration industry and its dif- due to corrosion of the reinforcement and covered with ference from traditional construction also lies in the fact cracks and was partially lost, suffered from erosion and that even when most of the constructions and authentic bio destroyers, and the ceramic decor was distinguished materials are in the emergency condition, restorers try by chipped glaze and ceramics, pollution and salt effl o- to preserve them as much as possible by selecting re- rescence. In addition, the colour solution of the facades inforcement methods and restoration technologies for and interiors was changed several times. each specifi c task; therefore, these activities are more The reasons of an emergency condition: the con- expensive, taking into consideration their uniqueness struction of two types of foundation systems without compared to traditional construction. the use of the contraction joints, which resulted in In some cases, in order to comply with the authentic uneven subsidence of the building and the appearance appearance of a restored or recreated landmark, restor- of cracks, changes in the hydro-geological conditions ers have to revive lost ancient techniques on domestic of the base soils, prolonged strong moistening of the equipment (for example, the smalt for mosaics of the St. base soils under the foundations due to the fl ow of Michael’s Golden-Domed Monastery was reproduced external engineering networks on Bankova street near on domestic equipment, and the restorers used a unique the building. mosaic technique for creating mosaics and restored the The primary measures were as follows: strengthen- art of making multi-tiered carved baroque iconostasis), ing the footings and foundations with needle piles and and there are a lot of such examples.

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES

[1] International Charter for the Conservation [2] Methods of restoration of architectural mo- and Restoration of Historic Monuments and numents [ed. IS V. Mikhailovsky]. Moscow, Sites. Methods and practice of preserving 1977. monuments of architecture. Moscow, 1974, [3] National (state) statistical classifi ers (classifi ca- 123–127. tions). State Statistics Service of Ukraine. Kiev,

104 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 1998. 2003. Access mode: http // ukrstat.org / uk / [9] Polak T. Struktura organizacyjna przedsiębiorstwa work / klass200 n.htm. państwowego „Pracownie Konserwacji Zabyt- [4] Orlenko M.I. Background of the restoration, ków”. Warszawa, 1971.112 s. its tasks and status at different periods / Urban [10] Polak T., Łotysz A. Zamki na kresach: Białoruś, planning and territorial planning: Nauch.-tekhn. Litwa, Ukraina, Pracownia Badań i Konserwacji compilation / answer. ed. N.N. Sturgeon – M., Obiektów Zabytkowych, Wydawnictwo „Pagina”,: KNUBA, 2016. – Vol. 62, pos. 1. – C.419–434. Pracownia Badań i Konserwacji Obeektısh rytko- [5] Domin, M.M. & Orlenko, M.I.(2017). The sys- wytwo Pärina, Pagttttttz „” Pärina Kon:ys tematic approach to monuments and restoration [11] Polak T. Costs in conservator construction: tables activities. Urban planning and territorial planning: for calculating the initial cost of construction and Scientifi c and technical collection. Osietrin M.M. conservation works in historic architectural ob- (Ed.) – Kyiv, KNUCA. – Issue 65. – pp.21–32. jects. Warsaw, 1971. [6] Lissi F. Root pattern piles under pinning. Proc. [12] Polak T. Organizational structure of the state- Symposium on bearing capacity of piles, Roorkee, -owned enterprise “Pracownia Konserwacji Za- 1964. bytków”. Warsaw, 1971. [7] Lissi F. The static restoration of monuments. Sager [13] Polak T., Łotysz A. Castles on the borderland: Publishers, Geneva, 1982. Belarus, Lithuania, Ukraine, Laboratory of Re- [8] Polak T. Koszty w budownictwie konserwator- search and Conservation of Historic Objects, skim: tablice do obliczania wstępnego kosztu robót Publishing House “Pagina”,: Laboratory of budowlano-konserwatorskich w zabytkowych Research and Conservation of Historic Objects, obiektach architektury. Warszawa, 1971. Warsaw 1997.

Abstract Streszczenie The article analyses the possibility of applying W artykule przeanalziowano możliwość zastoso- a systematic approach for greater effi ciency of the wania podejscia systemowego dla uzykania większej restoration industry. skuteczności w procesie konserwacji zabytków. The analysis of restoration problems is also car- Analiza problemów konserwatorskich jest prowadzo- ried out according to the method of system-structural na przy pomocy metod analizy systemowo-strukturalnej, analysis and in accordance with the developed infor- z wykorzystaniem rozwiniętego systemu informacji mation models. o obiekcie. The external surfaces of the restoration object are Zewnętrzne powierzchnie rewaloryzowanego obiek- analysed in accordance with the structural-logical tu są poddane analizie według strukturalno-logicznego model, which includes the foundation, wall, crown- modelu, który obejmuje informacje dotyczące funda- ing and roof. metów, ścian, zwieńczenia oraz dachu. The components of the process differ in cases Składowe procesu różnią się w zależności od tego of a completely destroyed and reproducible object, czy obiekt jest zniszcozny w całości, ale nadaje się do a signifi cantly destroyed object or a partially destroyed rekonstrukcji, zniszczony w znacnzym stopniu lub object. tylko częściowo. Methods of the structures strengthening, restora- Metody wzmocnienia konstrukcji oraz materiały tion materials and technologies are selected in such i technologie konserwatorskie są wybierane w taki spo- a way as not to disturb the original construction of sób, aby nie zaburzyć oryginalności obiektu, jeżeli jest on the architectural monument, if it has been preserved zachowany w całości lub w części (tak jak ma to miejsce in whole or in part (as it was done in St. Vladimir’s w przypadku katedry św. Włodzimierza w Chersonesie). Cathedral in Chersoneses); or include new materials Nowe materiały oraz element konstrukcyjne wprowadza and structures in collaboration with the old masonry, się do istniejacej konstrukcji, jeżeli jeśli zabytek uległ if the monument has undergone severe destruction (as poważnym zniszczeniom (jak to miało miejsce w przy- it was done in the Assumption Cathedral with John padku katedry Wniebowzięcia i kaplicy św. Jana) albo theological chapel) or only the foundations with several jeśli z obiektu pozostały tylko fundamenty (jak to miało rows of masonry walls were left (as in St. Michael’s miejsce w przypadku monastyru św. Michała Archanioła Golden-Domed Monastery, Kyiv). o Złotych Kopułach w Kijowie). By the example of the architectural monument Na przykładzie omówionego zabytku „Domu z Chi- – “House with Chimaeras” at 10 Bankova Street, we merami” przy ul. Bankowej 10 przedstawiono proble- analysed the specifi c issues of restoration of objects and matykę rewaloryzacji obiektów oraz procedurę działań the sequence of restoration works with the elimination konserwatorskich zmierzających do wyeliminowania of the emergency state of the architectural monument. zagrożeń dla obiektów zabytkowych.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 105 NAUKA SCIENCE

Jacek Czechowicz* orcid.org/0000-0002-7592-7199

Średniowieczne odniesienia w architekturze krakowskich kościołów z początku XX wieku Medieval references in the architecture of Krakow churches from the beginning of the 20th century

Słowa kluczowe: architektura sakralna, architektura Key words: church architecture, architecture dziewiętnastego wieku, historyzm of the 19th century, historicism

Na przełomie XIX i XX wieku można zauważyć Towards the turn of the 19th and 20th century, one pierwsze symptomy odejścia od uznanych wcześniej could observe the fi rst heralds of departure from the zasad kompozycyjnych relatywnie odtwórczego kształ- previously accepted composition principles of relatively towania historyzującej formy obiektu sakralnego. imitative historicising forms in church buildings. Dur- Z pierwszymi dekadami nowego stulecia w stosunkowo ing the fi rst decades of the new century there soon krótkim czasie pojawiły się oznaki przesilenia stylistycz- appeared tokens of a stylistic turning point, also in the nego, także w odniesieniu do architektury krakowskich architecture of Krakow churches. The temples erected kościołów. Budowane wówczas świątynie, jakkolwiek at the time, though not numerous, are the result of nieliczne, są wynikiem dążenia twórców do poszuki- their authors’ search for a separate formula of copying wania odrębnej formuły odwzorowania tradycyjnych traditional medieval compositions largely modelled on kompozycji średniowiecznych, których źródłem była the architecture of Krakow1. w znacznej mierze architektura Krakowa1. In the years 1903–1905, the church of St. Joseph W latach 1903–1905 zbudowano przy ul. Łobzow- with the convent of the Carmelite nuns was built skiej kościół św. Józefa z klasztorem ss. Karmelitanek, in Łobzowska Street, designed by the architects: według projektu architektów Tadeusza Stryjeńskiego Tadeusz Stryjeński and Franciszek Mączyński. The i Franciszka Mączyńskiego. Zespół klasztorny zaliczo- monastic complex representing the architecture of ny do architektury wczesnego modernizmu łączy się early modernism refl ects the general spatial disposition z ogólną dyspozycją przestrzenną form cechujących się of forms characterised by simple and clearly visible prostymi i czytelnymi zależnościami kompozycyjnymi compositional interrelations within the basic arrange- podstawowych układów bryłowych2. W kształtowaniu ments of solids2. Its stylistics was mainly inspired by jego stylistyki inspirowano się głównie wzorcami ro- Romanesque models, expressed in the form of the main mańskimi, wyrażonymi formą głównych okien i portali windows and portals, as well as arrangement of lizenes oraz układami lizen i fryzów arkadkowych. Motywy and arcaded friezes. Gothic motifs served as highlights gotyckie posłużyły jako akcenty wieńczące narożniki crowning cornices and wall gables. Regional elements i szczyty ścian. W ograniczonym zakresie pojawiły się also appeared to a limited extent. Medieval originals też elementy regionalne. Średniowieczne pierwowzory were presented in a synthetic, modernising perspective. zostały przedstawione w syntetycznym, modernizują- Architectonic elements basing on medieval arrange- cym ujęciu. ments were resolved in an interesting way. The upper

* dr inż. arch., Instytut Historii Architektury i Konserwacji * dr inż. arch., Institute of History of Architecture and Monument Con- Zabytków, Wydział Architektury, Politechnika Krakowska servation, Faculty of Architecture, Cracow University of Technology

Cytowanie / Citation: Czechowicz J. Medieval references in the architecture of Krakow churches from the beginning of the 20th century. Wiadomosci Konserwa- torskie – Journal of Heritage Conservation 2019;57:106-113 Otrzymano / Received: 20.12.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 30.01.2019 doi:10.17425/WK57KRAKOW

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

106 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 W interesujący sposób zostały rozwiązane elementy sections of walls under the eaves are decorated with architektoniczne bazujące na układach średniowiecznych. a wide frieze whose lower part is fi lled with diagonally Górne rzędy muru pod okapem dachu zdobi szeroki fryz, laid clinker bricks, which serves as a base for a strip którego dolną część wypełnia pozioma strefa przekątnio- of light-coloured bricks with red, rhomboidal insets wo ułożonych zendrówek, będąca podstawą pasa jasnych (fi g. 1). That top section is a loose interpretation of cegieł z czerwonymi, romboidalnymi wstawkami (ryc. 1). a well-known clinker brick decoration of Gothic walls, Zwieńczenie to stanowi swobodną interpretację znanej creating a pattern of rhomboids or zig-zags and the late- zendrówkowej dekoracji murów gotyckich tworzącej Romanesque arcaded frieze, in which plaster served as rysunek rombów lub zygzaków oraz późnoromańskiego a light background for overlapping brick arches. fryzu arkadkowego, w którym tynk stanowił jasne tło dla The elevation corners and portals in the Discalced przenikających się ceglanych łuków. Carmelite convent are highlighted with stone ashlars. Narożniki elewacji i portale zespołu klasztornego The brick and stone embrasures of the main windows, karmelitanek bosych akcentują ciosy kamienne. Ce- biforia and triforia, allude to the archivolts of the late- glano-kamienne, rozglifi one oprawy głównych okien, Romanesque windows in the Cistercian church in biforiów i triforiów, nawiązują do archiwolt późnoro- Mogiła. Three narrow window openings, typical for mańskich okien w mogilskim kościele cystersów. Na medieval monastic dormitories, were inserted at the poziomie zendrówkowego fryzu skrzydła klasztornego, level of the clinker brick frieze in the convent wing dochodzącego od jego zachodniej strony do korpusu adjoining the church on the west side. Their original kościoła, wstawiono trzy wąskie, szczelinowe otwory, ty- models can be seen in Krakow in the Augustinian powe dla średniowiecznych dormitoriów klasztornych. monastery and on the walls of the Gothic tenement Ich pierwowzory możemy obserwować w Krakowie house at 23 Św. Krzyża Street. The gable of the front w klasztorze augustianów oraz w murach gotyckiej elevation is fi lled with the arcaded frieze climbing along kamienicy przy ul. św. Krzyża 23. Szczyt elewacji fron- the slope of the roof. towej wypełniony jest wspinającym się adekwatnie do Specifi c solutions combining separate architectonic linii spadku dachu fryzem arkadkowym. compositions are the neo-stylistic entrance frameworks Specyfi cznym rozwiązaniem, będącym scaleniem in the shape of portal houses with neo-Romanesque odrębnych kompozycji architektonicznych, jest neosty- features and elements of the Podhale region art. Two lowa oprawa wejść w kształcie domków portalowych, small portals leading to the convent, located by the side z formami neoromańskimi oraz elementami regionalnej gable walls of the church transept, were treated with sztuki Podhala. Ze szczególnym pietyzmem potraktowa- particular care. The gables of the portal houses encas- no dwa małe portale prowadzące do części klasztornej, ing them follow the outline of the Polish broken roof; tuż przy bocznych ścianach szczytowych transeptu ko- at the same time steep slopes and sharp angles of the ścioła. Szczyty obudowujących je domków portalowych edges allude to regional architecture. A horizontal lintel są obrysem sylwety łamanego dachu polskiego; zarazem and another one in the trefoil shape resting on brick ostre spadki i nachylenia skrajnych krawędzi nawiązują corbels were integrated into the semi-circular roof of do architektury regionalnej. W półkoliste nakrycie porta- the portal surrounded with a bevelled, stone band. The lu otoczonego kamienną, sfazowaną opaską wkompono- rectangular door with vertical doorposts was designed wano nadproże poziome oraz drugie, w formie trójliścia in the Zakopane style. The main door panel features ustawionego na ceglanych wspornikach. Prostokątne an intarsia decoration in the form of a traditional Pod- skrzydło drzwiowe wraz z pionowymi słupami oścież- hale sun whose rays correspond with the arrangement nicy zaprojektowano w stylu zakopiańskim. Główna of four stone insertions in the brick semi-circle above płycina posiada intarsjowaną dekorację w formie trady- the neo-Romanesque stone archivolt of the entrance. cyjnego, podhalańskiego słoneczka, którego promienie The cross with rounded arms, which crowns the gable, współgrają z układem czterech kamiennych wstawek is a smaller version of the trefoil visible below (fi g. 2). w ceglanym półkolu ponad kamienną neoromańską In the rectangular portal house of the main entrance archiwoltą wejścia. Krzyż w zwieńczeniu szczytu, o wy- the stone ashlars are radially arranged in the archivolt, okrąglonych ramionach, jest zmniejszonym odpowied- while above the archivolt there is a separate stone ele- nikiem motywu poniższego trójliścia (ryc. 2). ment resembling a model of a small house with a gable W prostokątnym domku portalowym wejścia głów- roof, symbolising the sarcophagus of the reformer of nego ciosy kamienne umieszczone są w archiwolcie the Carmelite Order, St. Teresa of Ávila. Both the w promienistym układzie, natomiast ponad archiwoltą corbels and the body of the sarcophagus are decorated znajduje się wyodrębniony kamienny element przypo- with geometrical patterns of the Podhale region3. minający model małego domu nakrytego dwuspadowym Three churches in Krakow designed by an architect daszkiem, symbolizujący sarkofag reformatorki zakonu from Lviv, Jan Sas-Zubrzycki, and erected in the years karmelitów, św. Teresy z Ávili. Wsporniki oraz trzon 1905–1912, are examples of the dynamic evolution of sarkofagu dekorowane są geometrycznymi wzorami creative thought. Their architecture bears testimony to podhalańskimi3. their creator’s views evolving in accordance with the Przykładem dynamicznej ewolucji myśli twórczej emerging new stylistic trends which abandoned his- są trzy krakowskie kościoły zaprojektowane przez toricising solutions in favour of more synthetic forms.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 107 lwowskiego architekta Jana Sas-Zubrzyckiego, powstałe w latach 1905–1912. Ich architektura świadczy o zmie- niających się poglądach twórcy, adekwatnie do kształ- tujących się nowych prądów stylistycznych, w których rezygnowano z historyzujących rozwiązań kompozycyj- nych na rzecz bardziej syntetycznego obrazowania form. Dwie podgórskie świątynie: kościół św. Józefa i Matki Bożej Nieustającej Pomocy, konwentualny oo. Redemptorystów, budowano w latach 1905–1909. W kościele św. Józefa zawarte są elementy drobiazgowo niemal odwzorowujące kompozycje stylu gotyckiego. Uwagę zwracają przede wszystkim pinakle z kwiatona- mi i czołgankami, ostrołuki z trójliściami w zwieńcze- Ryc. 1. Kraków, kościół Opieki św. Józefa, konwentualny ss. Kar- niu, baldachimy, kolumny czy laskowania. Jest to wynik melitanek Bosych, ceglany fryz nadokienny, fot. J. Czechowicz świadomego kryterium programowego architekta, któ- Fig. 1. Krakow, St. Joseph’s Church of the Discalced Carmelite ry wyraźnie zaznaczył, że jego celem jest odwzorowanie convent, brick frieze above windows, photo: J. Czechowicz stylistyki średniowiecznych krakowskich świątyń4. Nie było to jednak dążenie wyłączne. Sformułowane Two churches in Podgórze: of St. Joseph, and of założenia były jedynie zasadniczą podstawą projekto- Our Lady of Perpetual Succour belonging to the Re- wą, umożliwiającą następnie jej dopełnienie formami demptorist Order, were built in the years 1905–1909. przetworzonymi, autorskimi interpretacjami, zawie- The church of St. Joseph features elements almost rającymi syntetyczne uproszczenia, przeskalowania meticulously imitating compositions of the Gothic i rekonfi guracje. style. Attention is mainly drawn to the pinnacles with Intencje te szczególnie przejrzyście obrazuje archi- fl eurons and crockets, pointed arches with trefoils at tektura wieży kościoła św. Józefa, będącej właściwie the top, canopies, columns or bar tracery. It is a con- rozbudowaną sygnaturką umieszczoną na skrzyżowaniu sequence of a conscious programme criterion of the transeptu i nawy, wzorowanej na hejnalicy mariackiej. architect who clearly indicated that he had intended Podstawą formowania neogotyckiego układu stały się to reproduce the stylistics of medieval churches in kolejne piętra wieży kościoła Mariackiego: kondygnacja Krakow4. However, it was not the sole purpose. The stanowiąca przejście z kwadratowego planu w ośmiobok, formulated premises served only as the project basis wyższe piętra o rzucie oktogonalnym, ostrosłup dachu allowing for complementing it further with processed wraz z wysmukłą iglicą oraz wieniec ośmiu blaszanych forms or author’s interpretations including synthetic wieżyczek ustawionych na wieloboku będącym obwo- simplifi cations, graduations and reconfi gurations. dem przenikających się przekątniowo dwóch kwadratów. Those intentions are particularly clearly visible in Organizacja ta została przez Sas-Zubrzyckiego powtó- the architecture of the tower of St. Joseph’s Church, rzona, lecz architekt nadał swojej kompozycji formę which is virtually a developed bell tower modelled on odbiegającą od pierwowzorów gotyckich. Zasadniczy the tower of St. Mary’s Church, and situated at the wpływ na wyraźną lekkość i wysmukłość zaprojektowa- crossing of the transept and the nave. Subsequent sto- nej przezeń wieży ma kamienna struktura podstawy na reys of the tower of St. Mary’s Church served as a basis bazie ściętego ostrosłupa, którego boczne krawędzie są for creating the neo-Gothic layout: the storey which obrysem kwadratu, wyznaczonego na poziomie okapów is a transition from the square to the octagonal plan, dachów nawy i transeptu. Górna, ośmioboczna podstawa upper storeys with octagonal plans, the pyramid of the ostrosłupa nie wpisuje się w dolny kwadrat (jak w hejna- roof with its slender spire, and a crown of eight metal licy mariackiej), bowiem jest od niego znacznie mniejsza. turrets set up on the polygon made by the perimeter Ustawione na niej dwie ośmioboczne kondygnacje są of two diagonally overlapping squares. That arrange- w całości ceglane, posiadają ostrołukowe okna i wyj- ment was recreated by Sas-Zubrzycki, yet the architect ście na ganek otoczony kamienną poręczą. Na piętrze gave his composition the form diverging form Gothic w miejsce czterech okien wstawiono tarcze zegarowe; originals. The evident lightness and loftiness of the de- trzy z nich dekoruje kamienna oprawa z pinaklami, signed tower is mainly due to its stone structure based czołgankami i kwiatonem. Koronę murów wieńczy on a truncated pyramid whose sides outline a square at ceglany fryz w układzie arkadkowym. Wysmukłą iglicę, the level of the eaves of the nave and transept roofs. The z nałożoną nań koroną cierniową, otaczają wieżyczki, upper, octagonal base of the pyramid does not inscribe lecz o zróżnicowanych naprzemiennie wysokościach. in the lower square (like in the tower of St. Mary’s Powyżej nich wstawiono dodatkowe cztery wieżyczki Church), because the former is much smaller. The mniejsze. two octagonal storeys, resting on it, are built entirely W stosunku do mariackiego pierwowzoru neogo- of brick, have windows with pointed arches and a door tycka wieża jest bardziej wysmukła, lekka i zwarta. Jest leading onto a balcony surrounded with a stone rail- to zapewne spowodowane tym, że górna część wieży ing. On the upper storey four windows were replaced mariackiej została podzielona na kondygnacje, natomiast with clock faces; three of those have stone decorations

108 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 wieża kościoła św. Józefa stanowi na całej wysokości with pinnacles, crockets and a fl euron. The walls are spójną kompozycję, od dolnego poziomu wsparcia stop- crowned with a brick arcaded frieze. The lofty spire niowo zwężającą się ku wierzchołkowi (ryc. 3). with a crown of thorns is surrounded by turrets of Wieże obydwu kościołów: mariackiego i podgórskie- alternately varying heights. Above those four smaller go, charakterystyczne wertykalne akcenty w panoramie turrets were added. urbanistycznej Krakowa, zdają się wyrażać zbliżoną for- In comparison to the St. Mary’s original, the neo- mą podstawowe relacje pomiędzy odrębnymi niegdyś, Gothic tower is much more slender, light and compact. lecz sąsiadującymi miastami. Odwzorowanie stylistyki It may be due to the fact that the upper part of the gotyckiej wskazywałoby w takim ujęciu na współzależ- tower id St. Mary’s Church was divided into storeys, ność tych jednostek i zarazem kierunek oddziaływań while the tower in the church of St. Joseph is an en- kulturowych i gospodarczych – od skrystalizowanego tirely consistent composition, from the bottom level i dominującego krakowskiego ośrodka w stronę roz- gradually narrowing upwards towards its top (fi g. 3). wijającego się w najbliższej orbicie nowego miasta. The towers of both the St. Mary’s Church and the Natomiast sposób interpretacji średniowiecznych form, one in Podgórze, characteristic vertical landmarks in wnoszący nowe wartości i w znacznej mierze cechujący the urban panorama of Krakow, in their similar form się awangardowym spojrzeniem na ugruntowany kanon seem to express the basic relations between the once gotyckich układów oznaczałby faktyczną odrębność mia- separate yet neighbouring towns. In such an approach sta Podgórze i jego zdolność do samodzielnego rozwoju. copying the Gothic stylistics would indicate a correla- Drugi kościół w Podgórzu, MB Nieustającej Pomo- tion between those units and, at the same time, the cy, konwentualny oo. Redemptorystów, jest znacznie direction of cultural and economic infl uence – from bardziej syntetyczną interpretacją form średniowiecz- crystallised and dominant city of Krakow towards the new town developing in direct proximity. Yet the in- terpretation of medieval forms introducing new values and visibly refl ecting an avant-garde view of the tradi- tional canon of Gothic arrangements would indicate the actual separate identity of the town of Podgórze and its ability to develop independently. The church of the Redemptorist Order, dedicated to Our Lady of Perpetual Succour, in Podgórze is a much more synthetic interpretation of medieval forms. Details on elevations do not fully reproduce the Romanesque and Gothic motifs; their architecture only slightly al- ludes to the arcaded style with its round-arch windows and elements of early Florence Renaissance, visible in the tower structure. While in the other church in Podgórze the architect emphasised the meticulous mod- elling of Gothic forms, here he demonstrated his skill in composing mutually complementary synthetically transformed Romanesque and Gothic arrangements. It is best illustrated in the main portal in which, above the double doors, there is a sequence of six ornamental settings: a fl at arch, an ogee arch, a Tudor arch, a Gothic trefoil, a Romanesque archivolt and, fi nally, the gable roof. The proportions and spatial layout of the main entrance framework resembling a portal house allude to the architecture of the Romanesque portal of the Norbertine nuns’ church in Zwierzyniec.5 The third church modernisation in Krakow realised according to a design by J. S. Zubrzycki was an exten- sion of the 19th-century church of St. Vincent à Paulo, of the Missionary Order in Kleparz6. The demolished presbytery was replaced by a transept with an adjoining larger presbytery and a two-storey sacristy. The archi- tecture of the new part is characterised by large-scale simplifi cations of neo-Gothic composition forms. The church in Kleparz would be a strongly contrasting, Ryc. 2. Kraków, kościół Opieki św. Józefa, konwentualny ss. Kar- melitanek Bosych, portal boczny, fot. J. Czechowicz extremely interesting combination of two neo-stylistic Fig. 2. Krakow, St. Joseph’s Church of the Discalced Carmelite interpretations within one object, since on the front convent, side portal, photo: J. Czechowicz side we encounter the architecture mostly recreating

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 109 nych. Detale na elewacjach nie odwzorowują w pełni the shape and detail of historic forms, while on the romańskich i gotyckich motywów; architektura w nie- presbytery side – the stylistics represents modernizing wielkim stopniu nawiązuje także do stylu arkadowego historicism based on geometrical arrangements and z okrągło-łukowymi oknami i elementami wczesnego simplifi ed forms. However, that diversity is obliterated renesansu fl orenckiego, widocznymi w strukturze wieży. by the bodies of monastic houses adjoining the church O ile w drugim podgórskim kościele architekt położył on both sides. szczególny nacisk na pieczołowite modelowanie gotyc- In the added section, historicising motifs were kich form, tu wykazał swą biegłość w komponowaniu mainly expressed through proportions and geometry syntetycznie przeobrażonych układów romańskich i gotyckich, które wzajemnie się uzupełniają. Najdobitniej ilustruje to główny portal, w którym zdwojone drzwi są przekryte sekwencją sześciu zwieńczeń: łukiem dwuramien- nym, oślim grzbietem, łukiem Tudorów, gotyckim trójliściem, romańską archiwoltą i wreszcie szczytem dwuspadowego dachu. Proporcje i układ przestrzenny oprawy głównego wejścia o cha- rakterze domku portalowego nawiązują do architektury romań- skiego portalu kościoła ss. Nor- bertanek na Zwierzyńcu5. Trzecia krakowska realizacja sakralna autorstwa J. Sas-Zu- brzyckiego stanowiła rozbudowę dziewiętnastowiecznego kościoła św. Wincentego à Paulo, zgro- madzenia xx. Misjonarzy na Kle- parzu6. Na miejscu zburzonego prezbiterium powstał transept z przylegającym doń większym prezbiterium oraz dwukondy- gnacyjna zakrystia. Architektura nowej części cechuje się dużym zakresem uproszczeń neogo- tyckich form kompozycyjnych. Świątynia kleparska byłaby nawet dalece kontrastowym, niezwy- kle interesującym zestawieniem dwóch interpretacji neostylowych w ramach jednego obiektu, bo- wiem od frontu spotykamy się z architekturą w większym stop- niu odtwarzającą kształt i detal historycznych form, natomiast od strony prezbiterialnej – ze stylistyką historyzmu moderni- zującego, bazującą na podstawo- wych układach geometrycznych i formach uproszczonych. To wy- raźne zróżnicowanie przesłaniają jednak dochodzące do świątyni z dwóch stron korpusy domów Ryc. 3. Dwie wieże krakowskich kościołów. Z lewej: górna część wieży mariackiej (hejnalicy), zgromadzenia. z prawej: wieża kościoła św. Józefa, rys. J. Czechowicz W dobudowanej części moty- Fig. 3. Two towers of the Krakow churches. On the left: the upper section of the tower in St. wy historyzujące wyrażone zosta- Mary’s Church; on the right: the tower of St. Joseph’s Church, sketch: J. Czechowicz

110 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 ły głównie proporcjami i geometrią układów kompozy- of composition arrangements, while abandoning elabo- cyjnych, z równoczesną rezygnacją z rozbudowanego rate details. Windows and portals have no embrasures, detalu. Okna i portale nie posiadają rozglifi eń, elewacji elevations are not decorated with stone elements in nie zdobią kamienne elementy w formie profi lowanych the form of profi led and bar tracery, or rosettes. Neo- maswerków, laskowań czy rozet. Neostylowe rozwią- stylistic solutions such as polyhedral enclosures, offset zania w postaci wielobocznych zamknięć, uskokowych buttresses and lancet windows make up the integral im- przypór i ostrołukowych okien złożyły się na integralny age of a compact, brick solid with a stone base course, obraz spójnej, ceglanej bryły, podbudowanej kamien- and topped with brick cornices running below the line nym cokołem i zwieńczonej ceglanymi gzymsami of protruding eaves of the roof. The brick mullions prowadzonymi pod linią wysuniętych okapów połaci dividing windows into vertical, rectangular modules dachowych. Rolę laskowań spełniły ceglane słupki replaced bar tracery. Rejecting elaborate details, the dzielące okna na pionowe, prostokątne moduły. Re- architect fi lled the elevations with simple architec- zygnując z rozbudowanego detalu, architekt wypełnił tonic openings in variously shaped, basic geometrical elewacje otworami architektonicznymi o uproszczo- arrangements. Besides pointed arches, he also used nym, geometrycznym podziale. Obok ostrołukowych sectional arches; medieval equivalents of those can be nakryć zastosował też przełamane łuki odcinkowe; found within the former corridor in the east wing of tego rodzaju średniowieczne odpowiedniki znajdują the monastery in Mogiła. się wewnątrz dawnego korytarza skrzydła wschodniego The interior in the new part of the church was klasztoru w Mogile. almost entirely adapted to the existing structure – Natomiast wnętrze nowej części świątyni zostało the vaults as well as related ribs and slim columns, niemal w pełni dostosowane do istniejącej struktury – with their Romanesque-Gothic stylistics reflected układy sklepień, związane z nimi żebra i służki, swoją the architecture of the nave from the first stage of romańsko-gotycką stylistyką stały się odpowiednikiem the church. architektury korpusu nawowego pierwszej fazy kościoła. In the year 1909, according to the design by Ta- W roku 1909 według planów Tadeusza Stryjeńskiego deusz Stryjeński, building work commenced in the rozpoczęto budowę kościoła Niepokalanego Poczęcia church of the Immaculate Conception of the Virgin Najświętszej Marii Panny, konwentualnego oo. Karme- Mary, of the monastic Order of the Discalced Carmel- litów Bosych. W roku następnym zakończono pierwszy ites. The fi rst stage of construction was completed in etap budowy, wraz z wieżą, doprowadzając do zamknięcia the following year, including the tower, which allowed części prezbiterialnej, dzięki czemu kościół mógł już for closing the presbytery section, due to which the funkcjonować. Architektura niedokończonej świątyni church could function. The architecture of the unfi n- ukształtowana została głównie w stylistyce neoromań- ished church represents mostly the neo-Romanesque skiej, której odpowiednikami stały się półkoliście nakryte stylistics, whose equivalents were the semi-circular ceglane okna ze schodkowymi węgarkami oraz kamienne brick window frames with stepped jambs, and stone triforia wieży, jakkolwiek pojawiły się również rozwiąza- triforia of the tower, though Gothic solutions were also nia gotyckie w postaci wysmukłego nachylenia dachów, used in the form of sloping roofs, octagonal enclosure oktogonalnego zamknięcia i ostrołukowych okien prezbi- and pointed arches in the presbytery windows, as well terium oraz kamienno – ceglanych przypór. W większym as stone-and-brick buttresses. To a larger extent neo- zakresie elementy neoromańskie miały kształtować ele- Romanesque elements were to shape the elevations wacje zaprojektowanego halowego korpusu nawowego, of the designed hall-church nave, but it was never lecz w tej postaci nie został on zrealizowany. realised in this form. Rozbudowa kościoła nastąpiła w latach 1929–1932, The church was expanded in the years 1929–1932, według projektu Franciszka Mączyńskiego. Architekt according to the design by Franciszek Mączyński. The nawiązał do pierwszej fazy, umieszczając neoromańskie architect made a connection to the fi rst stage by plac- półkoliste okna na elewacjach nawy bocznej, kaplic ing neo-Romanesque semi-circular windows in the i chóru. Natomiast nawa główna, ukształtowana w for- elevations of the side aisle, chapels and the choir. The mie neogotyckiej, została przykryta stromym dachem, main nave in its neo-Gothic form was covered with doświetlona ostrołukowymi oknami i zamknięta wy- a steep roof, lit by ogee windows, and enclosed with smukłym szczytem, który wypełniło pięć blend roz- a lofty gable fi lled with fi ve blind windows separated dzielonych ceglanymi słupkami ustawionymi przekąt- by diagonally set brick mullions, like in the Gothic niowo, jak w gotyckich szczytach: kościoła Bożego Ciała gables of the Corpus Christi Church and the cathedral i skarbca katedralnego na Wawelu. Przypory kościoła treasury in the Wawel Castle. The church buttresses uzyskały charakter lizen, których czołową płaszczyznę became lizenes the front surface of which were fi lled dodatkowo wypełniły dwa ceglane słupki o zygzakowym with two brick columns with zig-zag cross sections. przekroju. Niekonwencjonalną formę nadał architekt The architect gave unconventional forms to details. detalom. Głowice biforiów, pinakle u nasady szczytu The capitals of biforia, pinnacles at the base of the gable nawy głównej oraz opaski portali stały się syntetyczną of the main nave, and portal bands became synthetic interpretacją historycznych odpowiedników przy użyciu interpretations of their historic equivalents with the podstawowych brył geometrycznych. use of basic geometrical solids.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 111 Finezyjnym odwołaniem do średniowiecznej ar- A fi ne allusion to medieval architecture and a tes- chitektury i dowodem znakomitej umiejętności inter- timony to an excellent interpretation of form is the pretacji formy jest podbudowa szczytu nawy głównej substructure of the main nave gable in the shape of w kształcie schodkowego układu trzech nadwieszonych a stepped arrangement of three overhanging rows of rzędów cegieł prowadzonych pod linią spadku szczytu. bricks running below the gable slope. It is a negative Jest to negatywowe odwzorowanie średniowiecznego copy of the medieval rim of Gothic brick gables that obwodu ceglanych szczytów gotyckich, jakie występują can be found e.g. topping side elevations of the basilica na przykład w zwieńczeniach bocznych elewacji kra- of St. Francis of Assisi in Krakow. kowskiej bazyliki św. Franciszka z Asyżu. In the years 1909–1921, in the Wesoła district W latach 1909–1921, w dzielnicy Wesoła zbudowano of Krakow, the Jesuit church of the Sacred Heart of kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, oo. Jezuitów, Jesus was built according to the design by Franciszek według projektu Franciszka Mączyńskiego. Jest on Mączyński. It is a multi-style composition. The overall kompozycją wielostylową. Ogólna dyspozycja świątyni order of the church alludes to Gothic arrangements nawiązuje do układów gotyckich kościołów Krakowa: found in such churches in Krakow as: St. Mary’s, Mariackiego, Bożego Ciała, św. Trójcy i św. Katarzyny. Corpus Christi, Holy Trinity and St. Katharine’s. Ich wysmukłe nawy główne zintegrowane kubaturowo Their lofty main naves spatially integrated with the z prezbiterium, niższe nawy boczne oraz szereg przyle- presbytery, lower side aisles and several adjacent chapels gających kaplic i krucht, a także wysokie wieże kościoła and vestibules, as well as the lofty towers of St. Mary’s Mariackiego i Bożego Ciała, stały się wypadkowym Church and Corpus Christi Church became compo- odniesieniem kompozycyjnym dla rozplanowania sition references for the spatial planning of the new przestrzennego nowej świątyni. Jednak forma detali ar- church. However, forms of architectonic details are chitektonicznych jest autorską interpretacją romańskich the author’s original interpretations of their Roman- i gotyckich wzorów. Poszczególne elementy, takie jak esque and Gothic models. The occurring elements, okulusy, półkoliście zamknięte okna, biforia i triforia, for instance: oculus, windows with semi-circular tops, lizeny, przypory i maswerki nie mają typowego, średnio- biforia and triforia, lizenes, buttresses and tracery do wiecznego charakteru, lecz są formami o charakterze not represent typical medieval character, but are forms syntetycznej rekompozycji romańskich i gotyckich odpo- of synthetic re-composition of their Romanesque wiedników. Ostre łuki pojawiają się tylko sporadycznie. and Gothic equivalents. Pointed arches occur only W większym zakresie historyzujące odwołania utoż- sporadically. samiają się z użytym ceglano-kamiennym materiałem To a larger extent the historicising allusions can oraz ogólnymi proporcjami układu przestrzennego. be identifi ed with the used brick-and-stone materi- Dostawiona z boku wysmukła wieża obramowana als and the overall proportions of the spatial layout. w narożnikach kamiennymi ciosami, przechodząca A slender tower added on the side, with its corners górą w ośmiobok i dwunastobok jest w dużym stopniu lined with stone ashlars, its upper part evolving into wzorowana na wieży kościoła Bożego Ciała. Trzy przę- an octahedron and dodecahedron, is mostly modelled sła nawy głównej tworzą z nawami bocznymi system on the tower of the Corpus Christi Church. The three wiązany, jak w pierwotnym kościele cystersów w Mo- bays of the main nave are connected to the side aisles, gile. W ten plan wpisuje się poprzeczna kompozycja like in the original Cistercian church in Mogiła. In this potrójnych absyd tworzących aneksy ołtarzowe, których plan is inscribed a crosswise composition of triple apses układ nawiązuje do wschodniego zakończenia bazylik constituting altar annexes, the arrangement of which romańskich, podobnie jak w kolegiacie św. Piotra i Pawła alludes to eastern enclosures in Romanesque basilicas, w Kruszwicy czy pierwszym, romańskim kościele bene- such as in the collegiate church of St. Peter and Paul dyktynów w Ty ńcu. in Kruszwica, or the fi rst Romanesque church of the Zmieniający się charakter architektury kościołów Benedictines in Tyniec. Krakowa w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku The changing character of the architecture of świadczył o podjęciu przez twórców próby zdefi niowa- Krakow churches during the fi rst decades of the 20th nia nowej formuły kompozycyjnej, którą szczególnie century was the evidence that their creators made an obrazuje stylistyka kościoła Najświętszego Serca Pana Je- attempt at defining the new composition formula zusa. Kopiowanie oraz przetwarzanie średniowiecznych which is well refl ected in the stylistics of the church form przez architektów epoki historyzmu stało się zasad- of the Sacred Heart of Jesus. Copying and processing niczym elementem poszukiwań rodzimych podstaw dla medieval forms by architects of the historicist period kształtowania polskiego „stylu narodowego”, mającego became the crucial element in the search for native w założeniu utrzymać ciągłość tradycji kulturowych. bases in shaping the Polish “national style” which Jeśli nawet tak konstruowana formuła stylu architekto- was supposed to maintain the continuity of cultural nicznego nie została do końca skrystalizowana, w wy- traditions. Even if the so constructed a formula of an niku pozostawiła po sobie zespół obiektów sakralnych architectonic style did not fully crystallise, it still left identyfi kujących okres prób inspiracji historycznymi a legacy of church objects identifying the period when strukturami, w pierwszych dekadach XX w. zmierza- historic structures served as inspirations, becoming jących w kierunku coraz bardziej awangardowym. ever more avant-garde in the fi rst decades of the 20th

112 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Pomimo stopniowej rezygnacji twórców z wiernego century. Although artists gradually abandoned the idea odtwarzania średniowiecznych pierwowzorów, ówcze- of faithfully recreating medieval originals, the church sna stylistyka kościołów mogła być wciąż akceptowalna, stylistics of the time was still acceptable as it possessed posiadając czytelne związki z tradycyjnymi układami, visible links to traditional layouts a property that was właściwość szczególnie pożądaną w odniesieniu do particularly desirable in church architecture7. architektury sakralnej7.

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES [1] Fabiański M., Purchla J. Historia architektury Kra- [5] Czechowicz J. Romańskie i gotyckie inspiracje kowa w zarysie. Kraków, 2001. w detalu architektonicznym krakowskich świątyń [2] Czechowicz J. Średniowieczne odniesienia w architek- przełomu XIX i XX wieku – modyfi kacja języka turze krakowskich kościołów. Część I – druga połowa przeszłości. Czasopismo Techniczne 2011;108 (14), XIX wieku. Wiadomości Konserwatorskie 2014;38. 4-A/2011/2. [3] Wroński J.S. Krakowskie kościoły karmelitańskie [6] Czechowicz J. Rozbudowa świątyni. Nowa prze- zbudowane na początku XX wieku. In: Folia Hi- strzeń sakralna na kanwie dawnego układu wybra- storica Cracoviensia, Kraków, 2004. nych kościołów Małopolski. Kraków, 2018. [4] Bałus W. Sztuka sakralna Krakowa w wieku XIX. [7] Stefański K. Polska architektura sakralna. W poszu- Część I. Kraków, 2004. kiwaniu stylu narodowego. Łódź, 2002.

1 Artykuł jest kontynuacją analizy neostylowych form ar- 4 Bałus W., Sztuka sakralna Krakowa w wieku XIX. Część I, chitektury sakralnej Krakowa. W pierwszej części zawarto Kraków 2004, s. 131. charakterystykę interpretacji średniowiecznych wzorów 5 Czechowicz J., Romańskie i gotyckie inspiracje w detalu archi- w początkowym okresie historyzmu; zob.: Czechowicz J., tektonicznym krakowskich świątyń przełomu XIX i XX wieku Średniowieczne odniesienia w architekturze krakowskich kościołów. – modyfi kacja języka przeszłości, „Czasopismo Techniczne”, Część I – druga połowa XIX wieku, „Wiadomości Konserwa- 4-A/2011/2, zeszyt 14, rok 108, 2011, s. 82–84. torskie”, 38/2014, s. 46–48. 6 Czechowicz J., Rozbudowa świątyni. Nowa przestrzeń sakralna 2 Fabiański M., Purchla J., Historia architektury Krakowa w za- na kanwie dawnego układu wybranych kościołów małopolski, rysie, Kraków 2001, s. 276. Kraków 2018, s. 197–211. 3 Wroński J.S., Krakowskie kościoły karmelitańskie zbudowane na 7 Stefański K., Polska architektura sakralna. W poszukiwaniu stylu początku XX wieku, „Folia Historica Cracoviensia”, Kraków narodowego, Łódź 2002, s. 192, 193. 2004, s. 480.

Streszczenie Abstract Pierwsze dekady XX wieku w architekturze sakralnej The fi rst decades of the 20th century witnessed Krakowa są okresem stopniowego odejścia od praktyki a gradual departure from the practice of directly allud- bezpośredniego odwoływania się do wzorów średnio- ing to medieval models in the church architecture of wiecznych. Co prawda budowane wówczas świątynie Krakow. Although the churches built at that time were stanowiły nadal odbicie układów klasycznych, lecz still refl ections of classical layouts, they increasingly w coraz większej mierze stawały się wynikiem poszu- resulted from a search for a different way to express kiwań odmiennego sposobu wyrażenia dawnych form. the old forms. Clear depictions of that process of his- Przejrzystym obrazem owego procesu historyzujących toricising reinterpretation are the following churches reinterpretacji są krakowskie kościoły: św. Józefa przy in Krakow: St. Joseph’s Church in Łobzowska Street, ul. Łobzowskiej, Matki Bożej Nieustającej Pomocy Our Lady of Perpetual Succour Church and St. Jo- i św. Józefa w Podgórzu, Niepokalanego Poczęcia seph’s in Podgórze, the Immaculate Conception of Najświętszej Marii Panny przy ul. Rakowickiej oraz the Virgin Mary in Rakowicka Street, and the Sacred Najświętszego Serca Pana Jezusa przy ul. Kopernika. Heart of Jesus in Kopernika Street. Their stylistics Ich stylistyka cechowała się nowym ujęciem i doborem represented the new approach and means of expression środków wyrazu, bowiem architekci, eksperymentując since architects, while experimenting with the historic z historyczną formą, coraz częściej ujmowali ją w syn- form, more and more frequently set it in a synthetic tetyczną konfi gurację zestawień zgeometryzowanych confi guration of geometrical arrangements deprived of układów pozbawionych rozbudowanych, fi ligranowych elaborate, fi ligree decorations so typical of medieval zdobień typowych dla ornamentyki średniowiecznej. ornamentation.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 113 NAUKA SCIENCE

Jerzy Jasieńko* Krzysztof Raszczuk* Anna Karolak* orcid.org/0000-0002-8574-6121 orcid.org/0000-0002-0121-0670 orcid.org/0000-0002-2652-1299

Badania ceramiki szkliwionej w kontekście remontu zabytkowej elewacji XIX-wiecznego budynku Investigating glazed ceramics in relation to renovation of the façade of a 19th century heritage building

Słowa kluczowe: ceramika szkliwiona, czyszczenie Key words: glazed ceramics, façade cleaning, freeze- elewacji, badania mrozoodporności, remont elewacji thaw resistance testing, façade renovation

1. WPROWADZENIE 1. INTRODUCTION Ceramika była i wciąż jest jednym z najbardziej Ceramics was and still remains one of the most cenionych materiałów budowlanych i wykończenio- valued building and fi nishing materials. Ceramic bricks wych. Dzięki swoim parametrom wytrzymałościowym, were used in building façades in ancient times on ac- odporności na działanie czynników atmosferycznych count of their properties of durability, resistance to i starzenie, trwałości koloru oraz wysokim walorom este- atmospheric impacts and ageing, as well as an ability tycznym cegła ceramiczna była materiałem stosowanym to sustain colour and high aesthetic value. Glazing and do kształtowania elewacji budynków już w starożytności. forming different shapes with ease means that an archi- Możliwość szkliwienia oraz łatwość formowania w róż- tectural aesthetic of building façades can be attained that ne kształty pozwalają na uzyskanie odpowiednio este- is characteristic only of ceramic materials. tycznego wyrazu architektonicznego fasad budynków, The glazed elements of heritage building façades charakterystycznego tylko dla materiałów ceramicznych. are subject to negative impacts of external atmospheric Szkliwione elementy elewacji obiektów historycz- conditions. They often suffer damage or get destroyed nych narażone są na negatywny wpływ ciągłego oddzia- altogether, which means that heritage façades need ływania zewnętrznych czynników atmosferycznych. conservation and renovation interventions to bring back Często ulegają degradacji lub destrukcji, w związku their aesthetic values. z czym zabytkowe elewacje wymagają przeprowadze- nia prac konserwatorskich czy restauratorskich w celu przywrócenia walorów estetycznych. 2. CHARACTERISTICS OF GLAZED CERAMICS IN HISTORIC BUILDINGS

2. CHARAKTERYSTYKA CERAMIKI 2.1. physical and chemical parameters SZKLIWIONEJ W OBIEKTACH In ceramics technology, the glazing (enamel) refers HISTORYCZNYCH to the thin glazed layer, which forms as a result of fi ring 2.1. Właściwości fi zykochemiczne of a thin layer of fragmented and mixed materials on the surface of a ceramic block. The glazing is prepared with

W technologii ceramicznej szkliwo (glazura) ozna- silicate (SiO2), which is the main ingredient and fl uxes cza cienką warstwę szklistą, która powstaje w wyniku (oxides of lead, zinc, potassium, soda, barium and other

* Politechnika Wrocławska, Wydział Budownictwa Lądowe- * Wrocław University of Science and Technology, Faculty of Civil go i Wodnego Engineering

Cytowanie / Citation: Karolak A., Krzysztof Raszczuk K., Jasieńko J. Investigating glazed ceramics in relation to renovation of the façade of a 19th century heritage building. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2019;57:114-126 Otrzymano / Received: 05.10.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 09.11.2018 doi:10.17425/WK57FACADE

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

114 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 wypalania z nałożonej na powierzchnię kształtki cera- metals), and also china clay, glass, quartz, feldspar, chalk micznej cienkiej warstwy rozdrobnionych i zmiesza- or other staining metal oxides (to give colour to the glaz- nych surowców. Szkliwo sporządza się wykorzystując ing) [1]. The glazed layer is placed on a formed, but not krzemionkę (SiO2), która stanowi główną jego część, yet fi red, ceramic block or onto a fi red shard, in other oraz topniki (tlenki ołowiu, cynku, potasu, sodu, baru words onto a mechanically-resistant product formed i innych metali), a także kaolin, szkło, kwarc, skaleń, from a ceramic material. The layer is usually 0.1–0.3 mm kredę lub barwiące tlenki metali (dla uzyskania efektu thick. The process of fi ring, sintering or melting usually zabarwienia szkliwa) [1]. Warstwa szklista jest nakłada- takes place at a temperature ranging from 1080–1450°C. na na uformowaną, ale nie wypaloną jeszcze kształtkę When applying simpler techniques, glazing with a melting ceramiczną albo na wypalony czerep, czyli wytrzymały temperature of approx. 600°C is used [2]. mechanicznie produkt wypalania uformowanej masy The glazing forms a barrier that is impervious to ceramicznej. Warstwa ta ma zwykle grubość 0,1–0,3 mm. gases and liquids. The application of a ceramic product Proces wypalania, spiekania lub stapiania odbywa się varies depending on the requirements of the glazing: zwykle w temperaturach 1080–1450°C. W prostszych from securing only a visual effect of a smooth surface, technikach stosuje się szkliwo o temperaturze topnienia adorning a raw shard surface, through to assuring a high ok. 600°C [2]. resistance value akin to insulators of high voltage trans- Szkliwo stanowi barierę nieprzepuszczalną dla gazów mission lines and to protecting against acids and alkalis i cieczy. W zależności od zastosowań wyrobów cera- [3]. In the case of building façades, glazing provides micznych wymagania dla szkliw są różne: od uzyskania not just for decoration through colour or gloss, but also jedynie efektu wizualnego wygładzonej powierzchni, increases resistance to atmospheric impacts. zdobiącej surową powierzchnię czerepu, przez wysoką The glazed elements of the architecture of heritage wartość oporu właściwego dla izolatorów sieci przesy- building façades, which are exposed to atmospheric łowych wysokiego napięcia po odporność na działanie impacts, are more demanding of researchers, conser- kwasów czy zasad [3]. W przypadku elementów ele- vationists and technologists when it comes to material wacyjnych szkliwo nie tylko nadaje cechy dekoracyjne, durability in the face of wind impacts of the external jak barwa czy połysk, ale także zwiększa odporność na environment. These relate mainly to materials for injec- działanie czynników atmosferycznych. tion used to fi ll in cracks in the ceramic structure, the Szkliwione elementy architektoniczne elewacji composition of the cement forming the shard or glaz- obiektów zabytkowych, wystawione na oddziaływanie ing layers. This is of special signifi cance for enamels, czynników atmosferycznych, narzucają badaczom, which form the surface layer and underscore form and konserwatorom i technologom bardziej restrykcyjne composition and architectural divisions of the façades of wymogi określające todporność materiału na procesy heritage buildings, or play a decorative role in shaping wietrzeniowe występujące w środowisku zewnętrznym. sculpture or relief. The strength of the enamel layers Dotyczą one głównie środków do iniekcji, używanych and the durability of the bond with the ceramic shard do uzupełniania pęknięć w strukturze ceramiki, składu depend on, inter alia, the parameters of the base material, zapraw tworzących czerepy czy warstw szkliwa. Dla upon which they have been placed and the interactions szkliw jest to sprawa szczególnie istotna z uwagi na fakt, in the near-surface layers. Selecting the most appropriate że stanowią one warstwę licową, podkreślającą układ ceramic or glass technology, and also the most appropri- i kompozycję oraz podziały architektoniczne w elewa- ate raw materials in the technological process is what cjach obiektów zabytkowych, pełnią rolę dekoracyjną guarantees the result [4]. w rzeźbie czy płaskorzeźbie. Odporność warstw szkliwa i trwałość spojenia z czerepem ceramicznym zależą m.in. od właściwości podłoża, na które są nanoszone, od 2.2. History of glazed ceramics wzajemnego przenikania się w warstwie przypowierzch- and practical examples niowej. Właściwa technologia ceramiczna czy szklarska, Fired bricks were used already in Poland during the a także dobór odpowiednich surowców w procesie Romanesque architectural period, but their widespread technologicznym gwarantują osiągnięcie tego efektu [4]. application was the fl owering of Gothic architecture (from the 13th century). Thanks to the relative ease in obtaining china clay and low-melt slates needed for production of 2.2. Historia ceramiki szkliwionej ceramic elements, as well as a straight-forward method i przykłady realizacji for producing ceramic blocks, coupled with elimination Cegła palona na ziemiach polskich stosowana była of problems of processing and transporting massive stone już w okresie architektury romańskiej, zaś na szeroką blocks, ceramic bricks became an universal building mate- skalę rozpowszechniła się w czasie rozkwitu gotyku rial. They were also used for decorative elements. (od XIII w.). Ze względu na stosunkową łatwość pozy- In the mid-14th century, decorative variations in colour skiwania gliny i łupków niskotopliwych, potrzebnych appeared in masonry architecture, based on the different do produkcji, oraz prosty sposób wytwarzania kształtek effects of fi ring bricks. These ranged from baked, dark ceramicznych, a także wyeliminowanie problemów brown overburned ceramic bricks (so called ‘zendrowka’ z obróbką i transportem masywnych bloków skalnych bricks) to ‘cherry’ red bricks fi red in the regular way.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 115 stała się podstawowym materiałem budowlanym, wyko- The dark overburned bricks were placed in the wall nywano z niej również elementy dekoracyjne. with their headers outward, whereas the red bricks were W poł. XIV w. w architekturze ceglanej pojawiło placed longwise as stretchers. The shiny headers were się dekoracyjne zróżnicowanie kolorystyczne wątku, arranged into various patterns and forms of diamond, bazujące na różnicach efektów wypalania cegieł. Prze- chessboard, stripes and crosses. This method allows for jawiało się ono na zestawianiu spieczonej, ciemnobrą- shaping the decorative arrangement of masonry façades zowej „zendrówki” z wypaloną normalnie, czerwoną (fi g. 2–4). Achieving a distinctive decorative effect was „wiśniówką”. Ciemne zendrówki układano w murze made possible by the glazing of the ceramic surfaces. jako same główki, podczas gdy czerwone cegły układano This form was most frequent in the northern parts of the jako wozówki. Lśniące główki układane były w różne country. Such brickwork (which often included also roof wzory i formy rombów, szachownic, pasów lub krzyży. tiles) was referred to as ‘hosed’, and later as ‘glazed’ [5], Ta metoda pozwalała na kształtowanie dekoracyjnego [6]. The glazing was placed onto the sides of the brick układu ceglanych elewacji (ryc. 2–4). Uzyskanie cha- before fi ring, and included various types of patterns. rakteru wybitnie dekoracyjnego możliwe było dzięki The glazing was also applied using different colours: glazurowaniu powierzchni wyrobów ceramicznych. black, yellow, green or colourless. Decorative façades Miało to miejsce częściej na północy kraju. Takie cegły included also so-called ‘slipware’ bricks, but these were (a często także dachówki) nazywano „polewanymi”, seldom used in our country. Slipware was a mat variety później „glazurowanymi” [5], [6]. Glazurę przed wypa- of ceramic enamel [7]. It was known in ancient times. It leniem nanoszono na boki cegieł, a w szczególności na is a ceramic block made out of a lower quality clay with różnorodne kształtki. Stosowane były glazury w różnych a layer of higher quality clay of a different colour placed barwach: czarnej, żółtej, zielonej lub bez barwy. W de- on top of it. Both types of decorative bricks, glazed and koracyjnych elewacjach stosowano również tzw. cegłę slipware, were applied to façades mainly in the form of „angobowaną”, rzadko stosowaną na terenach naszego a lining. The glazed and overburned bricks were not kraju. Angoba stanowiła matową odmianę szkliwa ce- used just in building façades. According to historians of ramicznego [7]. Znana była już w starożytności. Jest to architecture and archaeologists [8], masonry walls in the ceramiczna kształtka wykonana z gliny gorszego gatunku Middle Ages were constructed using ordinary bricks, as z naniesioną na swoją powierzchnię cienką warstwą po- well as overburned and glazed bricks. The second type lewy z bardziej szlachetnej glinki, o innej barwie. Oba was, however, much more expensive given its more typy dekoracyjnych cegieł, zarówno glazurowane, jak complex production process. i angobowane, stosowano na elewacje głównie w formie The range of brick colouring is a function of the col- okładzin. Cegły glazurowane i zendrówki stosowano nie our of the clay used and how this changed in the fi ring tylko na elewacje budynków. Według historyków archi- process. Depending on the iron and manganese content, tektury i archeologów [8] średniowieczny mur ceglany as well as the fi ring temperature, it was possible to make wykonywano ze zwykłej cegły, także zendrówki i cegły products coloured from bright yellow, through various glazurowanej. Ta druga była jednak znacznie droższa shades of green and brown, to dark red. The process of z uwagi na bardziej skomplikowany proces wytwarzania. glazing the brick provided for not only a more durable Różnorodność barw cegieł związana jest z faktem, product, but also resulted in deepening the colour. As że kolor gliny używanej do produkcji w procesie wypa- a result, the colouring possibilities were increased and lania ulega zmianie. W zależności od zawartości żelaza brick façades became much more common. i manganu oraz temperatury wypalania uzyskiwano Thanks to developments in production technology produkty o barwach od jasnożółtych, przez różne od- and a desire to create a national style, bricks came to be cienie zieleni i brązów do ciemnoczerwonych. Proces used as building façade material on a mass scale in the szkliwienia cegieł pozwalał nie tylko na uzyskanie jeszcze second half of the 19th century across what was then większej trwałości, ale także skutkował pogłębieniem Germany for public buildings, schools, industrial and barwy. W związku z tym, a także dzięki rozszerzeniu retail structures, as well as residential rental properties. oferty kolorystycznej ceglane elewacje stawały się coraz Historical architectural structures with their brick fa- bardziej powszechne. çades represented one of the main architectural elements Dzięki rozwojowi technologii produkcji oraz z uwa- across past and present Germany and Austria. These gi na chęć wykreowania własnego stylu narodowego, elements provided for a distinctiveness and identity in w II poł. XIX w. na terenach ówczesnych Niemiec cegła the urban structure of the city in past times [9]. Masonry zaczęła być stosowana na masową skalę jako materiał became common also in the development of Wroclaw, na elewacje budynków użyteczności publicznej, szkół, where new façades and modernized buildings appeared obiektów przemysłowych i handlowych oraz kamienic across the city [10]. czynszowych. Historyczne obiekty architektoniczne ze Confi rmation of the great variety of glazing pat- swoimi ceglanymi elewacjami z terenów m.in. dzisiej- terns used in historic buildings is provided by analysis szych i dawnych Niemiec oraz Austrii stanowiły jeden of examples from different time periods and different z głównych składników kompozycji architektonicznej. parts of the world. The Ishtar Gate, which has been re- Stanowiły element odpowiadający za wyrazistość i iden- constructed in the Pergamon Museum in Berlin (fi g. 1) tyfikowalność w tkance urbanistycznej ówczesnych was the most intricate city gate among all those built in

116 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 miast [9]. Cegła stała się powszechna także w rozwijają- ancient Babylon. Its whole surface was covered with cym się Wrocławiu w elewacjach nowych i modernizowa- glazed brick of lapis lazuli colouring, thanks to which the nych obiektów powstających na terenie całego miasta [10]. façade shined like a jewel. Lions and cattle moved in pro- Potwierdzeniem znacznej różnorodności kształtek cession in alternating rows on a shiny blue gate surface. szkliwionych stosowanych w obiektach zabytkowych Another example is the medieval castle of the Teu- jest analiza przykładów z różnych okresów i stron świata. tonic Knights in Radzyn Chelminski (fi g. 2), where Brama Isztar, obecnie zrekonstruowana w Muzeum glazed bricks in the façade allow for more precise dating. Pergamońskim w Berlinie (ryc. 1), była najbardziej wy- According to [11], the use of yellow and green glazed szukaną wewnętrzną bramą miejską wśród wszystkich bricks in the portals of important castle rooms confi rms wybudowanych w starożytnym Babilonie. Cała pokryta that the castle was built after 1300, as this type of ceramic była glazurowaną cegłą w kolorze lapis lazuli, dzięki któ- building material was introduced to this region in the rej fasada lśniła jak klejnot. Na niebiesko połyskującej fi rst quarter of the 14th century. powierzchni bramy lwy i bydło podążały w procesji Other examples include mainly public buildings, such w naprzemiennych szeregach. as for example, hospitals [12], or sacral structures [13], as Innym przykładem jest średniowieczny zamek well as residential buildings – tenements or manor houses krzyżacki w Radzyniu Chełmińskim (ryc. 2), gdzie [14] dating from the cusp of the 19th and 20th centuries występowanie glazurowanych cegieł w elewacji po- and to be found across the whole country (fi gs. 3–5). zwala na jego dokładniejsze datowanie. Według [11] zastosowanie cegieł glazurowanych w kolorach żółtym i zielonym w portalach ważnych pomieszczeń zamko- wych świadczy o budowie zamku po 1300 r., gdyż taka ceramika budowlana pojawiała się na ziemi chełmińskiej w pierwszej ćwierci XIV wieku. Kolejne przykłady to głównie gmachy użyteczności publicznej, jak np. szpitale [12] lub obiekty sakralne Ryc. 2. Fragment elewacji zamku krzyżackiego w Radzyniu Cheł- [13], a także budynki mieszkalne – kamienice czynszowe mińskim z XIII/XIV w. [11] lub dworki [14] z przełomów XIX i XX w. z terenów Fig. 2. Fragment of the façade of the Teutonic Castle in Radzyn całego kraju (ryc. 3–5). Chelmski, dating to the13th/14th century. [11]

Ryc. 1. Fragment Bramy Isztar z VI w. p.n.e., Babilon [1] Fig. 1. Fragment of the Ishtar Gate from the 6th century B.C., Babylon [1]

Ryc. 4. Detal elewacji z kształtkami szkliwionymi budynku Zakładu Ryc. 3. Fragment elewacji budynku poczty w Wałczu z przełomu Opiekuńczego przy ul. św. Józefa we Wrocławiu [17] XIX i XX w. [16] Fig. 4. Glazed pattern detail of the façade of the Health Care Centre Fig. 3. Fragment of the façade of the post-offi ce building in Walcz on St. Joseph Street in Wroclaw [17] at the cusp of the 19th and 20th centuries [16]

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 117 Ryc. 5. Wnętrze Dworca Wrocław Główny: przejście pod peronami i wejście na perony – ściany pokryte cegłą szkliwioną [18] Fig. 5. Interior of Wroclaw Main Railway Station: passageway under the platforms and entrance to the platforms – walls are covered with glazed bricks [18]

3. REMONT ELEWACJI 3. RENNOVATION OF THE FAÇADE XIX-WIECZNEGO BUDYNKU OF A 19TH CENTURY BUILDING AND I BADANIA CEGIEŁ SZKLIWIONYCH TESTING OF GLAZED BRICKS 3.1. Opis obiektu 3.1. Building description Kształtki szkliwione zastosowano w budynku Glazed patterns have been included in the building Sądu Rejonowego we Wrocławiu przy ul. Poznań- of the District Court in Wroclaw on Poznanska Street skiej (ryc. 6). Obiekt został zaprojektowany przez (fi g. 6). The building was designed by two Wroclaw ar- wrocławskiech architektów Richarda Plüddemanna chitects: Richard Plüddemann and Karl Klimm. During i Karla Klimma. W czasach swojej działalności Plüd- his career, Plüddemann designed (as the lead architect or demann zaprojektował (jako główny architekt lub working in a team, often with Karl Klimm) many resi- pracując w zespole, często z Karlem Klimmem) wiele dential and public buildings, including over 30 school budynków mieszkalnych i użyteczności publicznej, buildings [20]. The majority of building façades appear- w tym przeszło trzydzieści gmachów szkół [20]. ing at the time in many German cities, including also Znaczna część elewacji nowo powstających wówczas Wroclaw, especially those built in the period 1871–1906, budynków na terenie wielu niemieckich miast, w tym made use of ceramic designs [10]. także Wrocławia, zwłaszcza obiektów wznoszonych What is today the Court building was built in 1892– w latach 1871–1906, została zaprojektowana w formie 1896 as a public school (Volksschule), which included ceramicznej [10]. the fi rst bathhouse for schoolchildren in Wroclaw at Gmach obecnego Sądu wzniesiony został w latach that time. After the War, the building was turned into 1892–1896 jako budynek Szkoły Ludowej (Volksschu- a secondary school and technical college. Although the le) z pierwszą w ówczesnym Wrocławiu łaźnią dla layout of the school buildings in the design of the archi- uczniów, a po wojnie mieścił Liceum Ogólnokształ- tects was simple and rational, when it came to the brick cące i Technikum Mechaniczne. O ile rzuty projek- façades, there were attempts to break with monotony towanych przez architektów gmachów szkół były by introducing variations through, for example, glazed rozwiązywane co do zasady w sposób prosty i racjo- masonry (fi g. 6c). In the years 2007–2008, damaging nalny, to w przypadku ceglanych elewacji próbowano repair work was carried out on the building façade. This łamać jej monotonię, wprowadzając urozmaicenia, involved placing new surface layers using epoxy resins np. w postaci cegieł szkliwionych (ryc. 6c). W latach with the aim of consolidating the colouring. The base 2007–2008 przeprowadzono błędnie prace naprawcze was cleaned using a Rotec sand blasting device with ro- elewacji obiektu związane m.in. z wykonaniem no- tational streaming. This was followed by application of wych powłok z żywic epoksydowych celem scalenia a double layer of a pigmented epoxy resin binder. Finally, kolorystycznego. Podłoże zostało oczyszczone urzą- a thin and transparent polyurethane coating layer was dzeniem Rotec poprzez piaskowanie z wykorzystaniem applied as a sealant. Some of the ceramic patterns were rotacyjnego strumieniowania. Następnie wykonana replaced during the renovation work with new ones. But została dwuwarstwowa powłoka z pigmentowanego during the renovations, as a result of the cleaning and spoiwa na bazie żywicy epoksydowej. Finalnie nanie- application of the epoxy resin covers, the greater part siono cienką warstwę przezroczystej poliuretanowej of the ceramic patterns forming the cornices, window powłoki zamykającej. Część kształtek szkliwionych ledges, window frames etc. were damaged (fi g. 6d–6f). została wymieniona w trakcie prac remontowych na To determine the possibility of restoring the ce- nowe. Podczas tych prac w wyniku zabiegów czysz- ramic effect of the surface decorative elements of the czących i naniesienia powłok żywicznych znaczna façade (using materials and technologies of the KEIM

118 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 a) b)

c) d)

e) f)

Ryc. 6. a) Projekt elewacji obiektu z XIX w. [19], b) współczesny wygląd budynku, c) fragment elewacji ceramicznej, d)–f) przykłady uszkodzeń elewacji obiektu Fig. 6. a) Design of the façade of the 19th century building [19], b) contemporary appearance of the building c) fragment of the ceramic façade, d)–f) examples of damage sustained on the building façade część kształtek szkliwionych, tworzących gzymsy, company), laboratory freeze-thaw resistance tests were podokienniki, obramienia okienne itp. uległa uszko- carried out on samples with different types of covering dzeniu (ryc. 6d–6f). layers for repair. At the same time, reference samples W celu określenia możliwości przywrócenia efektu were taken from the building façade in order to assess szkliwionego na powierzchni dekoracyjnych elemen- the effectiveness of the adopted method in situ. tów elewacji (przy użyciu materiałów i technologii fi rmy KEIM) przeprowadzono badania laboratoryjne mrozoodporności szkliwionych próbek z naniesionymi 3.2. Cleaning tests powłokami naprawczymi. Równolegle wykonano próbki In 2014, an attempt was made to clean the ceramic referencyjne na elewacji obiektu do oceny skuteczności patterns covered by epoxy resin. Tests were carried out on przyjętej metody in situ. a fragment of the rear building façade at a height of approx.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 119 3.2. Próby czyszczenia 1–2 m above ground level. Several different cleaning meth- W 2014 r. przeprowadzono próby oczyszczenia ods were tried out, including both mechanical and chemical kształtek szkliwionych pokrytych powłoką epoksydo- methods. Table 1 and table 2 detail the number of tests, wą. Próby wykonano na fragmencie tylnej elewacji na describe the technology used and the results achieved, pro- wysokości ok. 1–2 m nad poziomem terenu. Podjęto viding a visual of the façade subjected to re-cleaning tests. szereg prób czyszczenia, zarówno za pomocą metod One of the testing methods involved using a granu- mechanicznych, jak i chemicznych. W tab. 1 i tab. 2 late of dry ice (CO2). A high pressure blasting of the

Tab. 1. Zestawienie metod czyszczenia i ich wyników Table 1. List of cleaning methods and their results

Nr Test Description of cleaning Opis metody czyszczenia Obserwacje, uwagi Observations, comments próby no. method

Roztwór acetonu i amoniaku Acetone-ammonia solution 1 brak efektu 1 No effect 4:1,5 4:1.5

Roztwór acetonu i amoniaku Acetone-ammonia solution 2 brak efektu 2 No effect 4:1,5 4:1.5

3 Ksylen brak efektu 3 Xylene No effect

4 Aceton brak efektu 4 Acetone No effect

dojście do warstwy szkliwio- Reached ceramic layer but 5 Opalanie 5 Searing nej z uszkodzeniem struktury brick structure damaged

6 Piaskowanie (ziarna > 1 mm) uszkodzenie struktury cegieł 6 Sand blasting (grains > 1 mm) Brick structure damaged

Czyszczenie pod ciśnieniem Cleaning with fi ne glass (pel- 7 uszkodzenie struktury cegieł 7 Brick structure damaged drobną frakcją szkła (kulki) lets) under high pressure

Piaskowanie Sand blasting 8 uszkodzenie struktury cegieł 8 Brick structure damaged (ziarna < 0,5 mm) (grains < 0.5 mm)

Piaskowanie Sand blasting 9 uszkodzenie struktury cegieł 9 Brick structure damaged (ziarna 1÷1,5 mm) (grains 1÷1.5 mm)

Piaskowanie Sand blasting 10 uszkodzenie struktury cegieł 10 Brick structure damaged (ziarna 1,5÷2,0 mm) (grains 1,5÷2,0 mm)

11 Piaskowanie (ziarna > 2 mm) uszkodzenie struktury cegieł 11 Sand blasting (grains > 2 mm) Brick structure damaged

Mechaniczne czyszczenie działanie skuteczne dla nowej Mechanical cleaning with Effective in the case of new 12 12 ostrzem stalowym kształtki szkliwionej a steel blade ceramic patterns

Wolnoobrotowa szlifi erka Low rotation grinder with 13 brak efektu 13 No effect z polerowaniem polishing

Wolnoobrotowa szlifi erka Low rotation grinder with 14 brak efektu 14 No effect z polerowaniem polishing

15 Szlifowanie znaczne uszkodzenie struktury 15 Polishing Substantial structural damage

16 Suchy lód (CO2) znaczne uszkodzenie struktury 16 Dry ice (CO2) Substantial structural damage

Niealkaliczny środek chemicz- Non-alkaline chemical sub- 17 ny do usuwania farb i graffi ti brak efektu 17 stance for removing paint and No effect AGE Remmers graffi ti AGE Remmers

Alkaliczny środek chemiczny Alkaline chemical substance for 18 do oczyszczania i usuwania brak efektu 18 cleaning and removing varnish No effect lakierów Wendro Coverax Wendro Coverax

Środek chemiczny czyszczący Chemical cleaning substance 19 oparty na rozpuszczalnikach brak efektu 19 based on solvents No effect RD Decap RD Decap

Środek chemiczny na bazie Chemical cleaning substances rozpuszczalników organicz- usunięcie powłoki based on organic solvents for Epoxy layer removed 20 20 nych do usuwania powłok epoksydowej removing paint malarskich Remosol layers Remosol

120 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Tab. 2. Wygląd powierzchni próbek poddanych różnym metodom czyszczenia Table 2. Appearance of the surfaces of samples subjected to different cleaning methods

Próbka nr 1 Próbka nr 6 Próbka nr 11 Próbka nr 16 Sample no. 1 Sample no. 6 Sample no. 11 Sample no. 16

Próbka nr 2 Próbka nr 7 Próbka nr 12 Próbka nr 17 Sample no. 2 Sample no. 7 Sample no. 12 Sample no. 17

Próbka nr 3 Próbka nr 8 Próbka nr 13 Próbka nr 18 Sample no. 3 Sample no. 8 Sample no. 13 Sample no. 18

Próbka nr 4 Próbka nr 9 Próbka nr 14 Próbka nr 19 Sample no. 4 Sample no. 9 Sample no. 14 Sample no. 19

Próbka nr 5 Próbka nr 10 Próbka nr 15 Próbka nr 20 (po lewej kształtka Sample no. 5 Sample no. 10 Sample no. 15 wymieniona, po prawej oryginalna) Sample no. 20 (on the left pattern replaced, on the right original pattern) zestawiono liczbę prób, opis zastosowanych technolo- fouled layer aimed to remove the epoxy cover. The dry gii oraz efekty ich działania wraz z wyglądem elewacji ice granules are accelerated through a stream of com- poddanej kolejnym próbom czyszczenia. pressed air of approx. 300 m/s, which creates a micro- Jedną z zastosowanych metod czyszczenia było thermal shock caused by low temperature (approx. zastosowanie granulatu suchego lodu (CO2). Uderze- −79°C) of the dry ice and remove the fouling from the nia pod ciśnieniem w warstwę zanieczyszczoną miały base. The characteristics of the base meant that cleaning na celu usunięcie powłoki epoksydowej. Granulki with dry ice resulted in structural damage of the façade suchego lodu są przyspieszane przez pęd sprężonego surface layer. powietrza do prędkości ok. 300 m/s, co powoduje po- It was noted that most of the methods applied did wstanie mikrotermicznego szoku spowodowanego niską not result in satisfactory results in terms of removing the temperaturą (ok. −79°C) suchego lodu i oderwanie epoxy cover from the brick façade. Some of the methods zanieczyszczenia od podłoża. Z uwagi na rodzaj podłoża applied, especially the mechanical sand blasting (tests czyszczenie suchym lodem spowodowało uszkodzenie 6, 8, 9, 10, 11), polishing (test 15) resulted in structural struktury warstwy powierzchniowej elewacji. damage of the brick surface. Zauważono, że większość zastosowanych metod nie The best results were achieved in places where dało satysfakcjonujących efektów oczyszczenia elewacji damaged glazed patterns had been replaced with new ceglanej z powłoki epoksydowej. Niektóre z metod, ones during renovation work. In such cases, a satisfac- w szczególności czyszczenie mechaniczne poprzez pia- tory result of removing the epoxy resin was achieved skowanie (próby 6, 8, 9, 10, 11), szlifowanie (próba 15) when using a steel blade (test 12) and when using czy użycie suchego lodu (próba 16), spowodowały the Remosol chemical substance (test 20). The Remosol uszkodzenie struktury powierzchni cegły. substance was applied to both a new pattern and to an Najlepsze efekty uzyskano w miejscach, gdzie original one. With respect to the original pattern, re- w trakcie prac remontowych uszkodzone kształtki zosta- moval of the cover was possible but due to the damage

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 121 ły wymienione na nowe szkliwione. W takim przypadku to the surface of the original element, it is not qualify zadowalający efekt usuwania powłoki epoksydowej for exposition. osiągnięto przy użyciu ostrza stalowego (próba 12) oraz przy użyciu środka chemicznego Remosol (próba 20). 3.3. Freeze-thaw resistance testing Środek Remosol nałożony został na kształtkę wymie- Testing of the freeze-thaw resistance of the glazed nioną i oryginalną. W przypadku kształtki oryginalnej bricks was carried out towards the end of 2014. For usunięcie powłoki było możliwe, jednak z uwagi na the purposes of freeze-thaw resistance testing, a non- dość zniszczoną powierzchnię oryginalną elementu, nie nadaje się on do ekspozycji.

Ryc. 7. Widok próbek przed badaniem mrozoodporności Ryc. 8. Próbka 1.1A po badaniach mrozoodporności – przykład Fig. 7. View of the samples prior to freeze-thaw resistance testing uszkodzenia Fig. 8. Sample 1.1A following freeze-thaw resistance testing – ex- ample of damage

Tab. 3. Zestawienie próbek do badań mrozoodporności Table 3. Listing of samples subjected to freeze-thaw resistance testing

Typ próbki Opis Sample type Description

Cegła oczyszczona piaskiem drobnym i pokryta farbą Bricks cleaned with fi ne sand and covered with silicate 1.1 1.1 krzemianową (ryc. 8) paint (fi g. 8)

Cegła oczyszczona piaskiem drobnym i pokryta warstwą Bricks cleaned with fi ne sand and covered with a pri- 1.2 1.2 gruntującą + farbą krzemianową ming layer + silicate paint

Cegła oczyszczona piaskiem drobnym i pokryta warstwą Bricks cleaned with fi ne sand and covered with a pri- 1.3 gruntującą + farbą krzemianową + warstwą wierzchnią 1.3 ming layer + silicate paint + surface layer (providing (nadającą połysk) a polish)

Cegła oczyszczona piaskiem drobnym i pokryta farbą Bricks cleaned with fi ne sand and covered with silicate 1.4 1.4 krzemianową + warstwą wierzchnią (nadającą połysk) paint + surface layer (providing a polish)

Cegła oczyszczona środkiem chemicznym do usuwania Bricks cleaned with a chemical substance for removing 1.5 1.5 powłok malarskich i pokryta farbą krzemianową paint layers and covered with silicate paint

Cegła oczyszczona środkiem chemicznym do usuwania Bricks cleaned with a chemical substance for removing 1.6 powłok malarskich i pokryta warstwą gruntującą + farbą 1.6 paint layers and covered with a priming layer + silicate krzemianową paint

Cegła oczyszczona środkiem chemicznym do usuwania Bricks cleaned with a chemical substance for removing 1.7 powłok malarskich i pokryta warstwą gruntującą + farbą 1.7 paint layers and covered with a priming layer + silicate krzemianową + warstwą wierzchnią (nadającą połysk) paint + cover layer (providing a polish)

Cegła oczyszczona środkiem chemicznym do usuwania Bricks cleaned with a chemical substance for removing 1.8 powłok malarskich i pokryta farbą krzemianową + war- 1.8 paint layers and covered with silicate paint + cover stwą wierzchnią (nadającą połysk) layer (providing a polish)

Cegła szkliwiona, czyszczona piaskowaniem z wykorzy- Ceramic bricks, cleaned with sand blasting using staniem rotacyjnego strumieniowania, pokryta powłokami rotational streaming, covered with epoxy layers with 2 2 żywicznymi przy zmienionej proporcji składników changed element composition (proportions adopted in (proporcje przyjęte wg proporcji z kart technicznych) accordance with technical parameters provided).

122 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Tab. 4. Wygląd próbek po badaniu mrozoodporności standard repair technology was adopt- Tab. 4. Appearance of samples following freeze-thaw resistance testing ed. Tests were carried out on a total of 18 samples of two types (fi g. 7). Type 1 (16 tests) were glazed bricks, cleaned with sand-blasting, covered with epoxy layers. Type 2 (2 tests) were glazed bricks, cleaned in the same way, covered with epoxy layers but with a changed proportion of constituent elements. KEIM technology was used to cover the samples: a dual layer covering of pigmented binder based on an epoxy resin and a transparent polyurethane coating layer. The samples were subjected to freeze-thaw resistance testing over 100 cycles. Each cycle was made up of 2 phases. The fi rst phase involved cooling air temperature to −20°C and maintaining this temperature for 2 hours. Phase 2 involved raising the temperature to 20°C with the samples completely submerged and maintain- ing this temperature for 4 hours. Table 3 and table 4 describe the technologies used and present the appearance of the samples after testing. After the tests, a reduction in adhesiveness of the paint layer to the brick surface was observed in the case of some samples. Peeling was mainly in places where the paint and polyure- thane coating layers were thicker due to the brick shape and as a result of the technological process used to intro- duce the individual layers. However on the building façade, there are no patterns with deeply moulded profi les that increase signifi cantly the thickness of the layers. It was observed that the greatest damage occurred in samples without priming, covered only with a silicate paint layer irrespective of the cleaning method used (sample 1.1 and 1.5). As the priming layer increases adhesive- ness (samples 1.2 and 1.6), it is worth taking into consideration applying such a layer under the silicate paint in façade repair work. The most stable surface covering identifi ed involved applying a polyurethane coating layer (irrespective of whether a priming layer was used). As the priming layer plays a role in the case of samples without a polyurethane layer, it is important to consider applying it also in cases where there is a polyurethane coating layer.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 123 a)

b) Ryc. 9. Próbki kolorystyczne w kontekście elewacji budynku Sądu Rejonowego we Wrocławiu Fig. 9. Colour samples relating to the building façade of the District Court in Wroclaw

3.3. Badanie mrozoodporności Badania mrozoodporności szkliwionych cegieł wykonano pod koniec 2014 r. Dla celów badań mro- zoodporności założono niestandardową technologię naprawczą. Badaniom poddano łącznie 18 próbek dwóch typów (ryc. 7). Typ 1 (16 sztuk) stanowiły cegły szkli- wione, czyszczone piaskowaniem, pokryte powłokami żywicznymi. Typ 2 (2 sztuki) stanowiły cegły szkliwione, czyszczone w ten sam sposób, pokryte powłokami ży- wicznymi przy zmienionej proporcji składników. Do po- c) krycia przygotowanych próbek zastosowano technologię KEIM: dwuwarstwowa powłoka z pigmentowanego spoiwa na bazie żywicy epoksydowej oraz poliuretanowa przezroczysta powłoka zamykająca. Próbki poddano badaniom mrozoodporności w 100 cyklach. Na każdy cykl składały się dwie fazy. Faza pierw- sza to schładzanie w powietrzu, do temperatury −20°C i utrzymanie tej temperatury przez 2 godziny. Faza druga to podwyższanie temperatury do 20°C przy całkowitym zanurzeniu próbek i utrzymanie tej temperatury przez 4 godziny. W tab. 3 i tab. 4 zaprezentowano opis zastoso- wanych technologii oraz wygląd próbek po badaniach. Po badaniach zaobserwowano lokalną utratę przy- czepności powłoki malarskiej do powierzchni cegły d) w przypadku niektórych próbek. Łuszczenie występo- wało głównie w miejscu profi lowania cegieł z uwagi na zwiększoną grubość powłoki malarskiej i poliuretanowej oraz w wyniku procesu technologicznego związanego z nakładaniem poszczególnych warstw. Na obiekcie nie znajdują się jednak kształtki o tak wyprofi lowanych

Ryc. 10. a) Czyszczenie fragmentu elewacji metodą piaskowania z drobną frakcją, b) nanoszenie warstwy gruntującej, c) nanosze- nie powłoki malarskiej, d) nanoszenie powłoki poliuretanowej (fot. Wojciech Laska) Fig. 10. a) Cleaning a façade fragment using the sand blasting method with fi ne grain size, b) applying a priming layer, c) apply- ing a paint layer, d) applying a polyurethane coating layer (photo Wojciech Laska)

124 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 zagłębieniach, w których może dochodzić do znacznego zwiększenia grubości warstw. Zaobserwowano, że największe uszkodzenia wystę- pują na próbkach niezagruntowanych, pokrytych jedynie powłoką malarską w postaci farby krzemianowej bez względu na zastosowaną metodę czyszczenia (próbki 1.1 i 1.5). W związku z tym, że warstwa gruntująca polepsza warunki przyczepności (próbki 1.2 i 1.6), należy roz- ważyć jej stosowanie pod warstwę farby krzemianowej przy pracach naprawczych elewacji. Najbardziej stabilną powierzchnię uzyskano przy zastosowaniu warstwy wierzchniej z poliuretanu (bez względu na zastosowanie podkładu gruntującego). Z uwagi na fakt, że warstwa gruntująca odgrywa rolę w przypadku próbek bez war- stwy poliuretanowej należy rozważyć jej stosowanie również w przypadkach z powłoką poliuretanową. Ryc. 11. Widok elewacji po okresie zimowym (marzec 2015 r.) Fig. 11. View of the façade after the winter season (March 2015) 3.4 Zastosowanie rozwiązań naprawczych na elewacji Jesienią 2014 r. i zimą 2015 r. wykonano próby 3.4. Solutions for carrying out repairs referencyjne na obiekcie. Na tylnej elewacji przepro- on a façade wadzono proces czyszczenia cegieł przy użyciu piasko- Reference samples were taken from the building in wania z drobną frakcją. Następnie naniesiono powłoki the autumn 2014 and the winter of 2015. The bricks (gruntującą, malarską i wierzchnią poliuretanową) of the rear building façade were cleaned using a fi ne- w najbardziej zbliżonej do oryginału kolorystyce (ryc. 9) grain sand blasting method. Next, (priming, paint and zgodnie z warstwami zastosowanymi na próbkach do polyurethane) layers were applied with a colour close badań laboratoryjnych czyszczonych metodą piasko- to the original (fi g. 9) in line with the layers used in wania (pola 1.1, 1.2, 1.3 i 1.4). Po okresie zimowym the samples taken for laboratory testing and cleaned dokonano obserwacji powłok. Kolejne etapy prac na using the sand blasting method (position 1.1, 1.2, 1.3 obiekcie przedstawione są na ryc. 10a–10d oraz ryc. 11. and 1.4). Following the winter, a visual analysis of the surface layers was completed. Further phases of renovation work on the structure are presented in fi gs. 4. PODSUMOWANIE 10a–10d and in fi g. 11. Badania laboratoryjne mrozoodporności próbek ce- glanych pokrytych warstwami naprawczymi wykazują, iż najbardziej stabilną powierzchnię można uzyskać 4. CONCLUSIONS w przypadku zastosowania powłoki poliuretanowej The laboratory testing of freeze-thaw resistance of na farbie krzemianowej. Zaobserwowano, że warstwa the brick samples covered with repair layers shows that podkładowa zwiększa przyczepność warstw malarskich, the most stable surface is that of a polyurethane coat- a efekt jej zastosowania jest największy w przypadku ing layer covering a silicate paint layer. It was observed próbek niepokrytych warstwą poliuretanową. Do naj- that the priming layer increases the adhesiveness of the większych uszkodzeń próbek dochodzi w miejscach paint layers, and its impact was greatest in cases where występowania koncentracji naprężeń, to jest na kra- the samples were not covered by a polyurethane coat- wędziach oraz w miejscach zagłębienia profi lowanej ing layer. The greatest damage was sustained in samples kształtki z uwagi na zwiększoną w tym miejscu grubość where tension was most concentrated, that is edges or powłok mineralnych. depressions profi led into patterns, as this is where the Obserwacje próbek referencyjnych wykonanych na thickness of the mineral layers is greatest. elewacji budynku sądu po okresie zimowym wskazują Observations of the reference samples taken from na prawdopodobną możliwość zastosowania testowanej the façade of the court building after the winter season technologii w pracach konserwatorsko-restauratorskich indicate the possibility of using the technology under kształtek szkliwionych. Nie zaobserwowano widocz- testing for conservation and renovation of the glazed nych i znacznych uszkodzeń na żadnym z czterech patterns. No visible or signifi cant damage was observed pól referencyjnych zarówno w obszarze gzymsu, jak in any of the four reference fi elds, both in the cornices i obszaru podokiennego. Kolorystyka kształtek po- and in areas under the windows. The colouring of the krytych poliuretanem (pola 1.3 i 1.4) jest najbardziej patterns covered with polyurethane (positions 1.3 and zbliżona do kolorystyki pierwotnych, oryginalnych 1.4) is closest to the original colouring, original glazing kształtek glazurowanych z uwagi na głębię oraz efekt of the patterns on account of their depth and the effect imitacji połysku. imitating a gloss.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 125 BIBLIOGRAFIA / REFERENCES

[1] Pencakowski P. Materiały ceramiczne w budow- Stan zachowania i problemy konserwatorskie. nictwie i architekturze. Krótki zarys problematyki Architectus 2000;1(7):85–94. historycznej. Cz. 1. Świat Klinkieru i Dachówek [11] Wasik B. Zamek w Radzyniu Chełmińskim. Tech- 2004, 63–68. nika i etapy budowy siedziby krzyżackich kom- [2] Flis B., Wyszyńska A. Zarys technologii ceramiki. Wy- turów i konwentu. Ochrona Zabytków 2015;1: dawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1974. 167–181. [3] Pampuch R. Siedem wykładów o ceramice. Aka- [12] Barnat-Hunek D., Iwanek A. Badania nad hy- demia Górniczo-Hutnicza, Uczelniane Wydaw- drofobizacją zniszczonych murów ceglanych na nictwo Naukowo-Dydaktyczne, Kraków, 2001. przykładzie Pawilonu I Szpitala Tworkowskiego [4] Rudy M. Badania i konserwacja zabytkowej cera- w Pruszkowie. Wiadomości Konserwatorskie miki szkliwionej w rzeźbie i detalu architektonicz- 2010;28:146–154. nym. Acta Universitatis Nicolai Copernici Zabyt- [13] Rutyna H. Neogotycka cerkiew Świętych Apo- koznawstwo i Konserwatorstwo 2014;45:335–362. stołów Piotra i Pawła w Stargardzie Szczecińskim. [5] Płuska I. 800 lat cegielnictwa na ziemiach pol- Cz. 1. Architektura i stan zachowania. Przestrzeń skich – rozwój historyczny w aspekcie technolo- i Forma 2012. gicznym i estetycznym. Wiadomości Konserwa- [14] Baumann H. Neogotycki dwór w Bądkach. Argu- torskie 2009;26:26–54. menta Historica 2015;2. [6] Płuska I. Początki cegielnictwa na ziemiach pol- [15] https://fotopolska.eu/Kosciol_sw._Mikolaja_Wil- skich – rozwój historyczny w aspekcie techno- no.html logicznym i estetycznym. Ceramika Budowlana, [16] https://fotopolska.eu/Walcz/b39974,Urzad_Pocz- Tom Wyd. Spec., 2009, 5–20. towy.html [7] Szewczyk J. Nietypowe budulce w architekturze. [17] https://polska-org.pl/586369,Wroclaw,ul_Joze- Tom III. Ceramika Budowlana. Ofi cyna Wydaw- fa_sw.html nicza Politechniki Białostockiej, Białystok, 2015. [18] https://polska-org.pl/508832,Wroclaw,Dworzec_ [8] Feduszka J. Technika konstrukcji średniowiecz- kolejowy_Wroclaw_Glowny.html nych murów ceglanych na ziemiach polskich. [19] https://fotopolska.eu/Wroclaw/b10212,Sad_Rejo- Ceramika Budowlana 2011;3:27–28. nowy.html [9] Serafi n A. Ekspresja ceglanych elewacji na przykła- [20] Gryglewska A., Architektura Wrocławia XIX-XX dzie architektury niemieckiej i austriackiej, Szkło wieku w twórczości Richarda Plüddemanna, i Ceramika 2015;66(3):22–26. Ofi cyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, [10] Kirschke K. Elewacje ceramiczne wrocławskich Wrocław, 1999. kamienic czynszowych z przełomu XIX i XX w.

Streszczenie Abstract

W artykule przedstawiono zagadnienia dotyczące The paper discusses issues concerning glazed ce- szkliwionych kształtek ceramicznych na elewacji histo- ramic patterns on the façade of an historical building rycznego budynku w kontekście prowadzonych prac in relation to ongoing renovation work. The charac- remontowych. Zaprezentowano charakterystykę cera- teristics of glazed ceramic materials used in historical miki szkliwionej stosowanej w obiektach historycznych: buildings are presented: its physical and chemical jej właściwości fi zykochemiczne, krótki rys historyczny parameters, a brief history of the use of ceramic mate- stosowania tego typu ceramiki na ziemiach polskich oraz rials in Poland and examples of buildings with glazed przykłady obiektów z cegłami szkliwionymi z różnych bricks dating from different historical time period and okresów historycznych i stron świata. Następnie opisano different parts of the world. This is followed by a de- prace związane z remontem elewacji ceramicznej na scription of renovation work of a ceramic façade based przykładzie XIX-wiecznego budynku we Wrocławiu, on an example of a 19th century building in Wroclaw. w tym różne metody czyszczenia elewacji oraz badania Different methods of cleaning the façade and testing mrozoodporności. Przedstawiono wyniki przeprowa- freeze-thaw resistance are discussed. The results of the dzonych prób i badań oraz wnioski co do tego, które sampling and testing are presented, along with conclu- metody czyszczenia i renowacji przynoszą zadowalające sions as to which cleaning and renovation methods efekty. Opisano także zastosowane na elewacji obiektu bring satisfactory results. Solutions used to repair the rozwiązania naprawcze. building façade are also described.

126 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 NAUKA SCIENCE

Czesław Miedziałowski*, Adam Walendziuk** orcid.org/0000-0002-7901-7598 orcid.org/0000-0002-9707-0544

Modelowanie stref zdegradowanych w analizach wytrzymałościowych obiektów zabytkowych Modelling of degraded zones in strength analyses of historical buildings

Słowa kluczowe: degradacja materiałów Key words: materials and structures degradation, i konstrukcji, analiza struktur niejednorodnych, non-homogeneous structures analysis, modelowanie komputerowe, rewaloryzacja computer modelling, renovation and strengthening i wzmacnianie konstrukcji of structures

1. WSTĘP 1. INTRODUCTION

Obiekty zabytkowe to w większości konstrukcje In the majority historical buildings are structures wykonane z kamienia, muru i drewna. Podlegają cią- made of stone, masonry and wood. They are perma- głym oddziaływaniom obciążeń, wpływom środowiska nently subjected to loads, environmental and climate i klimatu. Skutki oddziaływań są zauważalne coraz wy- infl uences. The effects of interactions are more and raźniej w miarę upływu czasu, a szczególnie dostrzegalne more clearly noticeable over time, particularly in the w przypadku obiektów zabytkowych [7]. Efektem pro- case of historical buildings [7]. The effects of the in- cesów oddziaływania są zmiany parametrów materiałów teraction processes are changes in material parameters oraz degradacje struktur konstrukcji (ryc. 1). and degradation of structures (fi g. 1). W procesach inwestycyjnych podejmuje się decy- In investment processes, changes are made to pur- zje zmiany funkcji i przeznaczenia obiektów, są one poses and functions of buildings, they are rebuilt. Parts przebudowywane. Wykorzystywane są fragmenty ist- of existing historical structures are used, incorporating niejących obiektów zabytkowych, wkomponowywane or combining them with newly built ones. The history lub łączone z nowo budowanymi. Istotna jest historia of structural changes performed in the past in buildings zmian konstrukcyjnych przeprowadzonych w obiektach is also important, and lack of information about them zabytkowych, a brak informacji o nich może mieć skutki may have catastrophic consequences [3]. Renovation katastrofalne [3]. W obiektach przeprowadzane są prace works, repairs and strengthening are carried out in rewitalizacyjne, remonty oraz naprawy i wzmocnienia. the buildings. In adaptation and renovation works, W pracach adaptacyjnych i renowacyjnych stosuje się joining technologies using adhesives and materials technologie łączenia z użyciem klejów i materiałów with high adhesive properties are used. In the design o wysokich właściwościach adhezyjnych. Działania te phase, these activities require a detailed analysis of the

* prof. dr hab. inż., Katedra Geotechniki i Mechaniki Kon- * Professor, DSc, PhD, Eng, Department of Geotechnics and Struc- strukcji, Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, tural Mechanics, Faculty of Civil and Environmental Engineering, Politechnika Białostocka Bialystok University of Technology ** dr inż., Katedra Geotechniki i Mechaniki Konstrukcji, Wy- ** PhD, Eng, Department of Geotechnics and Structural Mechan- dział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Politechnika ics, Faculty of Civil and Environmental Engineering, Bialystok Białostocka University of Technology

Cytowanie / Citation: Miedziałowski C., Walendziuk A. Modelling of degraded zones in strength analyses of historical buildings. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2019;57:127-133 Otrzymano / Received: 04.10.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 07.03.2019 doi:10.17425/WK57MODELLING

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 127 a) b) c) Ryc. 1. Zdegradowane fragmenty konstrukcji: a) muru, b) cegieł i zaprawy, c) drewna Fig. 1. Degraded fragments of structures: a) masonry wall, b) bricks and mortar, c) wood w fazie projektowania wymagają szczegółowej analizy strength of the structure elements preceded by the wytrzymałości elementów konstrukcji poprzedzonych technical condition assessment. Computer technol- oceną stanu technicznego. Coraz częściej w diagnosty- ogy and laser measurements are increasingly used in ce i monitorowaniu obiektów stosowane są techniki the diagnostics and monitoring of facilities [1]. An komputerowe i pomiary laserowe [1]. Doskonalenie improvement of the measurement technique triggers techniki pomiarowej wyzwala poszukiwania doskonal- the search for better modelling methods in structural szych metod modelowania i analizy konstrukcji. Kom- analysis. The complementary process in the assessment plementarnym procesem w ocenie stanu technicznego of the technical condition of the structure and changes budowli i zmian tego stanu jest identyfi kacja sił i na- of this state is the identifi cation of forces and stresses in prężeń w elementach konstrukcji. Praca zaprezentuje the structural elements. The paper presents a practical praktyczny sposób modelowania i oceny stanu naprężeń way of modelling and assessing the state of stress in w konstrukcjach i elementach zdegradowanych lub structures and elements of degraded or strengthened wzmacnianych obiektów, wykorzystując analizy nume- buildings using numerical analyses and special multi- ryczne i specjalne wielowarstwowe elementy skończone. layer fi nite elements.

2. MODELOWANIE MATERIAŁÓW 2. MODELLING OF HETEROGENEOUS I STRUKTUR NIEJEDNORODNYCH MATERIALS AND STRUCTURES Cechą materiałów niejednorodnych mającą znacze- A feature of heterogeneous materials that is im- nie w analizie zachodzących pod wpływem obciążenia portant in the analysis of phenomena under the load zjawisk jest realizacja połączeń, styków i warstw. W mo- is the implementation of connections, contacts and delowaniu materiałów stosowane są różne podejścia. layers. Different approaches are used in the modelling Modele kontynualne analizują zbiory pewnych elemen- of such materials. Continuous models analyse the col- tarnych, nieskończenie małych objętości, a zależność lections of certain elementary infi nitesimal volumes, między deformacjami i siłami wzajemnych oddziaływań and the constitutive relationship determines mutual między nimi określa związek konstytutywny. Modele interactions between arising deformations and result- dyskretne opisują strukturę ośrodka zbiorem elemen- ing forces. Discrete models describe the structure of tów o skończonych wymiarach i określonej geometrii, a solid with a set of elements of fi nite dimensions and a na brzegach elementów zakładane są związki fi zyczne specifi c geometry, and on the edges of the elements między siłami i przemieszczeniami. physical relationships between forces and displace- Opracowania naukowe analizują i modelują zjawi- ments are assumed. ska w obszarach o wymiarach znacznie mniejszych niż Scientifi c studies analyse and model phenomena in konstrukcja – wymiarach elementu próbnego, kilku areas of dimensions much smaller than the structure składników. Numeryczne wyznaczenie oddziaływań – dimensions of the sample element or several compo- w strukturach niejednorodnych często realizowane jest nents. The numerical determination of interactions in przez zastosowanie w modelu elementów łączących. non-homogeneous structures is often carried out using Tego rodzaju elementy określane są terminami: „element special elements connecting components in the model. zerowej grubości”, element kontaktowy lub interfejs. Such elements are referred to as zero thickness ele- Zastosowanie elementów interfejsowych powoduje ment, contact or interface element. The use of interface uwzględnienie sztywności połączenia w całkowitej elements takes into account the stiffness of the joint in sztywności modelowanego obszaru [9]. the total stiffness of the modelled body [9]. Powszechnie stosowanym konstrukcyjnym mate- A commonly used constructional heterogeneous riałem niejednorodnym jest mur złożony z jednostek material is a masonry composed of masonry units murowych połączonych zaprawą. W modelowaniu connected by mortar. In the modelling of masonry, murów stosuje się głównie metodę elementów skoń- mainly the fi nite element method [10] and the dis-

128 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 crete element method [4] are used. Based on the finite element method, heterogeneous and ho- mogeneous models are developed. In homogene- ous models the masonry is assumed as a composite medium. This approach allows the analysis of en- tire structures [8], also in the non-linear range. In order to determine representative properties, various homogenization methods are used [6]. Heterogeneous models distinguish masonry com- ponents, units, mortar and joints between mortar Ryc. 2. Elementy wielowarstwowe: a) koncepcja, b) z warstwami w jednym kierunku, c) w dwóch and bricks [5]. One of the kierunkach, d) trzech kierunkach features of the model- Fig. 2. Multi-layer elements: a) concept, b) with layers in one direction, c) two directions, d) three directions ling methods mentioned above is a large number of unknowns in mod- els ranging from several thousand to several mil- lion.

3. COMPUTER MODELLING OF STRUCTURES AND DEGRADED ZONES In non-homogeneous materials and complex structures subjected to stress the damage is ini- tiated in interface or in bonding materials. An initiation of destruction Ryc. 3. Strategia obliczeń in layers near joints is Fig. 3. Calculation strategy also observed if the bond has higher strength com- czonych [10] oraz metodę elementów dyskretnych [4]. pared to the strength of the materials being joined. It Bazując na metodzie elementów skończonych, opraco- is possible in the case of local degradation of materials wujee się modele heterogeniczne oraz homogeniczne. as well as when modern, durable adhesives were used W modelach homogenicznych mur przyjmuje się jako in renovation processes. Since computer modelling ośrodek jednorodny. Podejście takie umożliwia analizę of solids using zero thickness elements in addition to całych konstrukcji [8], również w zakresie nieliniowym. more unknowns requires taking into account unreal W celu wyznaczenia zastępczych właściwości stosuje się properties, the application of strength criteria becomes różne metody homogenizacji [6]. Modele heteroge- a problem. A method is proposed that enables the niczne wyróżniają składniki muru, jednostki murowe, analysis of stresses in such structures. The determina- zaprawę oraz połączenia między zaprawą i cegłami [5]. tion of stresses in multi-cohesive domains is carried out Jedną z cech wymienionych sposobów modelowania using the relationships of the fi nite element method. jest duża liczba niewiadomych w opracowywanych The proposed model makes it possible to take into ac- modelach zawierająca się w zakresie od kilku tysięcy do count the variation of physical parameters in adhesive kilku milionów. zones, subdivisions or degraded parts of the structure.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 129 3. KOMPUTEROWE MODELOWANIE In order to analyse forces and stresses, the area in STRUKTUR I STREF the cohesion zone of materials with different proper- ZDEGRADOWANYCH ties is distinguished. The continuity of displacements on this surface and in each of the constituent areas is W materiałach niejednorodnych i strukturach złożo- assumed. Above and below the surface of cohesion, nych poddanych obciążeniu uszkodzenie inicjowane jest there are n layers of certain dimensions and known w połączeniu lub w łączonych materiałach. Obserwuje material parameters (fi g. 2), some of which may be się również inicjację niszczenia w warstwach w pobliżu zones covered by the degradation process. It is assumed połączeń, jeżeli styk ma większą wytrzymałość w porów- that the discretization of the entire multi-cohesive naniu z wytrzymałością łączonych materiałów. Możliwe domain is known, and the nodes are not located on jest to w przypadku lokalnej degradacji materiałów jak the surfaces of cohesion. Unknowns located in nodes również wówczas, gdy w procesach renowacji zastoso- forms the displacement vector q. The element e is wano nowoczesne, wytrzymałe materiały adhezyjne. spanned on nodes distinguished in the zone of cohe- Ponieważ modelowanie komputerowe z zastosowaniem sion. The components of the displacements of nodes elementów „zerowej grubości” oprócz większej liczby of this element form a vector ue. The displacement niewiadomych wymaga uwzględnienia nierzeczywistych fi eld in the element is approximated by functions Ne właściwości, problemem staje się również zastosowanie that are included in the matrix of the shape function kryteriów wytrzymałościo- wych. Proponuje się sposób umożliwiający analizę stanu wytężenia w tego rodzaju strukturach. Wyznaczenie naprężeń w obszarach wie- lospójnych przeprowadza się korzystając z zależności metody elementów skończo- nych. Proponowany model umożliwia uwzględnienie zmienności cech fi zycznych występujących w strefach adhezyjnych, podobszarach lub zdegradowanych frag- mentach konstrukcji. W celu analizy sił i naprę- żeń wyróżnia się obszar w stre- fi e spójności materiałów o od- miennych właściwościach. Zakłada się ciągłość prze- mieszczeń na tej powierzchni oraz w każdym z obszarów składowych. Powyżej i poniżej powierzchni spójności wyróż- nia się n pasm – warstw o pew- nych wymiarach i znanych parametrach materiałowych (ryc. 2), z których część może stanowić strefy objęte pro- cesem degradacji. Przyjmuje się, że znana jest dyskretyzacja całego obszaru wielospójnego, a węzły nie są położone na powierzchniach spójności. Niewiadome zlokalizowa- ne w węzłach zestawione są w wektorze przemieszczeń q. Na wyróżnionych w strefie Ryc. 4. Moż liwości zastosowań praktycznych: a) naprawy i rozbudowy, b) rekonstrukcje i wzmacnianie murów, c) wzmocnienia konstrukcji belkowych, d) przykład analizy wielowarstwowej ściany budynku powierzchni spójności wę- Fig. 4. Possibilities of practical applications: a) repairs and extensions, b) reconstruction and strength- złach rozpina się element e. ening of walls, c) strengthening of beam, d) example of multi-layer analysis of a masonry wall and Składowe przemieszczeń wę- exemplary map of stresses

130 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 złów tego elementu tworzą wektor ue. Pole przemieszczeń N. By designating the matrix of differential operators w elemencie aproksymuje się funkcjami Ne, które uwzględ- by L, the deformation vector in the developed element nione są w macierzy funkcji kształtu N. Oznaczając macierz is written by the equation: operatorów różniczkowych przez L, wektor odkształceń w obszarze elementu zapisuje się równaniem: ε = LNue. (1)

ε = LNue. (1) The relationship between strain and stress vector in the element have the form expressed by Hooke’s law: Zależności fizyczne wiążące wektor odkształceń σ = Eε. The matrix of elasticity of the layer i (i =1,…,n) i naprężeń w obszarze elementu mają postać wyrażoną contains material parameters: Young’s modulus Ei and prawem Hooke’a: σ = Eε. Macierz sprężystości warstwy Poisson’s ratio νi. i (i = 1,…, n) zawiera parametry materiałowe: moduł The internal strain energy of the analysed solid, Younga Ei i współczynnik Poissona νi . including the equations defi ned above, can be written Energię wewnętrzną odkształcenia całego analizowa- as follows: nego obszaru, uwzględniając wyżej określone równości, można zapisać następująco: (2)

(2) where: q – displacement vector, K – global stiffness matrix. The stiffness matrix K is defi ned as the sum of the gdzie: q – wektor przemieszczeń, K – globalna macierz stiffness matrices of individual elements Ke. Stiffness sztywności układu. matrices of developed multi-layer elements are calcu- Macierz sztywności układu K defi niuje się jako sumę lated by integrating functions of internal strain energy macierzy sztywności poszczególnych elementów Ke. in subspaces according to the general relationship given Macierze sztywności opracowanych elementów wielo- in the form: warstwowych wyznacza się całkując funkcje wyrażające energię wewnętrzną w podprzestrzeniach według ogól- nej zależności: (3)

(3)

Modifi cations of the geometric parameters of the derived elements allow to generate the actual structure Modyfi kacje parametrów geometrycznych propo- of the model. They also enable control of the numerical nowanych elementów pozwalają generować rzeczywiste model being built in terms of coherence of adjacent struktury modelu. Umożliwiają także kontrolę budowa- elements, generation of heterogeneous regions and nego modelu numerycznego w zakresie spójności struktur degraded zones. niejednorodnych oraz generację stref zdegradowanych. In order to assess a safety of the structure, de- W celu oceny bezpieczeństwa, określenia stref wytę- termine zones of failure in materials and structures żeń w materiałach i strukturach złożonych oraz rozpo- and to identify damage propagation and degradation znania mechanizmów propagacji uszkodzeń i degradacji mechanisms, strength criteria are used. They are stosuje się kryteria wytężenia. Formułowane są one functions of stresses or strains formulated analytically analitycznie w postaci funkcji naprężeń, odkształceń lub and verifi ed by results of strength tests [11]. The safe ich niezmienników z wykorzystaniem wyników badań state of stress is defined by inequality: wytrzymałościowych [11]. Bezpieczny stan naprężeń defi niuje nierówność: F(σij,cm) < 0, (4)

F(σij,cm) < 0, (4)

and cm is the material parameters. The Rankine crite- a cm oznacza parametry materiałowe. Celem określenia rion is used up to now to determine the initiation of inicjacji uszkodzenia materiałów niesymetrycznych do damage of non-symmetrical materials with respect to chwili obecnej stosuje się kryterium Rankine’a. Ponie- tension and compression. Since the destruction of such waż zniszczenie takich materiałów zależy od wartości materials depends on the value of the average stress,

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 131 naprężenia średniego, hipoteza Coulomba-Mohra także the Coulomb-Mohr criterion is also applicable in the znajduje zastosowanie do analizy wytężenia tego rodzaju analysis of damage of this kind of materials. It is also materiałów. Stosowana jest również do określania wytę- used to determine the failure in contact layers. In the żenia w warstwach stykowych. W przypadku połączeń case of joints, the plane of stresses is determined by płaszczyzna naprężeń jest określona, a kryterium w kla- surface of adhesion, and the criterion in the classical sycznej postaci zapisuje się równaniem: form is given by the equation:

|τ| = c – σn tg φ < Rs. (5) |τ| = c – σn tg φ < Rs. (5)

W warstwach można stosować ogólne kryterium In layers, the general failure criteria applicable wytężenia z możliwością zastosowania do materiałów to asymmetrical materials can be used, e.g. given by niesymetrycznych podane przez Christensena [2]. Wytę- Christensen [2]. Stress near the material joint is ad- żenie w pobliżu styku materiałów dodatkowo kontroluje ditionally monitored using the Coulomb-Mohr crite- się stosując kryterium Coulomba-Mohra. rion. The stepwise computer numerical simulation of Etapową symulację komputerową procesu degra- the degradation process is carried out according to the dacji realizuje się według algorytmu zilustrowanego na algorithm illustrated in fi gure 3. rycinie 3. Propagation of damage is determined iteratively, Propagację uszkodzeń wyznacza się iteracyjnie, seeking the balance of the body in each load incre- poszukując równowagi układu w każdym przyroście ment, using the secant stiffness matrix in a system of obciążenia, posługując się sieczną macierzą sztywności equilibrium equations in the form: w układzie równań równowagi postaci:

Ki qi = Qi (6) Ki qi = Qi (6)

where: Ki is the stiffness matrix of the modelled body, gdzie Ki jest macierzą sztywności modelowanego ośrod- Qi is the vector of the load, qi is the vector of the un- ka, Qi wektorem obciążenia, qi wektorem niewiadomych known displacements of the model nodes in the step przemieszczeń węzłów modelu w kroku i iteracji. i of iteration.

4. PODSUMOWANIE I WNIOSKI 4. SUMMARY AND CONCLUSIONS Technika komputerowa i symulacje numeryczne Computer technology and numerical simulations stanowią alternatywę dla tradycyjnych metod w analizie in addition to traditional methods are an alternative in zabytkowych konstrukcji złożonych. Wielokryterialna the analysis of historical complex structures. Multi- analiza numeryczna dostarcza informacji odnośnie do criterial numerical analysis provides information on bezpieczeństwa obiektów budowlanych i elementów the safety of buildings and members subjected to deg- uległych procesom degradacji. Zaproponowany sposób radation processes. The proposed method of analysis analizy wytężenia niejednorodnych struktur materiało- the strength of inhomogeneous material structures wych z wykorzystaniem wielowarstwowych elemen- with the use of multi-layer fi nite elements gives cred- tów skończonych uwiarygadnia analizę w odniesieniu ibility to the analysis in relation to the physics of phe- do fi zyki zjawisk wywołanych degradacją. Podejście nomena caused by degradation. The approach enables umożliwia modelowanie ośrodków oraz wyznaczenie modelling and determination of stress concentration stref wytężenia w materiałach i strukturach złożonych zones in materials and structures composed of asym- z materiałów niesymetrycznych z zastosowaniem stan- metrical materials, using standard strength criteria. dardowych hipotez wytężeniowych. Praktyczne zastoso- The practical application of the model enables analy- wanie modelu umożliwia analizę stref interakcji, w tym sis of interaction zones in masonry structures, their obiektów murowych i ich rekonstrukcji oraz wzmocnień reconstruction and strengthening (fi g. 4). It allows (ryc. 4). Pozwala wyznaczyć stan naprężeń w konstruk- to determine the state of stresses in structures and cjach i elementach w stanie przed jak i po wykonaniu elements before and after the strengthening in which wzmocnień w których zastosowano nowoczesne mate- modern engineering materials and technologies were riały i technologie. Opracowany komputerowy algorytm applied. The developed computer algorithm allows analizy propagacji uszkodzenia umożliwia identyfi kację identifi cation of damage propagation mechanisms and mechanizmów rozprzestrzeniania się degradacji struktur degradation of structures. konstrukcji. The paper was realized as a part of BUT project Badania zrealizowano w ramach pracy S/WBiIŚ/1/18 No S/WBiIS/1/18 and was financed by MNiSW of i sfi nansowano ze środków na naukę MNiSW. Poland.

132 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 BIBLIOGRAFIA / REFERENCES [1] Bed narz Ł.J., Jasieńko J., Rutkowski M., Nowak for localization and damage. In: Vaz M. Jr, de So- T.P. Strengthening and long-term monitoring of uza Neto E.A., Muñoz-Rojas P.A. (eds) Advanced the structure of an historical church presbytery. computational materials modeling. From classical Engineering Structures 2014;81:62–75. to multi-scale techniques. Wiley-VCH Verlag [2] Christensen R.M. A comprehensive theory of GmbH & Co. KGaA, Weinheim, 2011. yielding and failure for isotropic materials. Journal [7] Mie działowski C., Szkobodziński M. Stan tech- of Engineering Materials and Technology, ASME niczny i kierunki prac naprawczych zabytkowej 2007;129(2):173–181. konstrukcji budynku kościoła pw. Wniebowzięcia [3] Krentowski J., Chyży T., Dunaj P. Sudden collapse Najświętszej Maryi Panny w Białymstoku. Civil of a 19th-century masonry structure during its and Environmental Engineering 2016;7(1):33–37. renovation process. Engineering Failure Analysis [8] Roca P., Cervera M., Pelá L., Clemente R., Chiu- 2017;82:540–553. menti M. Continuum FE models for the analysis [4] Lem os J. Discrete element modeling of masonry of Mallorca Cathedral. Engineering Structures structures. International Journal of Architectural 2013;46:653–670. Heritage: Conservation, Analysis, and Restoration [9] Wil lam K., Rhee I., Shing B. Interface damage mo- 2007;1(2):190–213. del for thermomechanical degradation of hetero- [5] Lourenço P.B., Oliveira D.V., Milani G. Com- geneous materials. Computer Methods in Applied putational advances in masonry structures: from Mechanics and Engineering, 2004;193:3327–3350. mesoscale modelling to engineering application. In: [10] Zienkiewicz O.C., Taylor R.L. The fi nite element Topping B.H.V., Adam J.M., Pallarés F.J., Bru R., method, Vol. 1: The basis. Butterworth-Heine- Romero M.L (eds) Developments and Applications mann, Oxford, 2000. in Computational Structures Technology, Saxe-Co- [11] Ży czkowski M. Combined loadings in the theory burg Publications, UK, Stirlingshire, 2010. of plasticity. PWN–Polish Scientifi c Publisher, [6] Massart T.J., Kouznetsova V., Peerlings R.H.J., Warszawa, 1981. Geers M.G.D. Computational homogenization

Streszczenie Abstract Obiekty budowlane podlegają oddziaływaniom róż- Buildings are permanently subjected to various norodnych obciążeń, wpływom środowiska i klimatu, types of loads, impact of the environment and climatic których efektem są zmiany parametrów wytrzymało- factors, which result in changes of strength parameters ściowych zastosowanych materiałów oraz degradacja of materials used and degradation of structures. During struktur konstrukcji. W trakcie eksploatacji następują life cycle, changes in functions of buildings take place, zmiany funkcji budowli, prowadzone są renowacje, renovations, repairs or strengthening are carried out naprawy lub realizowane wzmocnienia poprzedzone preceded by identifi cation of forces and stresses. In identyfi kacją sił i naprężeń. W pracach tych, obok tra- addition to the traditional ones, modern methods and dycyjnych, stosuje się nowoczesne metody i technologie technologies of repairs are used, introducing layered napraw, wprowadzając warstwowe materiały i połączenia materials and adhesive joints with high strengths. adhezyjne o wysokiej wytrzymałości. Cechą materiałów A feature of layered materials is the implementation warstwowych jest realizacja połączeń, styków między of connections, and contacts of individual layers. The poszczególnymi warstwami. W pracy zaprezentowano paper presents a practical method of modelling and praktyczny sposób modelowania i oceny stanu naprężeń assessing the state of stress in structures and degraded w konstrukcjach i elementach zdegradowanych lub or strengthened elements using computer analyses. wzmacnianych, wykorzystując analizy komputerowe. The developed model on the basis of the fi nite element Opracowany model bazuje na metodzie elementów method, signifi cantly reduces the number of unknowns skończonych znacząco redukując liczbę niewiadomych and enables practical application for analyses of struc- i umożliwiając praktyczną analizę zagadnień konstruk- tural problems. The model can be used to identify the cyjnych. Model może być zastosowany w identyfi kacji state of stress when designing strengthening, repairs stanu naprężeń przy projektowaniu wzmocnień napraw and conservation of structures. i rewaloryzacjach konstrukcji.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 133 NAUKA SCIENCE

Mateusz Budziakowski* orcid.org/0000-0002-6258-7244

Rozwój przestrzenny Lipnicy Murowanej w czasach zaborów w świetle austriackich map wojskowych Spatial development of Lipnica Murowana during the partitions in light of Austrian military maps

Słowa kluczowe: Lipnica Murowana, mapa Miega, Key words: Lipnica Murowana, Mieg’s map, kartografi a, historia urbanistyki cartography, history of urban design

Materiały źródłowe dotyczące Lipnicy Murowanej The source materials concerning Lipnica Murowana wskazują rok 1326 jako datę lokacji miasta na prawie indicate the year 1326 as the date when the town was średzkim. Sama miejscowość jako wieś istniała dużo chartered according to the Środa Śląska law. Formerly wcześniej, z niej też wyłączono centralny obszar i prze- a village, it had existed much earlier; and its central kształcono w miasto o wyraźnym, do dziś zachowanym part was transformed into a town with clear medieval średniowiecznym układzie szachownicowym. Poza opi- chequerboard layout that has been preserved until today. sami z epoki nowożytnej, określającymi w sposób ogólny Besides descriptions from modern times, fairly gener- charakter rozplanowania miasta, nie są znane źródła mó- ally outlining the town planning concept, there are no wiące o kształcie Lipnicy w sensie przestrzennym (w za- known sources that would describe the spatial form of kresie dotychczasowych analiz układu urbanistycznego Lipnica (however, with regard to previous analyses of Lipnicy Murowanej należy jednak z pewnością wymienić the urban layout of Lipnica Murowana one must men- m.in. badania murów miejskich, przeprowadzone przez tion e.g. the study of the town walls carried out by W. W. Niewaldę1, rozpatrzenie rozwoju przestrzennego Niewalda1, the spatial development in Lesser Poland Małopolski wykonane przez F. Kiryka2, a także opraco- examined by F. Kiryk2, as well as the research on urban wanie układów urbanistycznych w Małopolsce, autorstwa layouts in Lesser Poland conducted by B. Krasnowol- B. Krasnowolskiego3). Konkretne, weryfi kowalne infor- ski3). Concrete, verifi able information has only been macje przynosi dopiero zbadanie zasobów kartografi cz- obtained by examining the cartographic resources made nych, powstałych w czasach zaborów. and collected during the partition period. Badania z zakresu historii urbanistyki w kontekście The issue of research on the history of urban design analizy archiwalnych zasobów kartografi cznych nie były in the context of analysing archive cartographic resources tematem podjętym do tej pory na szeroką skalę. Warto has not been addressed on a large scale so far. It is worth wskazać tutaj m.in. publikacje D. Kuśnierz-Krupy, któ- mentioning here e.g. works published by D. Kuśnierz- ra analizowała rozwój przestrzenny Jaślisk4, Brzostka5 Krupa, who analysed the spatial development of Jaśliska4, i Kołaczyc6 w oparciu o mapę Miega. Brzostek5 and Kołaczyce6 on the basis of Mieg’s map. Do zasadniczej analizy przestrzennej i głównego The so called “Josephinian Land Survey” that is “Jo- porównania przyjęto przede wszystkim tzw. „zdjęcie jó- sefi nische Landesaufname” or “Erste Landesaufname”, zefi ńskie”, czyli „Josefi nische Landesaufname” vel „Erste known in Poland as “Mieg’s map” from the 2nd half of Landesaufname” znane w Polsce jako „mapa Miega”, the 18th century, has been used as the main source for

* mgr inż. arch., Wydział Architektury, Politechnika Kra- * mgr inż. arch., Faculty of Architecture, Cracow University of kowska, student studiów doktoranckich Technology, Post-graduate student

Cytowanie / Citation: Budziakowski M. Spatial development of Lipnica Murowana during the partitions in light of Austrian military maps. Wiadomosci Konserwa- torskie – Journal of Heritage Conservation 2019;57:134-141 Otrzymano / Received: 20.08.2018 • Zaakceptowano / Accepted: 23.11.2018 doi:10.17425/WK57LIPNICA

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

134 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 z II połowy XVIII wieku, a także mapę późniejszą, kon- the spatial analysis and comparative studies, as well as the tynuację – tzw. „zdjęcie franciszkowskie” („Franziszeische later map, a continuation – the so called “Second Land Landesaufnahme” vel „Zweite Landesaufnahme) wyko- Survey” (“Franziszeische Landesaufnahme” or “Zweite naną niecały wiek później – z uwagi jednak na zbieżność Landesaufnahme”) carried out almost a century later; prezentowanego przez nią układu przestrzennego ze sta- however, because the spatial layout it presents coincides nem obecnym nie stanowi ona tak atrakcyjnego materiału with its current state, it does not constitute such an kartografi cznego jak mapa józefi ńska. attractive cartographic material as the Josephine map. Pomocniczo skorzystano z mapy Liesganinga Additionally other maps were used, such as Lies- z 1824 r., mapy Kummersberga z 1855 r., „zdjęcia fran- ganing’s map from 1824, Kummersberg’s map from ciszkowsko-józefi ńskiego” czyli mapy Kuhna z II poło- 1855, the “Franciscan-Josephinian Land Survey” or wy XIX wieku oraz map „Spezialkarte der österreichisch- Kuhn’s map from the 2nd half of the 19th century, as -ungarischen Monarchie” z 1905 r. i „Generalkarte well as the “Spezialkarte der österreichisch-ungarischen von Mitteleuropa” z 1914 r. (a także – kontrolnie – nie Monarchie” from 1905 and the “Generalkarte von Mit- austriackiej, a niemieckiej mapy Reymanna z 1797), teleuropa” from 1914 (and to check – not an Austrian but głównie w celu potwierdzenia bądź doprecyzowania a German map drawn by Reymann from 1797), mainly informacji, szczególnie czasu powstania zmian w to- in order to confi rm or clarify information, particularly pografi i miejscowości (zestawienie materiałów karto- the time when the topography of a place changed (a list grafi cznych poniżej). Uzyskane dane zweryfi kowano of cartographic materials below). The acquired data were ponadto w terenie. verifi ed on the site.

MAPA JÓZEFIŃSKA JOSEPHINIAN MAP „Zdjęcie józefi ńskie” (Josefi nische Landesaufname albo “Josephinian Land Survey” (Josefi nische Landesaufname Erste Landesuafname), tzw. Mapa Miega. Odwzorowanie or Erste Landesuafname) is also known as the Mieg’s omawianego obszaru wykonano w latach 1779–1782. Map. The map reproducing the confi guration of the Jakkolwiek zlecenie na wykonanie map Cesarstwa discussed area was drawn in the years 1779–1782. Al- zostało wydane jeszcze za panowania cesarzowej Marii though drawing the maps of the Empire was commis- Teresy w 1763 roku, kartografowie austriaccy dotarli sioned during the reign of the Empress Maria Theresa na zajęte ziemie Rzeczypospolitej 7 lat po pierwszym in 1763, Austrian cartographers arrived in the occupied rozbiorze, aby nanieść na mapy obszary „królestwa Ga- lands of the former Polish Republic 7 years after its fi rst licji i Lodomerii”. Dzięki temu w dzisiejszych czasach partition, to draw the maps of “the Kingdom of Galicia dysponujemy bezcennym materiałem, pozwalającym na and Lodomeria”. Thanks to them, nowadays we have at analizę rozwoju przestrzennego również tych niewiel- our disposal invaluable materials that allow for analysing kich miasteczek i wsi. spatial development in those small towns and villages. Lipnica Murowana została wytyczona na niewielkim Lipnica Murowana was laid out on a small rise lo- wzniesieniu, zlokalizowanym w dolinie Uszwicy (Po- cated in the Uszwica River valley (Wiśnicz Foothills), górze Wiśnickie), otoczonym z dwóch stron ciekami on two sides surrounded by rivulets. The market square wodnymi. Rynek wytyczono w oparciu o miarę 1/10 was laid out using the measure of 1/10 rod (app. 45 cm), pręta (ok. 45 cm), w układzie 72 × 72 jednostki7. Dzie- in the arrangement of 72 × 72 units7. The nine-square więciopolowy układ urbanistyczny otoczono murami urban layout was already surrounded with defensive obronnymi już w fazie polokacyjnej, zachowanymi do walls in the post-foundation stage, and their relics have czasów obecnych w szczątkowej formie. been preserved until the present. O ile na mapie kształt miasta w obrysie murów miej- Although the shape of the town within its town walls skich jest tożsamy z dzisiejszym, wyraźnie zaznaczono presented on the map is identical to the present one, with skarpy staromieścia (z trzech stron), tak układ zabudowy clearly marked escarpments of the old town (on three potraktowano schematycznie: samo centrum miejsco- sides), the buildings were treated schematically. The wości narysowane jest dość szkicowo (4 prostokąty very centre of the town was rather sketchily outlined (4 pierzei przyrynkowych), uwagę zwraca przesunięcie rectangles of the market frontages); attention is drawn układu rynek-kościół w stosunku do realnej lokalizacji. to the fact that the market square – church arrange- Puste przestrzenie między rynkiem a wjazdem najpraw- ment was shifted in comparison to its actual location. dopodobniej również wynikają z błędu kreślarskiego, The empty spaces between the market square and the bądź być może oznaczają brak zabudowy, zniszczonej entrance may also have resulted from a drawing error, w pożarze 1740 roku. Na schematycznie zaznaczonym or might mean empty sites of buildings destroyed in the rynku brak jest ratusza; założyć należy, że podówczas fi re in 1740. In the sketchily drawn market square there był już rozebrany. is no town hall, so one may assume that it must already Autorzy mapy podkreślili, że samo miasto ulokowane have been demolished. jest na wzniesieniu (w opisie: „miasteczko leży na równi- The authors of the map emphasised that the town nie, gdzie zbiegają się (…) potoki idące z Lipnicy Górnej was located on a rise (in the description: “the town lies i Rajbrotu, na wysokiej skarpie”8), zwracają uwagę, że on the plain where the brooks (…) running from Lipnica

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 135 Ryc. 1. Mapa Miega – archiwum Katedry Historii Architektury i Sztuki Powszechnej IHAiKZ PK Fig. 1 – Mieg’s map – archive of the Chair of History of Architecture and Art, IHA&MC CUT niegdyś było otoczone murami, „których pozostałości Górna and Rajbrot converge, on a high escarpment”8), gdzieniegdzie jeszcze widać”, zaś samo miejsce może and that it once used to be surrounded with walls „whose być wykorzystywane do celów wojskowych, obronnych, relics one can still see in some places”, while the site can gdyż „można z niego dogodnie ostrzeliwać zbiegające się be used for military and defensive purposes since “one tu doliny”. Odnotowano również, że w Lipnicy znajdują can conveniently fi re into the valley converging here”. się dwie „solidne budowle”, tj. plebania i kościół miejski. It was also noted that there were two “solid buildings” Należy przyjąć, iż był to komentarz dotyczący możli- in Lipnica, i.e. the vicarage and the town church. One wości wykorzystania obiektów do celów wojskowych, must assume that it was a commentary concerning the choć dziwi, że nie uwzględniono masywnej kamienicy possibility of using the objects for military purposes, przyrynkowej (wykonanej w XVII wieku z kamienia even if it is surprising that the massive tenement house uzyskanego z rozebranych murów miejskich), tzw. by the market square, so called ‘starost’s manor’, was dworu starościńskiego. not mentioned here (built in the 17th century from the Zwraca uwagę błąd kartografa, który wrysował reused stone from demolished town walls). murowany kościół parafi alny pw. św. Andrzeja (z cha- Attention is also drawn to an error of a cartographer rakterystyczną wieżą, której inne lipnickie świątynie who sketched the masonry parish church of St. An- nie posiadały) w miejscu kościoła drewnianego pw. drew (with a characteristic tower that other churches św. Leonarda. Świadczyć to może na przykład o ist- in Lipnica did not possess) on the site of the wooden nieniu dwóch zespołów kartografi cznych, z których church of St. Leonard. It could prove, for instance, the jeden wykonywał pomiary i obrys z pobliskich wzgórz existence of two cartographic teams, one of which took (najprawdopodobniej ze wzgórza Lipconka, nie posia- measurements and made the outline of the nearby hills dającego zarówno wówczas, jak i obecnie zbyt wielu (most probably from the Lipconka hill which did not zadrzewień), drugi zaś inwentaryzował miejscowość have too many trees then, just like today), while the in situ (patrząc na szczegółowość zabudowy – dość po- other made the inventory of the town in situ (rather bieżnie). Nieprecyzyjnie przekazane dane zaowocowały sketchily – considering the building details). Imprecise widocznym błędem. data resulted in the visible error. Jeśli chodzi o układ dróg, zarysowane są przede As far as the road network is concerned, three direc- wszystkim trzy kierunki – na Nowy Wiśnicz, na Rajbrot tions were indicated – towards Nowy Wiśnicz, to Rajbrot oraz na Iwkową. Szlak trzeci, prowadzący na Węgry9, and to Iwkowa. The third route, leading to Hungary9, do dziś w zasadzie nie przetrwał. Trasy obecne, czyli practically has not survived till today. The current routes, gminna droga na Połom oraz droga wojewódzka nr namely the local road to Połom and the main road no 966 966 prowadząca przez Tymową do Czchowa, na mapie running through Tymowa to Czchow, on the Josephinian józefi ńskiej stanowią drogi komunikujące Lipnicę z jej map are the roads connecting Lipnica with its suburbs, przedmieściami, odpowiednio Górnym i Dolnym (wi- respectively Górne and Dolne (especially in the fi rst case dać, szczególnie w pierwszym przypadku, charaktery- one can see the characteristic form of a ‘linear-settlement’ stycznie uformowane wsie w typie ulicowym). O drodze village). The creators of the map wrote about the road na Wiśnicz twórcy mapy zapisali, że „przy pogodzie to Wiśnicz that “in rainy weather it is diffi cult for heavy deszczowej trudno przemieszczać się ciężkim pojazdom vehicles to move because of the slippery surface” (clay soil z powodu śliskiego podłoża” (w okolicy dominują zie- is predominant in the area, thanks to which in the 16th mie gliniaste, Lipnica dzięki temu słynęła w XVI wieku century Lipnica was famous for pottery and tile products – z licznych wyrobów garncarskich i kafl arskich – przyp. add. MB). The footnotes inform that the mentioned road MB). Lektura przypisów daje informację, że wspomnia- “by the inn is more even and better, through the Wiśnicz na droga „przy karczmie jest ona równiejsza i lepsza, Woods it becomes poor again and marshy in rainy weather przez Las Wiśnicki staje się znów zła, a przy deszczowej (…) so that heavy vehicles often get stuck in it”. The pogodzie grząska (…) tak że ciężkie pojazdy często w niej described area is the so called Wymyślna, a hamlet near

136 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 utykają”. Wspomniany obszar to tzw. Wymyślna, przy- Lipnica Górna, and Mieg’s map shows buildings only in siółek Lipnicy Górnej, zaś na mapie Miega zaznaczono one place, thus one can surmise that it must have been the na nim zabudowę tylko w jednym miejscu, stąd należy inn. The church visitation10 conducted in 1748 by order domniemywać że jest to właśnie ta karczma. Wizytacja of the Bishop of Krakow, Andrzej Załuski, mentioned kościelna10 przeprowadzona w 1748 roku na polecenie two Jewish families keeping inns in Lipnica Murowana. biskupa krakowskiego Andrzeja Załuskiego wymienia It may have been one of them. dwie rodziny żydowskie prowadzące karczmy w Lipnicy The road to Rajbrot the cartographers described as Murowanej. Być może chodzi tu o jedną z nich. “good”, while the one to Iwkowa as ‘arduous because of O drodze na Rajbrot kartografowie wspominają, że high hills” (which might have been why the route ceased „dobra”, zaś na Iwkową „uciążliwa z powodu wysokich to be used and consequently the whole communications wzniesień” (co mogło mieć wpływ na zaprzestanie system became obliterated). użytkowania tej trasy i w konsekwencji zatarcie układu The system of surface water courses in the area (the komunikacyjnego). Uszwica River, Górzański Brook, Księży Potok) has Układ wód powierzchniowych na terenie miejsco- remained practically unchanged since the 18th century wości (rzeka Uszwica, potok Górzański, Księży Potok) until now; the only noticeable difference was the Usz- w czasach obecnych pozostaje niemal bez zmian w sto- wica bifurcating in the southern part of the town and an sunku do wieku XVIII, uwagę zwraca tylko rozdzielenie “isle” created in the fork of the river (no longer existing Uszwicy w południowej części miejscowości i swoista today). Cartographers noted that “two brooks running „wyspa”, utworzona w odnogach rzeki (dziś nieistniejąca). from Lipnica Górna and Rajbrot join here; at low water Kartografowie odnotowali, że „dwa potoki idące z Lipnicy they are quite shallow and in many places can be crossed Górnej i Rajbrotu łączą się tutaj; przy małej wodzie są on foot, as well as with carts; there is gravel and stones całkiem płytkie i w wielu miejscach do przejścia pieszo, on the bottom; at high water they rise quickly, so that a także z wozami; dno jest żwirowe i kamieniste; przy because of their depth and strong current they cannot dużej wodzie silnie przybierają, że z powodu głębokości be crossed, consequently the fords are closed.” i bystrości nurtu nie można ich sforsować, w następstwie On the so called Bukowiec, i.e. the borderline be- tego przechodzące przez nie drogi są zamknięte”. tween the communes of Lipnica Murowana and Nowy Na tzw. Bukowcu, czyli w miejscu granicznym między Wiśnicz, there is now a wayside shrine (a statue) from gminą Lipnica Murowana a Nowym Wiśniczem, znajduje 1788 (restored around 2010), in an unusual arrangement się obecnie słupowa kapliczka przydrożna (fi gura) z 1788 since the sentence is on the wall perpendicular instead roku (odrestaurowana ok. 2010 roku), o nietypowym ukła- of parallel to the road to Wiśnicz. The explanation can dzie, mianowicie sentencja zlokalizowana jest na ścianie be found in Mieg’s map which clearly indicates that in prostopadłej, a nie równoległej do drogi na Wiśnicz. Wyja- the 18th century the road system in this area must have śnienie przynosi mapa Miega, która wyraźnie wskazuje, że been completely different – the road to Połom passed układ drogowy w tym miejscu jeszcze w XVIII wieku wy- the shrine (running parallel to the wall with the sen- glądał zupełnie inaczej – kapliczkę mijała droga na Połom tence), while the road to Wiśnicz ran through the nearby (równolegle do ściany kapliczki zawierającej sentencję), zaś woods (where one can now fi nd a track which is a relic droga na Wiśnicz szła pobliskim lasem (w którym znaleźć of that route). That road has survived until the present można obecnie dukt będący reliktem tegoż szlaku). Dro- though it lost its signifi cance: it has led to the castle and ga ta dotrwała zresztą do czasów dzisiejszych, ale utraciła monastery, yet because those objects lost their functions, swoją rangę: prowadziła i prowadzi bowiem na zamek a parallel road gained in importance – also running from i do klasztoru, z uwagi na utratę funkcji tych obiektów na Bukowiec but to the market square in Wiśnicz. znaczeniu zyskała droga równoległa, prowadząca również The described layout, in principle analogical to the z Bukowca, ale na wiśnicki rynek. current one, could already be found on Liesganing’s map Opisany układ, analogiczny co do zasady z czasami (1824), or even – schematically – on Reymann’s map współczesnymi, znaleźć można już na mapie Liesganinga (1797), which allows for assuming that the change in (1824) a nawet – schematycznie – mapie Reymanna the road system at the borderline of Lipnica and Wiśnicz (1797), co pozwala przypuszczać, że zmiana układu occurred at the turn of the centuries. drogowego na granicy Lipnicy i Wiśnicza nastąpiła na By the road between Bukowiec and the chartered przełomie wieków. centre of Lipnica, one can fi nd on the map a roadside cross Przy drodze między Bukowcem a centrum lokacyjnym – a few hundred meters away from the fi gure described Lipnicy odnaleźć można na mapie krzyż przydrożny – above, and another statue on the Lipconka hill. The cross kilkaset metrów od fi gury opisanej wcześniej, oraz drugą was replaced with a stone column shrine built in the year fi gurę, na wzniesieniu Lipconka. Obecnie w miejscu krzyża 1901 (acc. to the inscription on the pedestal), which allows znajduje się kamienna kapliczka słupowa wybudowana for surmising that the site used to serve a cult function w 1901 (wg napisu na cokole), co pozwala domniemywać, even then (e.g. the Easter blessing of food is traditionally że miejsce to już wówczas pełniły funkcje religijne (do dziś performed at the roadside fi gures in Lipnica), but the przy fi gurach lipnickich odbywa się m.in. wielkanocne religious object either was made of timber and did not święcenie pokarmów), jednak obiekt kultu najprawdopo- survive till the 20th century, or the damage made it neces- dobniej wykonano z drewna i nie dotrwał do XX wieku, sary to fund a new, this time masonry statue. The fi gure

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 137 bądź stan uszkodzenia spowodował konieczność ufundo- on the Lipconka hill was built in the 18th century, on the wania nowej, tym razem kamiennej fi gury. site believed to be a mass grave of victims of the plague11). Figura na Lipconce wybudowana została w XVIII To the south of the chartered centre, by the Uszwica, wieku, w miejscu – jak się podaje – zbiorowej mogiły the cartographer noted the exitence of two mills, of ofi ar epidemii dżumy11. which the higher located one dammed the river creating Na południe od centrum lokacyjnego, przy Uszwicy, a small pond. There was a homestead nearby as well. The kartograf odnotował istnienie dwóch młynów, położony lower located mill was in direct vicinity of the route to wyżej grodził w dodatku rzekę, tworząc niewielki zalew- Hungary. It is worth noticing that the millers in Lipnica -staw. Znajdowało się przy nim też gospodarstwo. Młyn were already mentioned in the inspection from 156412. zlokalizowany niżej znajdował się w bezpośrednim są- The third mill, also with a pond, was built in the upper siedztwie traktu węgierskiego. Co warte odnotowania, suburb, and the fourth – in the lower. It is worth men- o młynarzach w Lipnicy wspomina już lustracja z 1564 tioning that Lipnica was famous for producing grain; roku12. Trzeci młyn, również tworzący zalew, wybudo- the “Account book of benefi ces of the Krakow diocese” wano na przedmieściu górnym, czwarty zaś – na dolnym. from 1529 (so called Liber Retaxationum13) confi rms that Warto nadmienić, że Lipnica słynęła z produkcji zboża, the so called Lipnica unit of measurement was used in „Księga dochodów benefi cjów diecezji krakowskiej” trade. Thus it is not surprising that four mills functioned z roku 1529 (tzw. Liber Retaxationum13) poświadcza in such a relatively small town. istnienie w obiegu handlowym tzw. miary lipnickiej. Mieg’s cartographers devoted a separate entry in the Nie dziwi więc funkcjonowanie aż czterech młynów description to the so called upper suburb, i.e. Lipnica w stosunkowo niewielkiej miejscowości. Górna. It is a linear-type village established “on steep Osobną pozycję w opisie kartografowie Miega poświę- slopes along the brook”, and the axis of which is the cili tzw. górnemu przedmieściu, czyli Lipnicy Górnej. Jest road “running along the valley through the village (…) to ulicówka wykształcona „na stromych stokach wzdłuż useful at low water; towards Królówka slightly steep on potoku”, której oś stanowi droga „idąca w dolinie przez the hill, yet in dry weather fi t for travelling; the road wieś (…) użyteczna przy małej wodzie; w kierunku running from the lower village to [Nowy] Wiśnicz and Królówki na wzgórze nieco stroma, jednak przy suchej joining the [main] road is of mediocre quality; other pogodzie zdatna do użytku; droga idąca z dolnej wsi do roads leading uphill are fi t only for light vehicles”. The [Nowego] Wiśnicza i dochodząca do drogi [głównej] jest aforementioned brook crossed the road six times in the średniej jakości; pozostałe drogi idące na wzgórze nadają upper village, while nowadays only three – which allows się do użytku tylko dla lekkich wozów”. Wspomniany po- for assuming that the road was altered. The arrangement tok krzyżuje się z drogą sześciokrotnie na obszarze górnej of buildings is also rather puzzling: on Mieg’s map wsi, zaś w czasach obecnych trzy – co każe domniemywać, homesteads were almost directly along the road, while że przebieg drogi został uproszczony. Zastanawiający jest nowadays (apart from virtually few homesteads) the line również układ zabudowy: u Miega zagrody w zasadzie of building development starts at least 100 metres from bezpośrednio sąsiadują z drogą, obecnie zaś (pomijając the road. Either the cartographers may have treated the dosłownie kilka zagród) linia zabudowy wykształcona drawing rather sketchily, or the building could have been jest co najmniej 100 metrów od traktu. Być może karto- destroyed during the fl ood (one of many that repeat- grafowie potraktowali rysunek schematycznie – być może edly struck the village after the Josephinian map had zabudowa została zniszczona podczas którejś z powodzi been completed: in 1835, 1839, 1840, 1845, 1846 and (których po wykonaniu mapy józefi ńskiej było sporo: 184714). The Second Land Surevy completed 80 yeas w 1835, 1839, 1840, 1845, 1846 i 184714). Mapa fran- later presents the road network similar to the current ciszkowska wykonana 80 lat później przedstawia układ one – which will be discussed further on. drogowy zbliżony do dzisiejszego – o czym dalej. Attention is drawn to the names of places, Pol- Zwracają uwagę nazwy miejscowości, nazwy polskie ish names but most probably written phonetically by ale zapisywane najprawdopodobniej ze słuchu, fonetycz- German-speaking offi cers. Thus the main settlement nie, przez niemieckojęzycznych ofi cerów. Główna miej- is called “Lipnice”, the upper suburb is “Gurny”, while scowość to „Lipnice”, przedmieście górne to „Gurny”, the lower – “Dolni Lipnica”. The neighbouring towns, zaś dolne – „Dolni Lipnica”. Sąsiednie miejscowości, spatially, historically and economically related to Lipnica, związane z Lipnicą przestrzennie, historycznie i gospo- such as Nowy Wiśnicz, Rajbrot, Borówna or Gosprzy- darczo, jak np. Nowy Wiśnicz, Rajbrot, Borówna czy dowa were spelled respectively: “Wisznice”, “Rabrud”, Gosprzydowa to odpowiednio „Wisznice”, „Rabrud”, “Borowno” and “Gosprzidowa”. The spelling of the „Borowno” i „Gosprzidowa”. Interesujący dla badaczy name of Iwkowa, on Mieg’s map written as “Djiwkowa” nazw powinien być zapis nazwy miejscowości Iwkowa, and “Djykowa” should be of interest to those research- u Miega jako „Djiwkowa” i „Djykowa”. ing place names.

MAPA FRANCISZKOWSKA SECOND LAND SURVEY Wykonana ok. 80 lat po józefińskiej mapa fran- Made app. 80 years after the Josephinian map, the ciszkowska (Franziszeische Landesaufnahme albo Zweite Second Land Survey (Franziszeische Landesaufnahme or

138 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Ryc. 2. Mapa franciszkowska – mapire.eu Fig. 2. The Second Land Survey – mapire.eu

Landesaufnahme – 1861–1864) zwraca uwagę staranniej- Zweite Landesaufnahme – 1861–1864) shows much more szym wykonaniem i precyzyjniejszym naniesieniem careful workmanship and precise sketching of invento- inwentaryzowanych obiektów. Prace rozpoczęto jeszcze ries objects. The work commenced during the Napo- w czasach napoleońskich, praktycznie zaraz po ukończe- leonic period, almost immediately after the completion niu mapy Miega, jednak kartografowie dotarli do Galicji of Mieg’s map, but cartographers arrived in Galicia only dopiero za panowania Franciszka Józefa I. during the reign of Franz Joseph I. Zwiększenie precyzji wykonania widać przede The increased precision in map-making is visible pri- wszystkim na przykładzie wód (potoków, strumieni) marily on the example of water courses (brooks, streams) i dróg. Jednocześnie układ przestrzenny Lipnicy Mu- and roads. At the same time, the spatial layout of Lipnica rowanej zaczyna przypominać obecny. Centrum miej- Murowana began to resemble the current one. The town scowości ma czytelny plan, zaznaczone są trzy kościoły centre had a legible plan, three churches were marked (pw. św. św. Andrzeja, Leonarda i Szymona), brak jest – (of St. Andrew, St. Leonard and St. Simon); in contrast w stosunku do czasów dzisiejszych – plebanii, widoczna to the present times there was no vicarage, instead one jest natomiast zabudowa okalająca staromieście od strony could see the building surrounding the town centre północnej, w sąsiedztwie kościoła parafi alnego (obecnie on the north side in the vicinity of the parish church nieistniejąca, nie ma jej również na późniejszej mapie (nowadays it no longer exists, nor was it visible on the franciszkowsko-józefi ńskiej). later Franciscan-Josephinian map). Obecnie zachodnia pierzeja rynku lipnickiego jest Nowadays the west frontage of the market square niekompletna, tj. brak jest jednego modułowego domu in Lipnica is incomplete, i.e. one modular house is (zastąpionego niewielkim budynkiem, tzw. sołtysówką). missing (it has been replaced with a small building so Widać to na akwareli Marii Teresy Ledóchowskiej z 1886 called ‘sołtysówka’). It can be seen in a watercolour roku15, zaś na mapie franciszkowskiej pierzeja jest pełna, by Maria Teresa Ledóchowska from 188615, though 5-modułowa. Należy więc założyć, że zmiana zabudowy on the Second Land Survey the frontage is still full, nastąpiła w okresie 1864–1884 (najprawdopodobniej po 5-module. Hence it can be assumed that the change pożarze). occurred within the period between 1864 and 1884 Górne przedmieście przekształca się częściowo (most probably after a fi re). w układ współczesny. Z całą pewnością należy stwier- The upper suburb partially transformed into its cur- dzić, iż w stosunku do mapy Miega zmienił się układ rent layout. It can certainly be stated that in comparison komunikacyjny (droga przecina się ze strumieniem to Mieg’s map the road system changed (the road crosses zaledwie 3-krotnie), widać też szczątkową zabudowę the steam merely three times), one can also see relics of zagrodową tuż przy drodze – zarazem wykształconą już homesteads by the road – but at the same time an already linię zabudowy w znacznym oddaleniu, na wzniesieniu. formed line of building development at a distance, on Najprawdopodobniej więc z powodu powodzi przenie- the rise. Homes seem to have been moved to a safer siono siedliska w bezpieczniejsze miejsce. location because of the fl oods. Po pożarze z 1828 roku wytyczono na dolnym przed- After the fi re in 1828 the so called “New Town” mieściu (obecnie Lipnica Dolna) tzw. „Nowe Miasto”, was laid out in the lower suburb (nowadays Lipnica którego rynek miał być zaznaczony m.in. fasadą dworu Dolna), whose market square was to be outlined by e.g. nowego właściciela Lipnicy, Bzowskiego. Dwór, pałacyk the facade of the manor of Bzowski, the new owner of w typie francuskim, jest widoczny na mapie, wraz z za- Lipnica. The manor, a French-type palace, can be seen czątkiem parku. Z uwagi na brak zasobów fi nansowych on the map with the beginnings of a park. Because of ostatecznie nie udało się zrealizować założenia. Pamiątką the lack of fi nancial means the complex was never fully po tych planach jest fi gura św. Floriana stojąca przed realised. The memento of the plans is the fi gure of St. dworem (ukazana na mapie). W tej części miejscowości Florian standing in front of the manor (shown on the

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 139 widoczny jest jeszcze tzw. stary cmentarz, z ww. kościo- map). In this part of the town one can also discern the łem pw. św. Leonarda, zajmujący nieregularny czwo- church of St. Leonard, with the so called old cemetery robok położony w kierunku południowo wschodnim occupying an irregular square located to the south-east w stosunku do świątyni. of the church. Z uwagi na zmianę układu miasta, a także ogranicze- Because of the change in the town layout, and the nie użytkowania „traktu węgierskiego”, który na mapie decreasing use of the “Hungarian road” which is marked ma niższą rangę, dominującym kierunkiem komuni- as of lesser importance on the map, the east-west route kacyjnym staje się trasa wschód-zachód i połączenie and the connection to nearby Czchow became the z oddalonym o kilkanaście kilometrów Czchowem. dominant traffi c directions. One can see the building Widać rozbudowę Lipnicy Dolnej wzdłuż tej drogi development in Lipnica Dolna along that road and the i rozwijającą się sieć ulic. growing street network. Na południe od centrum miejscowości wykształca To the south of the town centre there formed another się kolejne przedmieście w typie rzędówki – domy zlo- suburb of the row-village type – houses were located on kalizowane po wschodniej stronie drogi. the east side of the road. Należy uznać, że z jednej strony w okresie między It should be assumed that, on the one hand during stworzeniem pierwszej i drugiej mapy zaszły w miej- the years between drawing the fi rst and second maps scowości zmiany zbliżające wygląd miasta do czasów changes occurring in Lipnica made it resemble the town dzisiejszych, z drugiej – warto uwzględnić zwiększającą from the present; on the other – one should consider the się precyzję wykonywania map, co może mieć wpływ na increased precision of map-making, which might affect współczesną interpretację rozwoju. Mapa franciszkow- the current interpretation of development. The Second ska z pewnością jest efektem obydwu tych czynników. Land Survey is certainly the result of both those factors.

PODSUMOWANIE CONCLUSION W analizowanym okresie zaboru austriackiego układ During the analysed period of Austrian occupation przestrzenny Lipnicy Murowanej formuje się się w za- the spatial layout of Lipnica Murowana formed basi- sadniczych zrębach w kształt znany obecnie. Klęski tego cally into the currently known shape. The disasters that okresu (pożary, powodzie, epidemie, wojny) obniżają struck the town at that time (fi res, fl oods, epidemics, możliwości rozwoju miasta, z czym wiąże się spadek wars) hindered the possibility of its development, which liczby mieszkańców i tym samym realizacji budowla- resulted in the decline of both population and the num- nych. Dzięki zasobom kartografi cznym, szczególnie ber of buildings. Owing to the cartographic resources, analizując mapę Miega, jesteśmy w stanie odtworzyć particularly the analysis of Mieg’s map, we are able to te przemiany, tym samym poszerzając wiedzę na temat recreate those changes, thus broadening our knowledge omawianej miejscowości. Mimo kilku nieścisłości au- concerning the discussed town. Despite a few inaccura- striackie mapy wojskowe stanowią niezwykle ciekawe cies, Austrian military maps constitute an extremely fas- i w zasadzie bezcenne źródło historyczne, opisujące cinating and virtually priceless historic source describing układ urbanistyczny Lipnicy Murowanej. the urban layout of Lipnica Murowana. Badania tego typu winny być prowadzone na szerszą Such research ought to be carried out on a larger niż dotychczas skalę, zaś ich efekty i wyniki mogą mieć scale than before, and its results could have a posi- pozytywny wpływ na współczesną politykę planistyczną tive impact on the current planning and conservation i konserwatorską. policy.

Tabela analizowanych map / Table of analysed maps

Lp. Nazwa mapy / Name of map Sygnatura karty / Signature Rok / Year Skala / Scale

Karte eines Theils von Neu oder West Gallicien 1. XI 1797 1:180 000 („mapa Reymana” / “Reyman’s map”) Administrativ Karte von den Königreichen Galizien 17 – Umgebing von , Woynicz, 2. 1855 1:115 200 und Lodomerien („mapa Kummersberga” / “Kummersberg’s map”) Limanowa und Zbyszyce Königreich Galizien und Lodomerien Tab.VIII. 3. 1824 1:288 000 („mapa Liesganinga” / “Liesganing’s map”) 4. Spezialkarte der österreichisch-ungarischen Monarchie 6 XXIII (alt. 4065) 1899 1:75 000 Generalkarte des Österreichischen Kaiserstaates 5. IV Krakau 1856 1:576 000 („mapa Schedy” / “Scheda’s map”) 6. Josefi nische Landesaufname („mapa Miega” / „Mieg’s map”) B IX a 390 S № 40 1782 1:28 800 7. Franziszeische Landesaufnahme B IX a 387 S № 8. west. Colonne № XVII 1864 1:28 800 Franzisco-Josephinische Landesaufnahme 8. 4065/3 1887 1:25 000 („mapa Kuhna” / “Kuhn’s map”) 9 Generalkarte von Mitteleuropa 38 50 Krakau 1914 1:200 000

140 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 BIBLIOGRAFIA / REFERENCES

[1] Banach, J., Banach, B. Parafi a w Lipnicy Muro- [6] Kiryk F. Najdawniejsze dzieje Lipnicy Murowa- wanej – zarys dziejów od powstania do roku 1945. nej.W: Lipnica Murowana – Gród króla Włady- Wyd. nakładem własnym, Lipnica Murowana, 2005. sława Łokietka. Księgarnia Akademicka, Kraków, [2] Banach, J. Pożary, zarazy, wojny i emigracja jako 2007. czynniki degradujące środowisko Lipnicy. W: [7] Kuśnierz-Krupa D. Jaśliska w dawnej ziemi kra- Lipnica Murowana – Gród króla Władysława kowskiej w świetle mapy Miega. Wiadomości Łokietka. Księgarnia Akademicka, Kraków, 2007. Konserwatorskie 2013;34. [3] Galicja na józefińskiej mapie topograficznej [8] Kuśnierz-Krupa D. Kołaczyce na mapie Miega. 1779–1783. Tom 2. Cz. A, red. W. Bukowski, B. Wiadomości Konserwatorskie 2013;36. Dybaś, Z. Noga, Towarzystwo Naukowe Societas [9] Kuśnierz-Krupa D. Brzostek na mapie Miega. Vistulana, Kraków, 2013. Wiadomości Konserwatorskie 2013;38. [4] Kiełbicka A. Studia nad sołectwami w wojewódz- [10] Niewalda W. Studium urbanistyczno-konserwa- twie krakowskim w XVI-XVIII w. Towarzystwo torskie miasta Lipnica Murowana. Mps, 1981. Naukowe, Toruń, 1965. [11] Wyrozumska B. Drogi w ziemi krakowskiej do [5] Kiryk F. Bochnia do połowy XVII wieku W: Boch- końca XVI w. Zakład Naukowy im. Ossolińskich, nia. Dzieje miasta i regionu. Wyd. nakładem UM Kraków, 1977. Bochni, Kraków, 1980.

1 W. Niewalda, Badania nad murami miejskimi w Lipnicy Murowanej, 10 Acta Visitatonis archidioecesis Crac. Decanatus Lipnicensis per Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, t. 3, Kraków 1969. Illustr. et Rev. Dnum Andrea Stanislai Kostka comitis in Zału- 2 F. Kiryk, Rozwój urbanizacji Małopolski, Wydawnictwo Na- ście Załuski, Episc. Cracoviensis, Ducis Severiae expedita a.D. ukowe WSP, Kraków 1985. 1747–1748, sygn. AV 33. 3 B. Krasnowolski, Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze 11 Opracowanie ekofi zjografi czne dla obszaru gminy Lipnica Muro- ziemi krakowskiej w XIII i XIV w., Wydawnictwo Naukowe wana – województwo małopolskie, wg Uchwały Nr XXV/169/09 Akademii Pedagogicznej, Kraków 2004. Rady Gminy Lipnica Murowana z dnia 29 maja 2009 r. w sprawie 4 D. Kuśnierz-Krupa, Jaśliska w dawnej ziemi krakowskiej w świe- przystąpienia do sporządzenia zmiany miejscowego planu zagospo- tle mapy Miega, „Wiadomości Konserwatorskie” nr 34/2013, darowania przestrzennego Gminy Lipnica Murowana. s. 57–62. 12 F. Kiryk, Bochnia do połowy XVII wieku [w:] Bochnia. Dzieje 5 D. Kuśnierz-Krupa, Brzostek na mapie Miega, „Wiadomości miasta i regionu, wyd nakładem UM Bochni, Kraków 1980. Konserwatorskie” nr 38/2013, s. 22–28. 13 J. Banach, B. Banach, Parafi a w Lipnicy Murowanej – zarys 6 D. Kuśnierz-Krupa, Kołaczyce na mapie Miega, „Wiadomości dziejów od powstania do roku 1945, wyd. nakładem własnym, Konserwatorskie” nr 36/2013, s. 54–60. Lipnica Murowana 2005. 7 Ibidem, str. 119. 14 J. Banach, Pożary, zarazy, wojny i emigracja jako czynniki degra- 8 Wszystkie cytaty za: Galicja na józefi ńskiej mapie topografi cznej dujące środowisko Lipnicy, [w:] Lipnica Murowana – Gród króla 1779–1783, Tom 2, Cz. A, red. W. Bukowski, B. Dybaś, Władysława Łokietka, wyd. Księgarnia Akademicka, Kraków Z. Noga, wyd. Towarzystwo Naukowe Societas Vistulana, 2007. Kraków 2013. 15 Reprodukcja w: St. Wiśniowski, Lipnica Murowana – Prze- 9 F. Kiryk, Najdawniejsze dzieje Lipnicy Murowanej, [w:] Lipnica wodnik historyczno-turystyczny, wyd. nakładem własnym, Murowana – Gród króla Władysława Łokietka, wyd. Księgarnia Kraków 1988. Akademicka, Kraków 2007.

Streszczenie Abstract Dzięki zachowanym austriackim mapom wojskowym Owing to preserved Austrian military maps from z XVIII i XIX wieku istnieje możliwość zbadania zmian the 18th and 19th century, there is a possibility to ex- przestrzennych, jakie miały miejsce m.in. na terenach Pol- amine spatial changes that occurred e.g. in southern ski południowej. Szczególnie cenna jest tzw. mapa Mie- Poland. Particularly valuable is the so called Mieg’s ga – opracowanie wykonane w skali 1:28 800 (jeden cal = map – drawn in the scale 1:28800 (one inch = 400 fath- 400 sążni), obejmujące swoim zakresem teren Cesarstwa oms), covering the area of the Austrian Empire which Austriackiego, sięgającego w tamtym okresie od Wenecji at that time stretched from Venice to Warsaw. The map po Warszawę. Stanowi ona znakomitą bazę i punkt wyj- constitutes an excellent basis and a springboard for the ściowy badań z zakresu historii urbanistyki – badań, które research on the history of urban design which has not nie doczekały się do tej pory szerokiej realizacji. Niniejszy been studied in-depth so far. This article is an addition artykuł dołącza do nielicznych tekstów tego typu. to few texts of that kind.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 141 NAUKA SCIENCE

Mateusz Gyurkovich* orcid.org/0000-0002-6685-5234

Wybrane przykłady transformacji zespołów poprzemysłowych Selected examples of the transformation of post-industrial complexes

Słowa kluczowe: rewitalizacja, dziedzictwo Key words: revitalisation, industrial heritage, przemysłowe, architektura XIX i XX wieku, nineteenth and twentieth-century architecture, współczesne kreacje, kontekst historyczny, contemporary works, historical context, sustainable zrównoważony rozwój, miasto europejskie development, European city

WPROWADZENIE INTRODUCTION Miasta nieustannie się zmieniają. W ciągu dwóch Cities change constantly. Over the course of the poprzednich stuleci zaobserwowano bezprecedensowy past two centuries an unprecedented growth of urban przyrost tkanki miejskiej, związany z ruchami migracyj- tissue has been observed, associated with migratory nymi i zmianami cywilizacyjnymi zainicjowanymi przez movements and civilisational changes initiated by the rewolucję przemysłową1. Obecnie, pomimo że już dawno industrial revolution1. At present, despite the fact that wkroczyliśmy w epokę postindustrialną2 i wydawało się, we have entered the post-industrial2 era long ago and że ekonomiczne przyczyny istnienia miast zdecydowanie it appeared that the economic causes for the existence słabną3, pomimo głoszonych od kilku dekad postulatów of cities are signifi cantly weakening3 and postulates zrównoważonego rozwoju, procesy te nadal przybierają of sustainable development that have been voiced for na sile. Eksplozja i rozlewanie się obszarów zurbanizo- several decades now, these processes are still gaining in wanych, które niekiedy trudno nazwać już miastami, strength. The explosion and spillage of urbanised areas sprawiła, że wiek XXI już dawno został nazwany wiekiem that one would be hard pressed to call cities at all has miast4. Przynajmniej na kontynencie europejskim obszary caused the twenty-fi rst century to be named the cen- te powstają najczęściej w oparciu o istniejące struktury tury of cities for quite some time4. On the European osadnicze, w tym właśnie miasta, niekiedy o wielowie- continent at least, these areas are often built on the kowej historii. Na wielu spośród nich epoka industrialna basis of existing settlement structures, including cities odcisnęła swoje piętno, świadcząc o dekadach tożsamości themselves, often ones with several centuries of his- miejsca i społeczno-gospodarczych podstawach istnienia tory. The industrial period has left its mark on many of lub rozwoju danego ośrodka. Poza zdewastowanymi them, providing a testimony of decades of the identity i skażonymi obszarami, które niegdyś peryferyjne, nagle of the place and the socio-economic foundations for the zdecydowanie zyskały na „centralności”, wobec procesów existence or development of a given centre. Apart from metropolizacji i eksurbanizacji, świadkami minionej devastated and polluted areas, which, while once being chwały stało się też wiele kompleksów i obiektów ar- peripheral, have signifi cantly increased their “central- chitektonicznych, w których działalność przemysłowa ity” in the face of metropolisation and exurbanisation była niegdyś realizowana. Wiele spośród obiektów processes, many complexes and works of architecture

* dr hab. inż. arch., Instytut Projektowania Urbanistycznego, * dr hab. inż. arch., Institute of Urban Design, Faculty of Architec- Wydział Architektury, Politechnika Krakowska ture, Cracow University of Technology

Cytowanie / Citation: Gyurkovich M. Selected examples of the transformation of post-industrial complexes. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2019;57:142-157 Otrzymano / Received: 15.02.2019 • Zaakceptowano / Accepted: 27.03.2019 doi:10.17425/WK57TRANSFORMATION

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

142 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 opuszczonych z różnych przyczyn przez pierwotnych which were once used for industrial operations have użytkowników, zwłaszcza z XIX czy pierwszych dekad XX also become witnesses of former glory. Many of the wieku, to godne uwagi, uznane za zabytki struktury. Do- buildings that have been abandoned for various rea- kumentują pewien etap rozwoju myśli architektonicznej sons by their original users, particularly those from the i urbanistycznej, a także, dzięki częściowo zachowanemu nineteenth or the fi rst decades of the twentieth century, wyposażeniu, również rozwoju techniki. Inne, nieco are notable structures that have been acknowledged as młodsze, może nie tak atrakcyjne wizualnie i formalnie, heritage sites. They document a certain stage in the de- również zasługują na ochronę z tych samych przyczyn. velopment of architectural and urban planning thought, Rewitalizacja obszarów postindustrialnych w miastach as well as, thanks to their partially preserved furnishings, europejskich, wraz z ochroną najcenniejszych zespołów also the development of engineering. Other, slightly i obiektów, która jest na różną skalę wdrażana od kilku younger ones, perhaps not as visually and formally at- dekad, jest też konieczna ze względu na spowolnienie tractive, are also deserving of protection for the exact negatywnych skutków współczesnych procesów urba- same reasons. The revitalisation of post-industrial areas nizacyjnych. W wielu wypadkach przyniosła oczekiwaną in European cities, along with the protection of the most poprawę i rozwój miasta „do wewnątrz”, a niekiedy na- precious complexes and structures, which has been im- wet spektakularne sukcesy przestrzenne, ekonomiczne, plemented on a varying scale for a number of decades, is społeczne i środowiskowe w skali dzielnicy, które mogą also necessary for the gradual alleviation of the negative oddziaływać pozytywnie na cały organizm miejski, oma- consequences of contemporary urbanisation processes. wiane w wielu poważnych opracowaniach przez badaczy In many cases this has brought the expected improve- wielu dziedzin5 (, Bilbao, Londyn, Kolonia, Ko- ment and development of the city “towards the centre”. penhaga, Liverpool, Amsterdam, Lyon, Paryż itp.). Bardzo At times they resulted in spectacular spatial, economic, często motorem przemian obszarów poprzemysłowych social and environmental successes on the scale of the lub sposobem na zachowanie i należyte wyeksponowanie district, which can positively affect their entire urban zabytkowych obiektów postindustrialnych była ich ada- organism and have been discussed in numerous serious ptacja na potrzeby kultury. Strategię taką ilustruje szereg studies by scholars from numerous fi elds5 (Barcelona, realizacji europejskich, traktowanych jako tzw. projekty Bilbao, London, Cologne, Copenhagen, Liverpool, fl agowe (np. fi lharmonie w Hamburgu i Gdańsku, Musee Amsterdam, Lyon, Paris, etc.). It happens very often d’Orsay w Paryżu, siedziby Caixa Forum w Barcelonie that adaptation to a cultural function becomes the dy- i Madrycie, EC1 w Łodzi, siedziba Muzeum Śląskiego namo for the transformation of post-industrial areas, w Katowicach)6. Warunkiem sukcesu adaptowanych or a means of preserving and suffi ciently highlighting obiektów okazała się twórcza kontynuacja, przebudowa historical post-industrial structures. This strategy is lub rozbudowa zastanej struktury poprzemysłowej w du- illustrated by a series of European projects, treated as chu współczesnej interwencji, wraz z wyeksponowaniem so-called fl agship projects (e.g.: Philharmonics build- najbardziej wartościowych fragmentów istniejącego ings in Hamburg and Gdańsk, the Musee d’Orsay in dziedzictwa. Paris, the Caixa Forum building in Barcelona and Ma- Poza odwiedzanymi przez tłumy turystów insty- drid, the EC1 in Łódź, the Silesian Museum building tucjami kultury o światowej renomie, dawne obiekty in Katowice)6. The condition for the adapted buildings i kompleksy przemysłowe bardzo często adaptowane są to succeed turned out to be the creative continuation, także na potrzeby bardziej codzienne – zarówno miesz- remodelling or extension of the extant post-industrial kaniowe, biurowe, ale także edukacyjne. Przedstawione structure in the spirit of a contemporary intervention, poniżej realizacje z Polski oraz innych państw europej- along with exposing the most valuable fragments of skich stanowią autorski wybór, uprawniony poprzez existing heritage. przeprowadzane kilkukrotnie autorskie badania in situ. Apart from world-famous cultural institutions that W zestawieniu z materiałem teoretycznym: publikacjami are visited by crowds of tourists, historical industrial naukowymi i popularno-naukowymi badania te pomaga- buildings and complexes are very often also adapted to ją zwrócić uwagę na realia praktyki rewitalizacyjnej i ar- cater to more mundane needs, including housing, of- chitektoniczno-konserwatorskiej. Są także pretekstem fi ces, as well as educational facilities. The projects from do dyskusji nad metodami i wynikami procesów rewita- Poland and other European countries that have been lizacyjnych w odmiennych warunkach ekonomicznych presented below constitute an original selection, justi- i prawnych, zwłaszcza wobec niedoskonałej w kwestii fi ed by several rounds of the author’s on-site research. ochrony dziedzictwa architektoniczno-urbanistycznego When compared with theoretical materials: scholarly ustawy rewitalizacyjnej, która obowiązuje w naszym and popular science publications, these studies help to kraju7. W wielu komentarzach zwraca się uwagę na to, point the reader’s attention to the realities of revitalisa- że kładzie ona bardzo duży nacisk na kwestie społeczne tion, architectural and conservation practice. They are i ekonomiczne, nie skupiając się dostatecznie na kwe- also a pretext for discussing the methods and results of stiach przestrzennych. Niemniej jednak można mieć revitalisation processes in different economic and legal nadzieję, że poprzez wprowadzenie tej ustawy, w wielu conditions, particularly in light of the imperfections wypadkach rabunkowe i przynoszące więcej szkody niźli of the revitalisation act in matters of protecting archi- pożytku8 procesy przemian obszarów poprzemysłowych tectural and planning heritage, and which is currently

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 143 w Polsce, które zintensyfi kowano po integracji kraju in force in our country7. Numerous comments point z Unią Europejską, zyskały poza teoretyczną9, także to the fact that it heavily stresses social and economic podstawę prawną. Być może jest ona w stanie zapobiec, matters, while insuffi ciently focusing on spatial ones. wraz z mądrym prawem lokalnym (plany zagospodaro- Nevertheless, we can be hopeful that in many cases wania przestrzennego, lokalne plany rewitalizacji – LPR, the exploitative processes of the transformation of ochrona konserwatorska), dalszej dewastacji wartościo- post-industrial areas in Poland that often cause more wych elementów dziedzictwa poprzemysłowego. harm than good8 and which have been intensifi ed after the country’s integration with the , have gained, apart from a theoretical9, also a legal basis. STUDIA WYBRANYCH PRZYPADKÓW: Perhaps it is capable, along with well-thought-out lo- Pofabryczne zespoły – cans w strukturze cal law (spatial development plans, local revitalisation dzielnicy El Poblenou plans – LRP, conservation) of preventing the further devastation of valuable elements of post-industrial Jednym z największych programów rewitalizacji heritage. miejskich obszarów postindustrialnych w Europie był wprowadzany w latach 2000–2011 program 22@ Barcelona, którym objęto znaczną część dawnej, prze- SELECTED CASE STUDIES: mysłowej dzielnicy El Poblenou. Rozwój urbanistyczny Post-industrial complexes – cans in the Barcelony od drugiej połowy wieku XVIII do połowy structure of the El Poblenou district ubiegłego stulecia związany był przede wszystkim z przemysłem włókienniczym, podobnie jak to miało One of the largest programmes of the revitalisation miejsce w Manchesterze czy w Łodzi. Położone na of urban post-industrial areas in Europe was the 22@ północny wschód od historycznego centrum obecne Barcelona programme that was introduced in the years El Poblenou to tereny dawnej miejscowości Sant Martí 2000–2011, covering a signifi cant portion of the former de Provençales, zakładanej na osuszanych nadmorskich industrial district of El Poblenou. Barcelona’s urban bagnach od początków XIX wieku. Początkowo był development from the second half of the eighteenth to obszar przeważnie rolniczy z bardzo rozdrobnioną century to the middle of the previous century was i rozproszoną strukturą zabudowy na długich, wąskich primarily associated with the textile industry, similarly działkach. Przeprowadzona przez autora morfogene- as in Manchester or Łódź. Located to the north-east of tyczna analiza kolejnych historycznych planów Barce- the historical city centre, what is now El Poblenou con- lony10 wykazuje dwa obszary koncentracji zabudowy. stitutes the former land encompassing the locality of Pierwszy w sektorze Taulat-Icària oraz drugi w obszarze Sant Marti de Provençales, founded on seaside wetland La Llacuna – wzdłuż dzisiejszych ulic Pere IV11, Maria that had been drained since the beginning of the nine- Aguiló, placu Prim i targu z 1889 roku. Kolejny wiąże się teenth century. Initially, it had been a predominantly z wyznaczoną pod koniec XIX wieku w ich sąsiedztwie agricultural region with a highly granular and dispersed La Rambla del Poblenou. Łączy ona założone w opar- development structure placed on long, narrow plots. ciu o ulicę Pere IV i prostopadły do niej układ działek A morphogenetic analysis of Barcelona’s10 successive obszary z nową geometrią układu przestrzennego, historical plans performed by the author pointed to którą wprowadziła na terenie całego miasta ortogonal- two areas of development concentration. The fi rst na siatka Rozszerzenia – Eixample. Przy zastosowaniu was in the Taulat-Icària sector,while the second was in tej samej wielkości kwartałów, wypełniające ją, prze- the La Llacuna sector – along the following contem- ważnie jedno- lub dwukondygnacyjne obiekty fabryk porary streets: Pere IV11, Maria Aguiló, Prim square i magazynów dawały całkowicie odmienny obraz miasta and a market square from 1889. The following one is niż ten w prestiżowych dzielnicach centralnych. Rolę associated with La Rambla del Poblenou which was dominant urbanistycznych obszaru przez wiele dekad delineated towards the end of the nineteenth century pełniły fabryczne kominy. W połowie XX wieku blisko in their vicinity. It connects the plot layout delineated 90% zainwestowania El Poblenou (o powierzchni około based on Pere IV Street with the new spatial layout 1/3 części ówczesnej Barcelony) stanowiły struktury geometry, which was introduced across the entire city przemysłowe i magazynowe. Cały obszar był odcięty od by the orthogonal grid of the Expansion – Eixample. morza i przyległych plaż przez rozbudowaną infrastruk- With the use of urban blocks of identical size, fi lling turę kolejową12. Struktura morfogenetyczna dzielnicy them with primarily single or two-storey factory and łączyła w sobie relikty poprzednich układów osadni- storage buildings, they provided a completely different czych, widoczne zwłaszcza w postaci poprzedzającego image of the city than the one present in the prestig- regulację Eixample podziału własnościowego, w oparciu ious central districts. The role of urban landmarks of o który wznoszono nawet jeszcze w drugiej połowie XX the area was played by factory smokestacks for many wieku magazyny i zakłady przemysłowe. Także i dzisiaj years. In the middle of the twentieth century almost stanowi to znaczący wyróżnik przestrzenny tego rejonu. 90% of El Poblenou’s development (with a surface area Jednym z głównych założeń rewitalizacji obszaru roughly around 1/3 of what had constituted Barcelona 22@Barcelona była zakorzeniona głęboko w śródziem- at the time) was composed of industrial and storage

144 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Ryc. 1. Muzeum Can Framis w dzielnicy 22@Barcelona – minima- listyczna adaptacja dawnej fabryki – fot. M. Gyurkovich Fig. 1. Can Framis Museum in the 22@Barcelona district – a mini- malist adaptation of a former factory – phot. by M. Gyurkovich

Ryc. 3. Dawny budynek mieszkań robotniczych w kompleksie zespołu fabryki Ca l’Aranyo w El Poblenou (Barcelona) zamyka od południa kwartał, w którym mieści się kampus uniwersytecki UPF – fot. M. Gyurkovich Fig. 3. A former workers’ housing building in the Ca l’Aranyo fac- tory complex in El Poblenou (Barcelona) encloses the urban block that houses the UPF university campus from the south – phot. by M. Gyurkovich

Ryc. 2. Dawny komin fabryczny jako wyznacznik ważnych prze- strzeni półpublicznych, Muzeum Can Framis – fot. M. Gyurkovich Fig. 2. The former factory smokestack as a marker of important semi-public spaces, Can Framis Musuem – phot. by M. Gyurkovich Ryc. 4. Widok wewnętrznego dziedzińca kampusu – Plaça Guten- berg – koegzystencja struktur zabytkowych i współczesnych – fot. nomorskiej tradycji urbanistycznej, wielofunkcyjność M. Gyurkovich 13 Fig. 4. View of the internal courtyard of the campus – Plaça Guten- czy wręcz hybrydowość struktury miejskiej . Projekt berg – the co-existence of historical and contemporary structures – ten można rozumieć jako metaforę przeobrażenia miasta phot. by M. Gyurkovich z czasów rewolucji przemysłowej w cybermiasto czasów re- wolucji cyfrowej14. 22@Barcelona realizowano w dużej structures. The entire area was separated from the sea mierze w oparciu o partnerstwo publiczno-prywatne, and the adjacent beaches by a complex railroad infra- na podstawie szczegółowych studiów, planów i specjal- structure12. The district’s morphogenetic structure nie uchwalonych aktów prawnych o zasięgu lokalnym, combined in it the relics of previous settlement layouts, metropolitalnym, regionalnym i nawet państwowym15. particularly visible in the form of the property division Niezwykle ważnym elementem, który wspólnie z nowo- preceding the regulations of Eixample, which was used czesnymi strukturami inżynieryjnymi i urbanistycznymi as a basis for the construction of storage buildings

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 145 Ryc. 6. Dawny obiekt fabryczny w zespole Ca l’Aranyo, obecnie budynek uniwersytecki – fot. M. Gyurkovich Fig. 6. A former factory building in the Ca l’Aranyo complex, currently a university building – phot. by M. Gyurkovich

and industrial plans as late as in the second half of the twentieth century. It also constitutes a signifi cant spatial differentiator of this area to this day. One of the main objectives of the revitalisation of the 22@Barcelona area was the multi-functionality or even hybridity of the urban structure, rooted deep in Mediterranean urban planning tradition13. The project can be understood as a metaphor of the trans- formation of a city from the period of the industrial revolution into a cybercity from the period of the digital revolution14.22@Barcelona was largely built on the basis of public and private partnership, based on Ryc. 5. Przejście z Plaça Gutenberg w kierunku sąsiednich kwarta- łów mieszkaniowych, pomiędzy zaadaptowanymi na nowe funkcje detailed studies, plans and dedicated legal provisions obiektami pofabrycznymi – fot. M. Gyurkovich with local, metropolitan, regional and even state-level Fig. 5. Passage from Plaça Gutenberg in the direction of the neigh- impact15. The existing district’s architectural, urban and bouring housing blocks, between post-factory buildings adapted to infrastructural heritage is an extraordinarily important new forms of use – phot. by M. Gyurkovich element that, together with new engineering and ur- buduje tożsamość nowej dzielnicy, jest jej dziedzictwo ban structures, builds the new district’s identity. The architektoniczno-urbanistyczne i infrastrukturalne. Detailed Plan of the Protection of Industrial Heritage16 W przekształceniach i planach rozwoju obszaru El occupied one of the key positions among the trans- Poblenou jedną z kluczowych pozycji zajmował Plan formations and plans for the development of the El Szczegółowy Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego16, Poblenou region, enacting the protection of 114 works w którym do 2011 roku objęto ochroną 114 obiektów ar- of architecture and engineering that are a testimony chitektonicznych i inżynieryjnych, będących świadkami to the specifi c urban development of the city, in 2011. specyfi cznego rozwoju urbanistycznego tej części miasta. The preservation of the largest possible amount of fac- Jako zasadę przyjęto zachowanie jak największej liczby tory smokestacks, which had once been the defi ning kominów pofabrycznych, które niegdyś były znakiem characteristic of the area, was set as the main course rozpoznawczym obszaru, a ponadto bardzo szczegółowo of action, in addition to presenting the state of pres- przedstawiono stan zachowania, wytyczne konserwa- ervation, conservation guidelines and the permissible torskie oraz dopuszczalną możliwość ingerencji dla scope of altering each of the aforementioned structures każdego ze wspomnianych obiektów (niekiedy całych (sometimes even entire complexes of former factories zespołów dawnych fabryk – cans). Unikalna, ceglano-że- – cans) in a highly detailed manner. The unique brick liwna architektura poprzemysłowa, pochodząca przede and cast iron post-industrial architecture, primarily wszystkim z przełomu wieków XIX i XX była charakte- from the turn of the nineteenth and twentieth cen- rystyczna dla obiektów produkcyjnych i magazynowych, turies, was distinct for factory and storage buildings, ale także dla hal targowych i aren korridy, natomiast as well as for bazaars and bullfi ghting arenas, while it zupełnie obca dla pozostałych obiektów wznoszonych was completely alien relative to the remainder of the wówczas w Barcelonie. Tym cenniejsze okazują się structures that were being erected in Barcelona at the udane próby jej zachowania i rewitalizacji, dzięki wpro- time. Therefore, attempts at preserving and revitalising wadzeniu nowych funkcji i twórczej adaptacji. it thanks to the introduction of new forms of use and

146 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Ryc. 7, 8. Podwyższony, zabytkowy komin fabryczny w zespole Ca l’Aranyo, jako widoczny znak w przestrzeni, a zarazem element in- frastrukturalny – fot. M. Gyurkovich Fig. 7, 8. The vertically extended historical factory smokestack in the Ca l’Aranyo complex, as a visible sign within space, as well as an infrastructural element – phot. by M. Gyurkovich

Wiele spośród dawnych fabryk i manufaktur na creative adaptation turn out to be all the more valuable. terenie dzielnicy zostało zaadaptowanych na potrzeby Many of the former factories and workshops of the mieszkaniowe, jako siedziby wszelkiego rodzaju przed- district have been adapted for housing, for buildings siębiorstw i biur, pracownie artystyczne, lokale handlowe used by all manners of companies and offi ces, artis- i gastronomiczne17, ale przede wszystkim jako komplek- tic studios, commercial purposes and gastronomy17, sy związane z kulturą i edukacją. Strategia rewitalizacji but most importantly, for complexes associated with przez kulturę, która sprawdziła się wcześniej w Bilbao, culture and education. The strategy of revitalisation a potem w wielu innych miastach europejskich, została through culture, which had proven to be successful zastosowana także tutaj. Należy jednak zaznaczyć, że in Bilbao and later in numerous other European cit- dla projektu 22@Barcelona nie była to strategia wiodąca. ies, was employed here as well. However, it should Dużo większy nacisk położono na rozwijanie nowego be noted that it was not the leading strategy for the przemysłu kreatywnego, przede wszystkim z branży IT 22@Barcelona project. Here, the development of “new oraz mediów, a także na funkcje edukacyjne – przede creative industries”, primarily IT and media, as well as wszystkim uniwersyteckie. education-related functions – primarily academic ones Niekiedy stan zachowania istniejącej tkanki nie – were focused on to a much greater degree. pozwalał w pełni na wyeksponowanie dawnych walo- At times the condition of the existing tissue did rów architektonicznych obiektów, niemniej jednak ze not fully allow the past architectural value of struc- względów historycznych decydowano o zachowaniu tures to be fully exhibited, however, due to historical fragmentów dawnych struktur. Tak było w przypad- considerations, decisions were made to preserve frag- ku chyba najbardziej znanego kompleksu – muzeum ments of past structures. This was the case with the Can Framis18, które otoczone ogrodami im. Miquel probably most well-known complex – the Can Framis Marti i Pol, zajmuje wraz z nimi cały, typowy kwartał Museum18, which, surrounded by Miquel Marti i Pol Eixample19, pomimo że dawna fabryka była realizowana gardens, occupies an entire standard urban block of w układzie przestrzennym wynikającym ze starszego Eixample along with them19, despite the former factory podziału20. Poza kominem fabrycznym, stanowiącym being built in a spatial layout resulting from an older dominantę zespołu w skali wykraczającej nieco poza division20. Apart from the factory smokestack, which kwartał miejski, zachowano dwa budynki dawnego constitutes the complex’s dominant element on a scale zakładu i połączono je umiejętnie z nowymi, minima- that goes slightly beyond that of the urban block, two listycznymi obiektami ze szkła i betonu. Faktura cegla- buildings of the former plant were preserved and skil-

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 147 nych ścian i rysunek częściowo zamurowanych okien, fully combined with new, minimalist structures of glass niepotrzebnych w salach muzealnych, widoczny jest and concrete. The texture of the brick walls and the spod biało-szarej warstwy tynku. Tym samym, pomimo pattern of partially walled windows, which were not znacznego przekształcenia funkcjonalnego i formalnego, needed in museum spaces, is visible from under a white widoczne są wciąż najbardziej charakterystyczne ele- and grey layer of plaster. Thus, despite the signifi cant menty dziedzictwa poprzemysłowego. Hale pofabryczne functional and formal transformation, the most distinc- stały się idealnym miejscem ekspozycji dzieł sztuki. tive elements of post-industrial heritage are still visible. Ukryty wewnątrz kwartału dziedziniec wejściowy oraz The post-industrial halls are the perfect place for arts towarzyszące obiektom mniejsze place zostały dosko- exhibitions. The entrance courtyard hidden inside the nale połączone z wypełniającymi kwartał publicznymi urban block and the smaller squares accompanying the ogrodami21 i stały się miejscem wypoczynku także dla structures were perfectly connected with the public okolicznych mieszkańców, pracowników sąsiednich gardens21 that fi ll in the urban block, having also be- biur i studentów. come a place where local residents, the employees of W ramach tego samego kwartału, od strony północ- neighbouring offi ces and students can rest. nej z Can Framis sąsiaduje bowiem typowy, pofabryczny As a part of the same urban block, Can Framis ceglany budynek Edifi ci Tanger. Mieści się w nim jeden is neighboured by a typical former factory building z wydziałów Universitat Pompeu Fabra, który wspólnie called Edifi ci Tanger. It houses one of the faculties z zaadaptowanymi obiektami sąsiedniej Ca l’Aranyo of Universitat Pompeu Fabra, which, together with oraz nowo wzniesionymi budynkami tworzy jeden the adapted structures of the nearby Ca l’Aranyo and z kampusów tej uczelni22. Zespół składa się z dwóch the newly erected buildings forms one of the univer- zaadaptowanych do celów edukacyjnych ceglanych sity’s campuses22. The complex is composed of two budynków pofabrycznych oraz znacznie odbiegających post-factory brick buildings that have been adapted od nich skalą, nowoczesnych obiektów po przeciwnej to educational purposes, as well as modern buildings stronie kwartału. Całość zorganizowana została wokół located on the opposite side of the urban block and that wewnętrznej przestrzeni obniżonego względem pozio- considerably differ from them in terms of scale. The mu sąsiednich ulic Plaça Gutenberg. Kampus mieści entire complex was organised around the internal space siedziby kilku wydziałów i instytutów UPF. Najtrud- of Plaça Gutenberg, which is lowered relative to the niejszym wyzwaniem projektowym było utworzenie level of the neighbouring streets. The campus houses pod wspomnianym placem wewnątrz kwartału dużego, the buildings of a number of the UPF’s faculties and podziemnego audytorium. Zwłaszcza że dominantą tej institutes. The most diffi cult design challenge was the przestrzeni nadal pozostał historyczny komin fabrycz- creation of a large underground auditorium underneath ny, wydłużony23 i wykorzystany jako element systemu the aforementioned square. Particularly so because klimatyzacji zespołu. A także przez to, że dwa spośród the dominant element of the entire structure is still czterech otaczających go budynków, to odrestaurowane the historical factory smokestack, extended23 and used historyczne ceglane struktury, stanowiące element dzie- as an element of the complex’s HVAC installation. In dzictwa postindustrialnego24. Były one objęte ochroną addition to the fact that two of the four buildings that konserwatorską we wspomnianym Planie Ochrony, jako surround it are restored historical brick structures, zespół pofabryczny. Jeden z nich to historyczny budynek which constitute an element of post-industrial herit- fabryki, drugi – podłużny, niski obiekt dawnych miesz- age24. They have been placed under conservation in kań robotniczych. Obecnie mieszczą sale dydaktyczne the aforementioned Protection Plan, as a post-factory i pomieszczenia kameralne dla pracowników uniwer- complex. One is a historical factory building, while syteckich, a ich ceglane elewacje przywołują konotacje the other – an elongated, low-rise workers’ housing z dawnym obrazem dzielnicy. building. At present they house teaching rooms and cameral spaces for university employees, their brick facades bringing to mind connotations with the past Fondazione Prada, Mediolan image of the district. Dzisiejszy Mediolan jest drugim co do wielkości miastem Włoch i zarazem, podobnie jak Barcelona w Hiszpanii, najważniejszym ośrodkiem przemysłowo- Fondazione Prada, Milan -fi nansowym w kraju. Koncentryczno-promienisty model Today’s Milan is the second-largest city in Italy rozwoju urbanistycznego, w którym układ rzymskiego and, similarly to Barcelona in Spain, the most im- miasta jest wciąż czytelny, jest także jednym z głównych portant industrial and fi nancial centre in the country. węzłów w globalnej sieci komunikacyjnej i gospodarczej. The concentric-radial model of urban development Dynamicznie rozwijające się miasto wchłania obszary in which the layout of the Roman city remains clearly ościenne. Pomimo to, tak jak w przypadku wielu innych legible, is also one of the main nodes in the global metropolii europejskich, wewnątrz śródmieścia znajduje circulation and economic network. The dynamically się także wiele opuszczonych obszarów poprzemysło- developing city gradually incorporates its surrounding wych i infrastrukturalnych. Niektóre z nich znajdują territories. Despite this, just like in the case of many się w dzielnicy Largo Isarco, na południowej krawędzi other European metropolises, there are also numerous

148 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 abandoned post-industrial and post-infrastructural ar- eas inside its downtown area. Some of them are located in the Largo Isarco district, at the southern edge of the nineteenth-century urban tissue, near the second ring road, beyond the broad railway forks. The district is a conglomerate of traditional urban-block-based tis- sue, fi lled with buildings that were built throughout the entirety of the twentieth century, as well as more contemporary interventions featuring looser layouts of multi-family housing complexes, abandoned or still- functioning industrial areas along with their extensive railroad infrastructure in the vicinity of one of Milan’s train stations25. In this truly “garbage space”, in the complex of a former gin distillery from 1910, a hybrid cultural complex called Fondazione Prada was built in the years 2008–2018, designed by a global starchitect, whose theoretical texts26 have been infl uencing architects all over the world – Rem Koolhaas27. The complex is composed of seven adapted historical post-factory structures: storage buildings, laboratories and a silo, as well as three new architectural and engineering structures. These include two structures added inside the complex: the Podium – as a space for temporary exhibition, and the Cinema – a multimedia auditorium. The north-western edge of the plot became the site of the most standing out contemporary structure – the Ryc. 9. Fondazione Prada, Mediolan, zabytkowa pomalowana na 28 złoto struktura w zestawieniu z nowym obiektem – fot. M. Gyurkovich nine-storey “tower” – Torre (Prada Tower ), placed Fig. 9. Fondazione Prada, Milan, a historical structure painted gold, from the side of the railway tracks and bringing to mind beside a new structure – phot. by M. Gyurkovich associations with a railway infrastructure building. Made available for occupancy as the fi nal element of XIX-wiecznej tkanki miejskiej, przy drugiej obwodnicy, the complex (in spring 2018, while most of the complex poza szerokimi rozjazdami kolejowymi. Dzielnica stanowi was handed over in May 2015), it is a place where the konglomerat tradycyjnej tkanki kwartałowej, wypełnionej permanent exhibitions of the Foundation are located. przez budynki powstające przez cały wiek XX i inter- The preserved post-factory layout is primarily com- wencje bardziej współczesne, swobodniejszych układów posed of low-rise one and two-storey post-industrial wielorodzinnych osiedli mieszkaniowych, opuszczonych buildings, restored in a minimalist, modest aesthetic i wciąż działających terenów przemysłowych wraz z ich and one rather vertical structure – painted gold, and rozbudowaną obsługą przez infrastrukturę kolejową w są- which became the complex’s icon already in 2015, im- siedztwie jednego z mediolańskich dworców25. mediately upon the complex’s opening29. W tej istnie „śmieciowej przestrzeni”, w pochodzą- During design work a decision was made to demol- cym z 1910 roku kompleksie dawnej destylarni ginu ish a freestanding, square-shaped storage building of w latach 2008–2018 powstał hybrydowy kompleks kul- low architectural value. On the one hand, this provided tury Fondazione Prada, zaprojektowany przez jednego the possibility of erecting new structures, while on z globalnych „star architektów”, którego teoretyczne the other, to create a highly interesting sequence of teksty26 od kilku dekad wpływają na twórców architek- semi-public interiors between all of the complex’s tury na całym świecie – Rema Koolhaasa27. Kompleks buildings30. The former accessways and unloading składa się z siedmiu zaadaptowanych zabytkowych ramps turned into pedestrian spaces, partially shaded obiektów pofabrycznych: magazynów, laboratoriów by small trees, fi tted and fi nished incredibly modestly, i silosa, jak i trzech nowych struktur architektoniczno- similarly to the external facades of all the buildings. -inżynieryjnych. To dobudowane wewnątrz kompleksu One facade was fi nished with a cladding resembling dwa obiekty: Podium – jako przestrzeń do ekspozycji a mirror, made out of stainless steel, which on the one czasowych oraz Cinema – multimedialne audytorium. hand provides interesting visual effects, while on the Na północno-zachodnim krańcu działki powstał naj- other, it increases the heat in the already completely bardziej wyróżniający się współczesny obiekt – dziewię- shadeless interiors of the small squares during summer ciokondygnacyjny „wieżowiec” – Torre (Tower Prada28), months. The contrast between the modest buildings ustawiony od strony torów i budzący skojarzenia z bu- of the former distillery that are coloured in shades dynkiem infrastruktury kolejowej. Oddany do użytku of gray and the gold-painted old tower, to which the jako ostatni element kompleksu (wiosną 2018 roku, completely new “Torre” is a counterpoint, are proof

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 149 Ryc. 10–15. Fondazione Prada, mini wnętrza urbanistyczne zespołu utworzone przez odrestaurowane i dobudowane struktury – fot. M. Gyurkovich Fig. 10–15. Fondazione Prada, urban mini-interiors of the complex formed by the restored and added structures – phot. by M. Gyurkovich podczas gdy większość zespołu oddano w maju 2015 of the high quality of the intervention. It appears that roku) jest miejscem ekspozycji stałej kolekcji Funda- the adaptation of this rather uninteresting complex of cji. Zachowany układ pofabryczny składa się przede questionable architectural and conservation-related wszystkim z niskich, jedno- i dwukondygnacyjnych value – particularly when referred to the other mag- obiektów poprzemysłowych, odrestaurowanych w mi- nifi cent heritage sites of Milan – provides a chance for nimalistycznej, skromnej estetyce oraz jednej struktury this slightly forgotten fragment of urban tissue with bardziej wertykalnej – odmalowanej na złoto, która stała a chance to develop. Constituting a reminder of the się od razu po otwarciu w 2015 roku ikoną kompleksu29. rather recent history of the development of the capital Podczas prac projektowych zadecydowano o wybu- of Lombardy, the Fondazione Prada complex draws rzeniu wolnostojącego, kwadratowego obiektu maga- tourist traffi c to this area of the city, offering rich art zynowego o nikłej wartości architektonicznej. Dało to collections from various periods, interesting artistic z jednej strony możliwość wzniesienia nowych struktur, events and temporary exhibitions. It appears that,

150 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Ryc. 16. Widok ze „złotej wieży” na Fondazione Prada i poprzez tory kolejowe w kierunku centrum Mediolanu – fot. M. Gyurkovich Fig. 16. View from of the Fondazione Prada complex from the “golden tower”, towards the centre of Milan, across the railroad tracks – phot. by M. Gyurkovich a z drugiej stworzenia niezwykle interesującej sekwencji wnętrz półpublicznych pomiędzy wszystkimi budynkami zespołu30. Dawne drogi dojazdowe i rampy rozładunkowe zamieniły się w przestrzenie piesze, częściowo ocienio- ne niewielkimi drzewami, wyposażone i wykończone niezwykle skromnie, podobnie jak zewnętrzne elewacje Ryc. 17. Jeden z zabytkowych symboli zespołu – „złota wieża” – fot. wszystkich budynków. Na jednej z elewacji zastosowano M. Gyurkovich okładzinę z przypominającej lustro stali nierdzewnej, Fig. 17. One of the historical symbols of the complex – “the golden tower” – phot. by M. Gyurkovich która z jednej strony zapewnia ciekawe efekty wizualne, a z drugiej podczas letnich miesięcy wzmaga upał w i tak similarly as in the case of other European examples, it przegrzanych, niemal całkowicie pozbawionych cienia can lead to the development of the district, and, most wnętrzach niewielkich placyków. Kontrast pomiędzy importantly, it has already contributed to the preserva- skromnymi, utrzymanymi w szarościach zabytkowymi tion of a fragment of architectural and urban heritage obiektami dawnej destylarni a pomalowaną na złoto starą that is important to the identity of the place. wieżą, dla której kontrapunktem jest niemal całkowicie As Rem Koolhaas himself said: The Fondazione is biała „nowa” Torre, stanowi o wysokiej jakości interwen- not a preservation project and not a new architecture. Two cji. Wydaje się, że adaptacja tego nieciekawego i niezbyt conditions that are usually kept separate here confront each wartościowego z punktu widzenia architektoniczno-kon- other in a state of permanent interaction – offering an ensem- serwatorskiego – w odniesieniu do innych wspaniałych ble of fragments that will not congeal into a single image, or zabytków Mediolanu – kompleksu dała szansę na rozwój allow any part to dominate the others. New, old, horizontal, także temu nieco zapomnianemu fragmentowi tkanki vertical, wide, narrow, white, black, open, enclosed – all these miejskiej. Przypominając o nieco bliższej historii roz- contrasts establish the range of oppositions that defi ne the new woju dawnej stolicy Lombardii, kompleks Fondazione Fondazione. By introducing so many spatial variables, the Prada ściąga w ten rejon miasta ruch turystyczny, oferując complexity of the architecture will promote an unstable, open bogate zbiory sztuki z różnych epok, ciekawe wydarze- programming, where art and architecture will benefi t from each nia artystyczne oraz ekspozycje czasowe. Wydaje się, że other’s challenges31. podobnie jak w innych przykładach europejskich, może się to przyczynić się do rozwoju dzielnicy, a co najważ- niejsze, już przyczyniło się do zachowania ważnego dla Księży Młyn, Łódź tożsamości miejsca fragmentu dziedzictwa architekto- Established in the nineteenth century on the basis of niczno-urbanistycznego. smaller settlements on the wave of the industrial revo- Jak twierdzi sam Rem Koolhaas: Fondazione nie jest lution, Łódź can serve as a case study of the rise and fall przedsięwzięciem z zakresu ochrony zabytków i niej jest to też of an industrial city. The city’s fortune was primarily nowa architektura. Te dwa warunki, które zwykle oddziela się dependent on industrial plants, which, after the fall of od siebie tutaj konfrontują się w stanie permanentnej interakcji – the communist system in 1989, left without govern- oferując zestaw fragmentów, które nie zastygną w jeden obraz, ment support, could not withstand global competition ani nie pozwolą aby żadna pojedyncza część zdominowała and went bankrupt soon after32. As a result of these pozostałe. Nowe, stare, poziome, pionowe, szerokie, wąskie, processes, Łódź is the only city to register a signifi cant białe, czarne, otwarte, zamknięte – wszystkie te kontrasty usta- drop in population after 1989 from among Poland’s nawiają zakres przeciwstawności, które defi niują nową Fon- fi ve largest cities, falling from second to third place

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 151 dazione. Poprzez wprowadzenie tak wielkiej ilości zmiennych (already in 1995)33. This has led to numerous social, przestrzennych, skomplikowanie architektury będzie promować economic and spatial confl icts. Despite many more or niestabilny, otwarty program, gdzie sztuka i architektura będą less successful attempts at introducing revitalisation34 zyskiwać na swoich wzajemnych wyzwaniach31. programmes in the city and despite three decades hav- ing passed, many of its historical buildings still wait to be saved. Księży Młyn, Łódź The most spectacular revitalisation programme Powstała w XIX wieku na bazie mniejszych osad, in the city, one that has not quite turned out to be na fali rewolucji przemysłowej Łódź może posłużyć successful, with its associated projects still awaiting jako studium rozwoju i upadku miasta industrialnego. completion, was the project of creating a New Centre Pomyślność miasta zależna była przede wszystkim od for Łódź on the basis of a revitalised EC1 power plant zakładów przemysłowych, które po upadku systemu and the Łódź Fabryczna35 train station which is being komunistycznego w 1989 roku, pozbawione rządo- remodelled. The most widely publicised revitalisation wego wsparcia, nie wytrzymały globalnej konkurencji success in Łódź was the construction of the Manufak- i w ciągu niedługiego czasu w większości upadły32. tura36 commercial and cultural hybrid complex at the W wyniku tych procesów Łódź jest jedynym spośród turn of the twentieth and twenty-fi rst century, based pięciu największych miast polskich, które po 1989 roku on the former Izrael Poznański Industrial Plant. While odnotowały znaczny spadek liczby mieszkańców i zara- completely replacing the function, many historical zem spadek z drugiego (jeszcze w 1995) na trzecie miej- buildings forming the industrial heritage of Łódź were sce w kraju pod względem liczby ludności33. Rodzi to saved (they were adapted into museums, commercial liczne konfl ikty natury społecznej, gospodarczej i prze- buildings or hotels). The nearby workers’ colony still strzennej. Pomimo wielu zakończonych mniejszym lub awaits revitalisation. Initially, Manufaktura was ac- większym powodzeniem prób wprowadzania w mieście cused of creating an alternative city centre to that of programów rewitalizacyjnych34, pomimo upływu trzech the historical trail of Piotrkowska Street, which had dekad, wiele zabytków czeka wciąż na ratunek. reportedly “sucked the life” out of this street. Over Najbardziej spektakularnym programem rewita- time, however, these spaces started to complement each lizacyjnym w mieście, który nie do końca zakończył other, and downtown activity37 returned to Piotrkows- się sukcesem, a związane z nim inwestycje wciąż cze- ka. This was possible thanks to, among other things, kają na ukończenie, był projekt stworzenia Nowego the carrying out of smaller revitalisation programmes, Centrum Łodzi, na bazie zrewitalizowanej elektrowni often encompassing individual urban blocks, as well as EC1 oraz przebudowanego dworca Łódź Fabryczna35. grassroots initiatives that used the post-industrial her- Najbardziej nagłaśnianym medialnie sukcesem rewi- itage for new promotional campaigns for the city, e.g. talizacyjnym w Łodzi było powstanie na przełomie XX “OFF PIOTRKOWSKA”, or, fi nally, the NCŁ project i XXI wieku hybrydowego zespołu komercyjno-kultu- that is being promoted by the city’s authorities and ralnego Manufaktura36, na bazie dawnych Zakładów is being built nearby38. Numerous smaller and larger Poznańskiego. Przy całkowitej wymianie funkcji udało post-industrial complexes and buildings in Łódź have się tam ocalić wiele zabytkowych obiektów dziedzictwa lately been successfully renovated and transformed, przemysłowego Łodzi (adaptowanych do funkcji mu- respecting the most signifi cant elements of heritage zealnych, komercyjnych czy na hotel). Na rewitalizację that have been carefully exposed. Unfortunately, de- wciąż czeka pobliska kolonia robotnicza. Początkowo spite the fact that many architecturally valuable factory zarzucano Manufakturze stworzenie alternatywnego, complexes and buildings were irrevocably lost, either w stosunku do historycznego traktu ul. Piotrkowskiej, because of neglect and devastation, or intentional ac- centrum miasta, które „wyssało życie” z tejże ulicy. tions by developers39. Z czasem jednak przestrzenie te zaczęły się uzupełniać, The example of Łódź referred to in the article is a na Piotrkowską powróciły śródmiejskie aktywno- an almost model case of revitalisation, both in spatial ści37. Stało się tak między innymi wskutek realizacji and social terms, and pertains to one of the city’s mniejszych programów rewitalizacyjnych, obejmują- nineteenth-century factory complexes, one of many cych niekiedy pojedyncze kwartały miejskie, a także scattered all across Łódź and associated with the city’s inicjatyw oddolnych, wykorzystujących poprzemy- golden age. The Księży Młyn complex, located to the słowe dziedzictwo do nowej promocji miasta, jak np. south east of the strict centre of Łódź is located at „OFF PIOTRKOWSKA”, czy wreszcie promowanego a considerable distance away from it. It encompasses przez władze miasta projektu NCŁ, który powstaje several dozen residential40 and industrial buildings. nieopodal38. Wiele mniejszych i większych zespołów The complex was founded as a factory housing estate i obiektów poprzemysłowych w Łodzi doczekało się by Karol Schleiber in the 1870’s, 1880’s and 1890’s, w ostatnich latach udanych remontów i przekształceń, modelled after similar colonies in Germany, Great Brit- respektujących starannie wyeksponowane najważniej- ain or Spain41. It is still surrounded by extensive green sze elementy dziedzictwa. Niestety pomimo tego wiele areas, e.g. Park Źródliska, which makes its linkages wartościowych architektonicznie zespołów i obiektów with the surrounding urban tissue that has grown over fabrycznych zostało bezpowrotnie utraconych, czy time quite illegible (apart from the circulatory ones).

152 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 Ryc. 18. Łódź, wejście do odrestaurowanej i zaadaptowanej do nowych funkcji części pofabrycznej kompleksu Księżego Młyna – fot. M. Gyurkovich Fig. 18. Łódź, entrance to the restored section of the post-factory sections of Księży Młyn, restored and adapted to new forms of use – phot. by M. Gyurkovich to wskutek zaniedbań i dewastacji, czy też celowych This “city within a city” of sorts has been covered by działań deweloperskich39. a comprehensive revitalisation programme for a couple Przywołany w artykule przykład łódzki to niemalże of years now42. New development projects are also modelowa pod względem przestrzennym, ale także being carried out in its vicinity, featuring a business- społecznym rewitalizacja, jednego z wielu rozsianych focused character and associated with the function of po całej Łodzi, nieużywanych już XIX-wiecznych zało- a technological park43. This time the designers44 also żeń fabrycznych, związanych ze złotym wiekiem miasta. Mowa tutaj o adaptacji zabytkowej szwalni w kompleksie Księży Młyn wraz z rozbudową o kilka nowych, wieloro- dzinnych obiektów mieszkaniowych położonych wokół niewielkiego oczka wodnego. Zespół Księżego Młyna, położony na południowy wschód od ścisłego centrum Łodzi, jest od niego znacznie oddalony. W jego skład wchodzi kilkadziesiąt obiektów mieszkalnych40 i prze- mysłowych. Kompleks został założony jako osiedle przy- fabryczne przez Karola Schleibera w latach 70.,80. i 90. XIX wieku, na wzór podobnych kolonii w Niemczech, Anglii czy Hiszpanii41. Otoczony jest wciąż dużymi terenami zielonymi, m.in. Parkiem Źródliska, przez co nie są czytelne jego powiązania (poza komunikacyjnymi) z otaczającą, narosłą w czasie tkanką miejską. To swoiste „miasto w mieście” od kilku lat objęte jest 42 Ryc. 19. Łódź, Księży Młyn, obiekt dawnej szwalni oraz budynek szerokim programem rewitalizacji . W jego sąsiedztwie bramny – fot. M. Gyurkovich powstają także nowe inwestycje o charakterze bizne- Fig. 19. Łódź, Księży Młyn, the building of the former sewing plant 43 sowym, związane z funkcją parku technologicznego . and the gatehouse – phot. by M. Gyurkovich

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 153 Ryc. 20. Księży Młyn, rozbudowa budynku szwalni o nową część Ryc. 22. Łódź, Księży Młyn, rozbudowany obiekt pofabryczny – detal mieszkaniową – fot. M. Gyurkovich elewacji – fot. M. Gyurkovich Fig. 20. Księży Młyn, extension of the former sewing plant to include Fig. 22. Łódź, Księży Młyn, extended post-factory building – facade a new residential section – phot. by M. Gyurkovich detail – phot. by M. Gyurkovich

Ryc. 21. Widok zachodniej części kompleksu Księży Młyn, obiekty Ryc. 23. Łódź, Księży Młyn, odrestaurowana i rozbudowana szwal- zabytkowe uzupełnione harmonijnie o nowy kompleks mieszkanio- nia oraz obiekt wciąż zdewastowany (2016) – fot. M. Gyurkovich wy – fot. M. Gyurkovich Fig. 23. Łódź, Księży Młyn, the restored and extended sewing Fig. 21. View of the western part of the Księży Młyn complex, his- plant and a built that is still in poor condition (2016) – phot. by torical buildings harmoniously supplemented with a new housing M. Gyurkovich complex – phot. by M. Gyurkovich

Tym razem projektanci44 również użyli szlachetnego used a noble material that continued the post-industrial materiału kontynuującego postindustrialną tradycję tradition of the place – red brick in combination with miejsca – czerwonej cegły w połączeniu z czarnym black metal and glass. Thus, in material terms, the metalem i szkłem. Tym samym pod względem materia- new parts of the old sewing plant (residential lofts) łowym nowe części starej szwalni (lofty mieszkaniowe) and newly built structures directly refer to the re- oraz nowo powstałe obiekty nawiązują bezpośrednio do stored historical monumental plant. It was adapted odrestaurowanej zabytkowej, monumentalnej szwalni. for retail, service, offi ce, gastronomic and housing Została ona zaadaptowana na potrzeby handlowe, usłu- functions – the last placed on the higher storeys. Along gowe, biurowe, gastronomiczne, ale też mieszkaniowe – with new buildings the complex offers that na wyższych kondygnacjach. Wraz z nowymi budynkami are varied in size and character, as well as numerous kompleks oferuje różnorodne w wielkości i charakterze spaces in underground parking garages. The delicately mieszkania oraz wiele miejsc w garażach podziemnych. historicising yet geometricised details clearly aid in Delikatnie historyzujące, ale zgeometryzowane detale telling apart the old, historical sections from newly wyraźnie pomagają rozróżnić części stare, zabytkowe designed ones. The aesthetic of the building and the od nowo projektowanych. Estetyka budynków i klimat atmosphere of land development refers to contextually zagospodarowania terenu nawiązuje do podobnych similar projects from Great Britain or Scandinavia, kontekstualnie realizacji angielskich czy skandynaw- with a high-quality housing environment45. This is

154 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 skich, o wysokiej jakości środowiska mieszkaniowego45. particularly praiseworthy as contemporary developers Jest to tym bardziej godne pochwały, gdyż współcześni do not always pay much attention to the quality of the deweloperzy, nawet w największych miastach polskich, housing environment, even in the largest Polish cities. nie zawsze zwracają uwagę na jakość środowiska miesz- This is therefore an even rarer practice in Łódź, which kaniowego. Tym bardziej jest to dosyć rzadka praktyka is clearly poorer than the remaining large Polish cities, w zdecydowanie uboższej od pozostałych dużych miast tackling serious social and demographic problems46. polskich Łodzi, borykającej się z dużymi problemami The historical sewing plant and the entrance pavil- społecznymi i demograficznymi46. Pieczołowitymi ion to the complex (currently housing, among other działaniami architektoniczno-konserwatorskimi objęto things, gastronomic functions) have been subjected to zabytkową halę szwalni i pawilon wejściowy do zespołu meticulous architectural and conservation procedures. (mieszczący obecnie m.in. funkcje gastronomiczne). Thanks to the introduction of a rich and typologically Dzięki wprowadzeniu bogatej i zróżnicowanej typolo- varied housing function, mixed with potential places gicznie funkcji mieszkaniowej, przemieszanej z poten- of employment, there is hope for this architectural and cjalnymi miejscami pracy, jest nadzieja, że ten zespół urban complex, which is an element of Łódź’s unique architektoniczno-urbanistyczny będący elementem heritage, to have a chance to prosper despite being so unikalnego dziedzictwa Łodzi, pomimo oddalenia od distant from the city centre. centrum miasta, ma szansę dalej prosperować.

BIBLIOGRAFIA / REFERENCES [1] 22@Barcelona, 10 Anys de renovació urbana. [11] Gyurkovich M.(ed.) Hybrid urban structures. Ajuntament de Barcelona, Barcelona, 2012. Wyd. PK, Kraków, 2016. [2] Abrahams T. Fondazione Prada in Milan by OMA. [12] Gyurkovich M. Adaptacje zabytkowych struktur Architectural Review, 21 September 2015, online dla nowych potrzeb – część 1, wybrane przykłady version – www.architectural-review.com – dostęp z Madrytu. Wiadomości Konserwatorskie 2017;50. 10.03.2016. [13] Gyurkovich M. Sotoca A. Greenery as an element [3] Anderola F. et al. Milan architectural guide: of shaping urban public spaces dedicated to cul- 1945–2015. Editore Ulrico Hoepli, Milano, 2015. ture – selected examples, Housing Environment [4] Biere Arenas R., Gyurkovich M.(eds.) Back to the 2018;24. Sense of the City: 11th VCT International mono- [14] Gyurkovich M. Sotoca A. Quality of social space in graph book, Year 2016, July, Krakow. CPSV, Barce- selected contemporary multifamily housing com- lona, 2016, online publication: https://upcommons. plexes in Poland’s three biggest cities. IOP Materials upc.edu/handle/2117/90350 – dostęp styczeń 2018. Science and Engineering vol. 471/ 092009/ 2019. [5] Burda I. M., Nyka L. Providing Public Space Con- [15] Gyurkovich M. Polskie przestrzenie kultury. Wy- tinuities in Post-Industrial Areas through Remode- brane zagadnienia. Wyd. PK, Kraków, 2019. ling Land/Water Connections. IOP Conf. Ser.: Ma- [16] Hanzl M. Przestrzenie miasta – o urbanistyce terials Science and Engineering, 245, 082037, 2017. Łodzi. Architektura & Biznes 2014;03. [6] Clos O., Miquel A., de Solà-Morales C., Cadaval [17] Kadłuczka A. Architectural Heritage and New E. (eds.) Barcelona, Transformación. Planes y Proy- Users. Principles and Doctrines. In: Jasieńko J. ectos. Ajuntament de Barcelona, Barcelona, 2008. (ed.) Structural Analysis of Historical Construc- [7] Domenico R.P. Remaking Italy in the Twentieth tions, SAHC 2012 vol.1. DWE, Wrocław, 2012. Century. Rowman & Littlefi eld, Lanham, 2002. [18] Koolhaas R. OMA/AMO, Content.Taschen, Köln, [8] Gyurkovich M. 22@Barcelona – the city of Know- 2004. ledge Civilization. Technical Transactions. Series [19] Koolhaas R. Śmieciowa przestrzeń. Fundacja Cen- Architecture no. 4-A /2012, Issue 13, Year 109. trum Architektury, Warszawa, 2017. [9] Gyurkovich M. The Role of Culture in Re-using [20] Kriken J.L., Enquist P., Rapaport R. City Building. the Postindustrial Heritage of European Cities. In: Nine Planning Principles for the Twenty-First Cen- Jeleński T., Juchnowicz S., Woźniak-Szpakiewicz tury. Princeton Architectural Press, New York, 2010. E. (eds.) Tradition and Heritage in the Contempo- [21] Lynch K. Obraz miasta. Wydawnictwo Archivolta, rary Image of the City, Vol.2 Practice and Process. Kraków, 2011. Wyd. PK, Kraków, 2014. [22] Mikołajska I., Haupt P. Oslo Revitalization Areas [10] Gyurkovich M. Role of culture in revitalisation of as an Example of Good Quality of Urban Envi- the postindustrial heritage in Poland. In: Reuso. ronment. IOP Conf. Ser.: Materials Science and III Congreso Internacional sobre Documentación, Engineering. 471, 092072, 2019. Conservación, y Reutilización del Patrimonio [23] Mironowicz I. Drogi rewitalizacji zdegradowanych Arquitectonico y Paisajistico. UPV, València, 2015. struktur miejskich, Architectus 2007;1–2(21–22).

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 155 [24] Mironowicz I. Modele transformacji miast. tures – Constacy or Changeability, Rigour or Ofi cyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Freedom? Technical Transactions, Series A, no Wrocław, 2016. 1-A/2014, Year 111. [25] Nyka L., Szczepański J. (red.) Kultura dla rewita- [36] de Solà-Morales M. Deu Lliçons sobre Barcelona. lizacji > Rewitalizacja dla kultury. CSW ŁAŹNIA, COAC, Barcelona, 2011. Gdańsk, 2010. [37] Stephens S. Prada Tower by OMA. Architectural [26] Ostrowski W. Wprowadzenie do historii budowy Record, May 30 2018, www.architecturalrecord. miast: ludzie i środowisko. Ofi cyna Wydawnicza com/articles/13454-prada-tower-by-oma?v=pre- Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 1996. view – dostęp luty 2019. [27] Palej A. Miasta cywilizacji informacyjnej. Poszu- [38] Stępień A. Bit architektury. Architektura & Biznes kiwanie równowagi pomiędzy światem fi zycznym nr 11/’11. a światem wirtualnym. Monografi a 294, Wyd. PK, [39] Toffl er A. Trzecia fala. PIW, Warszawa, 1997. Kraków, 2003. [40] Wdowiarz-Bilska M. Techno-polis: idea struktura [28] Parcerisa Bundó J. Barcelona, Urbanisme Segle przestrzeń. Wyd. PK, Kraków, 2017. XX, Vigila el mar, vigila el muntanyes. MONTA- [41] Węcławowicz-Gyurkovich E. Architektura naj- BER, Barcelona, 2014. nowsza w historycznym środowisku miast euro- [29] Paszkowski Z. Miasto idealne w perspektywie eu- pejskich. Wyd. II, Wyd. PK, Kraków, 2018. ropejskiej i jego związki z urbanistyką. Universitas, [42] Wojnarowska A. Rewitalizacja zdegradowanych Kraków, 2011. obszarów miejskich. Przykłady praktyczne. Wy- [30] Przesmycka E. Problemy rewitalizacji zabytkowych dawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 2011. centrów miast. W: Halicka A. (red.) Budownictwo na [43] Wycichowska B. Nowe „Serce” dla Łodzi. Projekt obszarach zurbanizowanych: nauka, praktyka, per- na miarę XXI wieku. Czasopismo Techniczne, spektywy. Wyd. Politechniki Lubelskiej, Lublin, 2014. Seria A, z.4-A/ 2008. [31] Rasmussen S.E. Odczuwanie architektury. mura- [44] Wycichowska B. Uncertain Future of the City. The tor, Warszawa, 1999. example of Łódź. Technical Transactions Series A, [32] Rykwert J. Pokusa miejsca. Przeszłość i przyszłość 1-A/2/ 2012, Issue 1, Year 109. miast. MCK, Kraków, 2013. [45] Wycichowska B. Unsustainable revitalization – the [33] Sagnard A. La fondation Prada a-t-elle mieux problem of Łódź. Technical Transactions, Series A, compris que les autres l’art contemporain? – www. no.3-A/ 2012, Issue 12, Year 109. o.nouvelobs.com/art-design/20160311.OBS6255 – [46] Ziobrowski Z. Urbanistyczne wymiary miast. dostęp 15.09.2016. IRM, Kraków, 2012. [34] Schneider-Skalska G. Rewitalizacja obszarów po- [47] Zuziak Z.K. Strategie rewitalizacji przestrzeni przemysłowych. W: Halicka A. (red.) Budownictwo śródmiejskiej. Wyd. PK, Kraków, 1998. na obszarach zurbanizowanych: nauka, praktyka, per- [48] Zuziak Z.K. Revitalization of cities and the theory spektywy.Wyd. Politechniki Lubelskiej, Lublin, 2014. of urbanism. Technical Transactions, Series A, no. [35] Schneider-Skalska G. The Form of Urban Struc- 3A/2012, Issue 12, Year 109.

1 Na co zwraca uwagę wielu badaczy struktur architekto- 10 Poza planami z konkursu na Rozszerzenie Barcelony (El En- niczno-urbanistycznych, spośród polskich autorów przede sanche de Barcelona/ Eixample de Barcelona) z lat 50. XIX wszystkim: W. Ostrowski (1996), Z. Ziobrowski (2012), wieku, w tym ostatecznie zatwierdzonym planem autor- Z.W. Paszkowski (2011) czy I. Mironowicz (2016). stwa Ildefonsa Cerdà z 1859 roku, to przede wszystkim 2 Która zdaniem niektórych naukowców ustąpiła już miejsca plan autorstwa Pedro Moreno Romineza z 1871 roku oraz epoce cyfrowej czy też cywilizacji wiedzy (np.: A. Toffl er, 1997). opublikowany przez władze miasta w 1903 roku Plano de 3 Patrz np.: A.Palej (2003). Barcelona-(www.22barcelona.com, www.bcn.cat – dostęp styczeń 4 Patrz np. M.Gyurkovich (2017, 2019). 2012 – marzec 2019). 5 Autorski wybór tych opracowań zawarto w bibliografi i. 11 Historycznego traktu z Barcelony do Francji – patrz: M. de 6 Oraz wiele innych przykładów, które były szeroko omawiane Sola-Morales (2011). w wielu publikacjach naukowych, w tym zamieszczonych 12 Aż do czasu przygotowań do Igrzysk Olimpijskich w 1992 w spisie literatury wybranych publikacjach autorskich, patrz roku – patrz np.: M.Gyurkovich (2012). także np.: Zuziak. Z.K. (2012). 13 Promuje się rozwiązania, które zwiększają powierzchnię zabu- 7 Ustawa z dnia 9 października 2015 o rewitalizacji Dz.U. 2015 dowy na danej parceli, ale pod warunkiem wytworzenia „wartości poz.1777 – tekst jednolity opr. na podstawie Dz.U. 2018, dodanej”. Rozumie się przez to zintegrowanie nowego budynku poz.1398 – http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/ z istniejącymi obiektami, utrzymania poprzemysłowego charakteru WDU20150001777/U/D20151777Lj.pdf dostęp 02.04.2019. dzielnicy, zastosowania energooszczędnych rozwiązań projektowych, 8 Na co zwracała w swoich publikacjach uwagę m.in. B. Wy- a także hybrydowość – połączenie w nowej realizacji więcej niż cichowska (2008, 2012). trzech funkcji – [za] A. Stępień (2011); także www.22barcelona. 9 Liczne publikacje – spośród przywołanych szczególnie: com – dostęp styczeń 2012 – luty 2019. E. Przesmyckiej, A. Wycichowskiej, G. Schneider-Skal- 14 Jak to trafnie podsumowała A. Stępień (2011), op. cit. skiej, I. Mironowicz, Z. Paszkowskiego, Z.K. Zuziaka oraz 15 Szczegółowo omówionych w 22@ Barcelona…(2012), a tak- autorskie. że np.: M.Gyurkovich (2012), op.cit.

156 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 16 Plan Especial del Patrimonio Industrial – ibidem, także 27 Fondazione Prada, patrz np.: https://oma.eu/projects/fonda- www.22barcelona.com – dostęp styczeń 2012 – luty 2019. zione-prada – dostęp luty 2019. 17 Kilkanaście takich projektów przedstawiono w rocznicowym 28 S. Stephens (2018). wydawnictwie 22@ Barcelona…(2012), op. cit., niektóre były 29 Patrz: A. Sagnard (2016), a także np.: M.Gyurkovich (2016). przezentowane w innych książkach, czasopismach branżo- 30 Podobnie jak ma to miejsce w hybrydowym kompleksie wych i stronach internetowych związanych z architekturą kultury Matadero w Madrycie – patrz np.: M.Gyurkovich i designem – m.in. www.architecturedaily.com, www.dezeen. (2017, 2019). com – dostęp 2008–2019,. 31 Cytat za: https://oma.eu/projects/fondazione-prada – dostęp 18 Prowadzonego przez prywatną fundację Vila Casas. Autor luty 2019, tłum. K. Barnaś. projektu adaptacji i rozbudowy: J. Badìa, współpraca J. 32 Co punktuje wielu autorów, m.in. A. Wojnarowska i B. Wy- Framis 2007–2008 – patrz np. A. Stępień (2011) op. cit., cichowska. M. Gyurkovich (2012, 2014). 33 Liczba mieszkańców wg stanu z dnia 01.01.2017 to 19 133 × 133 m – patrz np.: M. de Sola Morales (2011), op. cit., 696 520 osób – www.stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ J.Parcerisa Bundó (2012). ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w- 20 W oparciu o dawny trakt do Francji, co omówiono powyżej 2017-r-,7,14.html – dostęp grudzień 2017. 21 Patrz np.: M. Gyurkovich, A. Sotoca (2018). 34 Patrz np. A. Wojnarowska (2011), B. Wycichowska (2012). 22 Universitat Pompeu Fabra to jedna z największych pry- 35 Omówiony szeroko w szeregu publikacji branżowych, watnych uczelni w Barcelonie. Posiada kilka obiektów prasowych i opracowań naukowych, np. B. Wycichowska w historycznym centrum Barcelony, ale przede wszystkim (2008), M.Gyurkovich (2015, 2019). jest związana z El Poblenou, gdzie znajdują się trzy kam- 36 www.manufaktura.com – dostęp styczeń 2012 – kwiecień 2019. pusy. Campus Ciutadella zajmuje kilka bloków zabudowy 37 Coroczne badania autorskie in situ w latach 2008–2018 zdają po wschodniej stronie parku o tej samej nazwie, czyli na się potwierdzać poprawę sytuacji. zachodniej granicy dzielnicy. Campus Mar zajmuje kilka 38 Dawnego zespołu fabrycznego (M. Hanzl, 2014). obiektów nad morzem w pobliżu Portu Olimpijskiego. 39 Opisanych np. przez B. Wycichowską (2012). Najnowszy z kampusów – to właśnie prezentowany w ar- 40 W których z sukcesem prowadzone są działania na rzecz tykule Communication Campus – Poblenou – www.upf. rewitalizacji społecznej. edu – dostęp styczeń 2012 – kwiecień 2019. 41 www.kultura.lodz.pl/pl/poi/1223 – dostęp styczeń 2018. 23 Przy pomocy długiej metalowej „rury”, przez co jest wi- 42 np.: A. Wojnarowska (2011). doczny z odległości kilku przecznic, pomimo dość wysokiej 43 Patrz M. Wdowiarz-Bilska (2017). nowej części uniwersytetu oraz sąsiadujących z nim budyn- 44 Miejscowe biuro: Marciniak &Witasiak Architekci – http:// ków biurowych. mwarch.pl/realizacje.php?cat=53&subcat=64 – dostęp luty 24 Kompleks ukończono w roku 2009, proj. J. Benedito i R. Val- 2018. les z zespołem – www.josepbenedito.com, dostęp luty 2012. 45 Patrz M. Gyurkovich, A. Sotoca (2019). 25 Milano Porta Roma. 46 Ibidem. 26 M.in. zamieszczone w bibliografi i: R. Koolhaas (2004, 2017).

Streszczenie Abstract Miasta nieustannie się zmieniają. Rozwijają się, upa- Cities change constantly. They develop, they fall, dają, by potem znów się podźwignąć i prosperować na only to lift themselves up again and prosper anew. Over nowo. W ciągu poprzednich dwóch stuleci ten rozwój the course of the past two centuries this development był w dużej mierze uzależniony od przemysłu. Przyniósł has largely been dependent on industry. It brought with on między innymi dewastację i skażenie wielu terenów, it, among other things, the devastation and pollution które niegdyś peryferyjne, nagle zdecydowanie zyska- of numerous areas, which – although once periph- ły na „centralności”, wobec procesów metropolizacji eral – suddenly increased their “centrality”, in light of i eksurbanizacji. Wiele spośród obiektów opuszczonych metropolisation and exurbanisation processes. Many of z różnych przyczyn przez pierwotnych użytkowników, the buildings that were abandoned for various reasons zwłaszcza z XIX, czy pierwszych dekad XX wieku, by their original owners, particularly those from the w których działalność przemysłowa była niegdyś reali- nineteenth or the fi rst decades of the twentieth century, zowana, to godne uwagi, uznane za zabytki struktury. which once housed industrial operations, are notable Konieczność ich ochrony jest niepodważalna. Rewita- structures that have been acknowledged as heritage lizacja obszarów poprzemysłowych to priorytet w wielu sites. The necessity to protect them is indisputable. The miastach europejskich, zwłaszcza wobec konieczności revitalisation of post-industrial areas is a priority in many utrzymania zrównoważonego rozwoju kontynentu. European cities, particularly in the face of the necessity W artykule przedstawiono studium kilku przypadków of maintaining the continent’s sustainable development. adaptacji poprzemysłowych obiektów i zespołów do In the article the author presents a study of a number of różnych funkcji, dzięki którym było możliwe ocalenie cases of the adaptation of post-industrial structures and cennego dziedzictwa architektoniczno-urbanistycznego complexes to various functions, thanks to which it was minionej epoki. possible to save the valuable architectural and urban- design-related heritage of a bygone era.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 157 PREZENTACJE – RAPORTY PRESENTATIONS AND REPORTS

Leszek Czapski1

Przedsiębiorstwo Państwowe Pracownie Konserwacji Zabytków (PP PKZ) The State Enterprise of Monument Conservation Laboratories

Przedsiębiorstwo, które jak na czasy PRL było fe- w kraju zaistniała potrzeba stworzenia organizacji wy- nomenem, na bazie którego powstała tzw. polska szkoła konawczej mogącej temu podołać. I tak Zarządzeniem konserwacji zabytków. Defi niując określenie i znaczenie MKiS z dnia 25 VII 1950 r. powołano Przedsiębiorstwo pojęcia „konserwacja zabytków” zgodnie z treścią i du- Państwowe Pracownie Konserwacji Zabytków, które chem Karty Weneckiej2: konserwacja zabytków jako powstało na bazie istniejących przy Ministerstwie Kul- zabieg konserwatorski polega na działaniu, którego tury i Sztuki Pracowni Konserwatorskich istniejących od celem jest zapewnienie zabytkowi przetrwania w miarę 1945 r., przejmując od nich część kompetencji. Pierw- możliwości w niezmienionym stanie oraz zapewnienie szym dyrektorem i organizatorem tego przedsiębiorstwa zwolnienia procesu jego degradacji. został arch. Mieczysław Kuźma. Konserwacja zabytków jest więc dziedziną o in- Rozpoczęła się praca nad organizacją przedsiębior- terdyscyplinarnej strukturze skupiającą specjalistów stwa, które miało za zadanie podołać olbrzymiemu z wielu dziedzin nauki zajmujących się zachowaniem wyzwaniu, jakie przed nim postawiono, a mianowicie zabytków. Do realizacji tych celów niezbędne jest ratowaniu ocalałych z pożogi wojennej zabytków. Prio- zaangażowanie niekiedy wielu zespołów i ekspertów, rytetem tego przedsiębiorstwa były początkowo prace począwszy od badań historycznych, ikonografi cznych związane głównie z konserwacją zabytków architektury. archeologicznych, architektonicznych itp. i zatrudnienie Zabytki architektury w procesie tworzenia tego przed- do realizacji specjalistów z wielu dziedzin nauki, arty- siębiorstwa były kręgosłupem spajającym większość spe- stów i rzemieślników przy użyciu starych technik, jak też cjalności konserwatorskich, artystycznych i rzemiosła. zastosowanie współczesnych rozwiązań materiałowych Zaistniała potrzeba równoległego tworzenia spe- i technologicznych, we współdziałaniu w tym zakresie cjalistycznych pracowni badawczych, na bazie których z uczelniami i instytutami naukowymi. mogły powstawać pracownie projektowe wykonujące W Polsce, która w wyniku nieszczęśliwych zawiro- dokumentację konserwatorską, a następnie wyspecjali- wa ń naszej historii, począwszy od najazdu szwedzkiego, zowane pracownie wykonawcze, które zatrudniały hi- poprzez rozbiory, aż po dwie wojny światowe, poniosła storyków, archeologów, badaczy architektury, historyków ogromne straty w obszarze dziedzictwa kulturowego, sztuki, ekspertów z zakresu konstrukcji budowlanych, zagadnienie ochrony ocalałych i zniszczonych zabyt- drewna, parków i zieleni, urbanistów i wielu innych ków będących świadectwem naszej historii i tożsamości specjalności rzemiosła artystycznego i rzemieślników narodowej stało się dla naszego państwa zagadnieniem konserwatorów. Polska w wyniku II wojny światowej niezwykle ważnym. poniosła olbrzymie straty w wyrazie materialnym, ale Obszar strat w tym zakresie był olbrzymi. Aby po- przede wszystkim ludzkim. Najlepsza kadra fachowców wstrzymać proces degradacji i ratować ocalałe zabytki, począwszy od naukowców po rzemieślników została zaistniała potrzeba stworzenia organizmu, który byłby zdziesiątkowana. Niektóre zawody z zakresu rzemiosła w stanie temu podołać. Taką okazją była decyzja ówcze- artystycznego przestały praktycznie istnieć. Wszystko snych władz o odbudowie Warszawy, które dekretem trzeba było odtwarzać na nowo. Brakowało rzemieślni- KRN powołały w 1945 r. Biuro Organizacji Odbudowy ków, w szczególności specjalizujących się w rzemiośle Stolicy przekształcone następnie przez prezydenta mia- artystycznym, artystów malarzy, rzeźbiarzy, sztukatorów, sta Mariana Spychalskiego w Biuro Odbudowy Stolicy snycerzy, pozłotników, konserwatorów metalu, drew- (BOS). Biuro to kierowane było przez wybitnych kon- na, mebli artystycznych, tkaniny, stolarki artystycznej, serwatorów zabytków, wśród których byli m.in. prof. i wielu innych, którzy byli niezbędni przy konserwacji prof. architekci konserwatorzy zabytków Jan Zachwa- zabytków. To PP PKZ zaczęły odtwarzać zanikające, towicz3, Piotr Biegański4 i Mieczysław Kuźma5. a niekiedy już nieistniejące zawody konserwatorskie Dla realizacji zamierzeń podjętych przez BOS z za- i rzemieślnicze oraz skupiły w swej organizacji wy- kresu odbudowy obiektów zabytkowych w stolicy, jak też bitnych specjalistów konserwatorów. Były poligonem

158 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 praktycznym dla nowej kadry konserwatorów, która Pod koniec lat 70. ubiegłego wieku PP PKZ zatrudniały osiągnęła najwyższe wtajemniczenie zawodowe. blisko 10 tysięcy pracowników, w większości wysokiej Dzisiejsza kadra konserwatorskiego rzemiosła jest klasy specjalistów z różnych dziedzin nauki, kultury pokoleniem mającym korzenie wywodzące się w więk- i sztuki. Były w stanie wykonać konserwację każdego za- szości z PP PKZ. Były one inspiratorem szkolenia i od- bytku. Od konserwacji drobnych zabytkowych obiektów twarzania kadr rzemiosła artystycznego, konserwatorów sztuki, poprzez konserwacje papieru, rzeźby i malarstwa zabytków, tworzenia kierunków studiów i studiów po prace konserwatorskie obiektów archeologicznych, podyplomowych z zakresu konserwacji zabytków na zabytków architektury, jak również odbudowę Zamku uczelniach w Warszawie, Krakowie oraz w Toruniu. Królewskiego. O rozmiarze i zakresie merytorycznym PP PKZ dawały zatrudnienie uczestnikom tych szkoleń, prac zrealizowanych przez PP PKZ niech świadczą dane jak też delegowały swych własnych pracowników w celu wyszczególnione w publikacji Jana Gromnickiego6 : podniesienia kwalifikacji. Absolwenci tych studiów – 16 900 tomów dokumentacji badawczej (tj. studiów zasilili też kadrowo polską Służbę Konserwatorską. historyczno-architektonicznych i urbanistycznych, PP PKZ jako pierwsze stworzyły wzorce dokumentacji etnografi cznych, opracowań wyników badań archi- konserwatorskich. Opracowano technologie normujące tektonicznych, laboratoryjnych i in.); prace konserwatorskie w prawie wszystkich dziedzinach – 6 200 tomów dokumentacji prac konserwatorskich konserwacji, co jest zawarte cennikach PP PKZ, które przy zabytkach ruchomych; do dnia dzisiejszego służą jako wzorce postępowania. – 68 000 dokumentacji projektowych; PP PKZ pod koniec lat 70. ubiegłego wieku zatrudniały – 2 000 dokumentacji powykonawczych i innych; około 10 000 pracowników. Posiadały własną jednostkę – 1 100 000 negatywów zdjęć fotografi cznych i foto- organizacyjną – Oddział Badań i Konserwacji – zajmu- grametrycznych. jącą się naukowymi badaniami obiektów zabytkowych. Oddziały PPPKZ i jednostki organizacje na prawach Oddział ten posiadał pracownie z zakresu badań: ar- oddziału pod koniec lat 70. XX wieku: cheologii, historii, badań architektonicznych, ochrony 1. Oddział PPPKZ w Warszawie, drewna archeologicznego i zabytkowego, chemiczną, 2. Kierownictwo odbudowy Zamku Królewskiego, ochrony przed wilgocią, konserwacji papieru, konserwa- 3. Oddział Badań i konserwacji PPPKZ w Warszawie, cji metalu, dokumentacji mikrofi lmowej i fotogrametrii 4. Zakłady Wytwórcze Mebli Artystycznych w War- oraz wprowadzaniem nowych technologii i materiałów szawie – Henrykowie, w konserwatorstwie. 5. Oddział PPPKZ w Gdańsku, Zapotrzebowanie na prace konserwatorskie było 6. Oddział PPPKZ w Szczecinie, ogromne. Aby dostać się do portfela zleceń PP PKZ, 7. Oddział PPPKZ w Poznaniu, w poszczególnych województwach odbywały się komisje 8. Oddział PPPKZ w Krakowie, konserwatorskie ustalające priorytety niezbędnych do 9. Oddział PPPKZ w Wrocławiu, realizacji obiektów zabytkowych, z których tylko część 10. Oddział PPPKZ Toruniu, była realizowana z uwagi na ograniczone moce pro- 11. Oddział PPPKZ w Lublinie, dukcyjne. Przedsiębiorstwo się rozwijało. Co ciekawe, 12. Oddział PPPKZ w Zamościu, w tamtym okresie nie brakowało środków na realizację 13. Oddział PPPKZ w Rzeszowie, ochrony zabytków, lecz brak było mocy na ich realiza- 14. Oddział PPPKZ w Białymstoku, cję. Wysoka jakość realizacji konserwatorskich dawała 15. Oddział PPPKZ w Kielcach, PP PKZ najwyższą markę na rynku konserwatorskim. 16. Ośrodek Informacji Konserwatorskiej w Warszawie, Została zauważona na rynku światowym. O realizację 17. Biuro Handlu Zagranicznego w Warszawie. prac konserwatorskich ubiegali się inwestorzy z wielu Oddziały terenowe o dużej samodzielności gospo- krajów. PP PKZ realizowały prace konserwatorskie m.in. darczej i merytorycznej posiadały własne pracownie w USA, Niemczech, Egipcie, ZSSR, Estonii, Wietnamie, specjalistyczne do badań konserwatorskich, projekto- Kambodży Kubie, Mongolii, Białorusi, Algierii, Mace- we i jednostki realizacyjne. Posiadały własne zaplecza donii, Łotwie, Czechosłowacji w ramach umów między- techniczne i nieruchomości. PP PKZ były jednostką narodowych i Misji Konserwatorskich PP PKZ. Rozwój podlegająca MKiS. Organizacyjnie z uwagi na wielkość przedsiębiorstwa wymusił zmiany organizacyjne, w wy- i dużą samodzielność Oddziałów można ją porównać niku których w ramach przedsiębiorstwa powstawały do organizacji zjednoczenia w resorcie budownictwa. nowe podmioty organizacyjne w postaci Oddziałów PP PP PKZ w tamtym okresie były ewenementem PKZ w poszczególnych województwach, obejmujące w skali światowej, jako jedyne, które były w stanie kom- swą działalnością regiony pokrywające obszar Polski. pleksowo i interdyscyplinarnie rozwiązać problemy kon- Oddziały te posiadały samodzielność gospodarczą i me- serwatorskie w pełnym zakresie badawczym, dokumen- rytoryczną z ograniczoną odpowiedzialnością prawną, tacji konserwatorskiej, projektowym i wykonawczym ponieważ były równocześnie w strukturze jednego wg najwyższych standardów sztuki konserwatorskiej. przedsiębiorstwa. Dotychczasowy zarząd przedsiębior- Największą niezaprzeczalną wartością PP PKZ była ich stwa przejął funkcję koordynatora, nadzoru merytorycz- załoga składająca się z wybitnych specjalistów z różnych nego i ogólnej polityki przedsiębiorstwa. Była to funkcja dziedzin nauki i rzemiosła potrafi ająca sprostać wy- zbliżona do roli zjednoczenia w resorcie budownictwa. zwaniom konserwatorskim na najwyższym światowym

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 159 poziomie. Wtedy powstało określenie „Polska szkoła przewidzenia. Małe podmioty gospodarcze nie mając konserwatorska” nobilitujące osiągnięcia organizacyjne tak wielkich kosztów zarządzania, jakie mają przed- i wykonawcze polskich konserwatorów zabytków. siębiorstwa państwowe, w sposób oczywisty były kon- PKZ-ety odtworzyły technologię ochrony zabytków, kurencyjne cenowo i przejmowały rynki zleceń, a tym opracowały zasady postępowania konserwatorskiego, samym doprowadzały do bankructwa przedsiębiorstw opracowały normy prac konserwatorskich we wszystkich państwowych. Tak też się stało z PP PKZ. Słabe zarzą- specjalnościach ochrony zabytków, które zawarte w cen- dzanie przedsiębiorstwem nieumiejącym poradzić sobie nikach PKZ służą do dziś konserwatorom zabytków. z nowymi wyzwaniami przy braku koncepcji i biernej PKZ-ety, można powiedzieć, były głównym instrumen- postawie MKiS oraz Skarbu Państwa sprawiły, że sy- tem w rękach MKiS realizującym ochronę zabytków. tuacja ekonomiczna przedsiębiorstwa stawała się coraz Sukces ten dało się osiągnąć dzięki rozumnemu gorsza. Nie potrafi ono zagospodarować olbrzymiego współdziałaniu Ministerstwa Kultury z wybitnymi potencjału kadrowego o najwyższych kwalifi kacjach profesjonalistami z zakresu konserwacji powoływanymi konserwatorskich i wykonawczych, którym dysponowa- na stanowisko Generalnego Konserwatora Zabytków. ły PP PKZ. Następowały zmiany personalne na stanowi- Potrafi li oni uzasadnić potrzebę wspólnego działania sku GKZ. Namiestnicy biernie i bez refl eksji poddali się na rzecz ochrony zabytków i uzyskania środków fi nan- wprowadzanym zmianom. Funkcja GKZ sprawowana sowych z budżetu państwa dla ratowania dziedzictwa dotychczas przez ekspertów stała się urzędem politycz- narodowego i ugruntowania tożsamości narodowej. nym (pełniła go np. Aleksandra Jakubowska). Byli to prof. Jan Zachwatowicz (GKZ 1945–1951), mgr Oczywiście MKiS próbowało ratować PKZ-ety Mieczysław Ptaśnik (Dyr. ZM i Ochr. Zab. 1962–1965), wprowadzając zmiany organizacyjne począwszy od prof. Bohdan Rymaszewski (GKZ 1972–1973 i 1975– wprowadzania pełnomocników dyrektorów, poprzez 1977), prof. Alfred Majewski (GKZ 1973–1975), prof. przekształcanie oddziałów w spółki Skarbu Państwa. Była Wiktor Zin (GKZ 1978–1981), prof. Andrzej Gruszecki to kuracja dobijająca pacjenta. Spółki te były organizacja- (GKZ 1983–1987). mi jeszcze słabszymi niż Oddziały PP PKZ, z których PP PKZ do roku 1987 kierowali kolejno Mieczysław się przekształciły. Były fatalnie zarządzane i przynosiły Kuźma, Tadeusz Polak, Witold Sobczyk, Sławomir An- straty. Straty te były pokrywane z wyprzedaży majątku po druszkiewicz i Tadeusz Polak. Dobry okres koniunktury PP PKZ. Załoga przedsiębiorstwa nie widząc przyszłości PKZ trwał do połowy lat 80. ub. wieku. To m.in. oni odchodziła i szukała nowych miejsc pracy. Przedsiębior- byli współtwórcami Polskiej Szkoły Konserwatorskiej, stwo traciło to, co było jego najcenniejszym skarbem zdając sobie sprawę ze złożoności interdyscyplinarnej – wielotysięczny zespół wybitnych, doświadczonych i ogromu zadań stojących przed służbą konserwatorską. interdyscyplinarnych specjalistów-konserwatorów na W połowie lat 80. w wyraźny sposób zaczęto od- najwyższym światowym poziomie. Kolejni nominaci czuwać nadchodzące zmiany w zarządzaniu gospodar- MKiS do zarządzania PKZ, komisarze i dyrekcje przez ką i transformację wolnorynkową. Gospodarka była następne lata dokonali wyprzedaży prawie całego majątku rozchwiana. Centralne sterowanie się nie sprawdzało. włącznie z unikalnym wyposażeniem pracowni konser- Zmiany transformacji wolnorynkowej zbliżały się nie- watorskich będącym podstawowym narzędziem pracy. uchronnie. Jako pierwszą 23 grudnia 1988 przyjęto tzw. Wszystko to trwało latami pod „troskliwą” opieką Skarbu ustawę Wilczka umożliwiającą każdemu obywatelowi Państwa, który biernie przyglądał się, jak ginie stworzony PRL podejmowanie i prowadzenie działalności gospo- ogromnym wysiłkiem własnym przedstawiciel Polskiej darczej na równych prawach. Szkoły Konserwatorskiej, jakim były PKZ-ety, przedsię- Latem 1989 został przedstawiony program Sachsa- biorstwo o najwyższej renomie światowej, którego nam -Liptona. Zakładał rozwiązanie problemów gospodar- zazdroszczono. Straciliśmy tzw. „good will”, co było czych Polski przez nagły i śmiały skok w gospodarkę niezaprzeczalną dodatkową wartością. rynkową. Na jego podstawie powstał przyjęty w 1990 r. Zamierzenie wolnorynkowe zamieniło się w nie- pakiet reform gospodarczo-ustrojowych, zwany pla- kontrolowaną lub kontrolowaną „szczególnie”, w tym nem Balcerowicza. Na plan ten składało się 10 ustaw, i wielu innych przypadkach w drastyczną karykaturalną w tym m.in. o gospodarce fi nansowej przedsiębiorstw prywatyzację, pozbywanie się majątku bezmyślnie i za państwowych – usuwała gwarancję istnienia wszystkich bezcen. Nowo powstałe na bazie PP PKZ spółki Skarbu przedsiębiorstw państwowych niezależnie od ich wyni- Państwa i prywatne były słabe i z biegiem czasu upadały. ków fi nansowych i efektywności produkcji, umożliwiała Nie ominęło to też takiego zakładu PP PKZ, jak znana przeprowadzenie postępowania upadłościowego wobec i ceniona w świecie nowoczesna Fabryka Mebli Arty- przedsiębiorstw nierentownych, a także o kredytowa- stycznych w Henrykowie, po której pozostały jedynie niu – znosiła preferencje kredytowe przedsiębiorstw wspomnienia kronikarskie. Rynek powoli wypełnił państwowych wiążąc stopę oprocentowania ze stopą pustkę po PP PKZ. infl acji, zmieniała warunki zawartych wcześniej umów Konserwacja zabytków nie przestała istnieć i przysto- kredytowych o stałym oprocentowaniu. Nastąpiło sowała się do nowych warunków. Poziom prac konser- spontaniczne podporządkowanie się zasadom popyto- watorskich stale jest nadal bardzo wysoki. Jest to zasługa wo-podażowym. Na rynku zaczęły pojawiać się nowe ośrodków akademickich w Krakowie, Wrocławiu, Toruniu podmioty gospodarcze. Stało się jednak tak, jak było do i Warszawie, prowadzących studia konserwatorskie, jak

160 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 też sieci szkół artystycznych kształcących fachowców na istotne obszary z zakresu ochrony nierozwiązane lub bardzo dobrym poziomie. Należy jednak pamiętać, że jest pomijane. Każdy zabytek posiada właściciela i jest z nim to pokłosie pracy włożonej przed laty m.in. przez PP PKZ. nierozerwalnie związany. Nasuwa się sugestia, że ustawa Ciężar koordynowania tych prac spoczął głównie na ta powinna bardziej upodmiotawiać tę nierozerwalność służbach konserwatorskich, aodpowiedzialność za poziom i stworzyć właścicielom zabytków bardziej komfortowe przygotowania kadr konserwatorskich na szkolnictwie. warunki do dbania o nie. Ostatnia nowelizacja „ustawy W chwili obecnej nie ma już PP PKZ. Pozostała po o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami” coraz nich legenda ich świetności zachowana w pamięci star- bardziej precyzuje procedury postępowania z obiektem szego pokolenia konserwatorów. PKZ-ety swoją pozycję zabytkowym objętym ochroną konserwatorską. Wydawać budowały konsekwentnie latami. (Dorodne drzewo by się mogło, że wpisanie do rejestru zabytków kończy rośnie latami, a ścina się je szybko). sprawę i zabytek jest uratowany. Nic bardziej mylącego. Obecnie glosy nawołujące do ratowania Pracowni To jest dopiero początek golgoty dla właściciela i Urzę- Konserwacji Zabytków są tęsknotą za czymś, co już du Konserwatorskiego. Właściciel dostaje ograniczenia dawno nie istnieje. Upadająca 60-osobowa spółka Skarbu w dysponowaniu swoją własnością i różnego rodzaju na- Państwa o nazwie PPKZ niezależnie od tego, czy jeszcze kazy i zalecenia konserwatorskie do realizacji. Gwarancją raz zmieni nazwę na Przedsiębiorstwo Państwowe, czy tego mają być zapisy w ustawie o karach, które obejmują dowolną inną organizację, źle zarządzana, bez koncepcji 10% treści ustawy (zawarte w rozdziale 10a, 11 na pię- rozwoju nie ma w dzisiejszej rzeczywistości gospodarczej ciu stronach ww. ustawy). O ile właściciel jest majętny szans na sukces. Na zdobycie uznania, dobrą markę trzeba i świadomy wartości historycznej obiektu, wpis może być pracować latami i umacniać ją własnymi realizacjami. dla niego tylko impulsem do konserwacji czy waloryzacji Przestawienie gospodarki na gospodarkę rynkową zabytku, którą i tak by przeprowadził, z wpisem czy bez przeprowadzone przez Balcerowicza potraktowało wpisu. A co, jeśli właściciel nie posiada środków na zabez- cały obszar gospodarki narodowej jako jeden organizm pieczenie zabytku i nie ma gwarancji na dofi nansowanie ekonomiczny nie uwzględniając złożoności i specyfi ki prac, które może uzyskać dopiero w formie refundacji, niektórych dziedzin naszego życia gospodarczego. Z nie- a zalecenia konserwatorskie są sprzeczne z zamiarami zrozumienia tego faktu wyniknęło wiele zła, którego właściciela? Jest to dla niego nieszczęście i duży kłopot można było uniknąć. Szczególnie dotyczy to niektórych dla służby konserwatorskiej. Państwo nie posiada wystar- obszarów z zakresu kultury czy służby zdrowia. Bo prze- czających środków, by w 100% zabezpieczyć środki na ten cież jakie kryteria ekonomiczne stosować w przypadku cel. W przypadku braku lub niewystarczających środków ratowaniu życia ludzkiego, a w zakresie dziedzictwa fi nansowych pozostaje jedynie straszyć właściciela karami narodowego – ratowania zabytków? W obu przypadkach i patrzeć, uczestnicząc z pełną świadomością w umieraniu u polityków zatarła się świadomość podmiotowości zabytku. Takich przypadków są setki, jeśli nie tysiące. w tym zakresie. Sam wolny rynek tych spraw nie załatwi Gdyby ustawodawca z tą samą determinacją zechciał bez mądrej polityki i ingerencji Państwa. Sprawę miał proporcjonalnie do ustanawianych kar pochylić się nad załatwić wolny rynek. Jak na razie w obu przypadkach przywilejami, jakimi można obdarzyć właściciela zabyt- od wielu już lat eksperymentujemy. Brak gwarancji ku, nobilitując go z tytułu jego posiadania, a myślę, że stabilizacji fi rm konserwatorskich istniejących na rynku możliwości jest wiele (ulgi podatkowe dla właściciela o sprawdzonych kwalifi kacjach. i wykonawców, dotacje, preferencyjne kredyty, doradz- Wielokrotne majstrowanie przy ustawie o zabytkach two itp.), mogłoby to uszczęśliwić właściciela zabytku nie rozwiązało całkowicie problemu. Kolejne ustawy, i Państwo, a byłoby to z korzyścią dla kraju i stałoby aczkolwiek spójne pod względem prawnym, pozostawiały w zgodzie z naturą człowieka i dobrem zabytków.

1 Mgr inż. Leszek Czapski, w latach 1973–1974 naczelny współtwórcą i sygnatariuszem tzw. „Karty Weneckiej” okre- inżynier i p.o. dyrektora Oddziału Zamek Królewski w War- ślającej zasady konserwacji zabytków ustalonych na między- szawie, w latach 1975–1980 kierownik Zespołu specjalistów narodowym kongresie architektów w Wenecji w 1964 r. ds. architektury w Zarządzie PP PKZ, 1981–1984 dyrektor 4 Prof. arch. Piotr Biegański – współtwórca odbudowy Starego Oddziału Badań i Konserwacji PP PKZ, 1985–2002 dyrektor i Nowego Miasta w Warszawie. Współorganizator Biura f-my Restor – Konserwacja Zabytków. Odbudowy Stolicy. W latach 1947–1954 główny konser- 2 Karta Wenecka – Międzynarodowa Karta Konserwacji i Re- wator zabytków Warszawy. Od 1945 wykładowca Wydziału stauracji Zabytków i Miejsc Zabytkowych) – międzynarodowa Architektury Politechniki Warszawskiej (od 1954 profesor konwencja określająca zasady konserwacji i restauracji nadzwyczajny, a w latach 1960–1964 dziekan tego wydziału). zabytków architektury. Przyjęta została w 1964 przez II Mię- 5 Prof. arch. Mieczysław Kuźma – polski architekt i rzeźbiarz, dzynarodowy Kongres Architektów i Techników Zabytków konserwator zabytków. W 1934 ukończył studia na Wydziale w Wenecji. Karta Wenecka kontynuuje i precyzuje zasady Architektury Politechniki Warszawskiej, od 1936 był wykła- ochrony zabytków zawarte w Karcie Ateńskiej. Ze strony dowcą architektury i historii sztuki. polskiej Kartę podpisał prof. Jan Zachwatowicz. 6 Jan Gromnicki, „Dokumentacja konserwatorska PP PKZ 3 Prof. arch. Jan Zachwatowicz – w latach 1945–1951 pełnił powstanie i stan zasobów”. Ochrona Zabytków 52/4(207), funkcję Generalnego Konserwatora Zabytków, był też 1999, s. 423–427.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 161 KSIĄŻKI BOOKS

Zdzisława Tołłoczko

Działalności Teodora Talowskiego opis zupełny przez Tadeusza Bystrzaka wykonany A complete compilation of works by Teodor Talowski made by Tadeusz Bystrzak

Tadeusz Bystrzak Teodor Marian Talowski Kraków 2017, Wydawnictwo Attyka ISBN 978–83–65644–34–3

Teodor Talowski (1857–1910), jeden z najwybitniej- zrealizowane na przykład w północnej Francji – to dziś szych architektów polskich przełomu XIX i XX wieku, ich przykłady znalazłyby się na kartach podręczników w literaturze przedmiotu, głównie notabene naukowej, historii architektury światowej. Podobną drogą artystycz- przeanalizowany został w oparciu o kilka wartościowych ną, jak Talowski, podążał Jože Plečnik, który sławę zyskał artykułów, atoli jego niezwykła twórczość nie doczekała dzięki odkryciu jego oryginalnej architektury dopiero się kompleksowego opracowania lub też inaczej mówiąc, w latach osiemdziesiątych XX wieku. Obydwaj ci twórcy, wyczerpującej monografi i prac tego mistrza artystycz- poddani Cesarza Austro-Węgier poszukiwali wspólnego nej wyobraźni i zarazem architektonicznego suspensu. mianownika między odchodzącym powoli eklektyzmem Ouvré Talowskiego jest, relatywnie rzecz biorąc, znane a nadciągającym wczesnym modernizmem. Plečnik do- czytelnikom krajowym, natomiast w Europie ten ar- czekał się licznych publikacji, monografi i, a szczególnie chitekt jest niemal nieznany i gdyby jego projekty były tych, które ukazały się w języku angielskim. I w tym miejscu pojawia się niejako pierwszy aspekt ocenianej w bieżącym numerze „Wiadomości Konserwatorskich” książki. Niezwykłym walorem jest symultaniczne tłumacze- nie dzieła Pana Tadeusza Bystrzaka na język angielski. Innymi słowy, dzięki temu Jego praca jest dostępna dla szeroko rozumianego czytelnika międzynarodowego, który poznać może nie tylko twórczość architektonicz- ną Talowskiego, ale również zrozumieć szeroko pojętą sztukę polską, za sprawą czegoś co można nazwać l’esprit polonais. Talowski nie był wszakże zwolennikiem bądź orędownikiem architektury narodowej, stylu krajowego lub też jego mutacji, jak na przykład – styl zakopiański. Ten genialny innowator skłaniał się w swej twórczości raczej ku kosmopolitycznym postawom reprezentu- jącym z jednej strony umiarkowany tradycjonalizm wraz z umiłowaniem pluralistycznie pojmowanej sztuki przeszłości, a z drugiej strony – podziwiał i sto- sował w praktyce bieżące osiągnięcia nauki i techniki. Współczesny mu duch neoromantycznego symbolizmu dominował w działalności Talowskiego wynikającej z jego niezwykłej erudycji i głębokiej znajomości wielu dziedzin nauk, szczególnie pomocniczych. I podobnie rzecz się ma w odniesieniu do pisarstwa Pana Tadeusza Bystrzaka, który pod pewnym względem identyfi kuje się z osobą swojego bohatera, któremu poświęcił wiele lat

162 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 niesłychanie pogłębionych, wnikliwych badań, studiów może być kościół św. Elżbiety (1904–1911) ulokowany i analiz. Tadeusz Bystrzak zrealizował, pierwszą na taką nieopodal lwowskiego Dworca Głównego. I jeżeli dom skalę w Polsce, kwerendę archiwalną, ikonografi czną, własny Talowskiego, czyli kamienicę Pod pająkiem uznać sięgając do zasobów dokumentacyjnych nie tylko Galicji, można za symbol fi rmowy jego architektury, to „okrętem ale i innych prowincji byłej c. i k. Monarchii. I właśnie fl agowym” jego budownictwa kościelnego jest świątynia w oparciu o tak zbudowaną bazę materiałowo-ilustra- pod wezwaniem św. Elżbiety nawiązująca swoim cha- cyjną magia sztuki i kultury materialnej czasów Teodora rakterem do wiedeńskiej katedry św. Szczepana. Trzeba Talowskiego udzieliła się Autorowi przedstawionego trafu, że formę tego lwowskiego kościoła przypisać dzieła. Inaczej rzecz ujmując, Tadeusz Bystrzak wy- należy wadzie konstrukcyjnej fundamentów, przez co czarował na nowo dawno miniony świat epoki, która jedna z wież została obniżona, co nieoczekiwanie nadało w polskim wydaniu została udostępniona dzięki książce rzeczonej bryle specyfi czną wymowę plastyczną. opracowanej równolegle w języ- Architektura kościoła św. ku angielskim, co jednocześnie Elżbiety jest dziełem właściwie przybliża mniej znaną atmosfe- zapoznanym. W nielicznych rę kultury polskiej, zrodzonej pracach o historyzmie i eklekty- między Krakowem a Lwowem. zmie przytacza się na ogół projekt Talowski, rodowity Galicjanin, kościoła. Natomiast Tadeusz By- urodzony pod Dębicą, a pocho- strzak zilustrował swoją książkę wany we Lwowie, był pionierem trzynastoma, głównie własnego kompromisu między tradycją autorstwa, kolorowymi fotogra- i postępem – genre’u, którego fiami tej świątyni, wykonując alchemię streścić można słowami pierwszą właściwie inwentaryza- Tadeusza Chrzanowskiego: „…prekursor młodopolskiej cję jednego z ważniejszych pomników kultury polskich architektury. Dobrze zorientowany w zagranicznych kresów wschodnich tendencjach nie ograniczał się do kopiowania cudzych Sięgnęłam do powyższego przykładu dla zaakcen- pomysłów, ale bardzo szybko wypracował własny styl towania wyjątkowości historycznoliterackiej pracy pełen niespodziewanych ozdób, motywów i łacińskich Tadeusza Bystrzaka. Autor, absolwent krakowskiej ASP, sentencji, do których odczuwał prawdziwą predylekcję. uprawia bieżąco wiele gatunków sztuki i poza znaczą- Lubował się w rozmaitych fakturach, łącząc kamień cymi osiągnięciami twórczymi w dziedzinie plastyki, z cegłą, a nawet hutniczym żużlem. Ciekawym roz- poświęcił się owej emocjonalno-intelektualnej pasji wiązaniem było umiejscowienie w grubości murów, poznania Talowskiego i jego dziedzictwa. I to właśnie kanałów do wyprowadzania roślinności pnącej się na za sprawą wieloletniej pracy Autora powstała ta książka, wyższe kondygnacje budowli. Miał wyraźne zamiło- niejako opus magnum. Wielką jej zaletą jest układ treści wanie do owego ’północnego renesansu’ piętrzącego i równoległa narracja tekstu połączona nierozerwalnie się wieżyczkami i falistymi szczytami, spijającego fasady z przebogatym materiałem ilustracyjnym. Co za tym ozdobnie kutymi kotwami ankrów” (T. Chrzanowski, idzie, czytelnik nie musi powracać do cytowanych czy Sztuka w Polsce od I do III Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, przytaczanych faktów, bieżąco kontynuuje wspólnie Warszawa 1998, s. 353). Wizytówką jego oryginalnego z Autorem i swoim „bohaterem” „tę opowieść”, w którą stylu były takie słynne kamienice krakowskie, jak np. wplata niezliczoną ilość faktów, zdarzeń o charakte- Festina lente (1887), Pod śpiewającą żabą (1889–1890), rze socjokulturowym, a także wątków obyczajowych Pod pająkiem (1889) i inne, ale szczególnym uznaniem z owych czasów. cieszyła się architektura sakralna, której egzemplifi kacji Edytorsko publikacja została wydana niesłychanie dostarczają tereny Małopolski i tej dawnej – wschodniej, starannie, co czyni ją znaczącą pozycją w dorobku pol- pozostającej obecnie poza granicami Polski. Przykładem skiej kultury architektonicznej.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 163 KSIĄŻKI BOOKS

Zdzisława Tołłoczko

Sacrum et profanum w mniej znanych i poznanych rudymentach architektury Poloniae Minoris Professor Lech Kalinowski (1920–2004) pro memoria

Sacrum et profanum in the less and better known rudiments of architecture in Poloniae Minoris Professor Lech Kalinowski (1920–2004) pro memoria

Anna Bojęś-Białasik Piece i latryny. Z badań nad urządzeniami ogniowymi i sanitarnymi w klasztorach Małopolski, Kraków 2018, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej ISBN 978–83–65991–34–8

Zamieszczoną w bieżącym numerze „Wiadomości omawianego dzieła jest z wykształcenia historyczką Konserwatorskich” opinię o książce Anny Bojęś-Bia- sztuki, mediewistką i uczennicą Profesora Lecha Ka- łasik, pracownika naukowego w Instytucie Historii linowskiego – wychowawcy i preceptora elity kilku Architektury i Konserwacji Zabytków WA PK, przyjęłam generacji wybitnych znawców wielu dziedzin sztuki do zaopiniowania z dwóch satysfakcjonujących mnie średniowiecza. Albowiem, jak uczył nas Profesor, niemal przyczyn. Pierwszym powodem jest to, iż recenzentka każda epoka, stulecie, tworzyło – i kreuje nadal – własną wizję oraz wizerunek wieków średnich, które znalazły kontynuację zarówno w wersji romantycznej, pozytywi- stycznej, a nawet tej z początku dwudziestego stulecia. Średniowiecze i jego sztuka fascynowały od zawsze ich współczesnych, późniejszych oświeceniowych adwer- sarzy, romantyczno-konserwatywnych restauratorów, pozytywistycznych zwolenników historyzmu. Atoli, tak na dobrą sprawę, czy kiedykolwiek poznamy prawdziwe oblicze średniowiecza… Drugą przyczyną, dla której prezentuję odnośną ocenę, jest głęboka wiedza i doświadczenie dr Anny Bo- jęś-Białasik w zakresie szeroko rozumianej mediewistyki oraz historii architektury i budownictwa. Innymi słowy, Autorka tego opracowania dała się poznać jako wytrawna znawczyni architektury monastycznej stanowiącej ema- nację kultury średniowiecza, co nie zmienia rzecz jasna stanowiska na temat pluralizmu oblicza średniowiecza i niekończącej się drogi do ostatecznego poznania tej epoki. Przeto solidaryzuję się z Autorką, która ma „peł- ną świadomość, że nowe badania – własne jak i innych badaczy – mogą zmienić dotychczasowe interpretacje zarówno w odniesieniu do poszczególnych zabytków, jak i ogólnych kierunków wpływów cywilizacyjnych”. I to właśnie poznanie oraz rozszerzenie wiedzy na temat cywilizacji wieków średnich prowadzić musi do odkry- wania i eksploracji nowych pól badawczych. Uwaga powyższa dotyczyć może wieku dziewiętnastego, np. wiktoriańskich czasów „przesądu i uprzedzenia”, a nawet

164 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 lat dwudziestych wieku dwudziestego, kiedy określając i reliktów wewnętrznej przestrzeni architektonicznej infrastrukturę architektury konwentów mediewalnych, w takich małopolskich klasztorach, jak np. klasztor omijano problematykę urządzeń sanitarnych, częściej dominikanów w Krakowie, klasztor norbertanek natomiast interesowano się kwestiami oświetlenia, w Imbramowicach, klasztor karmelitanek bosych ogrzewania, wentylacji etc. Historycy i architekci więcej w Krakowie, opactwo cystersów w Mogile, klasztor uwagi poświęcali zagadnieniom stylu, mniej natomiast norbertanek na Zwierzyńcu w Krakowie oraz opactwo tektonice budowli. Obecnie, podobnie jak czyni to benedyktynów w Ty ńcu. Autorka, stosuje się metodę pars pro toto, wzbogacając Całość niniejszego opracowania stanowi warto- tym samym współczesną panoramę historii kultury ściowe pendant do dziejów architektury i budownictwa materialnej i socjologii mediewalnej, którą to, po części, w Małopolsce, która jest fi liacją środkowoeuropejskiej opisał w swej „Jesieni średniowiecza” Johan Huizinga. cywilizacji kulturalnej. Praca Anny Bojęś-Białasik została skonstruowana Na uwagę recenzentki zasługuje niezwykła erudycja bez zarzutu, uwzględniając bieżącą sytuację badawczą Autorki, zarówno intelektualna, jak i zawodowa, albo- i zakres podmiotowy pracy. Ogółem książka liczy 319 wiem użyty przez Nią język jest szczególnie staranny, stron i zilustrowana została bogatym merytorycznie przekonywający, precyzyjny, a jednocześnie wyrażający wyborem ilustracji, w tym: fotografi i, rycin i planów. skromność i naukową powściągliwość. Tekst zaopatrzony jest w 399 przypisów, uzasadniają- Reasumując, zdaniem recenzentki, praca Pani Anny cych argumenty Autorki, które łączą się w niepodzielną Bojęś-Białasik w pełni zasługuje na upowszechnienie tej całość z doskonale dobraną bibliografi ą przedmiotu. wartościowej publikacji i zawartych w niej konstatacji, Biegła znajomość języka angielskiego i niemieckiego szczególnie w obliczu faktu, iż książka ma charakter zde- (szczególnie mając na uwadze pokrewieństwo i wpływy cydowanie interdyscyplinarny – może służyć nie tylko sztuki niemieckiej i czeskiej na architekturę Małopol- historykom sztuki, architektom, ale również konserwa- ski) wzbogacają niepomiernie rzeczowość i logiczność torom, którzy tak wiele zawdzięczają dorobkowi takich wywodu. Œuvre Anny Bojęś-Białasik skonstruowane mediewistów, jak prof. prof. Lech Kalinowski i Mie- zostało w sposób niezwykle przejrzysty. Na treść pracy czysław Zlat, oraz gronu ich znakomitych następców. składa się pięć rozdziałów, z których cztery stanowią Przeto opiniowany tom stanowi znaczący przyczynek niejako część ogólną tekstu, natomiast piąty konsty- do historii i dokumentacji socjologii kultury materialnej tuuje część szczegółową, czyli katalog rudymentów i duchowej życia monastycznego.

Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019 165 WSPOMNIENIA POSTHUMOUS TRIBUTES

Klaudia Stala

Wspomnienie o Profesorze Bonawenturze Macieju Pawlickim In memory of Professor Bonawentura Maciej Pawlicki

W dniu 8 maja 2019 roku pożegnaliśmy na cmen- tarzu Rakowickim w Krakowie prof. dr. hab. inż. arch. Bonawenturę Macieja Pawlickiego. Postać tego wybit- nego uczonego i cenionego dydaktyka pozostanie na zawsze w annałach naszej Alma Mater. Profesor Pawlicki był bliskim współpracownikiem twórców Katedry Historii Architektury Polskiej, a później Instytutu Historii Architektury i Konserwacji Zabytków – Profesora Wiktora Zina i Docenta Wła- dysława Grabskiego i wywarł istotny wpływ na kształt i rolę tych jednostek organizacyjnych oraz konstrukcję tworzącej się wówczas krakowskiej szkoły konserwacji zabytków architektury. To w łaśnie architektura, a zwłaszcza polska architek- tura historyczna była pasją Jego życia, tak jak rodzinny Kraków, zaś Zamość, zwany perłą polskiego renesansu, był Jego „drugim domem”, domem, któremu poświęcił wiele lat badań i studiów, a także aktywności twórczej, kierując bezpośrednio procesem rewaloryzacji tego miasta w czasie jego największej kulminacji. Jeżeli mówimy o charyzmatycznych osobowo- ściach, to Profesor Bonawentura Maciej Pawlicki do takich osób z pewnością się zaliczał. Zawsze uśmiech- nięty, ciepły, otwarty na swoje otoczenie, otwarty poprostu tak po ludzku na drugiego człowieka, dzie- lący się z autentyczną radością swoją głęboką wiedzą, inspirujący, kreatywny i aktywny, a zarazem ujmująco skromny i zawsze przyjacielsko pomocny. Całe swoje profesjonalne życie był związany fot. Jan Zych z IHAIKZ, gdzie wychował i wykształcił wiele pokoleń architektów, zaszczepiając w nich szacunek dziedzictwa wdzięczna Pamięć i Twoje dokonania, które będą nas architektonicznego i ucząc metod jego ochrony. Swoje wspierać, tak jak Ty zawsze wspierałeś wszystkich nas badania naukowe i prace teoretyczne opublikował i z pasją zachęcałeś do konsekwentnego rozwoju oraz w licznych artykułach i książkach, które są dziś dla ciągłego doskonalenia się. Pozostanie Pamięć o Koledze studentów ważnymi podręcznikami, a dla nas badaczy i Przyjacielu, Nauczycielu i Mentorze. Ta silna więź, cennymi pracami naukowymi. Położył także wielkie Panie Profesorze, z naszym Instytutem i z nami będzie zasługi w kształtowaniu nowych kadr naukowych dla nadal trwać, będzie w naszych sercach, umysłach, w na- polskiego wyższego szkolnictwa architektonicznego. szej pracy naukowej i dydaktycznej. Drogi Profesorze, Drogi Panie Profesorze, będzie nam brakować i Ty także nie zapominaj o nas. Twojej obecności Tu i Teraz, ale pozostanie przecież Żegnaj, Profesorze

166 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 57/2019