1926-1927 Ve 1928 TÜRKİYE CUMHURİYETİ DEVLET SALNÂMELERİNDE VAN VİLAYETİ

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/9 Summer 2015, p. 429-444 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8399 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY

1926-1927 ve 1928 TÜRKİYE CUMHURİYETİ DEVLET SALNÂMELERİNDE VAN VİLAYETİ

Güneş ŞAHİN

ÖZET Tanzimat’ın ilan edilmesinden sonra devletin yeniden yapılandırılmasında Batı tarzı yönetim anlayışı model olmuştur. Modern devlet teşkilâtının kurulma gayretlerinin etkili olduğu bu dönemde, Devlet Salnâmeleri, idarî ve mükî yapılanma hakkında istatiksel bilgiler içeren yayınlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Osmanlı Devlet Salnâmelerinin uzantısı olarak Cumhuriyet döneminde de yıllıklar görülmektedir ve bu yıllıklarda vilayetlere ait önemli veriler bulunmaktadır. Vilayet Salnâmeleri, ilgili vilayetin idarî bölünüşü, mülkî amirleri, yerel tarihi ve coğrafyası, eski eserleri, ekonomik faaliyetleri, nüfusu ve eğitimi hakkında önemli istatistikî bilgiler içermektedir. Vilayet Salnâmeleri, erken cumhuriyet dönemi çalışmalarını kapsayıcı nitelikte kent tarihi, halk kültürü, coğrafya, eğitim, tarım, ekonomi ve sağlık çalışmaları için önemli kaynak eserlerdir. Özellikle her vilayete ve kazaya ait coğrafya ve tarih bilgilerini içinde barındıran salnâmelerde, mülkî, idarî, ziraî, eğitim, sosyal ve ekonomik yapı hakkında detaylı bilgilerin bulunması, araştırmacılara yol gösterici niteliğindedir. Verileri dönemsel olarak karşılaştırma imkânı sunan salnâmeler, matematiksel bilgiler vermesi açısından ayrıca önem arz etmektedir. Edinilen bu somut bilgiler ışığında, yeni kurulan devletin teşkîlat şemasını anlaşılır kılan salnâmeler aynı zamanda tüm vilayet ve kazalarda olduğu gibi Van’da da aynı yapının geliştiğini de gösterir niteliktedir. Bu çalışmada, vilayet salnâmelerindeki bilgiler doğrultusunda Van Vilayeti’nin 1926-1927 ve 1928 yıllarındaki mülkî, idarî, sosyal ve kültürel yapılanması değerlendirilecektir. Böylece topyekûn bir kalkınma içinde olan ülkede, vilayetler bazında nelerin gerçekleştirildiği ve erken cumhuriyet döneminde hangi aşamalardan geçildiği tespit edilmeye çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Erken Cumhuriyet Dönemi, Salnâme, Devlet Salnâmesi, Van Vilayeti.

 Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir.  Yrd. Doç. Dr., Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dalı, El-mek: [email protected].

430 Güneş ŞAHİN

1926-1927 AND 1928 VAN PROVINCE IN TURKISH REPUBLIC GOVERMENTAL YEARBOOKS

ABSTRACT Having promulgated the Tanzimat (Administrative Reforms), a western style of administration was taken as a model for the reformation of the state. During this period, when the efforts were effective for constituting modern state organizations, Govermental Yearbooks (Devlet Salnâmeleri) emerge as publications that contain statistical information about administrative and civil structuring. As an extension of Ottoman Govermental Yearbooks (Salnâme), annuals which contain important datas about provinces are seen during Republican era. Provincial Yearbooks (Vilayet Salnâmeleri) contain important statistical informations about administrative division, civilian authority, local history, geography, historical artifact, economic activites, population and education of the province. Provincial Yearbooks are important written sources for the town history, public culture, geography, education, agriculture, economy and health studies which include early Republican era. The Yearbooks are as a guide for the researchers because they not only include especially geographical and historical data but also detailed informations about civil, administrative, agricultural, educational, social and economical structure of each province and township. The Yearbooks which offer opportunites to compare data periodically are also very important for implicating mathematical knowledge. In the light of these concrete information the newly established state organization becomes clear. The Yearbooks point out that same structue developed also in Van, like all the other provinces and township. At this study, in the light of the informations at Provincial Yearbooks, the civil, administrative, social and cultural structuring of Van Province is going to be evaluated in 1926, 1927 and 1928 period. Thus what were actualized in the bases of provinces and which stages were passed through early republican era are going to be tried to determine in a state under an overall reformation.

STRUCTURED ABSTRACT Considering civil, administrative, social and culturel structrues of Van province in 1926-1927 and 1928, the administrative is composed with the center and Gevaş, Çatak, Hosap, Başkale Adilcevaz, Ercis Muradiye, Mahmudi (palace) counties. Administrative divisions of the county, the number and names of the villages is no longer the same every year. In particular, it is possible to detect changes in the 1927- 1928 yearbooks. Primarily as a template, in the yearbooks of 1926-1925 and 1928 provides information about the city’s history and geography. Then, working officers in the unit, which is comprised of the administrative structure of the county, including information about who emerges from that. The city's geography of mountains, lakes, rivers, springs are recorded with the physical features. Historical buildings are also given

center starting from ancient times until the province in a manner that shows the time elapsed. Civil administration chiefs are classified in the following format: governor at the center, head of provincial treasury, correspondence officer, mufti, county court president, court-good judge of first instance and the elders, examining magistrate, sanitary matters, land, population, veterinary, accounting, post-telegraph mayor-phone with managers. In the district prefect of that distinction, property manager, mufti and magistrate format it is made. Agriculture forms the basis of the urban economy, the agricultural activities that create people's basic livelihoods such as farming, these activities are given in detail in the figures pouring. According to these data, the city is an important item of income derived from agriculture. People with this way of ensuring their livelihood, environmental agricultural products sent to the provinces has been passed on to record as revenue the province. Public health and health care institutions, common in urban diseases and treatments are also discussed in the yearbooks. As far as we can determine in the yearbooks, although some changes are not evident in the central and district education and training activities are outstanding. Depending on the increase and improvement of the population's living conditions, one of the indicators of this change increase in the number of boys and girls attending school students. In the provinces and districts birth, death, marriage, social life events, such as interest and penalties for offenses committed as it has been quantified. The tables in the yearbooks, the names and duties of the administrative authority, and district centers in the male-female population shows made in the construction of highways. Tables indicate us, while expression of change and transformation in the urban fabric and also represents the full-scale development of the early republican period. Providing researchers with the ability to interpret tables ease the process, they also reveal the objectives of the republic and they do in a concrete way towards these goals. Published in years as of the reconstruction of the state and is considered to be a development altogether in terms of yerabook targets, the study indicates that the phases in the country. Key Words: Early Republican Era, Yearbook, Govermental Yearbook, Van Province

Giriş Osmanlı Devleti'nde merkezî yönetimin, nezaretlerin, askerî kurumların, vilayetlerin, bazı özel kurum ve kişilerin yıllık olarak çıkardıkları bilgilendirme amaçlı yayınlara salnâme adı verilmiştir. Kelime Farsça sal (yıl) ile name (yazılı şey, mektup) kelimelerinden oluşur, bu eserlere nevsal de denilmiştir. Resmî ve özel olarak ikiye ayrılan salnâmelerin resmileri devlet, nezaret ve vilayetlere ait olanlar şeklinde üç başlıkta ele alınmıştır. 1263'ten 1326'ya kadar (1847-1908) 64’ü hicrî tarihlere göre, bundan sonraki 4’ü (1326-1334/1910-1918) malî tarihlere göre olmak üzere toplam 68 adet basılan Devlet Salnâmeleri sadece 1263-1327 (1847-1912) yılları arasında düzenli olarak yayımlanabilmiştir. 1328-1332 (1912-1916) arasında savaş ortamından dolayı

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/9 Summer 2015 432 Güneş ŞAHİN yayımlanamamıştır. Sonuncusu 1334 (1918) tarihini taşıyan Devlet Salnâmelerinin Cumhuriyet döneminde yayımına devam edilmiş, ilk ikisi Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi ismiyle 1925- 1926 ve 1927-1928 yıllarında Arap harfleriyle, üçüncüsü Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı adıyla 1928-1929 yıllarında Latin harfleriyle basılmıştır. Altı sayı basılan bu yıllıkların sonuncusu 1941 tarihlidir. (Aydın, 2009, s. 52). Devlet Salnâmeleri, Tanzimat’tan sonra ortaya çıkan batıya açılma hareketine yönelik bilgilendirme çalışmalarıdır. Salnâmeler ait oldukları dönemdeki bilgileri aktarırlar. Devlet teşkilâtı içinde yer alan mülkî, askerî ve idarî bölümlerin ayrıntılı biçimde anlatıldığı salnâmelerde ayrıca yöneticilerin isimleri, memuriyetleri de detaylı bir biçimde verilmektedir. İçinde bahsi geçen vilayetin coğrafî, ziraî, ticarî, iktisadî bilgilerinin de bulunduğu salnâmeler, tarih çalışmalarında birinci derecede referans malzemesi olarak kabul edilmektedir. Devlet Salnâmeleri, Hicrî 1263 (1847) ve Rumî (1912) tarihleri arasında “Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye” adıyla resmî salnâmeler olarak düzenli biçimde yayımlanmıştır.(Duman, 1982, s. 15-18; 1981, 2012, s. 1375). “Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye” den sonra, “eyaletin vilayete tahvilinde taşralarda da salnâmeler tertibine” girişilmiş ve vilayet salnâmesi olarak değerlendirebileceğimiz ilk çalışma 1866 yılına ait “Bosna Vilayet Salnâmesi”nin hazırlanması ile olmuştur. (Oruç, 2014, s. 10). Vilayet Salnâmeleri de tıpkı Devlet Salnâmeleri gibi ilgili vilayetin idarî bölünüşü, memur listeleri, mahallî tarih ve coğrafyası, eski eserleri, ekonomik faaliyetleri, nüfus ve eğitimi hakkında önemli istatistikî bilgiler içermektedir. (Duman, 1982, s. 20). Vilayet Salnâmeleri dışında, değişik vilayetlerle ilgili monografilerde vilayetlerin sosyal, ekonomik ve kültürel koşulları istatistikî ve görsel malzemelerle anlatılmıştır. 1922-1938 yıllarını kapsayan Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekâleti tarafından basılan “Türkiye’nin Sıhhî ve İçtimaî Coğrafyası” başlıklı eser bu tip monografilerdendir. Bu eserler dizisinin ilki Mart 1922’de basılan Sinop Sancağı olmak üzere toplam 19 kitaptan oluşmaktadır. Kitaplardan 8’i 1922, 7’si 1925, 2’si 1926, 1’i 1932 ve sonuncusu Tokat Vilayeti de 1938 yılında basılmıştır. (Gümüşçü, 1999, s. 942- 943). 19 vilayetin sosyo-ekonomik durumlarının detaylı bir biçimde incelendiği “Türkiye’nin Sıhhî ve İçtimaî Coğrafyası” başlıklı seride Van Viayeti’ne yer verilmemiştir. Dolayısıyla 1926-1927 ve 1928 yıllarında eski Türkçe olarak basılan Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmelerinde Van Vilayeti’nin idarî, sosyal ve ekonomik yapısının istatistikî verilerle aktarılması erken cumhuriyet dönemi çalışmalarında ayrıca bir önem arz etmektedir. Yıllıklar bir sene önceki bilgiler temel alınarak hazırlanmıştır. I. Van Vilayeti’nin Coğrafî Yapısı Coğrafî olarak Doğu Anadolu bölgesinin Yukarı Murat-Van bölümündeki Van Gölü kapalı havzasında yer alan Van vilayetinin (Kılıç, 2009, s. 505) merkezi sınırları, coğrafî yapısı, nüfusu, idarî teşkilâtı ve genel durumu hakkında bilgiler veren 1926-1927 ve 1928 devlet yıllıklarında Van’ın coğrafî sınırları doğuda İran, batıda Bitlis, kuzeyde Erzurum ve Beyazid, güneyde Irak, Siirt ve Hakkâri’dir. 1928 yılında Irak sınır olarak gösterilmemiştir. Vilayet sınırının uzunluğu 38.300 km’dir. Nüfusun çoğunlukla ziraatla uğraştığı kentte arazi otlak ve çayırlarla kaplıdır. Arazi genel olarak dağ, taş, orman ve göllerden ibarettir. Ormanlar ve madenler hakkında 1928 Vilayet Salnâmesinde bilgiler biraz daha genişletilmiştir. Çatak ve Gevaş kazalarındaki ormanların miktarı 23 hektar olarak verilmiştir. Muradiye kazasında Neft madeni, Nordüz mevkiinde kömür madeni çıkarılmaktadır.1 Van Gölü’nün deniz seviyesinden yüksekliği 1.840 metredir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1926, s. 872; Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1150; Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1928, s. 1270). Van Gölü Türkiye’nin en büyük gölü olup, Van ile Bitlis arasında 5.450 km2’dir. Dairesel çevresi 80 saat sürmektedir. Gölün derinliği sahil

1Van’da yapılan petrol çalışmaları için bkz. Abdülaziz Kardaş, Cumhuriyet Dönemi’nde Van Gölü Havzasında Yapılan Kamu Harcamaları ve Yatırımlar, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2015, s. 126-127.

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/9 Summer 2015 1926-1927 ve 1928 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmelerinde Van Vilayeti 433 kesiminde 100 metreyi bulmaktadır. Sahilinde küçük göl kalıntıları bulunmaktadır. Suyu yer yer çukurlara birikir, içmeye uygun değildir. Tadı sodalı ve tuzludur. Gölde üç tane de ada vardır. Van Gölü’nden başka daha küçük bir de Erçek Gölü vardır ancak bu gölün suyu içilmez. Bu iki gölden başka suları tatlı olmak üzere Duni, Kiniş, Alfar, ve Ak göller vardır. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1926, s. 872; Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1150; Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1928, s. 1270). Vilayetin kuzeyinde Ala Dağ ve Tendürek dağları ile kuzeybatısında 4.430 metre yüksekliğinde Süphan Dağı vardır. Güneyinde Artos ve Agiru Dağları ile doğusunda Nordüz, Çuh ve Varak (Erek) dağları mevcuttur. Bu dağlar yaz ve kış aylarında karlarla örtülüdür. Esasında dağlar kenti iki havzaya bölmektedir. Birinci havza Van Gölü Havzası olup bu havzaya merkez kazanın yarısıyla Hoşap, Muradiye, Erciş ve Adilcevaz kazalarındaki akarsular dâhildir. İkinci havza, bu havza Dicle havzasıdır ve vilayetin Başkale, Gevaş, Çatak ve Müküs nahiyelerinde ki akarsular bu havzaya dâhildir. İkinci havzada Çatak, Müküs ve Zap nehirleri de bulunmaktadır. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1150). II. Van Vilayeti’nin Tarihî, İdarî, Ziraî ve Sosyal Yapısı Tarih boyunca pek çok devletin yaşadığı Van Vilayet merkezinde Urartular güçlü bir idarî yapı kurmuşlardır. Van kentinin tarihsel çekirdeği, göl kıyısındaki kale ve kalenin güney eteklerinde kurulmuş olan antik kenttir. Kent (Tuşba), Urartu Devleti’nin başkenti olmuştur. Persler, Partlar ve Romalılardan sonra bölgede İslam uygarlıkları etkinliğini sürdürmüştür. (Yurt Ansiklopedisi, 1981, s. 7591-7602). Van, Selçuklulardan sonra Osmanlılar döneminde ise uzun zaman eyalet merkezi ve sancak olarak idarî taksimatta yer almıştır. (Van Kütüğü, 1992, s. 581). Salnâmelerde, kentin milattan 1900 sene önce Asur melikesi Şah Merim (Semiramis) tarafından inşa edildiğinden ve kendi ismiyle (Şah Merim Kürd) anıldığından bahsedilmektedir. Şah Merim’in son zamanlarında ise kentin “Van” isimli bir şahıs tarafından sınırlarının genişletilmesiyle bu ismi almıştır. Kent çok geçmeden Büyük İskender tarafından zabt edilmiştir. Sonra Türklerin eline geçen kent, vilayet merkezi olmuştur. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1150). Cumhuriyet dönemine il merkezi olarak giren Van’da (Kılıç, 2009, s. 510), I. Dünya Savaşı yıkımının izleri zamanla silinmiştir. Toplumsal ve kültürel yaşam canlanmaya ve değişmeye başlamıştır. Kent yapısındaki değişimi 1926-1927 ve 1928 yıllarında belirgin bir biçimde görmemiz mümkündür. Van Vilayeti’nin 1926-1927 ve 1928 yıllarındaki idarî taksimatına bakıldığında, merkez kaza ile birlikte Gevaş, Çatak, Hoşap, Başkale, Adilcevaz, Erciş, Muradiye, Mahmudi, kazalarından müteşekkil olduğu görülmektedir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1926, s. 872). 1926 yılından sonra idarî taksimat bilgileri genişletilmiştir. Van Merkezi’nin 6 kaza ve 13 nahiyeden oluştuğu bilgisi 1927 Devlet Salnâmesine aittir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1150). 1928 Salnâmesinde ise kazaların eski isimleri parantez içinde verilerek yer isimlerindeki değişiklikler gösterilmiştir.2

2 Taksimat-ı Mülkîyesi: “Van Vilayeti Van merkez kazasıyla Muradiye (Bargiri), Erciş (Aganis), Gevaş (Vastan), Başkale (Hakkâri), Çatak ve Mahmudi (Saray) kazalarından müteşekkildir. Van merkez kazasının Hoşap, Tımar (Canik), Havasor (Küfri-Espaş) , Ma’murat-ül Reşad (Sükût) , nahiyeleri Muradiye kazasının Çaldıran (Beyazid Ağa), Gulesur, Erciş kazasının Develü (Saraysu), Zilan (Çarık Bey), nahiyeleri, Gevaş kazasının Reşadiye (Genderas), Müküs nahiyeleri Başkale kazasının Şivelan (Hazekyan), Şikefti (Dar), nahiyeleriyle Mahmudiye kazasının Taş Rumi nahiyesi vardır.”, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1928, s. 1270.; 23 Elim 1960 Genel Nüfus Sayımı, Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, Ankara 1963, s. 265-572-577. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/9 Summer 2015 434 Güneş ŞAHİN

Tarım ve hayvancılıktan elde edilen gelir, kentin temel ekonomik kaynağı olarak görülmektedir. Geçimini ziraî faaliyetlerden sağlayan halk için çiftçilik aynı zamanda bir meslektir. Verilen rakamlara göre, 12 yaşını geçmiş erkek nüfusta ziraat yapanların oranı % 66.58’ken 12 yaşını geçmiş kadın nüfusta ise bu oran % 7.67’dir. (Umumi Nüfus Tahriri 1927, 1929, s. 26-27). Van merkez kazasının bir senedeki geliri 88,521 lira olarak kayda geçmiş, 20,000 lira da belediye geliri olarak belirtilmiştir. Merkez vilâyetinde bir sene zarfında 300.000 dönüm miktarında buğday, arpa, darı ve diğer başka sebze ürünlerinden ekim yapılmıştır. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1926, s. 872). 1927 senesinde merkez vilayetin geliri 50.790 lira, hususi geliri ise 78.000 liradır. Aynı yıl, vilayette ekilebilen arazilerin genişliği, “tahmini bir ölçü” olduğu vurgulanarak 239.000 dönüm olarak verilmiştir. Tarımla birlikte hayvancılığın da ekonomik zincirin bir parçası olduğu anlaşılmaktadır. Van merkez vilayeti ile nahiyelerdeki büyük ve küçükbaş hayvan sayıları 639 manda, 1.004 sığır, 25 katır, 452 merkep, 1.105 at, 56.246 koyun, 19.924 keçi, 540 tiftik keçisi ve 6 adet deve olarak kaydedilmiştir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1151). 1928 yılına gelindiğinde ise ekilebilir arazi sahası 5.275.000 dönüm olarak hesaplanmaktadır. Bu arazilerin 502.000 dönümünde hububat ekimi yapılmıştır. Yapılan ekimden toplam 39.606.250 kilo olmak üzere çeşitli türlerde mahsul elde edilmiştir. Van’a 4.634 baş hayvan ithal edilmiştir. Sığır cinsinden büyükbaş sayısı 23.988 adettir. Islah edilen yerli hayvan sayısı ise 260.541’dir. Kentte çiftçilerin ve köylülerin ticari faaliyetlerini destekleyen tek banka Ziraat Bankasıdır. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1928, s. 1270). Merkez ve merkeze bağlı kazalarda Türk Ocağı, Himaye-i Etfal ve Tayyare Cemiyetleri bulunmaktadır. Verilen rakamlara göre kentte suç oranları; 144 cinayet, 175 suç, 239 adet ise farklı türlerde kabahatler vuku bulmuştur. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1926, s. 872). Vilayette devlet yolu bulunmamaktadır. Mevcut yollar da özel idareye aittir.( Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s.1151). Van’daki eğitim ve öğretim faaliyetlerine bakıldığında yıllara ve koşullara göre bazı değişiklikler gözlenir. Özellikle okul sayıları ve okullara devam eden öğrenci sayılarındaki farklılık bunun göstergesi olarak nitelendirilebilir. H. 1321 (M. 1905) tarihli Maarif Salnâmesi kayıtlarına göre, Van’da kazalarla beraber toplam 8 rüştiye bulunmaktadır. Rüştiyelerin sayısı H. 1318 (M. 1900) ve H. 1319 (M. 1901) Maarif Salnâmelerinde de aynıdır. Aynı salnamelerde rüştiyelerde görev yapan öğretmenler, adları ile birlikte verilmiştir.3 Cumhuriyet dönemine gelindiğinde, kentteki eğitim kurumlarından bahsedilmekle birlikte ilkokulların öğretmen ve öğrencileri hakkında geniş bilgiler yoktur. Van merkez kazasında biri kız, üçü de erkeklerin gittiği toplam 4 ilkokul bulunmaktadır. Bu okullara 70 erkek, 42 de kız öğrenci devam etmektedir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1151). 7 yaşından büyük erkeklerde okuma-yazma bilenlerin oranı %3.54; kadınlarda ise %0.16’dır. (Umumi Nüfus Tahriri 1927, s. 22-23). Kentte okul sayısı bir sene sonra 6 olmuştur. Bu okulların toplam 417 öğrencisi vardır. Bu öğrencilerden 20’si yatılı olarak eğitim ve öğretimlerine devam etmektedir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1928, s. 1270). Salnâmelerde, kentteki sağlık durumu ve sorunları hakkında da genel bilgililer karşımıza çıkmaktadır. Van vilayetinde kaza, nahiyeler ve beldelerinde belirli hastalıklar kayda geçmiştir. Özellikle ilk dikkat çeken hastalıkların başında çocuk ishali, kabakulak, kızamık, dizanteri ve sonra bağırsak hastalıklarıdır. Göz hastalıklarından iltihaplı göz hastalıkları, cilt hastalıklarından da özellikle egzama görülmektedir. Bazı İntaniye hastalıklarına da rastlanmaktadır. Cerrahi hastalıklar

3 “H. 1318 Maarif Salnamesine göre merkez ve kazalardaki 8 rüştiyeye devam eden toplam öğrenci sayısı 204’tür. Öğrenci sayıları H. 1319 ve 1321 yıllarında 196 olmuştur.” Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye 1318, Matbaa-i Amire, s.1594-1595; Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye 1319, Matbaa-i Amire, s. 922-928.; Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye 1321, Asır Matbaası, s. 688-691.

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/9 Summer 2015 1926-1927 ve 1928 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmelerinde Van Vilayeti 435 ise sınırlıdır. Vilayette muhasebe-i hususiyeye ait 15 yataklı memleket hastanesi vardır. Bu hastane vilayetin en güzel ve temiz müessesesidir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1151). II.I. Van Vilayeti ve Kazaları’nın Nüfusu Vilayetin toplam nüfusu 75.451’dir. Merkez kazanın nüfusu ise 20.685’dir. Kentte bir sene zarfındaki doğum oranı toplam 763 olarak verilmiştir. Bunlardan 390’ı erkek, 373’ü kızdır. Bir senedeki ölüm oranı 331, nikâh sayısı ise 152’dir.4 1928 yılındaki yeni rakamlara göre kentte 617 doğum, 281 ölüm, 100 nikâh ve 6 boşanma meydana gelmiştir. Van Vilayet ve kazalarının nüfusu 1928 tarihli Devlet Salnâmesine göre şu biçimde verilmiştir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1928, s. 1272).

Kaza Adı Yekûn Erkek Kadın Van 22.548 11.727 10.811 Erciş 18.387 9.584 8.803 Başkale 5.164 2.522 2.602 Çatak 3.392 1.709 1.673 Gevaş 11.338 5.780 5.558 Muradiye 6.890 3.928 2.922 Mahmudi 7.728 4.177 3.551 Yekûn 75.437 39.477 35.990

III. Van Vilayeti’nin Kazaları Gevaş Kazası: Kaza dâhilinde 1926 yılında, tahmini bir rakam olduğuna işaret edilerek, 21.200 dönüm arazinin ekildiği belirtilmektedir. Mahsul arazisinde 1.000.350 kilo buğday, 240.000 kilo arpa, 121.500 kilo çavdar, 20.000 kilo darı, 3.300 kilo mercimek ekildiği kaydedilmiştir. Kazanın senelik gelirinin tamamı 502,02 lira, hususi geliri 901,4 lira ve belediye geliri ise 87 liradır. Kazada bir sene zarfında işlenen suçların sayısı 21’dir. 1926 Vilayet Salnâmesinde Gevaş kazasının eğitim ve öğretim hayatı ile ilgili bilgiler de karşımıza çıkmaktadır. Buna göre biri merkez kazasında ve diğeri Müküs nahiyesinde olmak üzere 2 tane erkek ibtidaî mektep bulunmaktadır. Bu okullara devam eden öğrenci sayısı 37’dir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1926, s. 872-873). 1927’de kazanın toplam nüfusu 9.870’dir. Kazada Müküs ve Reşadiye nahiyeleri ile birlikte 207 tane köy vardır. Bir sene zarfında 14 doğum, 10 ölüm, 11 de nikâh gerçekleşmiştir. Gevaş’ta ziraat yapılan arazinin ölçümü 110.000 dönümdür. Bu arazilerin sadece 7.800 dönümünde ziraat yapılmıştır. Kaza dâhilinde 300 dönüm kadar ormanlık arazi vardır. Ancak herhangi bir maden çıkarılmamaktadır. Kazada 36.112 adet de büyükbaş ve küçükbaş hayvan bulunmaktadır. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1153). Çatak Kazası: 1926 kayıtlarına göre, nüfusu 2.017 olarak kaydedilen Çatak Kazası’nın tamamında 1.700 dönüm arazi ekilip biçilmiştir. Kazanın bütün geliri 6,400 lira, hususi gelirleri ise 840 lira olarak verilmiştir. Kazada aynı sene içinde sadece bir suç işlenmiştir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet

4 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1151; “1927 senesi Umumi Nüfus Tahriri’nde ise Van’ın toplam nüfusu 75.329 olarak verilmiştir.”, Umumi Nüfus Tahriri 1927, s. 13. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/9 Summer 2015 436 Güneş ŞAHİN

Salnâmesi 1926, s. 873). 1927 yılında kazanın nüfusu 5.000’e ulaşmıştır. Kazanın toplam arazisi 26.000 dönümdür. Yıllık geliri 7,000, hususi geliri ise 1,500 lira olarak kayda geçen kaza gelirlerinde, 1927 yılında az da olsa bir artış gözlenmektedir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1153). Hoşap Kazası: Kazada ziraat yapılan araz 6.500 dönüm olup 337.500 kilo buğday ve 210.000 kilo çavdar olmak üzere toplam 552.500 kilo mahsul elde edilmiştir. Elde edilen bu mahsuller sadece bölgenin kendi ihtiyacına yetmektedir. Kazanın bütün geliri 4.313 lira, hususi geliri ise 724 liradır. Bir sene içinde kazanın tamamında 6 adet adî suç işlenmiştir. Başkale Kazası: 1926 kayıtlarına göre kazada 3.000 dönüm arazi ekilmiştir. Kazanın bütün geliri 2,000 lira, hususi geliri ise 9.510 liradır. Kazanın tamamında bir senede işlenen adî suçların sayısı 16 olup, 3 kişi mahkûm edilmiştir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1926, s. 873). Kazanın yüzölçümü 1927 kayıtlarında 6.000 kilometre olarak verilmektedir. Başkale’nin kuzey doğusunda Konan, Gilan ve kuzeyinde Şarünüs (Deringeçit Köyü) yaylaları vardır. Merkez köy, Şivelan ve Şikefti köyleri ile beraber toplam 91 köy bulunmaktadır. Nüfusu 4.189’dur. Kazada bir sene içinde 100 doğum, 70 ölüm ve 15 nikâh gerçekleşmiştir. Ekilebilen arazi ölçümü 150.000 dönüm olarak verilmekle beraber bu arazilerin yalnızca 2.500 dönümünde tarım yapılmıştır. 1927 senesinde çeşitli türlerde olmak üzere 3.000.000 kilo mahsul elde edilmiştir. Kazada 293 at, 224 kısrak, 74 katır, 124 merkeb, 2451 öküz, 214 manda, 13.059 keçi, 103 baş tiftik vardır. Kazanın bir senelik geliri 16,010 lira, hususi geliri 2,310 lira ve belediye geliri 1,000 lira olarak kaydedilmiştir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1153). Adilcevaz Kazası: Kazanın toplam nüfusu 7.274’tür. Van Gölü kıyısında 1800 metre verimsiz bir arazide yükselen Adilcevaz kazasının toplam nüfusu 5.000’dir. Coğrafik olarak kazanın etrafında deniz seviyesinden yüksekliği 3.430 metre olan Sincan Dağı, 2.000 metre Pani Dağı ve 2.500 metre Sütey Yaylası bulunmaktadır. Kazada 1925 senesinde 10.000 dönüm bağda, 20.000 dönüm çavdar, 10.000 dönüm arpa ekilmiş, ortalama 1.000.000 kilo buğday, 1.000.000 kilo arpa, 2.000.000 kilo çavdar elde edilmiştir. Bu ürünlerden 100.000 kilo buğday, 100.000 kilo arpa ve 200.000 bin kilo çavdar Bitlis ve Erçiş’e ihraç edilmiştir. Kazadaki 14.000’e yakın koyundan, 12.000 kilo peynir üretilerek Erciş ve Bitlis’e, 12.000 yapağı da Erzurum’a gönderilmiştir. Kazanın Arin karyesi civarında (Arin köy namıyla bilinen) ve beş kilometrelik bir mesafede bulunan gölden, bahar aylarında karbonat tuzu çıkarılmaktadır. Karbonat ayrılmaksızın, yağmur sızmaması için toprakla örtülmüş olan hane damlarının üzerine karıştırılır. Hâlbuki fenni bir biçimde işlenecek olursa senede 1.000.000 kiloya yakın ihracat yapılabilir. Merkez kazada 200.000 dönüm zerdali ve 150.000 dönüm ceviz ağaçları olup senede 100.000 kilo zerdali ve 40.000 kilo ceviz Erciş, Bitlis, Karaköse, Malazgirt, Bulanık, Muş ve Tutak kazalarına sevk edilmektedir. Kazada 60 öğrencinin devam ettiği sadece bir okul bulunmaktadır. 1924 senesi verilerine göre kazanın bütün geliri 20,792 lira, hususi geliri ise 3,821 liradır. Kazada Teyyare, Hilal-i Ahmer, Himaye-i Etfal Cemiyetleri vardır. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1926, s. 872-873).

Erciş Kazası: Toplam nüfusu 12.384 kişi olan Erciş kazasında tahmini olarak 60.000 dönüm arazide ekim yapılmaktadır. Alınan mahsullerden 100.000 kilo buğday ve 9.000 kilo arpa ihraç edilmektedir. Kazanın tamamında 3 erkek ve 1 kız olmak üzere toplam 4 adet ilkokul bulunmaktadır. Kazada işlenen çeşitli suçların toplamı 258’dir ve suçlulardan 88’i mahkûm edilmiştir. Kazanın tamamının geliri 7,295 lira, belediye gelirleri ise 3.282 lira olarak hesaplanmıştır. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1926, s. 874). 1927 yılında Erciş’in idarî, coğrafî ve sosyal yapısındaki değişiklikler göze çarpmaktadır. Van-Erzurum karayolunda oldukça verimli bir arazide bulunan kaza bir ticaret merkezi olarak tanımlanmaktadır. Nüfusu 18.922 olarak kaydedilmiştir. Kazada bir sene zarfında 187 doğum, 46 ölüm, 2 nikâh ve 1 boşanma gerçeklemiştir. Halkının oldukça misafirperver olduğu vurgusu yapılırken geçimlerini hayvan ticareti ve çeşitli ziraat işleri ile sağladıkları ifade edilmektedir. Kazada 53.523 koyun, 16.975 keçi, 10.555 sığır, 984 at, 665 manda, 319 baş merkeb vardır. Erciş’de ekilebilen arazi 60.000 dönüm olup bu arazilerden elde edilen farklı türlerdeki ürün miktarı 900.000 kilo, toplamda ise 7.200.000 kilodur. Kazanın geliri, 40,000 lira, hususi geliri 22,100 lira ve belediye geliri 3,200 lira olarak kaydedilmiştir. Erciş’te ormanlık alan ve maden bulunmamaktadır. Merkez kazadan, Van-Erzurum vilayetlerine ulaşım şose yollar aracılığı ile sağlanmaktadır. Özellikle yaz aylarında bu yollardan her türlü araç geçmektedir. Diğer mevsimlerde ise bu yollarda ulaşım deve ve beygirlerle yapılmaktadır. Kazadaki köy yolları da kısmen araba, kısmen patika yollardır. Hastane olmayan kazada ciddi herhangi bir hastalığa rastlanılmamıştır. Beş yataklı bir dispanser bulunmaktadır. Zilan köyünde açık kükürtlü bir kaplıca mevcuttur. Erciş’de 3’ü erkek, 1 adet de kızların devam ettiği toplam 100 öğrencili 4 tane ilkokul vardır. Bir sene içinde kazada 112 tane suç işlenmiştir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1151). Muradiye Kazası: Toplam nüfusu 7.274 olan Muradiye kazası, merkez nahiye ile birlikte toplam 155 köy ve Çaldıran nahiyesinden oluşmaktadır. 1926 rakamlarına göre kazadaki küçükbaş hayvan sayısı 45.000’dir. Bunlardan 13.000 adet kasaplık koyun, 25.000 kilo yün, 30.000 kilo peynir, 30.000 kilo yağ ve 2.000 kilo yapağı üretilmektedir. Her sene ihracat bedeli olarak yaklaşık 300,000 lira para kazanılmaktadır. Kazanın bir senelik geliri 20,792 lira, hususi geliri ise 3,821’dir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1926, s. 874-875). Muradiye nüfusu 1927 yılında 9.980’e ulaşmıştır. Bir sene içinde 111 doğum, 50 ölüm ve 1 tane de nikâh gerçekleşmiştir. Kazadaki 8.800 dönüm arazide 137.000 kilo buğday ve arpa ekilmiş, bunlardan 1.370.000 kilo mahsul elde edilmiştir. Muradiye kazasında 42 köy, Çaldıran’da ise 76 köy vardır. Çaldıran’ın Dergezin (Buğulukaynak Köyü) (23 Elim 1960 Genel Nüfus Sayımı, s. 578) karyesinde bir kaplıca vardır. Kaza ve köy merkezinde 32 öğrencinin devam ettiği birer adet ilkokul bulunmaktadır. Merkez kazada Halk Fırkası, Teyyare ve Hilal-i Ahmer cemiyetlerinin şubeleri vardır. Bir sene içinde 25 adet suç işlenmiştir. Muradiye kazasında da halkın temel geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. Kazada 55.723 koyun, 11.976 keçi, 103 tiftik keçi, 9 deve, 719 manda 8749 sığır, 28 at, 767 kısrak, 88 merkep olmak üzere toplam 78.614 baş havyan vardır. Kazanın bir senelik geliri 17,436 liradır. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1152). Saray Kazası: Saray Kazası, doğuda İran sınırına 5 kilometre uzaklıktadır. Kazada Taş Rumi adıyla anılan bir köy, merkez kazada bulunan 58 nahiyede, 16 köy vardır. Kazanın nüfusu 75.705’dir. Bir sene içinde, 1927 verilerine göre, 310 doğum, 250 nikâh ve 5 boşanma gerçekleşmiştir. Kazanın geliri 18,637 liradır. 125.000 dönüm arazide, 109.000 kilo buğday ve arpa ekilmiştir, bu ürünlerden

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/9 Summer 2015 438 Güneş ŞAHİN

704.000 kilo mahsul elde edilmiştir. Kazada 27.111 koyun, 704.000 keçi, 627 at, 122 sığır, 12 katır, 45 merkep, 690 manda olmak üzere toplam 41.524 baş hayvan vardır. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1152-1153). IV. Van Vilayeti’nde ve Kazaları’nda Mülkî İdare Amirleri 1926-1927 ve 1928 tarihli devlet salnâmelerine göre Van Vilayet ve kazalarının mülkî idare amirleri isimleri ile birlikte aşağıdaki tabloda verildiği biçimiyledir. (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1926, s. 876; Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, s. 1154; Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1928, s. 1273). 1926 1927 1928 Van Kazalar Memuriyet İsimler Memuriyet İsimler Memuriyet İsimler Vilayeti Bekir Sami --- Vali Nuri Bey Vali Yok Vali Bey Ömer Lütfi Hüsnü Tahsin Hüsnü Tahsin --- Defterdar Muhasebeci Muhasebeci Bey Bey Bey Tahrirat Eyüp Sabri Tahrirat Mehmet Nuri --- Müftü Yok Müdürü Bey Müdürü Bey Ağır Ceza Mansur Ömer Azmi --- Müftü Mahkeme-i Asliye Hikmet Bey Müftü Efendi Efendi Reisi Cinayet Hikmet Sabri Ağır Ceza Müdde- Mahkeme-i --- Mahkemesi Haşim Bey Yok Bey i Umumiyesi Asliye Reisi Reisi Müdde-i Ağır Ceza Müdde- Müdde-i Haşim --- Umumi Sabri Bey i Muavini Tufan Bey Umumi Şemsettin Bey (Savcı) (Savcı) Mahkeme-i Asliye Mehmet Mehmet Ali --- Tufan Bey Ağır Ceza Azası Aza Maddi Enver Bey Bey Umumiyesi Mahkeme-i Nasır Remzi Mehmet Nami --- Asliye Ağır Ceza Azası Nasrullah Bey Aza Bey Bey Azası Mahkeme-i Fehim Fehmi Ağır Ceza Ağza Aza Mehmet --- Asliye Haydar Bey Bey Mülâzamı Mülazımı Hamdi Bey Azası Mahkeme-i Müstantık Ağır Ceza Ağza --- Asliye Aza Kasım Bey Şakir Bey (Sorgu Bedri Bey Mülâzamı Mülâzımı Hâkimi) Mahkeme-i Ağır Ceza Ağza Jandarma Hüsnü --- Asliye Aza Şakir Bey Abdulbari Mülâzamı Kumandanı Hüseyin Bey Mülâzımı Bey Mahkeme-i Jandarma Ahmet İsmail Hakkı Maarif --- Asliye Aza Kumandanı Mevlüt Bey Kemal Bey Bey Müdürü Mülâzımı Binbaşı Müstantık Muhasebe-i Mehmet Derviş Bey Nüfus Mehmet Sait --- (Sorgu Hususiye Müdür Necati Bey Müdürü Bey Hâkimi) Posta ve Telgraf Tapu Sıhhiye --- Ali Rıza Bey Telefon Baş Hıfzı Bey Müdürü Haydar Bey Müdürü Müdürü Posta ve Telgraf Tapu Abdi Bey Baytar Akif Hulusi --- Haydar Bey Telefon Baş Müdürü Müdürü Bey Müdürü

Muhasebe Nüfus Mehmet Mustafa Akif İskân --- Mümeyyizi Yok Müdürü Seyit Bey Bey Müdürü (Kâtip) Sıhhiye ve Baytar Abdullah Ata Varidat Halil Rahmi Muavenet --- Yok Müdürü Bey Mümeyyizi(Kâtip) Bey İçtimaiye Müdürü Merkez Muhasebe --- Cemal Bey Hükümet Yok Müdürü Tabibi Mehmet Belediye Ser --- Mustafa Bey Şaban Bey Reisi Mühendis

Muhasebe-i --- Hususiye İbrahim Bey Müdürü Çatak İbrahim Sarı İbn’ül Refik İbn’ül Refik Kaymakam Kaymakam Kaymakam Kazası Bey Emin Bey Emin Bey Mal Refet Bey Mal Müdürü Refet Bey Mal Müdürü Refet Bey Müdürü Posta ve Telgraf Hüseyin Sadullah Müftü Sedah Efendi Müftü Müdürü Remzi Bey Efendi Sulh Hükümet Sabri Bey Yok Hâkimi Tabibi Hoşap Kaymakam Cemal Bey Kazası (Vekil) Mal Mehmet Bey Müdürü Mehmet Müftü Tebelli Bey Gevaş Hüseyin Ekrem Yusuf Kaymakam Muhtar Bey Kaymakam Kaymakam Kazası Muhtar Bey Bey Mal Hacı Abduh Abduh Bey Mal Müdürü Abduh Bey Mal Müdürü Müdürü Bey Mehmet Mehmet Mehmet Telli Hâkim Sulh Hâkimi Müftü Hilmi Bey Hilmi Bey Efendi Posta ve Telgraf Yusuf Sadık Veli Fahri Sulh Hâkimi Müdürü Bey Bey Hükümet Ahmet İhsan

Tabibi Bey Posta ve Telgraf Hakkı Bey Müdürü Muradiye İdris Kemal Edip Akif Kaymakam Kaymakam Kaymakam Edip Bey Kazası Bey Bey Mal Mehmet Süleyman Mal Müdürü Nazım Bey Mal Müdürü Müdürü Nazım Bey Bey Posta ve Telgraf Hükümet Müftü Hüsnü Efendi Telefon Baş Akif Bey Yok Tabibi Müdürü Erciş Kaymakam Adil Bey Kaymakam Esat Bey Kaymakam Esat Bey Kazası Mal Hacı Ahmet Mal Müdürü Yok Mal Müdürü Nazım Bey Müdürü Hamdi Bey Mehmet Mehmet Hükümet Müftü Şevket Müftü Şevket Tevfik Bey Tabibi Efendi Efendi

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/9 Summer 2015 440 Güneş ŞAHİN

Abdurrahman Abdurrahman Hâkim Hâkim Bey Bey Müstantık Bedreddin Müdde-i Umumi Mehmet (Sorgu Bey (Savcı) Necati Bey Hâkimi) Müstantık (Sorgu Mehmet

Hâkimi) Şükrü Bey Posta ve Telgraf Telefon Baş Hıfzı Bey Müdürü Posta ve Telgraf Abdi Bey Telefon Baş

Müdürü Adilcevaz Ahmet Refik Kaymakam Kazası Bey Mal Süleyman

Müdürü Bey Müftü Necib Bey Sulh Kemal Bey Hâkimi Posta ve Mehmet Telgraf Emin Bey Müdürü Saray Mehmet Zeki ------Kaymakam Kaymakam Aziz Bey Kazası Bey Zebir Avni Mal Müdürü Mal Müdürü Refet Bey Bey

Posta ve Telgraf Kemal Bey Müftü Necip Efendi Müdürü

Hükümet Yok Tabibi Posta ve Mehmet Telgraf Kemal Bey Müdürü Başkale Abdülkerim Kaymakam Kaymakam Yok Kazası Bey Mal Müdürü Tahir Bey Mal Müdürü Tahir Bey Ziyaeddin Sulh Hâkimi Kemal Bey Müftü Efendi Nazif Ali Posta ve Telgraf Hükümet Bey Necmi Bey Müdürü Tabibi

Posta ve Necmeleddin Telgraf Bey Müdürü

V. Van Vilayeti’nin Yolları 1928 Devlet Salnâmesi’nde, Van Vilayetindeki yollar aşağıdaki cetvelde şu biçimde gösterilmiştir: (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1928, s. 1270). Şoseler Yolun Sağlam Henüz İnşasına Tesviye Muhtaç Tamir Kısmı Tuvali Kısmı Yolun Başlanmamış Terabiye Tamire Tamir İbtidası- Nihayeti Ham Yol Halinde Başlanamamış Olunmakta Kilometre Kilometre Kilometre Kilometre Kilometre Kilometre 18 + 500 8 + 500 3 + 000 ---- 10 + 000 40 + 000 Van-Gevaş

Gevaş-Bitlis 56 + 342 38 + 658 ------90 + 000 Hududu (Kotum)

Van-Çatak (Engil 30 + 000 25 + 000 ------55 + 000 Köprüsünden)

45 + 000 35 + 000 ------5 + 000 90 + 000 Van- Başkale

63 + 250 6 + 750 ------70 + 000 Van- Saray

Van- Erciş (Bitlis 97 + 000 15 + 300 3 + 200 1 + 500 3 + 000 120 + 000 Hududundan Norşin)

Muradiye (Bend-i 15 + 000 ------15 + 000 Mahi Köprüsü)

Erciş-Patnos (Kara 19 + 750 4 + 600 ------0 + 650 25 + 000 Köse Hududu)

344 + 842 133 + 808 6 + 2000 1 +500 18 + 650 515 + 000

SONUÇ Devlet salnâmeleri, ait oldukları yıllar ve vilayetler itibari ile mülkî, idarî, sosyal ve kültürel yapılanma hakkında istatiksel bilgiler içeren yayın çalışmalarıdır. Vilayet Salnâmeleri de tıpkı Devlet Salnâmeleri gibi ilgili vilayetin idarî bölünüşü, memur listeleri, yerel tarihi ve coğrafyası, eski eserleri, ekonomik faaliyetleri, nüfus ve eğitimi hakkında önemli istatistikî bilgiler içermektedir. Salnâmeler bir sene önceki veriler temel alınarak hazırlanmıştır. 1926-1927 ve 1928 yıllarında yayınlanan salnâmelerde, diğer başka vilayetlerde olduğu gibi Van vilayetine dair detaylı istatistikî veriler bulunmaktadır. Tarihsel süreç içinde pek çok uygarlığı ve kültürü bünyesinde barındıran Van’ın kent yapısında, zamanla belirgin bir değişim gözlemlemek mümkündür. Bu değişiklik nüfus, tarım faaliyetlerinin artması, ulaşım koşullarının kolaylaşması olarak karşımıza çıkmaktadır. Cumhuriyet dönemine il merkezi olarak giren Van Vilayeti’nin 1926-1927 ve 1928 yıllarındaki idarî taksimatına bakıldığında, merkez kaza ile birlikte Gevaş, Çatak, Hoşap, Başkale, Adilcevaz, Erciş, Muradiye, Mahmudi, (Saray) kazalarından müteşekkil olduğu görülmektedir. İdarî taksimatta kazaların, köylerin sayıları ve isimleri her yıl aynı kalmamıştır. Özellikle 1927-1928 salnâmelerinden bu değişiklikleri tespit etmek mümkündür. 1926-1927 ve 1928 salnâmelerinde, şablon olarak öncelikle kentin coğrafyası, tarihî ile ilgili bilgiler verilmektedir. Sonra, Van’ın merkez ve kazaları olmak üzere idarî yapılanmasının hangi birimlerden oluştuğu ile mülkî idaresinde görev yapan memurların kimler olduğu hakkında bilgiler karşımıza çıkmaktadır. Kentin coğrafyası merkez ve kazalarındaki dağları, gölleri,

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/9 Summer 2015 442 Güneş ŞAHİN nehirleri, yaylaları fizikî özellikleri ile birlikte kayda geçmiştir. Tarihî yapısı da eski çağlardan başlayarak vilayet merkezi olana kadar geçen zamanı anlatır biçimde verilmektedir. Mülkî idare amirleri merkezde vali, defterdar, tahrirat müdürü, müftü, cinayet mahkemesi reisi, müdde-i umumi, mahkeme-i asliye maddi umumiyesi ve azaları, müstantık, sıhhiye, tapu, nüfus, baytar, muhasebe, posta-telgraf-telefon müdürleri ile belediye reisi olarak sınıflandırılmıştır. Kazalarda ise bu ayrım genel itibariyle kaymakam, mal müdürü, müftü ve sulh hâkimi biçiminde yapılmıştır. Kent ekonomisinin temelini oluşturan tarım, hayvancılık gibi ziraî faaliyetler halkın temel geçim kaynağını oluşturduğundan, bu faaliyetler ayrıntılı bir biçimde rakamlara dökülerek verilmiştir. Bu verilere göre, ziraattan elde edilen gelir kentte önemli bir kalemi oluşturmaktadır. Halk kendi geçimini bu yolla sağlamakla birlikte, çevre illere gönderilen tarım ürünleri de vilayet geliri olarak kayıtlara geçmiştir. Özellikle Adilcevaz ilçesinden elde edilen zerdali ve cevizler her sene yakın çevredeki kaza ve vilayetlere gönderilmektedir. Erciş kazasının da kentin önemli ticaret merkezlerinden olduğu görülmektedir. Arazisinin verimli olması, kazada tarım ve hayvancılığı olumlu yönde etkilemektedir. Van Gölü’nün suyunun içilmemesi ile birlikte, gölden bahar aylarında çıkarılan karbonat tuzunun fenni bir biçimde işlenmesi halinde kente ekonomik açıdan bir gelir getireceği bilgisi de önem arz etmektedir. Salnâmelerde halk sağlığı ve sağlık kuruluşları, kentte yaygın olarak görülen hastalıklar ve tedavi yöntemleri de ele alınmıştır. Mevcut sağlık kuruluşları merkezde memleket hastanesi, kazalarda dispanserlerdir. Çocuklarda görülen salgın hastalıklar, dikkati çeken hastalıkların başında gelmektedir. Yetişkinlerde ise iltihaplı göz hastalıkları, egzama ve bazı intaniye rahatsızlıkları kayda geçmiştir. Teknik donanım ve yetişkin eleman gerektiren cerrahi tedavi yöntemlerinin ise kullanılmadığı gözlenmektedir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla salnâmelerde, merkez ve kazaların eğitim ve öğretim faaliyetlerinde belirgin olmamakla birlikte bazı değişiklikler göze çarpmaktadır. Nüfusun artması ve yaşam koşullarının iyileşmesine bağlı olarak, okula devam eden kız-erkek öğrenci sayısındaki artış bu değişikliğin göstergelerindendir. Öğretmen sayıları ve isimleri hakkında detaylı bilgiler olmasa da, okul binalarının ıslahı ve gece yatılı eğitim-öğretime geçilmesi 1928 Vilayet Salnâmesindeki bilgiler ışında değerlendirilebilir. Vilayet ve kazalarda doğum, ölüm, nikâh, işlenen suçlar ve verilen cezalar gibi sosyal hayatı ilgilendiren olaylar da rakamsal olarak verilmiştir. Salnâmelerdeki tablolar mülkî idare amirlerinin isimlerini ve görevlerini, merkez ve kazalardaki kadın-erkek nüfusunu, karayollarında yapılan inşaatları göstermektedir. Bu tablolar bize, kent dokusundaki değişimi ve dönüşümü ifade ederken aynı zamanda, erken cumhuriyet dönemindeki topyekûn kalkınmayı da ifade etmektedir. Araştırmacıların bu süreci yorumlama kabiliyetlerine kolaylık sağlayan tablolar, aynı zamanda cumhuriyetin hedeflerini ve bu hedefler doğrultusunda yaptıklarını somut bir biçimde ortaya koymaktadır. Özellikle ulaşımın şose yollarda devam ettiği kentte mevsimsel şartların da ağır olması karayollarının yapımında ve iyileştirilmesinde, devlet desteğinin hangi aşamada olduğunu yine bu tablolar göstermektedir. 1928 verilerine göre henüz inşaatına başlanmamış yollarla birlikte, harabe halindeki yollar ve yolların tamiri ile ilgili detaylar kilometre olarak verilmektedir. Buna göre, merkezden başlayarak kentin en ücra köşelerine kadar ulaşımı sağlayacak yolların inşaatları başlamış ve devam etmektedir. Cumhuriyet, kurumsal olarak da kendini tanımlamaktadır. Zira merkezde ve hemen her kazada Halk Fırkası, Teyyare ve Hilal-i Ahmer cemiyetlerinin bulunması bu yaygınlaşmacı gücün göstergesidir. 1926-1927 ve 1928 salnâmelerinde, Van’da bu kurumların nerelerde faaliyet gösterdikleri belirtilmektedir. Vilayet Salnâmeleri, erken cumhuriyet dönemi çalışmalarını kapsayıcı nitelikte kent tarihi, halk kültürü, coğrafya, eğitim, tarım, ekonomi ve sağlık çalışmaları için önemli kaynak eserler

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/9 Summer 2015 1926-1927 ve 1928 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmelerinde Van Vilayeti 443 olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle her vilayete ve kazaya ait coğrafya ve tarih bilgilerini içinde barındıran salnâmelerde, mülkî, idarî, ziraî, eğitim, sosyal ve ekonomik yapı hakkında detaylı bilgilerin bulunması, araştırmacılara yol gösterici niteliğindedir. Verileri dönemsel olarak karşılaştırma imkânı sunan salnâmeler, matematiksel bilgiler vermesi açısından ayrıca önem arz etmektedir. Edinilen bu somut bilgiler ışığında, yeni kurulan devletin teşkîlat şemasını anlaşılır kılan salnâmeler aynı zamanda tüm vilayet ve kazalarda olduğu gibi Van’da da aynı yapının geliştiğini de gösterir niteliktedir. Yayımlandığı yıllar itibari ile düşünüldüğünde devletin yeninden inşası ve hedefinin topyekûn bir kalkınma olması açısından salnâmeler, memlekette yapılan çalışmaların hangi aşamalardan geçtiğini ifade etmektedir. Cumhuriyet döneminde yayımlanan vilayet salnâmeleri, Osmanlı döneminde yayımlanan devlet salnâmelerindeki şemaya benzer bir yol takip edilerek hazırlanmıştır. Tüm vilayetlerde aynı prensiple hazırlanan bu kaynak eserler, aynı zamanda Osmanlı dönemi ve yeni kurulan cumhuriyetin kıyaslanması açısından da önemlidir.

KAYNAKÇA BİLGİN, Aydın (2009). “Salnâme”, DİA, C. 36, İstanbul. DUMAN, Hasan (1982). Osmanlı Yıllıkları (Salnâmeler ve Nevsaller), Bibliyografya ve Bazı İstanbul Kütüphanelerine Göre Bir Katalog Denemesi, İslam Tarih, Sanat ve Kültürü Araştırma Merkezi (IRCICA), İstanbul. GÜMÜŞÇÜ, Osman (1999). “Milli Mücadele Dönemi Türkiye Coğrafyası İçin Bilinmeyen Bir Kaynak: Türkiye’nin Sıhhi-İçtimai Coğrafyası”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı: 45, Ankara. GÜNDÜZ, Ahmet (2012). “Salnâmelere Göre Kırşehir Sancağı Hakkında Bilgiler (1873-1910) (Coğrafyası, Tarihi, Nüfusu, Nahiye ve Kazaları)”, Accordıng Yearbooks Xıx. Informatıon About Century Ensıgn Kırşehir (1873-1910) (Geography, Hıstory, Populatıon, Canton And Accıdents), Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer 2012, p. 1373-1393, Ankara- Turkey. ORUÇ, Hatice (2014). 1320 Sene-i Hicriyyesine Mahsus Selanik Vilayet Salnâmesi, Türk Tarih Kurumu, Ankara. KARDAŞ, Abdülaziz (2015). Cumhuriyet Dönemi’nde Van Gölü Havzasında Yapılan Kamu Harcamaları ve Yatırımlar, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara. KILIÇ, Orhan (2009). “Van”, DİA, C. 42, İstanbul. 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı (1963). Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, Ankara. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye 1318, Matbaa-i Amire. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye 1319, Matbaa-i Amire. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye 1321, Asır Matbaası. Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1926, Matbuat-ı Müdüriyet-i Umumiye, İstanbul. Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1927, Matbuat-ı Müdüriyet-i Umumiye, İstanbul. Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1928, Matbuat-ı Müdüriyet-i Umumiye, İstanbul. Umumi Nüfus Tahriri 1927, Fasikül III, Başvekâlet Müdevvenat Matbaası, Ankara 1929.

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/9 Summer 2015 444 Güneş ŞAHİN

Van Kütüğü (1992), Türk Hava Kurumu Matbaası, Ankara. “Van” (1981). Yurt Ansiklopedisi, C. 10, İstanbul.

Citation Information/Kaynakça Bilgisi ŞAHİN, G., (2015). “1926-1927 ve 1928 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmelerinde Van Vilayeti / 1926-1927 and 1928 Van Province In Tsurkish Republic Govermental Yearbooks”, TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Şefik Yaşar Armağanı), Volume 10/9 Summer 2015, ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8399, p. 429-444.

Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/9 Summer 2015