GAASTERLAND Sociaal-economische schets van het ruilverkavelingsgebied
iro ^ c ! 5 Ù' f ; 3
Nota No.158
Afdeling Streekonderzoek Mei 1961 fa
-T V ? a
INHOUDSOPGAVE
Blz,
INLEIDING 5 HOOFDSTUK I ASPECTEN VAND EECONOMISCH ESTRUCTUU R 7 HOOFDSTUK II ASPECTEN VAND EAGRARISCE-ECONOMISCH E STRUCTUUR 13 § 1, Hoofd- ennevenberoepe nva nd e grondgebruikers 13 § 2„ Debedrijfsgroottestructuu r 13 § 3» Pacht/eigendom-verhoudinge n 16 § 4« Cultuurtechnische situatie 17 § 5« Gebouwen enopenbar e nutsvoorzieningen 19 HOOFDSTUKII I DE LANDBOUWBEDRIJVEN 21 § 1. Produktieplan 21 § 2,Bedrijfsvoerin g 22 § 3o Arbeidsbezetting en arbeidsvoorziening 27 HOOFDSTUK IV AGRARISCH-SOCIALEASPECTE N 31 § 1. Leeftijdsopbouw 31 §2 . Landbouwonderwijs en-organisatie s 31 § 3. Verhoudingva n het aantalvrijkomend e bedrijven tot het aantal potentiële opvolgers 32 §4 . Deklein e dorpen 33
LIJSTVA N BIJLAGEN 35
287 Rü mm 'EliaIpff i S^^r^sÀ- ^- ivBC" rtLri»f ^^TlJvvB
;MJ( af.' h]f^^U^U -5 -
INLEIDING
Het ruilverkavelingsgebied Gaasterland is een.apart e streek inhe t Frieseveenweidegebied . Hèt landschapwijk t sterk afva nd e omgeving. Het centrumva nhe tblo k bestaatui t eenuitlope rva n de zandrugi n oostelijk Friesland. Aanbeid e zijdenhel t dit gebied af5 hetnoordelij k deel vanhe tblo kword t gevormd door eenveenge biedme t eenmee r ofminde r dikkleidek . Dewoonkerne n zijnont staano pd e hoge gronden. Hierbevinde n zichoo k enigeboscomplexen . Het ruilverkavelingsblok wordt voor eengroo tdee l doorwate r omringd,he t ligt tussend eFluesse n enhe tHeegermee ri nhe tnoor dene nhe t IJselmeeri nhe t zuiden.Oo k aand eoostgren s liggen eni gemeren ,he t Slotermeer,he tBrandemee r end e GroteBrekken .He t blok omvat het grootste gedeelteva nd e gemeente Gaasterland,uit gezonderdMirn s enomgevin g enverde rkleiner edele nva nd egemeen tenHemelume rOldeferd ,Wymbritseradeel , Sloten enLemsterland , Desociaal-economisch e schetsva n ditgebie d isgebaseer d op bestaand statistischmateriaal ,i nhoofdzaa k ontleend aand eland bouwtellingme i i960va nhe t CB.S. Vandez etellin g zijnd egege vens perbedrij fverwerkt ,waarbi ji suitgegaa nva nall ebedrijve n waarvan de gebouwen binnend eblokgrenze n staan.Voo rzove rbi jde zebedrijve n gronden ingebrui k zijndi e buitenhe tblo kliggen , zijndez emeegeteld .Daa rstaa t tegenover,da t grondenbinne n het blok ingebrui k bijuitwonenden ,buite nbeschouwin gmoeste nblijven . Ook zijngegeven s gebruiktui t andere landbouwtellingen enui t de volks- enberoepstellin g 1947 end ewoningtellin g 1956. Het isnie t mogelijkdez e gegevens perbedrij f teverwerken ,hiervoo rmoe tme t gemeentelijke overzichtenworde nvolstaan . Voord e statistische verwerking ishe tblo k indri e gebieden verdeeld namelijk! 1. Gaasterland 2. Oudega (GroteNoordwolde rPolder ) 3.Woudsen d (het gedeelteva nWymbritseradee l binnen het blok). Dezedri egebiede nvertone ni nbodemkundi gopzich t enagrarisch - structureel eenaanta l verschillen. Bovendien staat opdi tmomen t nognie tvas t ofOudeg a enWoudsen d inhe tdefinitiev eruilverkave - lingsplan zullenworde n opgenomen.D e grenzenva nd edri egebiede n end eblokbegrenzin g zijno pnevenstaand e kaart aangegeven.
Het Economisch Technologisch Instituut voorFrieslan d heeft in 1947ee nrappor t overd egemeent e Gaasterland uitgebracht eni n 1959 eenove r Zuidwest-Friesland. Behalveva ndez e rapporten isbi jdez e schets gebruik gemaakt van eenrecent e "Beschrijvingva nrayo n II vanhe tLandbouwconsulentscha p Sneek".D e grenzenva ndi trayo nko mengrotendeel s overeenme t dieva nhe t ruilverkavelingsblok,al leend egedeelte nva nWymbritseradee l enLemsterlan d vallenerbui ten.
287 -7 -
HOOFDSTUKI
ASPECTEN VAND EECONOMISCH E STRUCTUUR
De gegevens voordi t hoofdstuk zijngrotendeel s ontleend aan devolks -e nberoepstellin g 1947 end ewoningtellin g 1956.Dez ege gevens zijnallee n per gemeentebeschikbaar .Waa r indi t hoofdstuk over Gaasterland gesprokenwordt ,i sd egemeent ebedoeld . Het ruil- verkavelingsblok valt echtergrotendeel s samenme t degemeente . Het aantal inwoners isi nGaasterlan d toegenomenva n529 4i n 1880 tot 7005 in 1959,da t is eengroe iva n 32$(zi e grafiek l). Indezelfd e periode isd ebevolkin gva nNederlan d ongeveerverdrie voudigd,waarme e deweini gspectaculair e groeiva nGaasterlan d wel is getekend. Overigens isd egroe iva n Gaasterland vergelekenme t omliggende gemeentenno gnie t eens zogering .Bi jd eprovinci e Friesland blijft de gemeente slechtsweini g achter (ziebijlag e l). Debelangrijkst e oorzaak hiervan is,da t eri nhe tgebie d eente kort aanwerkgelegenhei d bestaat.Doo rd emechanisati e ind e land bouwverminder t dewerkgelegenhei d nog sterker.E noo k opniet - agrarischgebie d zijn eri nd e streekweini gmogelijkheden .Di t alles heeftto t gevolg,da t jaarlijks velen,voora l jongeren,hu n geluk elders gaanbeproeven .D etrekpleister s voordez emigrante n zijnbinne nFrieslan d vooral Leeuwarden enSnee k enn a195 3 ook oostelijk Friesland (Drachten). Ook zoekenvele nhe tbuite nd e provincie,waarbi jd e grote steden inhe tweste n enTwent e genoemd kunnenworden .Doo r hetvertre kva nvoora l jeugdige personen heeft debevolkin g eenonevenwichtig e leeftijdsopbouwgekrege n (grafiek2) ,
Grafiek2 LEEFTIJDSOPBOU WVA ND EBEVOLKIN G OP 31DECEMBE R 1959
Mannen Vrouwen
* 14~~T2 "ÏÖT~8 ' —"5" 4 2 0
UUGaasterlan d >Nederlan d Gaasterland < Nederland 287 Brons C.B.S. - s-
Grafiek1
VERLOOPVA NHS T AANTAL INWONERS IND EGEMEENT E GAASTERLAND
12000-.
11000- A
10000
9000
8000
7000
6000
5000-
4000
3000
2000-
1000
! 1 , -, j . , r T
'80 '90 '00 '10 '20 '30 '40 '47,50 '55'5 9
A =aanta l inwonerswaarbi jallee nrekenin g isgehoude n metgeboortenoverschot . B =werkelij k verloopva nhe t aantalinwoners .
C= aanta l inwonerswaarbi jallee n rekening isgehoude n metvertrekoverschot .
287 Brons C.B.S. 9 -
Deleeftijdsklasse n 15-50jaa r zijnvergeleke n metNederlan d onder bezet,maa rhe t aantal ouderen isrelatie f hoger. Ondanks dat heeft: Gaasterland delaatst e jaren hogegeboortencijfers ,waardoo rhe t geboortenoverschot dus ookhoo gligt .Di tword t echtervrijwe l ge heel opgevangen inhe t eveneens hogevertrekoverschot . De ontwikkeling vanhe tinwonerta l enva n het geboorten- en vertrekoverschot is ingrafie k 1weergegeven .D e geringebevolkings groei komt duidelijk totuiting .D e grootste groei zietme nno g in deperiod e 1940-1947onde rinvloe d vand e oorlogsomstandigheden. Daard egegeven s vand evolkstellin g i960no gnie t beschikbaar zijn,moe t vooree nbeschouwin g overd e samenstelling vand eberoeps bevolking gebruikworde n gemaakt vand evolks -e n beroepstelling I947» Hoewel deze gegevens alster kverouder d zijnblijk tui t het hiernavolgende staatje tochwe ld e zeer eenzijdig agrarische struc tuurdi e Gaasterland heeft. Percentage vand emannelijk e beroepsbevolking
Landbouw 54 Handel enverkee r 15 Bouwnijverheid 7 Metaalnijverheid 6 Voedings- en genotmiddelenindustrie 7 Overigebedrijfstakke n 11
Op enkele punten isvergelijkin gmogelij k tussen devolks -e n beroepstelling 1947e nd ewoningtellin g 1956. In tabel 1zij nd e uitkomstenva n194 7 en195 6naas t elkaargeplaatst ,hoewe l er eni gebezware nkleve n aanee nvergelijkin g tussen deze tweetellingen .
Tabel1
WERKENDEMANNE N (1947-I956)
.Gaaster Indexcijfers land (1947=100) (a)Aantal'werkend emanne n I947 . 1863 100 1956 1736 93 Forensen 1947 ióï ïöö' ...1956 9.2 91 Agrariërs 1947 IOO9 100 ...1956 813 81 Agrariërs in fova na 1947 54 • I956 47 • Forensen in fova na 1947 5 • I956 5 •
Brons C.B.S.volks -e nberoepstellin g1947 » woning- engezinstellin g 195&. 287 •- to -
Tussen194 7e n195 6 isd emannelijk e beroepsbevolking met 127 personen,da t is irfoafgenomen .D eafnemin gva nd e werkgelegenheid ind e agrarische sector is echter,zowe l absoluut als relatief veel groter geweest,namelij k 196persone n of19$ » Eennader ebeschouwin g toont,da tvoora llandarbeider s eni nminder emat emeewerkend ege zinsledend e landbouw hebbenverlaten .He taanta l zelfstandigen is zelfs iets toegenomen (grafiek3) . Grafiek3 AGRARIERS (Mannen)
Aantal
— 400 ~f^ 300 m 1947 Y>i 200 i L! 1956 K,-- m V --1 11= zelfstandig 100 - !$?; & 2= meewerkend e gezinsleden 0 ¥À 3= vreemde n
Brons C.B.S.
Velelandarbeider smaa r ook een aantal boerenzoons zijnnaa r eldersvertrokken .He t E.T.I,F.-rappor t constateert datd emigran tenva n het platteland ind e Zuidwesthoek voord ehelf t inFries land blijven (Leeuwarden,Snee k enDrachten) . Deoverige n gaanvoor alnaa rd estede ni nNoordhollan d enenkel e andere industriële cen tra. Speciale aandachtverdien t de emigratie.Volgen s hetE.T.I.P, — rapport wasva nd e ruim 1600mannelijk e beroepspersonenui t het Prieseweidegebie d die ind eperiod e1950-195 4zij n geëmigreerd naarhe tbuitenland ,40 $landarbeider . Tenslotteno giet s overhe t forensenverkeer, jfo vand emanne n werkte in195 6 buitend e gemeente,waarva n 15 inDoniawerstal .D e inkomende pendel isno glager ,i n 195^ bedroeghe t aantalwsrkf.orensen 22 (ziebijlag e2) . Ookui td egegeven s betreffende dewerklooshei d-ka nme nconclu derenda t devrijwe l gelijk blijvende werkgelegenheid indi t gebied vooral totuitin gkom t inmigratie .D ewerkloosheidscijfer s zijn nl. evenals die overhe twerkforensism ebetrekkelij k laag.I nhe talge meeni s dewerklooshei d nietve rbove nwa tme nwe l denormal ewerk loosheid noemt,d.i.^ _37 °va nd e loontrekkendeberoepsbevolkingjuit —
287 - 11
gekomen.D e gemeente Gaasterland laat overigens met Lemsterland de hoogste werkloosheidscijfers zienva n alle Z,W,-Friesegemeenten . .Indez e agrarische streken isuiteraar d wel eensterk e seizoenschom meling teconstatere n ind ewerkloosheidscijfer s (zie tabel2) ,
Tabel 2
WERKLOOSHEID GEMEENTE GAASTERLAND
Aantal geregistreerde werklozen perultim o maart juni september december 1948 34 •4 2 35 1949 37 4 10 51 1950 45 4 18 75 1951 30 9 19 129 1952 106 12 42 117 1953 73 21 25 73 1954 72 19 26 62 1955 24 24 32 117 1956 55 21 32 109 Brons G.A.B, Ontleend aanE.T.I.F.-rapport .
Een enkelwoor d overd ebetekeni s van Gaasterland voortoeris me enrecreati ema gi ndi thoofdstu knie t ontbreken.D emogelijkhe dendi e Gaasterland opee nbeperkt e oppervlakte biedt zijn ruim en gevarieerd;waterspor t opd emeren ,bossen ,oud e cultuurlandschap pen,ee nklifkuststroo k ophe t zuiden (weliswaarva n het IJselmeer, docheni gi nzij n soort inNederland) . Overd e economische betekenis van toerisme enrecreati e voord e streek iszonde ree nspeciaa lon derzoekuiteraar d nietvee l tezeggen , Gaasterland is echterbezi g "ontdekt"t eworde n enme nma gvoo r dekomend e jaren zeker een toe nemingva nhe t aantalvakantieganger s indi tgebie d verwachten. Daarbiji s inhe tbijzonde r tewijze n opd ebuitenlands e toerist metnam edi eui td e Scandinavische landen.E rzulle nda noo khier voorno gd enodig evoorzieninge nmoete nworde ngetroffen .
Onzebeschouwinge n overd eeconomisch e structuur van Gaaster land zoudenbeslote nmoete nworde nme t eenindru k van hetinkomens niveau. Gegevens hierover zijnechte rmoeilij kverkrijgbaar . Zolang deresultate n vand evolkstellin g i960no gnie tbeschikbaa rzijn , moetme nvolstaa nme t dieva nd ewoningtellin g 1956,di e echter nietmee rda nee nindicati e geven (ziegrafie k 4). Hieruit blijkt dat het inkomensniveau vand e landbouwers inGaasterlan d hoger ligt dani nd eprovinci e Friesland,Voo rall eberoepspersone n isd ever deling overd egekoze n inkomensklassenongevee r gelijk aandi evoo r
287 -1 2
het gehele lande n gunstigerda ndi evoo rd eprovincie « Deze indruk vindtme noo k(o p grondva nouder e cijfers)i nhe tE„T.I»F.-rappor t overd eZuidwesthoek »
Grafiek 4
INKOMENS
Perc.va ntotaal aantal gezinshoof den+ alleenstaande n 100-
80
> 60 Il ^ f. 10.000,- 40 S f.6.000,- - f. 10.000,- /.. E^j f.3.000$ f. 6.000,- 20 #5 S < f. 3.000,- 0 1 22 3 1 2 3 1= Gaasterlan d Landbouwers Alle "beroeps personen 2= Frieslan d 3= Nederland . Brons C.B.S,-woningtelling195 6
287 - 13 -
HOOFDSTUK II
ASPECTEN VAN.DE AGRARISCH-ECONOMISCHE'STRUCTUUR
§ 1. .Hoofd - en nevenberoepen yan.de grondgebruikers
Bij de landbouwtelling in mei i960 bleken er 579 in het blok vonende grondgebruikers geregistreerd te zijn. Hieronder bevinden er zich een aantal die hun hoofdberoep niet op het eigen landbouw bedrijf vinden of die een nevenberoep hebben. Met behulp van enige ter plaatse goed bekend zijnde personen zijn daarom alle geregistreer de grondgebruikers ingedeeld in vier beroepsgroepen. Hierbij werd het deel van de arbeidstijd die aan het landbouwbedrijf wordt besteed, als maatstaf genomen. De vier beroepsgroepen zijns
A. zuivere landbouwers? B.landbouwer sme t eennevenberoep .Mee r dand ehelf t vand etij d wordt aanhe tlandbouwbedrij fbesteed» . C'.niet-agrariër s met grondgebruik. Indez e groepword tminde r dan dehelf t vand e tijd aanhe teige nlandbouwbedrij fbesteed ? D, rustende landbouwers,rentenierend en iet-agrariër s enmense nzon der beroep,voo r zover zeeni ggrondgebrui k hebben.
Tevenswer d bij deze indeling eengroe p specialebedrijve nafge scheiden.Di t zijn agrarische bedrijvendi e quastructuu rnie t in het patroonva nd e streek passen.I nhe tvolgend e hoofdstuk komen wij hieropno gterug . Hetresultaa t vandez ebewerkin gvind tme n ind ebijlage n 3 t/m 5. 74va nd e57 9geregistreerden ,alle n ind e groepen C,D o f spe cialebedrijven ,hebbe nminde rda n1 h ao fgee n cultuurgrond inge bruik.D ei nd eB- .e nC-groepe ningedeeld e grondgebruikers zijnover wegend landarbeiders envoort s personendi e eenme t delandbou wver band houdend beroepuitoefenen . Industriearbeider skome nnie t voor onderd egrondgebruikers . Ind eD-groe p zijnzoal sui td eomschrij vingblijk tvoornamelij k rustendeboere n ondergebracht. Ookhie r vormen degepensioneerd e landarbeiders eengrot egroep .
§2. De bedrijfsgroottestructuur
Overd ebedrijfsgroott e zijnva n191 0 afgegeven s bekend (zie bijlage 6). Hetblijk t dat inhe t Prieseveenweidegebie d inhe t algemeen eni n Gaasterland inhe tbijzonde r een duidelijkeverschui ving tussend egrootteklasse n isopgetreden .D e gegevensva nhe t jaar 1910wijke n afva ndi eva nd elater e jaren. Hetbeel dword t duidelijker alswi j ons beperken totd e ontwikkeling sedert 1921. Gaasterland blijkt hierbijgoe d overeent ekome nme t het gehele
287 - 14
veenweidegebied inFriesland . De gemiddeldebedri jfsgroott ei sse dert I92Ibijn anie t veranderd.He t aantal kleine bedrijven (van 1-5 ha)neem t echter gestadig af enomva t thans in Gaasterland nietmee r dan 2yjo. Ind egrootteklass e 10-20h azie nwi j eentoene ming tot 25$, Het aantalbedrijve n ind e andere grootteklassen blijft vrijwel constante Dit impliceertuiteraar d niet dat debedrijve n geen grootteveranderingen ondergaan? er zalnaa r alle waarschijnlijkheid wel eengeleidelijk everschuivin g vanbedrijve n zijnnaa r grotere oppervlakteklassen,terwij l anderzijds bedrijvenuiteenvallen . Een kwantitatief inzicht indez e ontwikkelingen isechte r zondernade r onderzoeknie tmogelijk » Uit delicht e dalingva nhe t totale aantal bedrijvengedurend e de laatste 30 jaar is evenwel teconcludere n dat eroo kbedrijve nverdwijnen . Inhoeverr e deze daling ind eallerlaat stejare nversnel d doorzet,i sthan sno gnie t te beoordelen.D eop pervlakte cultuurgrond blijft nagenoeg gelijk ind e gemeente Gaas terland. Wanneerwi jd ehuidig everhoudinge n inGaasterlan d vergelijken met die ind eVeenweidestree k danblijkt ,da ti n Gaasterland ietsmee r kleine bedrijven eniet sminde r grotebedrijve nworde naangetroffen . Degemiddeld ebedrijfsgroott e inGaasterlan d ligt danoo ko p15> 0ha , ind eVeenweidestree k op17> 3ha . ONTWIKKELING VAND EBEDRIJFSGROOTT E Grafiek 5
Per c.be - \ dri jven Veenweidestreek 40 40 Gaasterland \
30 30 -
\y
20
"/ \ -
10 10
I I . 1 1 1 i 1910 '21 '30 '47 '55Icn 1910 '21 '30 '47 '55 »50 '59 '50 _—.— = 1- 5h a = 5- 10h a = 10- 20h a : = Ï 20h a
Bronnen:Directi e vand eLandbou w
287 - 15
In tabel 3 is de bedrijfsgroottestructuur in de verschillende delen van het ruilverkavelingsgebied in één kengetal samengevat; aantal A- en B-bedrijven'van 1-10 ha per 1000 ha cultuurgrond. Voor het gehele blok is dit getal 15» Deze tabel toont ook aan dat de niet tot de gemeente Gaasterland behorende delen van het ruilverka— velingsblok gekenmerkt zijn door een nog groter aantal grote bedrij ven.
Tabel 3
BEDRIJFSGROOTTE Oppervlakte Gemiddelde Aantal bedrijven Aantal cultuur bedrijfs- van 1-10 ha per bedrijven grond grootte 1000 ha cultuur in ha in ha grond A- en B-bedrijven Gaasterland 365 6637 18,2 18 Oudega 38 877 23,1 8 Woudsen d 28; 709 25,3 4 Totaal 431 8223 19,1 15 C-bedrijven 65 Ï5'Ö 2,3 e D—bedrijven 44 • 98 2,2 0 Spec, bedrijven 14 19 1,4 • Brons C.B.S, i960.
De afzonderlijk gehouden, z.g, speciale bedrijven zijn in tabel 4 weergegeven. Enkele tuinbouw- en pluimveebedrijven zijn in déze groep opgenomen.
Tabel 4 SPECIALE BEDRIJVEN
Aantal bedrijven Bedrijfs- to hoofden met < 1h a äs'iha taal nevenberoep
Bloemist 1 1 a , Tuinder 7 5 2 2 Fruitteler 1 — 1 — Pluimveehouder 4 3 1 2 K.I.-statio n 1 - 1 - Alle beroepen 14 9 5 4
Bronnens C.B,S. 1960s L.E.I.
287 - 16-
Inbijlag e 7zij n gegevens opgenomen over de tot debedrijve n behorende grondendi enie t voord elandbou w gebruiktworde n (gemid deld 2%va nd e totale oppervlakte kadastralemaat) »
§3» Pacht/eigendom-verhoudingen
InFrieslan d isvanoud svee l landbouwgrond gepacht enoo khe t aantal gehele pachtboerderijeni se rhoog . Gaasterland vormthier opi nzoverr e eenuitzonderin g dat het percentage grond ineigendom - gebruik in195 5 hogerwas -da ni n alle omringende gemeenten.Niettemi n
Tabel5 EERCESTAG EEIGENDO M
Percentage grond ineigendomgebrui k Gaasterland 37 HemelumerOldefer d 26 Wymbritseradeel 27 Doniawerstal 27 Sloten 15 Lemsterland 29
Brons C.B.S.1955 » isd e pacht ook inGaasterlan d van overheersende betekenis enzelf s delaatst e jarentoegenome n (zie tabel6) .
Tabel6
EIGENTDOM EN PACHT SINDS 1910 Oppervlakte Percentage, cultuurgrond eigendom inh a I9IO 6270 18 I92I 6290 47 1930 6942 41 I9481'' 6947 29 1955 6477 37
1)D e afwijkingmoe twaarschijnlij k verklaard wordenui t eenveranderin g ind e telinstructie, Bronnen? Directieva n deLandbou w (1910-1930), C.B.S. (1948-1955).
287 - 17
In de bijlagen 8 an 9 zijn nader uitgewerkte gegevens opgenomen speciaal betrekking hebbend op het ruilverkavelingsgebied. De bedrij ven groter dan 10 ha bestaan voor meer dan de helft uit pachtgrcnd. Vooral onder de grootste bedrijven in het blok, die het meest in Oudega en Woudsend voorkomen, vindt men talrijke volledige pachtboer- derijen. De bedrijven kleiner dan 10 ha hebben vaak los land bijge- pacht.. De cijfers wijzen bovendien in de richting dat dit los bijge- pachte land in eigendom is bij andere landbouwers» Dit zullen veelal ver van huis liggende of moeilijk bereikbare percelen zijn. De grote pachtooerderijen zijn veelal in handen van particulieren-niet-land- bouwers als beleggingsobjecten.
§ 4. Cultuurtechnische situatie
a. Bodem
De bodemkarteringva nhe truilverkavelingsgebie d levertd ebe nodigde gedetailleerde gegevens op.I nhe tkade rva nd esociaal - economische schets zijnallee n enkele globale opmerkingen overd e bodemkundige toestand gewenst» Hetblo kbezi t nl. enkele zeeruiteen lopende bodemtypen.waardoo rd eagrarisch e structuur eveneensver schillenvertoont » De noordwestelijke grensva nd egemeent e Gaasterland isruwwe g gesproken tevensd egren s tussenhe tzandgebie d (datd eker nva n Gaasterland vormt)e nhe tklei-op-veengebie d vand eGrot eNoordwol- . derPolder « Nyega-Elahuizen-Trophornee nYpecolsg a (Woudsend)» In het oostelijk deelva nhe truilverkavelingsgebie d isd egemeente - grensva nGaasterlan d (langsd eEe )eveneen s ongeveergelij kt estel lenme tee nbodemkundig e grens.He tgebie d tussenE ee nGrot eBrek.. - kenbestaa t ookui tkle io pvee nme tschaltervormin ge no pvel e plaatsenvergrave n tenbehoev eva nd emoernerin g endijkaanleg .'• Zoweli nhe tzandgebie dal si nhe tklei-op-veengebie d komenno g weervri jgrot ebodemkundig e verschilleno pkort eafstan d voor.Me t namede .i nhe tzandgebie d gevestigde bedrijvenbestaa nveela lui t hoger gelegen droogtegevoelige grondene nlage r gelegen vochtige grond.He truilverkavelingsgebie d isverdeel d in3 deelgebieden . De gebieden Oudegae nWoudsen d bestaangehee lui tveengronde nme t eenmee ro fminde rdi kkleide k enzij ndu si nbodemkundi gopzich t vrij.homogeen .He tgrootst e deelgebied iszoal sui tbovenstaand ebe schrijvingblijkt ,bodemkundi gdu svee l gevarieerder. b. Verkaveling enontsluitin g
Overd eontsluitin gva nhe truilverkavelingsgebie d staanon s geenkwantitatiev e gegevens tendienste ,I nbepaald e delenva nhe t bloki sd edichthei d vanhe twegenne t geringerda nin ,andere .Glo baal gesproken isd ewegendichthei d inhe tzandgebie d groterda ni n het klei-op-veengebied.Wi jzage nechte r reedsda ti nlaatstgenoem d gebied debedrijve noo kgrote r zijne Inhe tLemsterlandste rdee lva n
287 - 18-
het"blo k(tussen .E e en Grote Brekken)lig t een zeerontoegankelij k gebied. Ind eslech t ontsloten gebieden ligt zeervee l "rechtva n overpad". Overd egemiddeld e kavelgrootte enhe t aantal kavels perbe drijf zijn enkele kwantitatieve gegevens bijeengebracht inbijlag e 10. Ophe t eerste gezicht lijkendez enie t ongunstig,gemiddel d 2,5 kavel tergroott eva n 7j6h ape rbedrijf .I nd eklei-op-veengebiede n Oudegae nWoudsen d wordt detoestan d echteri n feite ongunstigerbe oordeeld,omda t hier opvel ebedrijve n eengrot ekaveldiept e (van 1500-2000m )aanwezi g is.O pgron d vandez egegeven s ishe tuiter aard nietmogelij k enigeuitspraa k tedoe nove r debetekeni s vand e verkavelingstoestand voor debedrijfsvoering . Aand erayonbeschrijvin g vand eR.L.V.D . ontlenenwi jno gta bel 7jdi edu snie t ophe t geheleruilverkavelingsgebie d betrekking heeft.D eomgevin gva n Sondel—Nijemirdumword t het ongunstigstbe oordeeld.
Tabel 7
BEOORDELING VERKAVELINGSTOESTAND Percentage van het aantal Dorpsgebied bedrijven per dorpsgebied met een verkavelingstoestand ed 1 ) matigt slecht T)
Wijckel 45 31 24 Sondel 21 40 39 Oudemirdum 51 22 27 Ruigahuizen 46 29 25 Harich 38 33 •2 9 Oudega 53 34 13 Nijega 45 34 21
1) Goed = meer dan 70% van het land aaneengesloten bij de gebouwen. Matig = 30-705$ van het land aaneengesloten bij de gebouwen. Slecht = minder dan 2>Qffo van het land aaneenge sloten bij de gebouwen.
Bron; R.L.V.D. 1958.
Overd ekavelafstande n zijn eveneens doord e R.L.V.D. enige cijfers verzameld alleenvoo rhe t zandgebied.Oo k hier zienwi jd e ongunstigste cijfers inhe t oostelijk zandgebied.
287 19-
Tabel 8
KAVELAFSTANDEN
Percentage van het aantal bedrijven; perdorpsgebie dme t Dorpsgebied eengemiddeld ekavelafstan d van minderda n 5OO-I50O meerda n 500m m 1500m Wijckel enSonde l 22 25 53 Oudemirdum enRuigahuize n 26 27 47 Haric h 53 31 16 Brons 'R.L.V.D.I958 .
e» Waterbeheersing
Het centrale deelva n het zandgebied heeft eennatuurlijk e waterlozing opd eomliggend e lager gelegengronden .He t valt geheel onderhe twaterscha pd eLuts ? ditwaterscha p omvat inhe t oosten ookno g eenbemale ngebied .I nde.overige.dele nva nhe t ruilverka velingsgebied wordt dewaterbeheersin gmee r ofminde r goed verzorgd dooree ndrieta lwaterschappen,t.w .d eNoordwolde rPolder ,Woudsen d end eLangeSloot ,e nvel e ongereglementeerde polders.A ldez egronde n wordenbemalen ,vel e doorWindmotor s .I nsommig egebiede nka nwate r wordeningelaten « In het gehele ruilverkavelingsgebied komt opta l van plaatsenwateroverlas t voordoo r onvoldoende capaciteit vanbe - malingsinrichtingen en-leidingen .O p sommigehog ezandgrondpercele n heeftme n lastva nverdrogingsverschijnselen .
§5« Gebouwen en openbare nu t s voorzie.~ n i n g e n
De plaats van de'boerderijen in het ruilverkavelingsgebied vormt een moeilijk probleem. In de klei-op-veengebieden beoordeelt de praktijk de huidige plaats van de gebouwen veelal ongunstig. Ver plaatsing van boerderijen is in dit overwegend veehouderijgebied met slappe gronden en ontbreken van ontsluitingswegen echter een kostba re zaak, waarvan de economische betekenis nog grondige bestudering behoeft. Gegevens voor een beschrijving van de huidige gebouwensitu atie zijn slechts in zeer beperkte mate beschikbaar (zie bijlage 11). De meeste boerderijen zijn al v<5<5r 1906 gebouwd. Naar het oordeel van de R.L.V.D, behoeft 25$ van de bedrijfsgebouwen eigenlijk direct verbeteringen, omdat ze niet meer voldoen aan minimale eisen van doelmatigheid, stalruimte of onderhoudstoestand, In Oudega (veengebied) zijn de bedrijven het meest gunstig be oordeeld.
287 20
Tabel 9
TOESTAND VAN DE BEDRIJFSGEBOUWEN Percentage van het aantal bedrijfsgebouwen perdorps- . Dorpsgebied gebied met een beoordeling goe dïT matig slecht TT Vijckel 29 42 29 3ondel 32 34 34 Oudemirdum 36 33 31 Ruigahuizen 25 58 17 Harich 20 63 17 Oudega 66 24 10 Nijega 34 45 21
1) Goed = ten minste 3 van de criteria voldoende geacht, Matig = 2 criteria voldoende geacht. Slecht =1 criterium voldoende geacht» Beoordeling naar vier criteria? doelmatigheid, vol doende stalruimte, staat van onderhoud, ouderdom. Bron?. R.L.V.D . 1958.
Inde openbare nutsvoorzieningen is de 1 aatste paar jaar in Gaästerland een grote verbetering opgetreden, Verscheidene dorpen hebben pas enige jaren geleden aansluiting op het elektriciteits— net en het waterleidingnet gekregen. Qjf° van de boerderijen in het blok is thans voorzien van elektriciteit en 6va n waterleiding,,' Er resten thans nog alleen de zeer afgelegen boerderijen. Het aan— tal telefoonaansluitingen is hoog, vooral op de grootste bedrijven. De geïsoleerde ligging van vele boerderijen m aakt de telefoon ook wel tot een bijzondere noodzaak (zie bijlage 12),
287 - 21-
HOOFDSTUK III
DE LANDBOUWBEDRIJVEN
§1. Produ.ktiepl.an
Vrijwel allebedrijve n inhe t ruilverkavelingsgebied zijn te beschouwen als zuivereweidebedrijven .I nd edeelgebiede n Oudega enWoudsen d (deklei-op-veengebieden )kom tgee nbouwlan d Voor,I n het zandgebied hebbenvee l bedrijven enigbouwland , dochd etotal e oppervlakte hiervan (l8lha )maak t slechts 3$va nd e cultuurgrond uit (ziebijlag e 13).D ebetekeni s vanhe tbouwlan d isn ad eoor logoo k gestadig teruggelopenblijken s devolgend e cijfers voord e gemeente Gaasterlands 1948 636 habouwland , 1952 518ha ,195 6 405h a eni96 0 215b- a« Hetmeest e bouwland vindtme nuiteraar d op dehog e gronden tussen Oudemirdum enSondel . Ophe t bouwland worden granen,aardappele n ofvoederbiete n geteeld (ziebijlag e14) .
Devoll enadru k valt dus op derundveehouderi j enwe l ophe t melkvee. Deveebezettin g isvri j hoog (ll8stuk smelkvee'pe r10 0h a cultuurgrond),waarbi juiteraar d dekleinst e bedrijven eenhoger e bezetting hebbenda nd e grotere bedrijven (ziebijlag e 15)» üitd e gegevens vand e R.L.V.D.blijk t dat inhe tklei-op-veengebie d de veebezetting hoger is dani nhe t zandgebied (tabel ÏO).
Tabel 10
VEEBEZETTING
Aanta l Aantal melkkoeien kalveren Dorpsgebied per10 0h a per10 0 cultuurgrond melkkoeien Wijckel 111 42 Sondel zand- 106 40 Oudemirdum •gebied 113 42 Ruigahuizen 111 43 Harioh 106 42 Oudega 1klei-op - 110 48 Nijega | veengeb, ll8 47
Bron;R.L.V.D .1957 =
Inme i i960hiel d slechts 20^va nd ebedrijve n grootveevoo r devetweiderij . Ookhierui tmog e degrot ebetekeni s vand emelk - produktie voord e Gaasterlandsebedrijve nblijken .He t aantal
287 22-
stuks jongvee per10 0melkkoeie n bedraagt inOudeg ae nWoudsen d respectievelijk 76e n 74» terwijl ind eres tva n hetgebie d 70stuk s jongvee per10 0melkkoeie nworde n aangehouden.O p enkele grotere bedrijveni nhe tklei-op_veengebie d isd eveefokkeri jva nbetekeni s (zieoo k§ 2e) . Uit tabel 11blijk tda t despecialisati e opd e rundveehouderij ver is doorgevoerd. Het aantal bedrijven datbehalv emelkve e nog varkens,kippe no fschape nhoud t isgerin g end e aantallen dieren die opdez ebedrijve nworde n aangehoudenzij nklei n (zied ebijla gen l6, 17e n 18)y Merkwaardigerwijs isvoora l ind eklei-op-veen _ gebieden deschapenhouderi jno gva neni gbelang .
Tabel 11
VARKENS, KIPPEN, SCHAPEN
Percentagebedrijve nme t mest- fok- kippen schapen varkens zeugen A- en B-bedrijven in Gaasterland 9 12 36 26 Oudega 5 — 13 50 Woudsend 4 25 25 54 gehele blok 8 12 33 30 C-bedrijven in gehele blok 8 3 30. 12 D-bedrijven in gehele blok 2 7 23 20 Brons C.BoS. I960.
§2. Bedrijfsvoeri.ng In deze paragraaf zullen een aantal aspecten van de bedrijfs voering worden belicht met het doel een indruk te geven van de huidige stand van zaken op dit gebied. Vergelijkingen met andere streken kunnen door gebrek aan gegevens niet gemaakt worden. Ge hoopt wordt dat te zijner tijd dezelfde aspecten opnieuw worden beschreven, opdat de ontwikkeling in het peil van bedrijfsvoering, nadat de ruilverkaveling tot stand is gekomen, zichtbaar gemaakt kan worden. Hiermee wil uiteraard niet gezegd zijn dat elke ver andering in de bedrijfsvoering aan de uitvoering van de ruilver kaveling kan of mag worden toegeschreven. a. Bemestingstoestand Uit de grondmonsteranalyses van het Bedrij fslaboratorium is gebleken dat vooral de kalitoestand van het grasland op vele per-
287 - 23
celen in het ruilverkavelingsgebied onvoldoende is te achten. In dit verband verdient de kalibemesting dus wel de aandacht.
Tabel 12
BEMESTINGSTOESTAND GRASLAND
Percentage monsters met laag of matig pE KCl I P-citr. K-getal Zandgebied 16 26 62 Kustgebied Oudemirdum 26 43 54 KIeihoudendveengebie d Wijckel-Sondel 21 18 50 Kleihoudend veengebied Harich 3 14 73 Oudega 1 20 74 Nijega 10 14 65
Brons R.L.V.D.,ontleen d aananalyse s Bedrijfslaboratorium 1955 t/m1957 .
DeR.L.V.D .i sva noordee lda tdez eno g ergkra pis .D e gemiddelde giften perh aworde n geraamdop s
zandgronden klei-op-veengronden N 50k g 40k g 35k g 18k g P2°5 K2Ö 35k g 16k g
Invergelijkin gme t andereweidegebiede n zijndez e cijfers niet hoog tenoemen « Eenintensiverin g vanhe t graslandgebruik lijkt dusno gwe lmogelijk .O pbijn atwe ederd eva nd ebedrijve n zijngier - kelders vanvoldoend e omvangaanwezig ,zoda tdaa r eendoelmatig e gierbewaring en-aanwendin galthan smogelij kis . b„ Mechanisatie
De huidigemechanisatiegraa d vand e Gaasterlandsebedrijve ni s aft e leidenui t de.bijlagen19 ,2 0e n21 . Het gebruik.vanmelkmachine s iso pdi t typebedrijve n praktisch bepalend voord emogelijkhede n tot opvoeringva nd earbeidsprodukti - viteit. Op54 $va nd ebedrijve n zijnthan s dergelijkemachine s in gebruik. Opd egroter e bedrijven ishe tmachinaa lmelke nvrijwe l al gemeendoorgevoer d (bedrijven >2 5ha : JCffo), docho pd ekleiner ebe drijven zijnno gmogelijkhede nvoo rverbeterin g vand e arbeidspro-
287 - 24-
duktiviteit (bedrijvenva n10-1 5 ha44^ ï van 15-20h a67 $e nva n 20-25 ha 70/o)o Slechts 10$va nd ebedrijve n kleinerda n1 0h aheef t eenmelkmachine . Opdez ebedrijve n isd e omvangva nd e veestapel inhe t algemeen tegerin go m eenmelkmachin e rendabel teexploite ren. De snelle toenemingva nhe tmachinaa lmelke nword t duidelijk gedemonstreerd doord e cijfers vand e R.L.V.D. over1958 s toenge bruikte nogmaa r 35?°va nd eboere n in Gaasterland eenmelkmachine . Opbedrijve nkleine r dan1 0h azij ni ndez e jarenslecht s enkele machines aangeschaft,d etoenemin g hadderhalv euitsluiten d opd e middelgrote engrot e bedrijvenplaats . Dewijz ewaaro pmachinaa lwer d gemolkeni s aft e lezenui t dit overzicht van deR.L.V.D .s melkeni nd ewinter sta l 35$ melkeni nd emelksta l 7$ melken opmelkplaa t 9$ melken in doorloopmelkwagen melken aand ewage n Het ismogelij k datdez everhoudinge n sedertdienwee r zijn gewij zigd. Trekkers komen opd eweidebedrijve nnie t zoveel voor? thans heeft 30$va nd ebedrijve n eentrekker ,i n195 Öwa s dit 27$.O pdi t gebied isd emechanisati ewaarschijnlij k onder dehuidig eproduktie - omstandighedento t eenmaximal e toepassinggekomen .D emeest ebe drijven (bijna 73$)hebbe nda n ookno gwerkpaarde n ter aanvullende voorziening ind e trekkrachtbehoefte (bijlage 15)« Inee naanta lge vallen zal echteroo k sprake zijnva n eenovergangssituatie s hoewel de trekker alhe twer k zoukunne ndoe n zijnd e paardenno gnie t af gedankt. Vand eoverig e opdi tbedrijfstyp ebelangrijk ewerktuige nmoe tenno ggenoem d worden gecombineerde hooibouwwerktuigen (8l$). transporteurs (38$), stalmeststrooiers (5$)e nhooiblazer s (5$)» Zeervee l opgangmake nd ehooipersen ,di euitsluiten d door loonwerkbedrijvenworde ngebruikt .Ove rd emaaikneuzer s enoplader s zijn geengegeven sbeschikbaar .Me nmoe twe l aannemen datd e toe passingva ndez e grotemachine s nogbemoeilijk t wordt doord ege brekkige ontsluiting enwaterbeheersing .
Het spreektvanzel fda t eree nsamenhan gbestaa t tussen deme - chanisatiegraad end e arbeidsvoorziening ind elandbou w (overd e laatstevolge ni n§ 3 gegevens). Inhe tbijzonde rd e mechanisatie van hetmelke nbied t opdi t typebedrijve ngrot emogelijkhede n tot arbeidsbesparing.D e ontwikkelingen opdi t gebied zijnno gnie t ten einde? men denke slechts aand everschuivin gva n demelktijde n enhe tvraagstu kva n hetmelke n gedurende deweekends . e.D evoederwinnin g en veevoeding
Het omweidingssysteemword t vrijwel algemeen toegepast.Rant - soenbeweiding kwam in 1958o p20 $va nd ebedrijve nvoor .
287 - 25
Het aantal ledenva nd e grasdrogerij isvri jstationai r enbe droeg in I958 lèfo van het aantal bedrijven. Enkele bedrijven laten ind e zomermaanden hooidrogen . De toepassingva n hooiventilatie isi nopkomst .Dez emethod e vervangt hethooiruiteren ,waarva nme ni nGaasterlan d alvrijwe l geheel is afgestapt (13$va nd ebedrijve n pasteno g hooiruiters toe in 1958). Het inkuilenva n gras isuiteraar d eenbelangrij k onderdeel inhe tvoederwinningspla n opd e bedrijven.I nhe t algemeen schenkt menno gweini g aandacht aangoed e inkuilmethoden.Rui m eenderd e van deboere n paste in195 8d evoordroogkui l ofee ninkuilmethod e met toevoeging toe.D ez.g .Fries ekuilmethod eword t echter steedsmin der gebruikt,dan k zijd e goede resultatenva nd ebeter e kuilmethoden. Het aantal silo's dient echterno g teworde nuitgebreid , zowel ter verbetering vand ekwalitei t vanhe t kuilvoer,al s terbesparin gva n arbeid, In195 9w ^s op }>2fo vand ebedrijve n een silo aanwezig. Een goed veevoedingsplan iso pd eweidebedrijve n vrijwelbepa lendvoo r hetuiteindelij k bedrijfsresultaat. Hieraanka n danoo k nietvoldoend e aandachtworde ngeschonken .Ui t destalvoedercontro - leva nd e R.L.V.D. isgebleken ,da t dezandbedrijve nme t enigbouw land een evenwichtigervoederbalan s hebbenda nd e zuiveregreidbe — drijven.Ö pdez e laatste komtme tnam e dezw-voorzienin gnoga l eens inhe t gedrang. d.Melkcontrol e enmelkprodukti e
In het rayon Gaasterland vand eR.L.V.D ,wa s in 1958 19%va nd e bedrijven aangeslotenbi j eenmelkcontrolevereniging .D ebelangstel linghiervoo r isi nhe t zandgebied geringerda nbi j dezuiver e greid- bedrijven.
Tabel1 3
MELKCONTROLE ENMELKPRODUKTI E
Kgmel k Percentage van debedrijve n per permelkko e dorpsgebied aangeslotenbi j een melkcontrolevereniging V/ijcke l 363O 82 3ondel 363O 67 Oudemirdum 3700 71 Ruigahuizen 3920 62 Harich 367O 91 Oudega 3710 95 Nijega 36OO 93
Brons R.L.V.D. 19 58.
287 26-
De gegevens intabe l 13» afkomstigva nd e E.L.Y.Il,,.zij ngeba seerd opschattinge nva nd eboere n zelf,I nbijlag e 22zij n gegevens opgenomendi e alleenbetrekkin g hebben opd ebi jd emelkcontrolever - enigingengecontroleerd e koeien.D eproduktiecijfer shierva n liggen nogalwa t hoger.D econtrolevereniginge n ind eomgevin g vanGaaster - land blijken echterzowe lwa t deopbrengs t ink g alswa t hetvetge haltebetref t achter teblijve nbi jhe t gemiddeldevoo r geheel Pries land,hetgee n echtervoo r eendee l kanworde nveroorzaak t doorhe t afwijkendebodemtyp e en,daarmee samenhangend,he t bedrijfsplan. e»Lidmaatscha p vanStamboe k enK.I„-verenigin g
Ind everschillend edorpe nva nhe tgebie d loopt debelangstel lingvoo rd eveefokkerij ,to tuitin gkomen d inhe t lidmaatschap van het PriesRundve e Stamboek,uiteen .
Tabel 14
STAMBOEK M K.I.
Percentage vand e landbouwers per dorpsgebied deelnemer lid van Pries Rundvee geenli d Dorpsgebied Stamboek,deelnemen dme t K.I.-. van vereniging gehelesta l gedeelteva n F..R.S. desta l Wijekei 9 25 66 40 Sondel 12 22 66 33 Oudemirdum 6 19 15 • 34 Ruigahuizen — 25 75 25 Harich 11 35 54 55 Oudega 39 21 40 21 Nijega 17 14 69 14 Bron!R.LoT.D .1958 ,
Demees tuitgesproke nveefokker s zitten inOudega-Kolderwolde . Inhe t veengebied isd e deelneming aand eK.I.-verenigin ggering . f. Voorlichting
In het rayon Gaasterland is eenVerenigin g voorBedrijfsvoor lichting gevestigdwaaraa n eentoenemen d aantal boerendeelneemt . Het aantal ledenbedroe g in195 815 3 (39/0 enthan s 173 (45/0?in - vergelijkingme t enkele anderegebiede n inZ.W,-Prieslan d zijndez e percentages hoogt enoemen .Oo kva n andere zijdenword t indivers e vormen voorlichting gegeven (doorhandelaren ,veevoederfabrikanten , enz.).
287 - 27
Tabel1 5
VERENIGINGVOO R BEDRIJFSVOORLICHTING Percentageva nd eboere npe r Dorpsgebied dorpsgebied dat lid isva nd e V.v.B. Wijckel 43 Sondel 45 Oudemirdum 49 Ruigahuizen 33 Harich 50 ûudega 40 Nijega 35
Brons R.L.V.D. i960.
Vermoedelijk wordt eenhoo gpercentag e boerenme t de eeno f andere vormva nvoorlichting ,i nhe t bijzondergerich t opd e vee houderij,bereikt . Debedrijfseconomische'voorlichtin gka nnaa rhe t oordeel van de R.L.V.D.no g aanzienlijkworde nuitgebreid .Nauwkeurig e gegevens overhe t aantalboekhoudinge n die inhe tgebie dworde n bijgehouden zijnnie t bekend,doc h erma gworde n aangenomen dat opdi t punt nog groteverbeteringe nmogelij k zijn.
Arbeidsbez e tt i n g en arbeidsvoor'-— z i en in g
Gegevens over de'arbeidsbezettin g zijn schaars.I nfeit e zijn alleend e cijfersui t delandbouwtellin gi96 0voo rhe tgebie dbe schikbaar.D e op6 me i i960o pd ebedrijve nwerkende ,arbeidskrach ten (gezinsleden envreemden )zij ngeteld .Ove rhe tverloo p van de arbeidsbezetting ind everschillend e seizoenen zijn geenconcret e gegevens bekend.E rwer d echter alo p gewezenda t ind ehooitij d nogalwa tmee r arbeiders zijningeschakel d dani nd ewintermaanden . Voor eenbete r inzicht indez e zaak zou eenafzonderlij k onderzoek noodzakelijk zijn,. Inbijlag e 23zij n de aantallen arbeidskrachten vermelddi e opd ebedrijve n inhe t ruilverkavelingsgebied werkzaamwaren .He t aantalvast e vreemde arbeidskrachten bedroeg18 9manne n en1 9vrou wen. Het aantal losse krachtenwas 'zee r gering.Me ndien t daarbij echtert ebedenke n dat opd eteldatu m inme i indi t typische vee houderijgebie d weinigwer kvoo rloss e krachten zal zijn.D e vaste arbeiders zienwi juiteraar d vooral opd egroter ebedrijve n (be drijven groterda n3 0h ahebbe n tenminst e éénvast e arbeider),D e verhouding tussenvreemd e engezinsarbei d laat zichafleze nui t tabell6 .
287 28-
Tabel1 6
VERHOUDING TUSSEN DEOPPERVLAKT E CULTUURGROND ENHE T AANTAL MANNELIJKEARBEIDSKRACHTE N
Aanta l Verhouding tussend e oppervlakte Grootte A- enB - cultuurgrond enhe taanta lvast e klasse bedrijven mannelijke arbeidskrachten gezinsleden vreemden totaal <1 0h a 127 6,0 281,3 5,9 10- 2 0h a 117 10,8 57,8 9,1 20- 3 0h a 98 16,0 38,5 11,3 >3 0h a 89 21,6 34,9 13,4 Allebedrijve n 431 13,8 43,5 10,5
Brons C.B.S.i960 .
Het grondgebruik is opd eklein ebedrijve n ongeveer2-g -maa l zo (arbeidsintensief als opd egrotere . Gemiddeld ispe rvast eman nelijke arbeidskracht 10,5h acultuurgron d ingebruik , eencijfe r datvoo rweidegebiede nnormaa l is teachten .Vergelijkbar e cijfers voorander e gebiedenzij nhelaa s nognie t beschikbaar.He t aantal vrouwelijkemeewerkend e gezinsleden is tamelijk ho.og,voo rweidebe - drijven echternie t abnormaal.He t isduidelij k dat dit voornamelijk hetmeewerke nbetref t bijhe tmelken .D e cijfers latennie t toe een schatting temake nva n het aantal arbeidsuren,zoda t ook het aantal z.g.volwaardig e arbeidskrachten nietka nworde n aangegeven. Overd elandarbeider s zelf zijnwa tmee r gegevensbeken d uit de administratie van hetBedrijfspensioenfond s voord eLandbou w (zie bijlage 24).He t aantal geregistreerde,inhe t ruilverkavelingsgebied wonende enwerkend evast e arbeidersbedroe gi n i960 191man .He t aantal losse arbeiders 152.Bi jd evast e arbeiders zijnd ejong e leeftijdsklassenno ggoe d vertegenwoordigd. Het gebeurt echterdik wijls dat deouder e landarbeiderna.verscheiden e jarenvast e dienst inlo sdienstverban d overgaat.Onde rd eloss earbeider s zienwi jda n „ookvri jvee louderen . Het aantal landarbeiders neemt ook indi t gebied de laatste ja rengeleidelij k af.Onz e zegsmanva nhe t B.P.L,meen t dat inGaaster - landmomentee l nognie tva n eentekor t aanlandarbeider s kanworde n gesproken. Eri s echter eenonmiskenbar e tendentie tot afvloeienui t de landbouw,hetgee ni n deze strekenbijn asteed s gepaard gaatme t vertrekui t het gebied (zie ookhoofdstu k I). Niet-agrarisch ewerk gelegenheid isi nd e streek zelfnauwelijk saanwezig ,daarvoo rmoe t mennaa r Sneek,Drachte n enverder .Voora l dekorter ewerktijde ne n devrij eweekend s ind eniet-agrarisch e bedrijfstakkenoefenen.grot e aantrekkingskracht uit opd e jonge landarbeiders,verklaarde n onze zegslieden.Oo k deNoordoostpolde r isi nzeker e zinno g eenconcur rent.D e in bijlage 24genoemd e l8vast e landarbeiders diebuite n
287 - 29-
Gaasterland werken zijnvoornamelij kNoordoostpolderarbeiders » In de akkerbouw ishe t probleem vand e arbeid gedurende hetweekend ? dat ind eveehouderi j zomoeilij k ligt,minde rgroot .
287 - 31 -
HOOFDSTUK, IV
AGRARISCB-SOCIALE ASPECTEN
§ 1. Leeft ij dsopbouw
De gemiddelde leeftijd van de boeren in het ruilverkavelings gebied bedraagt 48 jaar. Dit is in vergelijking met andere gebieden vrij laag. Met name in het veengebied op de grotere bedrijven blij ken de boeren betrekkelijk jong te zijn (zie bijlage 25).
§ 2. L a: .ndbouwanderwijs en -organisaties
De gegevens over het opleidingsniveau van de boeren zijn lang zamerhand verouderd. In 1955 heeft het C.B.S, voor de gemeente Gaas- terland de navolgende cijfers gepubliceerd! Söfo van alle toenmalige boeren had voortgezet noch cursusonderwijs gevolgd na de lagere school. De jongere boeren hadden echter voor het merendeel voortge zet dagonderwijs genoten. Deze groep neemt uiteraard voortdurend in aantal toe, zodat het gemiddelde opleidingsniveau in de streek een stijging te zien zal geven. Volgens mededeling van de R.L.V.D. was het percentage boeren zonder voortgezet onderwijs in 1958 ge daald tot 47$. In Harich e.o. was het aantal boeren met een l.l.s,- opleiding relatief het hoogst, namelijk 41$» Hier is ni. de school gevestigd. In het gehele gebied heeft 2jfo der landbouwers een lage re landbouwschool gevolgd en 6$ een middelbare landbouwschool} 22$ van de voortgezette opleidingen bestond uit cursussen.
Tabel 17
ONDERWIJS.VA N LANDBOUWERS ENTUINDER S
Percentage bedrijfshoofden aantal met voortgezet zonder Leef onderwijs voortge bedrijfs tijd dagon zet on hoofden cursus sen derwijs derwijs Gaasterland <3 5jr . 59 10 56 34 & 35jr . 395 24 13 63 alleleef tijden 454 22 18 60
Brons C.B.S. onderwijstelling1955 «
287 - 32-
Destandsorganisatie s zijnster k ontwikkeld indez estreek , zoals blijktui t tabel 18.Slecht s 22^ vand eboere n isnie t bij een standsorganisatie aangesloten.
Tabel1 8
STMDSORGANISATIES
Percentage landbouwers per dorps- gebied lid van Dorpsgebied Friese Mij. van Land CBoToB. A.B.T.B. geen bouw Wijckel 54 . 15 9 22 Sondel 24 45 10 21 Oudemirdum 24 44 4 28 Ruigahuizen 13 25 33 29 Harich 50 22 9 19 Oudega 71 16 — 13 Rijega 52 14 10 24 Gehele R.L.V.D,-rayon 40 29 22 Brons R.L.V.D. i960.
§3«Verhouding vanaantal vrij komende bedrijven tot aantal opvolgers Ten einde één globale indruk te krijgen van het vraagstuk van de bedrijfsopvolging kan een kleine bewerking op de gegevens in bij lage 23 worden toegepast. Het is nuttig hierover iets te kunnen zeg gen, omdat de toekomstige ontwikkeling van aantal en grootte der be drijven hiermee samenhangt. De gegevens zijn uiteraard te summier om diep op de achtergronden van de bedrijfsopvolging in te gaan. Uit bijlage 23 blijkt dat er op 431 bedrijven (A- en B-groep) 597 mannelijke gezinsleden werken. Wanneer wij aannemen dat er daar van 431 bedrijfshoofd zijn, blijven er l66 mannen over? wij veron derstellen dat dit voornamelijk zoons zijn die, daar zij op het be drijf meewerken, -fresteind zijn om op.te volgen. Er kunnen ook broers en vaders onder vallen, doch dat aantal zal te verwaarlozen klein zijn. Voorts wordt verondersteld dat er buiten deze 166 zoons-opvol- gers geen andere kandidaat-opvolgers zijn (eventueel elders in de landbouw werkend). In tabel 19 is nu de verhouding tussen het op bovengenoemde wijze geschatte aantal opvolgers en het aantal bedrij ven aangegeven. Wanneer het bestaande aantal bedrijven in de naaste toekomst ongeveer constant verondersteld wordt, moet het aantal po tentiële opvolgers, afhankelijk van de leeftijd waarop men opvolgt
287 - 33-
Tabel1 9
VERHOUDING OPVOLGERS /BEDRIJVEN
Aantal Geschataanta l Verhouding bedrijven zoons-opvolgers b/ax 10 0 (a) (b) <1 5 ha 195 31 16 15- 30h a 147 71 48 > 30h a 89 64 72 Gaasterland 365 137 37 Oudega+ Woudsend 66 29 44 Allebedrijve n 431 166 39
1 ) ongeveer 30-40^bedrage nva nhe t aantalbedrijven . 'I nhe t ruil verkavelingsgebied als geheel gezienblijk t dus het aantal opvolgers voldoende te zijno m het aantalbedrijve n tehandhaven . Inhe tveen gebied zijn erechte rwa t tevee l invergelijkin gme t hetzandge bied.Di tblijk t vooral samen tehange nme the t feitda t opd egroot stebedrijve n zeervee lmee ropvolger s meewerken dane rbedrijve n beschikbaar zullen komen. Opd eklein e bedrijven isd e situatie om gekeerd.Wannee r de zoons vangrot eboere ne rnie t toeovergaa nklei nebedrijve n over teneme n zullene rklein ebedrijve nverdwijnen . De tendentie tot concentratie van hetaanta l bedrijven ind e middelste grootteklasse (reedsi nhoofdstu k II geconstateerd)za l zichnaa r allewaarschijnlijkhei d ind e komende jarenno gvoortzet ten,
§4« De kleine dorpen
Hetruilverkavelingsgebie d behoort totd e dunbevolkte gebieden vanFriesland , dat zelf eenva nd e dunstbevolkte provincies van ons land is.Pe r1 januari 1956woonde n ind e gemeente Gaasterland 88mense npe rk m ,i nFrieslan d 145e ni nNederlan d 333.D ebevol kingsdichtheid van alle Nederlandse gemeentenme tminde rda n 20000 inwoners bedroeg 170mense npe rk m. Niettemin zienwi j inhe t gebied eengroo t aantalwoonkernen . Hetvraagstu kva nd e kleine kernen isdus ,zoal s ingrot edele n vand enoordelijk e provincies,oo khie r aand e orde.D e grootste kern is Balk,zete lva n het gemeentebestuur,met circa150 0inwoners .
1)Di t betekent datd e z.g. generatiedruk 1is ,d„w.z -
^ =1 -ï - x10 0= 4 3 of ^ -1 x 100= 32 , a/3V35 "" ' a a '" a/30 a Voor debetekeni s van ae nb s zie tabel19 » De getallen3 5e n 38 zijnveronderstellinge n voor deduu rva n hetboer-zij n in jaren.D egetalle n 12 en1 5zij ndergelijk e veronderstellingen voor hetaanta l jarenwaarbinne nd e potentiële opvolgers allen eenbedrij fzulle nmoete nhebbe n overgenomen. 287 -3 4
Anderekerne n zijnOuderairdum s Mjemirdum, Son&el,Wijekel ,Barge - bek,Haric h en("buite nd e gemeente Gaasterland)Sloten ,Nijega , Oudega,e nWoudsen d (met± 1100inwoners) .Zee rklein ekerne n zijn Rijs,Westerend ,Harich ,d eBels ,Ruigahuizen ,Nieu wAmerika , Wijckelereebuurt,Indijk ,Elahuize n enKolderwolde . Het isduidelij k datvel eva ndez ekerne n slechts eenzee rge ringeverzorgingsfuncti e kunnenvervullen .He t ishie rnie t deplaat s devraagstukke n ophe t gebied vand e z.g. "leefbaarheid" vanhe t platteland, die deklein ekerne nme t zichmeebrengen ,uitvoeri gt e gaanbehandelen .Daarvoo r mogenaa rd ebestaand e literatuurworde n verwezen (metnam e ind eFries ekleibouwstree kheef tme nzic hme t deze problemen beziggehouden). Bijd ebevolkin g bestaat eenvoorkeu r voor de grootstekernen , zoals inhe tE.T.I.F.-rappor tword t vermeld.Di t geldtvoora l voor intergemeentelijkemigranten ,di e inplaatse n alsBal k enWoudsen d terechtkomen. Plaatsenva n deze omvang (1500à 200 0inwoners )ver vullend e functie van secundaire veraorgingskern naast deprimair e zoalsSnee k enD eLemmer .Oudemirdu m zouto t eendergelijk e secun daireker nkunne nuitgroeien ,volgen she tE.T.I.F. ,waarbi jwellich t ook aand evervullin g van eencentrumfuncti evoo rrecreati e entoe risme isgedacht .Ove rd e gewenste omvangva nhe tklein edor pdoe t hetE.T.I.F.-rappor t deuitspraa k dat deze 1000persone nmoe tbe dragen.He t bestaande aantalkerne ni nd eFries e zuidwesthoek zou met bijna 2/3 moetenworde n ingekrompen omdi t tebereiken .Voo r welkekerne n eenverder e ontwikkeling dient uit teblijve nword t niet aangegeven.He t spreektvanzel f dat ook indez e sociaal-econo mische schetshierove r geen oordeel kanworde n gegeven.Oo k degren s van 1000inwoner s end eander e genoemde grenzenlijke non sno fwe l voor discussievatbaar . 35 -
LIJSTVA N BIJLAGEN Biz.
Bijlage I Bevolkingsind s 1880va n Gaasterland enomliggend e gemeenten 37 Bijlage II Forensenverkeer gemeente Gaasterland 38 Bijlage III De grondgebruikers naarberoepsgroe p inhe truilver kavelingsgebied 39 Bijlage IV Hoofdberoepenva n de C_ ennevenberoepe n vand e B-grondgebruikers 40 Bijlage V Vroegere beroepenva nD-grondgebruiker s 41 Bijlage VI Bedrijven^ 1 h ae nd e cultuurgrond (1910-1959)i n de gemeente Gaasterland end eVeenweidestree k 42 Bijlage VII Kadastrale engemete nmaa t inhe t ruilverkavelings gebied 43 BijlageVII I Eigendom enpach t 44 Bijlage IX Gepachte grond 45 Bijlage X Verkaveling 46 Bijlage XI Boerderijen entuinderswoninge n 47 Bijlage XII Openbarenutsvoorzieninge n 48 BijlageXII I Grondgebruik 49 Bijlage XIV Bouwlandgebruik 50 Bijlage XV Rundvee enpaarde n 51 Bijlage XVI Mestvarkens 52 Bijlage XVII Fokzeugen 53 Bijlag eXVII I Schapen enkippe n 54 Bijlage XIX Eigenwerktuige n 55 Bijlage XX Gebruikva nwerktuige n 5& Bijlage XXI Werktuigen (algemeenoverzicht ) 57 BijlageXXI I Melkcontrole 58 BijlageXXII I Arbeidskrachten 59 BijlageXXI V Landarbeiders 60 Bijlage XXV Leeftijdsopbouw van debedrijfshoofde n 61
287 ~ 37 -
H CD O CvJ CO vn O Vf) O r— H H O H CM t— ON CM PO in CO a> rH H rH H-* r-i H CvJ Cvi CM CM ba cd 1 ra •H a; T3 O rH m o\ LTN o ON t>- ON CM O O O O rH CM CM PO m ^f H -H rH rH rH rH r-l H H H
eu p O PO CO LfN VD VO CM PO MO O CM o ra >ö o ü ü H CM PO •* -=t •H r-\ o CO co O PO CM • ^ CM ONO LfN LfN C— O O OOOONOOOON rH ra U CD I H •* LfN ON "vt- ON OO rH H VO LfN CM O CO H PO 00 VO r-l VO PO PO ON UN CM PO VO PO CM CD id r— r— LfN O VO Vf) O- PO rH ON c~- 00 'u 3 PO •^ ^r VO 00 o PO LfN vo C— PO PO m PO PO •sj- "=* ^ •vl- "3" 4 CD P ON CM 00 O rO r-l CA 00 CM P ra IÖ O LfN C— rH rH LfN PO CM O r— co LfN CM CM LfN r-l PO O S i LfN LfN VQ vo r— r- c— co co co rH CD CQ O- 1-3 H CD CO P ON c— vo CM LfN ON LfN ON C— H •H H r— CO o CM O LfN LfN .[— PO c— M 0) r— rH CM c; VO c— PO PO PO rQ CD rH CM CoM CM CM H rH CM CM H rH rH rH H rH rH rH rH rH H Pï CD CD rrj S rH 2 CD oo c— OOOCMLfNVOCMVOPO rH CM c^-r—oo m H OD *3-CM CD CD ON ON (HOrHrHrHPOPOON a -o lAinmiAininiA't W o co o pq 7~ "3- CM ^j- r- ON PO PO co o LfN o p ON O ON LfN VO LfN ON VO PO O O ra Td CM LfN •vh LfN vo CO O LfN C— O cd ö LfN LfN LfN LfN LfN LfN VO VO VO t— cd cd ö»• c— ci> H o 00 fH CM O O O O O O O t— O ON CO ON O HCM PO"3- CM T- CM H H • CD ce bO fi P3 03 CD -P 0« H m •H •r-j fi 3 •H CD CD m u fi a o H ce 3 ce rH fc CD +> ce CD cfie ce CaD > «i > M fi CD «ti fice ce ce i-t -P fH ta CD -P fiCD m CD Vu• ce r-\ LTN ce i-H ON ce *~ fi faß CD fi •rH fiCD H <ö co CM - 39 - H M H CD bû • cd U iH T=S •o CD •H rû CM ON PO CM I I VO VD pp Ü» CD Pi to fi c— VO ON PO LTN Ifi CD fraH 0) CftU ±S 0 PH •H 3 ft 0 PO rO VO PO I m "3" CM CM o h m v- CM CM ,Û P, Ü CD 0) CO 0 OH •t&i h O 0s ^a3> PH U . ht CD m t' CM LT\ CQ CA O CO VO PO T— U"N O0 co <-i CfiD LTN VO VO ^J- U"\ •<- PO LTS PO VO PO CM PH cd "3- PO -p •fiH -aî CfiÔ •^ CO PH PO VO CM CM CM CM Pi m fi o •ai PO ON ON VO r— ON VD VO CM c—: •vf- C— Vu PO LTN VO ^f ^t ^ ^ ITI ON- PO PO CM o PO • rO m fi [H CÔ LTN ON LT\ VO V£) ON 1- 00 VD PO C» v- O cd CM -=d- LTN c— VD •sf LTN -st- PO LTN O ^j- PO H •p 0 H -p hP O VO ON fi O CO & u pp TJ d ü * -p cô cô cd cô cô d cô cd cô cô cô o H ,fi .fi cfi -fi Xi Xi .fi Xi rfi ,fi H -cl 09 d U fi o O LTN O IA O LA K> CD cd CfiD CD T- CM CM PO PO PO -P Effl M fi I I I I I• /!• m CD Tf CD cô TJ 3 O CD rO t— o IA o m o cô d O U OO a t- t- (M CM PO 0 0 13 PP CM - 40 - 0 bû cd i-H 'O •H m CÔ co ,fi R 13 1 CfiD Q) 1 g! ft CD fi ,fCÖi •a ce u Ü cd HH PM CD ra •fi cd a FH «H O o Q) cd * e -P d fi CQ u FH cd > 0 CD FH CD CD > d R ft m 0 p -P -d • o -d 0 FH ra •H R R O 0 fi •H o fi CD U rrt Cu FH -d ra 0 d o o rQ cd S rH 0 •H FH ft FH S3 M CD a R 0 0 0 R tu CÖ v> rH -d R O 0 ON CD cd i-A •1-3 •H m cd cd vo rO rO T- CM CM «3- co O • ra M 91 CD cd •H \0 rn i- C— H CO fH ,û m CD A\ o E«0 •a o o & cd o 1 LOi «sj- m t— l fi fi T- H cd V fi •p cd LPv m PH H O m zonde r cultuurgron d H ra o fn CU •rH d h fH o 0) tJ' fH tlD fH •H fH CU -d 0) CD cd fH •ö CD ö •n rQ cd 0) fH •n CU Ti o r-H' 3 M H >ö CD •H M •H & o cd (U •H •Ö fH •H rH ^ 1 CO ^•^ • «H a> ti T-J-P omosOcocoH O C— O CM ON O O o Ti -H 4s o c- f—co r— t—oo O 00 ON ON CO ON ON rHo •H fH O rH a-d o II 0) CD fH tlürQ M O £ rH ON • 1 H H fH o ON o ON LTN PO PO O ""O C— rH C— -vt" MO oß > 2 O ON H O O O O O O O rH O O rH cö b 2 Ti H HririHH rH H rH rH rH rH rH rH CQ CD -P ß •O fH P4rH O •H CD pq CQ O CM PO t H -P cö (U cö Ti 0) CD a S Hcö ha Ö cö FH cö CD j> -P -p ra •H 0)*^. cö -p «^ i—rOi— ^f C\J ró "^" ^t rO IA sf CM O CM PP a ij ce ONONONONONONONONON CA ON ON ON ON co CD ö cö cö & •<-< M e CD ttO •H Ti CD U Ö £tf> CD O m m co ro T- CM CM OJ "St LA CO cö •P o Sb ä CD CD -p Ü ,M fH l cö CD ÉH rH ft 3 > 3 -Ö fH •P Ö C— C—CO f- U\ ON CO ON ON CO O O MD IA CM CD rH O a\ONO\cr\cr\cr\0\a\cr\ ON O O ON ON ON PH 3 H PH ü M O W CH *r~3 •H h -Ö 0 (D pq 3 M C~- • O f- IA 0\ ^f f- fO VO 00. vo -*: ^J- ON •>=*• -P CMONONv-aNONCOCMON -5*- CM IA- MD O CM CÖ CQ CM IA Ch CO T- rO CM CM T— ON tr— \— t— ,C| CÖ -P •s— T- v- C\J Tl CÖ Ö CÖ CÖ •H 44 0 O MD ON a> •1-5 •H CO CÖ cö cö cö cö cö cö CÖ CÖ 0 CD S > > •s pq TI CD rn LA O IA O IA m ^2 o CM CVJ rO rO m 1 1 CD p* 14 -p P1 'd LO vj- LO'i n oo ro r— c— LO C— C— ON O 00 ON CD 00' vo m ^ ^ o co ^t MD CI t- O LO ON T- P< cç H O oo m co co T- co VO CO t— oo -P Xi O ^ ce oo LO r— rO ro CO CO ON ON CO rn MD O PH v- m co co oo T- m MD 00 T- OO T- -d O CD Ö •r- tlû O fH •p tiD o ^ h ^ Ü Ö p1 o ce I COLOOLOrO^}-CO^|- oo co 00 OO ro 0) p1 m ft LO EH -p CD •r-!>j H /\ &UD O« •H P1 H ce • ce w m co o\ O CO' VO rO LO 00 CO LO <3- ^t" MD m 00 -p IA V) U) •* IA •*• rO IA MD -«t i- o -p ON LO a ON CD •d C S •H co ce ce ce ce ce ce ce ce ce CD CD Xi .ci xi xi xi x\ -Ö « xi H xi •n •1~D 0) o LO LO LO H •ri •H rd C3 oo 00 rO rO 0) cfl H l m Ö «HH to CD -n cd 1 -P -H H m ,d U d OC— t— m O O H ro CM "d- VO LfA H •o d 0 1 CD ho m d •H -p o I rn rn -t vo CA c— «t C— CA CA fH P m . H 0 o h •:> 0 CD oh ft xi 1 d m G) xi d d •H 0 o 0 a O rO (M O m rO rO UA O CM >> rd cd H rH 't d -d 0 Ü CD d > -H fH cd O H cd rH d 'fH 1 CD CD 0 pi &fl Xi d ElD Ü d H H O H O CA LIA r— D— CO O r-O CM rO •H CD 0 •H -H 0 CM 't <• CM VO t>- VO UA LIA UA VO CO -p CD !z! u h -P M P 0 0 fH © Ü d d •H > cd -H ce cd •H H OftiH P4 i> Pi 0) Ü 1 tiû •H d ta -P •H M CA -vt 't 't LCA vo CA 't ^f CO CO 't O CA -d rH 1 Pi cp r— LIA 't m IA m m CM CM m rH 't d CÔ •d -P £ o o P d pi p", (jtH O O & HOP Pn O CD 1 bû -p d "d Fç] CÖ 0 o d I CM I I I ro H: I I EH -P ^if tj « M Ö •H o 0) d pi cdd do ri fH CD cd -P cd I CM I I I I ri S 'O O cd M Xi r-\ ! CD | U -P -P d CA CD UA CA •>n rH •H 0 fH > Ti •d d d CO Cl) cd cri cri cri cd cri cri cri cri d 0 0 •H e fi P P P rd fi p fi -d P cd > > fH rH -d •o •o -d FQ m c— O UA O UA UA LfA fH •H 0 o d •H o H H CM CM r») ^1 m 0 0 fH fi> -P fH TH d CQ Xi 0. 1 1 1 1 1 1 0 0 o 1 1 Ai m •d 0 d cd TH d fi fil 0 o 1 H m r— o IIA O LfA O cd pi I I PH fH co H H CM CM ro O o CO x © ta cd rH •o VO VO O in VO rH o- ra vo rH c— ON CM •H ö cd »\ os r> s«i 0\ 0\ ON OS ri A rH Cv? ra ^t VO CO m 00 t— ra H . H m rH rH rH Gemiddeld e kavelgroott e VOO CO f— ON f~ ra CM in : VO «3- O-N "vj- CM rH OS «N 0\ ON 0> ©\ VS 0\ ON * ON tfN ON ON i-t CM CM CM CM CM CM CM CM ; CM CM rH rH rH H Gemiddel d pe r bedrij f aanta l kavel s vo ra Ln «3- ro H CM rH ON ' 00 H 1 1 1 /il H H in I rO ^)- Ln CM H CM co : in ra 1 H 1 H : ö : CD CO H rn H 00 O C- ra ra ra D— ra ra H 1 . t> rH H in '• r4- :© !> cd •H : .M O. rH H CO CO H CO O t— "3- co in •^J- H rH CM rH H H co ; CD * 0 rH • CM m rH ^ O CM CO ON in • co o c— ON VO CM CM H ra H ra m H ra • H cd H rH H H ; H -P • Ö -p cd o rH vo CO rO O rO ^t ra "* co ON : ra ra ra O CM <3 H rH H rH H H H : ON H rH .in ra s H : CM in CO ON O CO vo ra H : in co CO in «3- "3- o m vo VO ^f un -=t ra in ra • VO ra CM vo •vi- r-\ H ^t : ra to taa l ö : © • ra • o\ © ra : in > cd : ON •r-3 H : ö rH ^ : © •H © • fH > • -p : Ti •r-3 Vi © cd cd cd cö cd cd cd cd cd •p : Ö © © •H t ,3 A o : cd F> fH > me o : H •r-s •n CD H 0 pf •O •H lx! •H S O 0 CD ? LTN ^ ^J- IT\ IA m N CO O cd fH u en ^- » vo (M MD rO H H X! CD cd •H 1 ^ 0) pi rH O co i^ co ri ^ H MD •=4- CO ro ON cvl ON vo ON -vT VO c— CM m cu 0 CM PO vo VO t— 00 -P 1 ft -P CQ Ö o Q) CH 0 Ö S, •H pi o CA vo LTN vo Pi o 0 VO > PI ON •rs 0 •H > U •1-3 •d H H M X Q) SO cô <-< •H -d •d § Ci rH 1 I O | 1 O I I O o Pi MD M •H M pi h -P pi m 2 rd -d -p ce S pi ^ r-l C— NO CO NO VQ o\ CO CO co M M o cô f -p ,0, S | Ö m •sj- LP» in CM m r— c— LT\ m ir— c— ON O CO ON PH rl 'H CM NO m rO ^f" O 00 <5j- NO rO C— O CM in ON Ciw3 > pi oj m co' co rH CM rH rH MD 00 C— Pi rl Pi Xi r-f rH rH CM CM NO É3 V -P Ö CO Q P4rH O PH PK pi h ci O Ü 5)0 eu O > NO •H) cl ON •ri CD rH U > • Xi •r-3 •d ei CO CD cô cô cô cô cô cô cd cô cô CD o fil CD > r* -d pq rH rH xi •o •n « m O o m m rl Cf •H CM cd Ci H CM ro, m rn CU 0 rl o 0) I I I 1 I I 1 /Il -p CQ •d CD -d •d O Cf CQ C— r-i m O ir\ O m o cd xi pi H X •n •H o tr> ON in co rH c— CM c— ON ON MD ON LO o \o ^t to 's!" LO "sf LO rO CM m LO iH lO CM ON rn oo m H LO PO LO ^f" LO LO ON LO 't in •* vo LO ON r-l rO LO ^t- CM C— : CM m CM m ro ro r-i C\J CM rO :co 00 : H O CD t> Ö ON •ra >CD •rl •n fH Ö «H H 0) 'O •p> câ 1 -d -H o H H *d- 00 O ON in •^J- : c— C— ON ON : CM PO 0 CD 0 •p ,y fn fn bO a fn cd fH d H rH H rH H CM H CM (M : r-i rH rH rH : <-{ H H cd 0 seu cd CD cd Q> CD H ä ai cd £ ft ft ru •o •H > cd Ö m •r-3 cd CD •H ft > fH 44 H T-s "=d" IT\ ..H VÔ m r-\ CO 0 in • m «d- "si- in : ON -d- 1 -d fH 'cd -H (M en ^d- m «d- rO m •=d- : rH in m CM O Q) -P fH .CM m £ Ö nd : ^ cd CD cd ,o CH •n +C>D ta i -H O O 0 00 CM vo m m O : 0 0 0 C— ico co 1 ^ += fH 1 e^ ? W 0) fit) H CM rn CM PO m >=t CM ro : ro rO rH H : -=d- Vû OH" -P CD Û) CD CD o M 0 j> "P( rO î> CD •r-3 CD 1 •H f> rH -r-3 : fH -P Cd -H H <* •*t 00 0 co ON rn H : 00 "d- rH PO c— co 1 -d ta •P fH rH H H H H ; CO 00 : H © CD Ö d Ö rQ 0 CÖ CD CD CÖ rÛ i> H S Ö cd o a> CM CO m VO in ON ON 0 r-f : 00 CO 00 r— : co vo 1 •ri ••s-a H CM CM CM (M SH -P rH C "O 0 cd 1 CD .H PO PO ON O CO VO m O C— D— r<~) "=* 00 O O 0 +> 44 -H fH ffv 1 Ö Ö H CD fH -d "d- c—»* O UN O c— rH C— -=1- CM r-i ON H 'd- "=t ö a) cd O O CD CD H H CM CM rO rO •xt- CM CM CM PO O -H cd 0 M ftrO t> CD •o o 1 rH 'O cd -H O CM <=d- C— ON O CO VO rO' ON rO CO 00 c— VO 1 t2) 3rH •P fH H m vo VO "3- in •vl- rn m CM VO PO CM ^d- CM CD CD Ö -d Ö «3- rQ 0 5 CD CD cd rQ ï> Ö CD > : rH -i-s O (M m CO ON 0 00 VO m; H in CO 00 in ^t- "d- cd -H H m VO VO ^l- in "d" rO in.- VO rn CM vo 'd- H Ö •P fH 'd- : CD Ö ^ fH Cd CD CD -=tj ,0 t> H cd >i C -P 0 © m VO Ö CD ON > CD 0 H •r-3 > •H •r-3 «H m fH d ä •H CD m -d cd cd cd cd cd cd cd cd cd: Ö CD CD fH •cH A rd ,d ^i Xi ^1 ^1 cd •d « M ^: : •1-3 > m m CD rH d CD d • c— O in 0 in 0 in irv fH : •H •'HO rQ H Ü m : « I rH H (M CM 1-0 rO; H (D S0 CD : fH fH 0 m «0 ö cd : -p Ü0 co : •d • H o 1 1 1 1 1 1 1 1 /Il ! cd : CQ CD d : CD CD O H 0 H-3 : cd nrl d : X> CD 0 c- i H m C— 0 in 0 in 0 0 : cd d 5 • 1 1 ft fH OC <3 rH rH CM CM rO EH : C5 0 S : O n m rH PH c\ - 52 - ^^ CQ «H Ö 'O fÖ 0) 'H rH X h co f- 00 o o rn C— IA O CM O CD fH -d o tiH ij 0 O CM CM in c— o O «3- CM 00 0 -Ö CÔ j> rO o\ CM ÖD •H -P -P 0a ÖCÖ m0 u 0 o cd a PH •H in n~) CM ! T- MD MD CM ,_ /ii ra Ö CU -Vf ^ •*— I t- C\l MO IA fH 1 cö vo- ->p CraD Ö a CU • OS ï>1 • •I-J 1 I -vt- CM CM I I CM CM •H • in fH • >ö Q> -p* rû 0 >H e CÔ -p in MD I T- I CM CM Ö CÔ V <3 • M Ö 1 CU -p M I co <• f- 't w cj IA; CM CM in -p ra u CU 0) CÖ rn • rn a a Î> <-i cö •jS o CM in oo ->P M Cl) a • H H •v— «H 0) •n •Ö Ö -H cô H ci) fn VO t- l m . V- T- I T- I C\| ON ON I I I I I /Il s Cl) to 3 0) "1^ I CM I CM I t- I T- t- I ' I I I IS) •<• M o Ö Ü3 © rO H « 1 T- MD n~) ^t" rO *4" CO I ' LfN O •f>-; • CM -H • W& rH • •P* S 0 CD O rO 0 PH rH CÔ •Ç— I I v- CM CM I rO. CM m rn CM I CM I -P Ö CÔ «i Ö 0 1 to -P r y a m LTN MO ON ^f CO VD O • CM ICN I CM m i eu o o " in -3" a £ H N r H CÔ CÔ OCMLfNCOONOOOMOrO in co co LTN -si- >3- p MO m CM MO •<- v- o p ö Cl) to d 0 rW« O • O MO «H ON T- a -P CO Cl) !> Ö • •i~s a m •H eu • U > Ö pq S ö •<~l 0 •ri * CD cô CÔ ai cô cd cd a> 0 > o 3 r3 â .4 CÔ > ï> M •n rH m: •o •o •Ö •H 00 o m o m m U ö : •H •H Cl) Ö CM CM rO en rO CD eu • (4 ^ rQ £ o -P ra : nd •Ö « 0 (H I I l I i i CO 0 •ö ; 0 0 O W cd d : rO rQ 0 m c— I T- rO c— o m O UN O cô o • • I ft co -3 CM CM PO O O >' : o n ca CM 54 - ti CU «H Ö •rs d. Ö 'H 0) eu h .d cl -d H tlû rH d CO ON LP, CM CM -T- -^- LP» CO LP» •s— 00 • ON CO m v H 0) ai C) ,û VO rO LP» CM LP» CM rO fi" m ~ • m m CM H rH -P ,d d fio fn -P CÔ (1) CD CU CÔ rH ft a cô r-\ (1) •ra d •H •>n rH CU •H CÔ î> CA IA CO VO Vu m OD LP, ; ON o rn m H -P -o CM -3- rn -d a 1 'H 0) cô CU fH m CÔ rû >d £ fH rH CU T-3 cô ft -H o O C\J MO t— CA CM CM CM Ov c— co co o -P et PH ON c\ Ö ^ fn O CM d l m I MD LP, C— 00 VO eu /l CM S ft H cô PH 43 PM Ü H ra O M I I I rO CM t- T- CM CM LP» m m m I S o LP» rn 1- H d T— S 0) H •r~!>2 •p PH •H eu o CM- t- O LP»rOt--MD^)-'=4- CM CM -si- VO t- LP» I ä fH a T- LP» o 0) V CO cô -P d Ö eu ca a, cô CM I co co rn o c— CO "vf ON UN CO CT\ < •p A CM C3N T- T- eu o t- i- CM CM CM r-\ CÔ CM LP» CO CDA O CO VD m LP co co : LP, ^t- <=t CÔ LP» VO VO ^ LP» -vl- rn LP» m MD m CM : ^D ^}- •Ï— -P m O -P d CU o t> VD •n d ON •H eu H f» -d -d d d •r-3 eu CÖ CÔ cô CÔ cô CÖ cô cô cô d eu 0) •H » .d ,d si .d rd ,d ,d ,d ,d cd t> fH 1 r-i Ti ••"3 'r->3 m m t— o LP» o LP, O LP» U d •H •H a> r- T— CM CM m n~) m eu cô eu fH fH d cô -p (50 CQ T) -d 0 1 1 1 1 1 1 1 1 cô CQ eu Ti eu eu Ü d •p cô TS d rO •" 0 o c— 1 T- m C— O LP» O /LP» O o Ol d o 1 1 Pi fH co «1 T— v- CM CM m EH Ü o J3: O P m CM 1 ; - 55 - 1 -H X M A I CMrHOPOLTNOPOO PO r— ^t I I I M HOM rH PO PO PO «=t PO LT\ CO CM CM CD CÖ CD X aas CD SO i cö .M M' r-\ CD M CM m o O c-r -ït r- ^! •ri , l^t-PO | MD t~- MD -* *3" O O I I •H O fH Ö : r-i r-i H H LfN H H 3 O CÖ CD fn -4 4 ^ CD 1 tlû •H 1 H m O O t— •* in ^t H ON O CO t I cd H Ö H CM i-H H rH H PO O rH •P cd cd 1 CD o a CM [-• PO MD CO en ir\ PO I I rH rH CD r-i H r-i CO Pt bo 1 H -f-5 cd -H N m co ON O CO MD PO LT\ 00 00 in "=* ^r -P fn ^- IA G CD o > MD •r-j G CA •ri CD H fH t> •d TH C G 02 CD cdcdcdcdcdcdcdcöcd CD CD •n cd •ri t> î> fH I rH 'O PO •r-i TH o ITl o m O ITl ITi fH •ri CD m CM CM PO PO CD CÖ CD •H H H r^ G -P •d I I I I I M CD -d CD • G CD cd Ti pi CD r=> Ü o t— PO O LPv O cd d I m o ,0 I 0 fH CO <3 rH rH CM CM PO o o I fi P. pq CM O CO 56 1 P •H ,M l 1 • ,Q -H m -H fi fi cd cd o I r4 rO I I I I I in m i i I I I Oa sh U cd cd CD o & to a ß to CD CO ö to i cd ! -H •n t> 0) P 1 O •H •H 03 P O I I 1 rO CM in r4 H I CM | | I I I pq p p f! a h rH cd cd 3 0) P .14 TJ C •^ a ma) i » m 0) rf CMrorOrOONrOC—rHH CM m TO MD CO : OS r-\ in rH CM H CM P M CM P 1 M M M •H Ü 1 H rO ON ON CO C— 00 C— O rH rH 00 CM • 1 1 0) G ,Q -H Ai to I •* H ro rO rO LPi rO rO rH I CM O <• ï I O 1 S O f4 -H H rO rO o 03 O O 03 3 H to o ,3 £ p i cd •H 1 > cd H C VO C— in CA) ON VO rO m H m CO VO VO I ä cd cd CD rH CM rH rH C3N 00 o p & fi M l> cd •1-3 •ö 1 •H 1 -H fH 1 1 o I LTS LfN in rO H O ON m MD O ON ' rH CM I TJ r-f P O r-\ r-t r-t rH r-i ON ' ' H 03 cd w fn co fi P 03 -P ri 03 a CQ CD rH cd Ö • 1 1 CD rO ^ CM CM | I H I I CM H H I t— r— | ^•riü tfl r-i CM CM i a o u -H h CD O O 03 £ CD to Ü ,3 £ P 1 cd •H 1 CM CO CM CM | I H I H VO MD I I •^ CO | p Cd r4 Ö rH S Ai Cd Cd G) cd -H e ^ Ai i P r^ 1 1 'H cd CD 02 -H ,3 rO CM CM rO I I I I O CO CM I m *t -d to cd cd o co rH CM H cd cd CD to a a 3 rH ocM mco ON O °0 VO rO m CO CO m >=^r ^1- 1 1 cd rH ' 'in vo vo ^f in -^ <~o in: rO VO rO CM VD ^t" o i o cd ro •o p P 1 CD U > TH Ö •rs •n cdcdcdcdcdcdcdcdcfl CD CD •H fi-fifififififififi cd > > r) pq H •xi •T5 •r-3 TH CD rO in o in o mm U a •H •H CD t> rH CD cd CD rH ri ^3 d P co rH CM CM TO rO rO; to nd TH PH ! I cri 02 CD TH CD CD Ü -P cd I I I I I /Il TH fi CD a rHi-oc— o ino tno o cd o I • I ft CO tri O co pq CM G) rH rH CM CM rO s o fi i -"57 - H «H •ru •H h rO HWrnyjinH CM ^j- CM m I H rOrOvû I r-i MD CM t 0) tJ OS ce MD LP, 0 os CM bo fl cd Ö rH Ö o •r-3 cd O •H > rH FP -P ^ O 03 •H (Ö -P S CÖ I I » I H I rOCVJ I I I l rn i i m I I vow i O I I H CM Ü ^ CmD CD •H ft F< d ö :a cd FH cd o > fl > o 0 bû bû •H M »SI S CD 0 © •d «H b0 Ö "o I I I I I I I I CM rH I I O MD I LP» (M I I I CNJ I I CO I I Ö •H cd -H CM rH CM cd S FH. cd -P Ö -d: ^ C6 CD O h •> fl VO 0 CA H > CD 0 •H •H -d -P 0 cd H I I rH C\J H I COW I I LP» I ' 1 H LP» rO I l<3-| rn rr\ | H I Ö. rH a 5a? •H. CM i> fl ft -p csd ao O cd > ü >d ö 0 Ö H CD bo O in CM CA PO CA ir\ MO vi- c— VO MO r— ^r "3- H H H CA vo rO O -3" H CO t— rn CM LT\ CA •^J- CA CA CA CA O O LOi «3- c— CA O in c— H H O rH CM CM ers V\ v\ o\ «r\ r\ CA C\J H CM H rO •=3- •=d" "3" E 1 CO r-H C~ C— co co c- "^t- LP\ VO co ÜA ,CM . CA CA; M3 •[--• CO © CO CM O O PO r~ PO CM m CA O H CM CA CO CO co 'CA CÀ os cr\ ON LT\ •<- r— CA CA PO CO rH CA. rH CM ON os CtoO CA CM H H H c— «3o - rn o <3" PO PO PO•> PO PO PO H rH "* "=*• ^ •o NO i- CM v- ON m - ö > ; i : 1 > a O ^ NO NO ON O ON <3" ON CM ^f- CO CM : MO •NH g T- LT\ C— CO NO C—• . C— ..NO . CO o in 5- "3- CM : 0 in tlO Ö rH (1) CÖ f> P 'O w m CO (J\ o CO VO rO in oo oo in Ö 1 -H m NO NO Ö o 0 • MD ON i> fi0 v— •1-5 •H •r->3 5' fi: fi : •H m• 0 CÖ cd cö cö cö cd. CO CO CO 0 • 0 • XI .3' 'A' -'rd i>- ; £ pq I •n: !> 0 •1-3 • • rO Q in O tn m in Ö •H: rQ p pq CM CM rO -co rH 0 • •H : CO m : & t .. ö I I I I I I I CO -rl: 0. •a; O fi 0- P 3 : 0 : 0 o C— rO o in in o O o : •?-: Pi fH CO o Gaasterlan d CM EH Oudeg a Ul CNJ 4s CM rO > : O : m - 60 - •N •n {> a H © d o > CM I CM | f~i co © o SD tj -Ö H cö 0) ö H •H © •n P> ,M •H © U pq bû © > Ö _ © Ö •P -P -H 03 I I •ri flj > m © ~ © •d H t* © 'O •d "H »d +» fi © •H tH © « ® _ b CO 00 C— MD ON MD r- ce m *3- ^f- -=t in «st. "=t in -=t •^ •«* •<• "=t MD "sj- O© H in k MD CO in M ^ inpoi-oo^ ON I T- rO CM | te CM n /Il TS O S § f> MD 3 ^T-t- m m o\ w o o m T- in rn c— CM S i te V- C\J T— V- T— T— t— ON t- CM © m 'O T3 ©fi LT\ H «H ta O m 'd O cô pq ,0 H <=t U O Cd rM m te < 3 5 jaa r fi •H 1*0 •H fi © •s CM in co CT\ O CO MD ro m co co in "«t- "5t fH te © s IA Nû> Nû Tt m "t n in MD ^- T- 4 MD m CN> o • +» H fi • O © M ^O > Ö ON '1-3 © •H > •o «H • fi fi •H © cô te ce ce ce ce ce ce ce © © h -9 ^ .fi .fi .fi A .fi •d H •d > •rs © o in in •H © o co c— o in o m U fi •H CM CM rn rn m © ai © a -P Elf) © I I l i t I /il © -md © © o fi cmd -d 3 © o t— m o in o m o te 'T ft u 00 o CM 4. (NI (NI rO ê £ Ü pq