liberaal journaal

SOLIDARITEIT

Voor u ligt een nieuwe editie van het kunnen betekenen? In deze krant zoe- Als u deze waaier aan bijdragen open- Liberaal Journaal. Dit jaar staat het ken diverse auteurs naar het antwoord. slaat, ziet u een beeld van solidariteit thema ‘solidariteit’ centraal. Wellicht Is solidariteit een liberale burgerplicht? dat gebaseerd is op fundamentele ge- vindt u dat een opmerkelijke keuze. Wat betekent solidariteit in de Europese lijkwaardigheid van individuen en Solidariteit is immers geen liberaal Unie? En moeten we solidair zijn met spontaniteit. Liberale solidariteit laat beginsel in de Beginselverklaring van de toekomstige generaties - voor zover dat zich niet gemakkelijk via de overheid VVD. Vrijheid, verantwoordelijkheid, überhaupt kan? Door vertegenwoordigers afdwingen. Ook de christelijke wortels verdraagzaamheid, sociale rechtvaardig- van andere politieke stromingen aan het van het liberalisme worden zichtbaar. Er heid en gelijkwaardigheid zijn dat wel. woord te laten, krijgen we eveneens een blijven natuurlijk ook vragen over. Een Toch rechtvaardigen politici in naam indruk van wat liberale solidariteit wel, voorbeeld: denkt u dat solidair gedrag van ‘solidariteit’ allerlei politieke keuzes. en niet, betekent en waarin die zich van eigenlijk altijd (ook) voortkomt uit enig Wat zou solidariteit dan in liberale zin andere interpretaties onderscheidt. eigenbelang? Weet u wat solidariteit betekent? Als er sprake is van internationale solidariteit dan Andermans geld! vindt die in ons nationaal belang zijn begrenzing. Frits Bolkestein Henk Vonhoff

Burgerlijke solidariteit als morele plicht

door Sabine Bierens dien verantwoordelijk en overeenkomstig algeme- loyaliteit. Het is een hechtheid, en daarmee kracht, ‘Gaat het hier over de slabak van Frits Bolkestein?’, ne beginselen van behoorlijk burgerschap te van een samenleving. vroeg ik mij af bij het schrijven van dit stuk. gedragen. In de tekst van het boekje wordt uitge- Solidariteit kan door de overheid wettelijk afge- Burgerlijke solidariteit, is dat de slabak die de legd wat hiermee wordt bedoeld: dat vrijwaring dwongen zijn, in (progressieve) belastingheffing, diversiteit aan mensen in een samenleving bij van overheidsbemoeienis van groot belang is. zorg- en AOW-premies, of een spontaan burger- elkaar houdt? Maar dat burgers zich bewust moeten zijn van het lijk initiatief zijn. Burgerzin past bij het laatste: feit dat zij deel uitmaken van een groter geheel inzet voor de gemeenschap waarin wij leven door Het idee van de slabak komt uit een anekdote dat hen in verschillende opzichten in hun moge- verantwoordelijk burgerschap. Mensen kunnen van begin jaren negentig, waaraan Bolkestein zelf lijkheden faciliteert en beïnvloedt en hun vrijhe- actief zijn in wijkverenigingen, in een gemeente- vaak refereerde. Een Marokkaans meisje had hem den bewaakt. Dit vraagt om inzet van hen zelf. raad of politieke partij, bij de lokale speeltuin of gevraagd of hij ook vond dat een multiculturele Als men zelf geen zorg draagt voor de omgeving, kinderboerderij, of in de mantelzorg, bezoldigd samenleving eigenlijk lijkt op een bak sla. Tomaat, komen het vrije ik en de samenleving als geheel op en onbezoldigd. De motivatie kan variëren van komkommer, sla, uitjes. Samen vormen zij een de tocht te staan. In de woorden van de Spaanse eigenbelang tot mededogen. Onbewust, stellen de lekker gerecht. De toenmalig VVD-leider vond cultuurfilosoof José Ortega y Gasset in 1936: Ik geciteerde denkers, is zowel zorg voor jezelf als daar wel iets inzitten, maar vond dat zij één ben ik en mijn omstandigheid. En als ik haar niet voor anderen in je omgeving welbegrepen eigen- belangrijk ding vergat: de slabak zelf. De waarden red, red ik mijzelf niet. belang. die alle Nederlanders bij elkaar houden. Op dat aspect van eigenbelang en wederzijdse Ortega is duidelijk over de specifieke ‘omstandig- de democratische rechtsstaat. Maar dat neemt niet omgangsvormen als redelijkheid, zorgvuldigheid Over die gedeelde waarden ging het in Respect en afhankelijkheid bij sociale handelingen wijzen ook heid’ die hij op het oog heeft. Het is het kleine en weg waar de basis ligt: aan de onderkant. en verdraagzaamheid. burgerzin, een rapport van VVD en Teldersstich- de sociologen Émile Durkheim, Max Weber en het nabije, dat we vaak over het hoofd zien terwijl In een vrije samenleving verbindt solidariteit van Daarnaast kunnen wij verantwoordelijkheid ting uit 2003. De eerste conclusie van het boekje is Herbert Spencer. Zij benoemen dit als solidariteit. we druk zijn met vergezichten. Inzicht, mededo- onderaf delen van die samenleving op een posi- nemen voor de eigen bloei en ontwikkeling en die dat de mens in vrijheid zijn ultieme waarde vindt Solidariteit gaat in de eerste plaats over delen en gen, verantwoordelijkheid en solidariteit kunnen tieve manier met elkaar. Zij maakt hem sterker en van onze omgeving. Inwoners van Nederland zijn en zelf geneigd is sociale banden aan te gaan. herverdelen - materiële en immateriële zaken (tijd, dus leiden tot inzet voor het grote, structurele, beschermt zo de vrijheid erbinnen. En zij spreekt het daarmee eens. Samenleven (omgangsvormen, Tegelijkertijd dient hij zich in de maatschappij ruimte, identiteit) - vanuit een gevoel van lotsver- technische en juridische en uitmonden in een van de eenheid aan waar de verantwoordelijkheid in solidariteit, normen en waarden) komt al jaren allereerst binnen de grenzen van de wet en boven- bondenheid, afhankelijkheid, rationele afweging of de grootste rijkdommen van de aarde: de eerste plaats moet liggen om functioneel te zijn: achtereen als de grootste probleemcategorie naar individuen. voren in de rapportages Burgerperspectieven van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Het lastige van een niet-wettelijke morele plicht Dit samenleven staat opvallend genoeg ook vrij is dat wie hem wil propageren niet veel meer rest hoog op de lijst van bronnen van nationale trots. dan wat de Spaanse humanist Fernando Savater Uitgesproken laag staat dit probleem vervolgens verzucht als hij zijn tienerzoon uitleg wil geven op de ‘agendagsuggesties’ voor de Nederlandse over goed en fout: het heeft veel met vrijheid te regering. Mensen vinden blijkbaar dat dit een maken en leent zich er dus meer voor om te wor- probleem is dat niet door de regering kan of moet den gelezen, dan als preek te worden aangehoord. worden opgelost. Veel meer dan wat aandacht en geduld kunnen wij niet verwachten. Dat concludeerden ook de Burgerlijke solidariteit is een belangrijk en posi- samenstellers van het rapport Respect en burger- tief gegeven dat meestal spontaan zal ontstaan en zin: gemeenschapszin kan niet door een overheid waarvoor ook gerust in een moreel appèl of door van bovenaf worden opgelegd, maar het belang en te ontregelen mag worden opgeroepen. In de ver- de noodzaak ervan kunnen worden benadrukt en gelijking van de salade is zij niet de slabak, maar gemeenschapsgevoel kan worden aangesproken, de dressing die de ingrediënten aan elkaar plakt en ook door dingen van overheidswege juist niet te die de salade van binnen uit een aangenaam geheel doen. maakt.

Mensen zelf kunnen des te meer doen. De algeme- ne beginselen van behoorlijk burgerschap, waartoe Sabine Bierens is filosoof en hispanist en doet in Respect en burgerzin wordt opgeroepen, zijn onderzoek naar de verhouding tussen macht en bijvoorbeeld gedrag volgens algemeen aanvaarde vrijheid in de vrijheidsfilosofie. [What we repudiate] is not providential solidarity, Het bezielend verband in onze samenleving wordt but artificial solidarity, which is only an unjust niet van bovenaf opgelegd, maar komt tot stand displacement of responsibility. dankzij vrijwillige relaties tussen vrije mensen. Frédéric Bastiat Beginselverklaring VVD 2008

Wat wij wel en wat wij juist niet behoren na te laten

door Patrick van Schie Daar zit wel een zekere samenhang als het ware in Sommige zaken moeten wij doorgeven aan de ‘Enkel een plicht toekomstige levens niet ondraag- het vat, maar die rust dan op een hoogst berede- generaties na ons, zodat zij er desgewenst van lijk te maken’, is de zuinige mate van solidariteit neerd gevoel. kunnen genieten. Met andere zaken moeten wij de die Marcel Wissenburg met toekomstige genera- komende generaties juist niet belasten. Als wij er- ties wil betrachten. Hoewel ik mij in hoofdlijnen Van onze voorouders erven wij niet alleen genen voor kiezen van bepaalde zaken op kosten van het in zijn betoog kan vinden, zou ik mij ten aanzien en andere persoonlijke zaken, maar ook een histo- collectief te ‘genieten’, bijvoorbeeld van zorgvoor- van onze verplichtingen aan toekomstige genera- risch erfgoed. Dat bestaat uiteraard uit een selectie zieningen, of van Olympische Spelen, moeten wij, ties, zowel zij die reeds bestaan als zij die daarna van wat zij zoal hebben voortgebracht. Die selectie de volwassenen die nu leven, ook bereid zijn zelf komen, toch wat royaler willen opstellen. geschiedt lang niet altijd zorgvuldig. Soms wordt de rekening te betalen. Het is onverantwoordelijk bewust vernietigd wat voor tijdgenoten betrekke- er nu op los te leven en de rekening naar komende Met verplichtingen bedoel (ook) ik niet dat ons lijk waardeloos lijkt maar waar hun nakomelingen generaties door te schuiven. Voor een liberaal zou iets mag worden opgelegd. Zulke socialistische veel voor over zouden hebben gehad. Hoeveel dat een kwestie van het dragen van eigen verant- zogenaamde ‘solidariteit’ misvormt het woord; schilders zijn niet als Van Gogh arm gestorven, woordelijkheid moeten zijn. Een klassiek-liberaal perspectief op solidariteit bij socialisten draait ‘solidariteit’ steevast uit op terwijl er tegenwoordig kapitalen voor hun werk met toekomstige generaties dwang. In werkelijkheid is solidariteit echter, vol- wordt betaald? Over investeringsuitgaven valt te twisten. Dan gens Van Dale, een ‘bewustzijn van saamhorigheid bedoel ik niet, zoals links gewoon is, dat vluchtige en bereidheid om de consequenties daarvan te Wij hoeven niet alles te bewaren voor de genera- uitgaven (bijvoorbeeld lerarensalarissen) ineens dragen’. Echte solidariteit komt vanuit mensen; zij ties die na ons komen. Maar na ons de zondvloed ‘investeringen’ mogen worden genoemd. Maar is spontaan. Individuen kiezen er dus zelf voor om lijkt mij evenmin een blijk van verantwoordelijk van een nieuwe spoorlijn die in beginsel zeker een door Marcel Wissenburg Praten over verplichtingen jegens toekomstige genera- Pas wanneer de samenleving niet spontaan zelf onver- solidair te zijn, en met wie. Of zij kiezen er voor gedrag. Op zijn minst zouden wij dat historisch eeuw meegaat, mogen de kosten wellicht enigszins Solidariteit tussen generaties komt in twee soorten: ties heeft alleen zin wanneer we vertrekken vanuit het dedigbare ongelijkheid op grond van zulke kenmerken geen solidariteit (met een bepaalde groep andere en cultureel erfgoed dat onze voorouders al enkele mede worden gedragen door onze kinderen en solidariteit met generaties die al bestaan en jegens idee dat het de (individuele) verantwoordelijkheid van voldoende corrigeert of kan corrigeren, wordt die mo- individuen) te betrachten. generaties de moeite waard hebben gevonden, kleinkinderen. En indien een samenleving wordt de verwekkers van kinderen is hun beoogde kinderen rele plicht een politieke, dus overheids-, verantwoorde- wie dan ook al verplichtingen bestaan, en generaties behoren door te geven, ook als dit onze generatie bedreigd door een buitenlandse vijand zodat zij die nog niet bestaan. Wanneer hedendaagse politiek een toekomst te geven, en dat die verantwoordelijkheid lijkheid. Dat is in een moderne, ultra-complexe samen- Nu heeft Wissenburg gelijk dat het veel mensen toevallig minder aanstaat. Wij moeten onszelf niet ten oorlog moet trekken om de vrijheid te verde- filosofen over solidariteit met, verplichtingen jegens, of niet ongevraagd op de rug van niet-voortplanters mag leving als de onze vaker het geval dan we soms hopen. lastig zal vallen solidair te zijn met mensen die nog tot de maat der dingen verheffen waar het collec- digen, telt het huishoudboekje even minder zwaar. sociale rechtvaardigheid voor toekomstige generaties worden afgewenteld. Van een collectieve verantwoor- Het valt sterk te betwijfelen of onderwijs, ziekte- en niet bestaan. Je kunt wel nog enige saamhorig- tief erfgoed - wat wel degelijk bestaat - betreft. Liever vrij met een staatsschuld dan schuldenvrij spreken, gaat het meestal om de invulling van een col- delijkheid (rustend bij een verzorgingsstaat) kan pas pensioenvoorzieningen op een onpartijdige en voor heid voelen met mensen die niet meer bestaan, Het staat ons, moreel gezien, in mijn ogen niet vrij slaaf. lectieve verantwoordelijkheid om die generaties een in sprake zijn in die uitzonderlijke gevallen waarin ouders iedere burger gelijke basis aangeboden zouden kunnen degenen die vóór ons leefden. Dat heet historische de Nachtwacht te verpatsen, noch om de vergelijking met ons even goed of beter leven te garan- buiten hun schuld niet voor hun kinderen kunnen worden zonder vergaand overheidsingrijpen. lotsverbondenheid. Maar ten aanzien van mensen Ridderzaal te slopen om er het zoveelste glazen Patrick van Schie is directeur van de Telders- deren. Daarbij worden nogal wat vooronderstellingen zorgen – maar tegen die tijd zijn het dus allang geen die nog moeten worden geboren, of beter zelfs nog kantoorgebouw neer te zetten. Stichting. gemaakt (en verzwegen) die deels erg merkwaardig ‘toekomstige’ mensen meer. Om een illustratie te geven: we hebben al sinds Drees geconcipieerd, wordt het wel érg abstract. zijn. een basisinkomen voor ouderen, met daarnaast indi- Wel kan een samenleving een indirecte verplichting viduele pensioenen en (soms) de mogelijkheid langer De meest opvallende aanname is dat er überhaupt hebben aan toekomstige individuen, door haar di- door te werken. Zo’n systeem kunnen we gerust hand- toekomstige generaties zullen zijn. Wel, dat hangt er recte verantwoordelijkheid het potentiële ouders niet haven. Een basisinkomen is voor deze groep vermoe- nog maar van af. Voortplanten is niet langer een bijna- moeilijker te maken voor kinderen te kiezen. Maar die delijk veel eenvoudiger en efficiënter en wie weet is het onvermijdelijkheid; het is een vrijheid geworden, een verantwoordelijkheid houdt (althans voor een neutrale, ook te combineren met een ook voor liberalen uiterst keuze. En elke keuze brengt persoonlijke verantwoor- liberale overheid) niet in dat de zich voortplantende aantrekkelijke, flexibele pensioenleeftijd. Belangrijk delijkheid met zich mee. In een aan collectieve zorg burger op enige wijze wordt bevoorrecht boven ande- is dat er een sociaal vangnet blijft voor wie niet meer verslaafde samenleving lijkt het misschien natuurlijk ren. Oftewel: géén collectieve plicht voor toekomstige werken en verdienen kan, en vrijheid om meer te ver- en logisch dat de kosten van voortplanting gezamenlijk generaties een minstens even grote welvaart te garan- dienen (uit werk of beleggingen) voor wie dat wil. Een worden gedragen, maar dat is het niet. deren (of om het geheel van ons immaterieel erfgoed (persoonlijk) pensioen is een private belegging: in het te erven), enkel een plicht toekomstige levens niet verleden behaalde resultaten… et cetera. Er bestaat dan Bovendien: collectieve besluiten over de omstandighe- ondraaglijk te maken. ook geen collectieve verplichting tegenslagen in het den waaronder toekomstige generaties zouden moeten pensioenrendement op te vangen. leven, beïnvloeden de besluiten over al of niet voort- Rechtvaardigheid tussen bestaande generaties, dat is planten van mensen hier en nu. Er is iets fundamenteel heel andere koek. Daar geldt voor liberalen een heel onlogisch aan het idee dat we vooraf verplichtingen simpele regel: net zo min als geslacht, geaardheid, le- kunnen hebben aan diegenen wier al dan niet bestaan vensbeschouwing, huidskleur of haarkleur kan leeftijd Marcel Wissenburg is hoogleraar Politieke Theorie aan afhankelijk is van de keuzen die we nu maken. een grond voor ongelijke behandeling zijn. de Radboud Universiteit Nijmegen. Cooperation, like solidarity, presupposes a large ... It makes sense in a small group whose members measure of agreement on ends as well as on share particular habits, knowledge and belief methods employed in their pursuit... about possibilities. Friedrich Hayek Friedrich Hayek

Solidariteit en de Europese Unie Van ‘echte’ solidariteit naar ‘opgelegde’ solidariteit en weer terug? Solidariteit toen, nu en in de toekomst door Jip Stam waarmaken. Nederland moest zijn monetaire lotgenoot over de euro publiceerde, is dit gebrek aan solidariteit Geopolitieke aardverschuivingen, de aanwas van grote Griekenland wel steunen om de gezamenlijke munt in een serieus probleem: ‘When a group of countries migrantenstromen, de Europese schuldencrisis: stuk stand te houden. shares a common currency, success requires more than private organisaties - overgelaten. Van een van de verzorgingsstaat in toenemende mate voor stuk kwesties die de solidariteit binnen de Euro- Uit het feit dat daarvoor onder de Nederlandse just good institutions. […] There have to be common individuele deugd werd solidariteit geleide- via de overheid op te leggen. Zo op het eerste pese Unie serieus op de proef stellen. Wat hierbij een bevolking nauwelijks draagvlak was, blijkt wel dat understandings of what makes a successful economy lijk in de tweede helft van de negentiende oog wellicht een nobel streven. ‘Solidariteit’ belangrijke rol speelt is dat in steeds meer lidstaten be- onze steun aan Griekenland niet zozeer was ingegeven and mimimal level of solidarity […]. Today there is no eeuw ook via de overheid georganiseerd. lijkt daarmee een zekerheid geworden voor gint door te dringen dat economische integratie onver- door solidariteit met het Griekse volk, als wel door such understanding, no real sense of solidarity.’ Met Omwille van belangrijke liberale waarden vrijwel iedereen in de samenleving. mijdelijk ook allerlei ingrijpende politieke implicaties onze - betrekkelijk gevoelloze - institutionele lotsver- andere woorden, institutionele verbondenheid moet als de kansengelijkheid werd in toenemende heeft. Zo noopt vrij verkeer van personen en goederen bondenheid. Vandaar ook dat de Nederlandse regering worden gestaafd door gedeelde opvattingen over de mate de hulp van de staat ingeroepen. Directe keerzijde is echter wel dat de om- vroeg of laat tot gemeenschappelijke grensbewaking zijn steunverlening destijds uitlegde in termen van ‘ons werking van de economie en door voldoende poli- vangrijke overheidsbemoeienis uiteindelijk en immigratiebeleid en vereist de gemeenschappelijke welbegrepen eigenbelang’ - van een gevoel van saam- tieke solidariteit. Is daarvan geen sprake, dan leidt een Daar waar mensen buiten hun eigen schuld de individuele, vrijwillige solidariteit, die munt eigenlijk bindende Brusselse controle op natio- horigheid met de ‘knoflooklanden’ was natuurlijk geen ingrijpende institutionele gemeenschap als de EMU om in bittere armoede leefden, zonder enig spontaan ontstaat van onderop, om zeep naal begrotingsbeleid. Dergelijke politieke centralisatie sprake. onvermijdelijk tot politiek antagonisme; het tegenover- perspectief op verbetering, maakte de heer- helpt. Omzien naar elkaar wordt immers veel is in theorie mogelijk, maar stuit in de praktijk op gestelde van solidariteit. sende laissez-faire gedachte bij een groep minder noodzakelijk wanneer de staat overal buitengewoon veel weerstand in de afzonderlijke EU- Aan de Griekse zijde zag men een vergelijkbare ten- liberalen geleidelijk plaats voor de roep in voorziet via collectieve arrangementen, lidstaten. Het heeft goeddeels te maken met een gebrek dens. Daar ontving men de steun uit het Noorden De wijze les die liberalen hieromtrent kunnen bieden om meer overheidsbemoeienis. Steeds was betaald uit de collectieve middelen die de aan onderlinge solidariteit. uiteraard met open armen, maar niet zonder dat men is dat de samenkomst van individuen of landen in een daarbij het belang van de individuele vrijheid burgers gezamenlijk opbrengen. De grote zich fel verzette tegen het politieke wisselgeld van de politiek of institutioneel verband niet arbitrair is, maar leidend. Zo was Thorbecke voor een vorm weerstand tegen de participatiesamenleving, Dit kwam wellicht het duidelijkst (en pijnlijkst) aan geldschieters, bestaande uit ingrijpende bezuinigings- steeds afhankelijk van vrijwillige instemming. De intro- van armenzorg van staatswege, omdat de waarin het huidige kabinet de klassieke het licht gedurende de Europese schuldencrisis van en hervormingsmaatregelen. Uiteindelijk ging de ductie van de muntunie, die in het Verdrag van Maas- tot dan gebruikelijke vorm via de kerkelijke verzorgingsstaat graag zou omtoveren, maakt 2009-2014. Tijdens die malaise bleek dat alle landen Griekse regering, met het spreekwoordelijke pistool te- tricht (1992) door de Europese politieke elites werd diaconieën leidde tot willekeur en afhanke- duidelijk dat burgers gewend zijn geraakt aan binnen de Europese Monetaire Unie (EMU) financieel gen het hoofd, toch akkoord met de politieke bemoeie- beklonken, had dan ook beter aan de bevolkingen van lijkheid. De verleende steun was afhankelijk en verwend zijn door deze opgelegde vorm voor elkaar garant moeten staan, wil men de stabiliteit nis – massale protesten en een overduidelijke negatieve de deelnemende landen kunnen worden voorgelegd. van de kerkgang van de ontvanger en tastte van ‘solidariteit’. van de gedeelde munt kunnen waarborgen. Omdat een referendumuitslag ten spijt. Wederom prevaleerde De kans is groot dat belangrijke landen als Duitsland of daarmee diens vrijheid ontoelaatbaar aan. ‘exit’ van het noodlijdende Griekenland uit de EMU de wil tot de instandhouding van de institutionele Nederland dan buiten de eurozone waren gebleven, wat Het zal niet verbazen dat uit onderzoek van om ideologische redenen niet wenselijk werd geacht, gemeenschap, ondanks een overduidelijk gebrek aan een heel andere institutionele constellatie teweeg zou Tegen het eind van de negentiende eeuw het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) was er geen andere keus dan het land te ‘redden’. Dit is solidariteit. hebben gebracht. groeide de overheidsbemoeienis in de vorm blijkt dat met name links georiënteerde precies de reden waarom minister-president Rutte zijn van diverse sociale wetten. De Woningwet burgers zelfs nu nog vinden dat de overheid uitspraak ‘geen cent meer naar de Grieken’, in aanloop Volgens de gerenommeerde Amerikaanse econoom Bovendien wijzen met name sociaal-liberalen erop dat maakte een einde aan de verpauperde om- veel te weinig doet, en dat we vooral niet naar de Tweede Kamerverkiezingen van 2012, niet kon Joseph Stiglitz, die recentelijk een opzienbarend boek solidariteit tussen een groep individuen nooit spontaan standigheden waarin fabrieksarbeiders in de meer verantwoordelijkheden naar de mensen tot stand komt ten gevolge van institutionele verande- steden noodgedwongen leefden; de Ongeval- zelf moeten overhevelen, terwijl de rechtse ringen. Integendeel, de vorming van politieke institu- lenwet bood arbeiders financiële steun na medemens juist de tegenovergestelde mening ties is juist afhankelijk van allerlei culturele en histori- een bedrijfsongeval met blijvend letsel; en is toegedaan. In de huidige verzorgingsstaat sche factoren, die tezamen een nationale gemeenschap de Leerplicht legde kinderarbeid fors aan worden niet zozeer de belemmeringen van vormen. Ontbeert een groep individuen een dergelijk banden. Aan de start van wat later de ver- de individuele vrijheid weggenomen, doch bezielend verband, dan is de kans klein dat die groep zorgingsstaat is gaan heten stond daarmee wordt veeleer de individuele verantwoorde- een overkoepelend politiek gezag zal accepteren. een groep liberalen, verenigd in het kabinet- lijkheid en zelfredzaamheid de das omge- Wil men aldus de Europese muntunie - of de EU als door Fleur de Beaufort Pierson/Goeman Borgesius (1897-1901) dat daan. Hoogste tijd om terug te keren naar zodanig - gestaafd zien door politieke solidariteit, dan Voor liberalen is solidariteit van oudsher een individuele deugd die als het kabinet der sociale rechtvaardigheid ‘echte’ solidariteit, vrijwillig en van onderop dienen de deelnemende landen (en hun onderdanen) op vrijwillige basis tot stand komt in het onderlinge contact tussen de geschiedenis in zou gaan. georganiseerd. eerst een nationale gemeenschap te worden. De grote mensen. Solidariteit, omzien naar elkaar, de bereidheid iets voor de vraag is of die Europese ‘droom’ ooit zal worden verwe- ander te willen doen zonder daar direct iets voor terug te verwachten, In de loop van de twintigste eeuw werd er zenlijkt. ontstaat daarmee altijd van onderop. Solidariteit, zoals tegenwoordig hard gewerkt aan de verdere uitbouw van de vaak geïnterpreteerd en toegepast, heeft, zoals in deze bijdrage zal verzorgingsstaat. Daar waar sociale voor- Fleur de Beaufort is wetenschappelijk blijken, voor liberalen in feite weinig met het kernbegrip solidariteit te zieningen voor de liberalen steeds gericht medewerker bij de TeldersStichting. maken. moesten zijn op het vergroten van de in- Jip Stam is politicoloog en deeltijdmedewerker voor de dividuele vrijheid, zelfredzaamheid en het TeldersCommnunity, het online-discussieplatform van de In de negentiende eeuw, toen de politiek zich hoofdzakelijk bezighield uiteindelijk (weer) kunnen nemen van de TeldersStichting. met het vastleggen van de belangrijkste grondwettelijke vrijheden, eigen verantwoordelijkheid, beoogden linkse werd solidariteit volledig aan het individu - al dan niet verenigd in partijen solidariteit via de arrangementen The first step in the evolution of ethics is a sense of True solidarity is only possible among solidarity with other human beings. the solitary. albert Schweitzer José Bergamin

Wie solidair is met iedereen, is solidair met niemand De loze belofte van solidariteit: een sociaal psychologische visie door Dilan Yeşilgöz-Zegerius helder. Mijn burgemeester zegt tegen mij: ‘Red jij jezelf We zien in ons land een tendens om fundamentele Ik herinner mij mijn woede als de dag van gisteren. Het maar, ik ben solidair met de collega die jou niet als zijn waarden als vrijheid, zelfbeschikking en gelijkheid, door Abraham Buunk Ook relevant vanuit de sociale psychologie is de tuur dramatische gevolgen kan hebben, waaronder gelijke beschouwt.’ waardenvrij te beschouwen. Dat maakt deze waarden was 2008. Ik werkte inmiddels al een paar jaar als advi- Solidariteit is een multi-interpretabel begrip. Er notie van sociale identiteit, waarbij het gaat om depressie en suïcide. De roep om solidariteit komt onderhandelbaar en discutabel. Iedereen mag en kan seur van Burgemeester en Wethouders bij de gemeente bestaan vele definities van en opvattingen over identificatie met de eigen groep en het steunen van wellicht vooral voort uit de wens dat anderen soli- Dit was een van de eerste momenten dat ik mij reali- er dan een eigen invulling geven. Daarbij is het uit- . Lodewijk Asscher, toen nog wethouder solidariteit, waaronder saamhorigheid en gemeen- anderen uit die groep, bijvoorbeeld bij hun po- dair met ons zijn. seerde dat er mensen zijn die onze gedeelde normen gangspunt dat culturen gelijk zijn, dus dat de culturele in Amsterdam, was met een aantal ambtenaren op schapszin, betrokkenheid bij de strijd of het lijden gingen carrière te maken. Maar alle oproepen tot en waarden onderhandelbaar of zelfs ondergeschikt context van waaruit men beredeneert, ook als gelijk- werkbezoek. Bij aankomst bij een groep jongerenwer- van anderen (zoals in de Derde Wereld), of de no- solidariteit ten spijt is competitie een fact of life. neigen te maken op momenten dat het er daadwerke- waardig beschouwd moet worden. Maar, zoals minister kers weigerde een straatcoach om geloofsredenen de tie dat iedereen in principe hetzelfde bij moet dra- Vrouwen zijn vaak helemaal niet solidair met sek- lijk toe doet. Nu, zoveel jaar later, spelen er nog steeds Schippers tijdens haar H.J. Schoolezing ook betoogde, uitgestoken hand van de assistente van de wethouder. gen aan de gemeenschappelijke voorzieningen on- segenoten in organisaties. Vrouwen op hoge po- Abraham (Bram) Buunk is hoogleraar sociale en vergelijkbare voorbeelden. Immers, we leven in een culturen zijn niet gelijk, alleen individuen zijn dat. ‘Een man mag de hand van een vreemde vrouw niet geacht hoe vaak hij zelf daar een beroep op doet. sities zijn juist degenen die als ‘Queen Bees’ de car- organisatiepsychologie aan de Universiteit van tijd waarin de Hogeschool van Amsterdam denkt dat Een land met burgers die fundamenteel van mening aanraken’, was het argument. Dit werd opgemerkt door Deze veelheid aan interpretaties maakt solidariteit rières van andere vrouwen belemmeren en liever Curaçao en hoogleraar evolutionaire sociale een paar blote borsten taboedoorbrekend zijn en dat verschillen over de invulling van de basiswaarden, een een oplettende journalist en ontketende vervolgens een tot een hol en loos begrip. Want men kan niet met een onaantrekkelijke dan een aantrekkelijke vrouw psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. die daarom verborgen moet worden op een introduc- land zonder gedeelde geschiedenis of soms zelfs zonder enorm debat in de hoofdstad. iedereen solidair zijn. Solidariteit met asielzoekers aannemen als collega. Opvallend is dat mannen, tiedag. In een tijd waarin zelfverklaarde feministen een gedeelde taal, is een land met burgers die deze of met arbeidsmigranten kan bijvoorbeeld ten die even vaak als vrouwen met elkaar concurreren, beweren dat genitale verminking van vrouwen genu- waarden niet uitdragen en verdedigen. Het resultaat Burgemeester Cohen haalde zijn schouders op bij het koste gaan van solidariteit met de mensen on- veel gemakkelijker de rijen sluiten – je zou kunnen anceerd benaderd moet worden. In een tijd waarin ho- is dat we zaken tolereren die niet getolereerd moeten voorval. ‘Een jongerenwerker mag handen van vrou- deraan de maatschappelijke ladder die hun baan zeggen: solidair met elkaar zijn – wanneer zich een moseksuelen niet zonder gevaar hand in hand kunnen worden, in een zeer paternaliserende vorm van zoge- wen weigeren, zolang hij zijn werk maar goed doet’, kunnen kwijtraken of een asielzoeker moeten laten externe dreiging voordoet. Een tendens die het lopen in Amsterdam West. In een tijd waarin 60% van naamde solidariteit. Maar wie solidair is met iedereen, aldus de toenmalige burgervader. Een jongerenwerker. voorgaan bij de toewijzing van een huurwoning. resultaat is van een lange evolutie waarin stammen de vrouwen in Amsterdam Zuidoost aangeeft op straat wie geen keuzes durft te maken en niet durft op te Iemand die jongeren begeleidt tot succesvolle bur- Veel zogenaamde solidariteit komt uit niets anders ten strijde trokken tegen andere stammen. seksueel geïntimideerd te worden. komen voor de universele basiswaarden waar onze gers van ons land. Iemand die dient bij te dragen aan voort dan gewoon eigenbelang. Er is niets solidairs wetten, cultuur en normen op gebaseerd zijn, is in feite integratie. Iemand die een rolmodel is voor jongeren aan het betalen van WIA- of AOW-premies, net Opvattingen over solidariteit hangen verder sterk De Israëlisch-Amerikaanse professor Amos Guiora solidair met niemand. uit een gemeenschap. Iemand van wie we hopen dat zo min als er iets solidair is aan het betalen van de af van de mate waarin een cultuur individualis- noemt het definiëren van de grenzen van het tolereren jongeren respect voor hem hebben en een voorbeeld premie voor een inboedelverzekering. tisch of collectivistisch is. Wij leven in een van de aan hem nemen. Iemand die op dat moment een col- van intolerantie als een van de grootste uitdagingen vijf meest individualistische samenlevingen ter van de westerse democratie. Deze grens is niet strak lega van mij was. Een ambtenaar die niet neutraal is ten Binnen de sociale psychologie is solidariteit geen wereld (met de Verenigde Staten, Australië, Ca- te trekken, maar vraagt in elk geval om het besef dat Dilan Yeşilgöz-Zegerius is raadslid voor de VVD in opzichte van alle burgers en onderscheid maakt tussen wetenschappelijk relevant concept. Men spreekt nada en het Verenigd Koninkrijk). In dergelijke individuele rechten niet absoluut zijn en altijd in een Amsterdam en kandidaat-Tweede Kamerlid. man en vrouw, openlijk gesteund door een burgemees- in dit verband bijvoorbeeld liever over pro-sociaal culturen wordt van mensen verwacht primair voor context bezien moeten worden, aldus de professor. ter die dit acceptabel vindt. Wat ik op dat moment gedrag: gedrag waarbij men een ander helpt zon- zichzelf en voor het eigen gezin te zorgen. Men- voelde - en vele vrouwelijke collega’s met mij - was zeer der daar direct evident baat bij te hebben. Toch sen behoren een eigen mening te hebben en die te brengt pro-sociaal gedrag, indirect en onbewust, durven uiten. Het individueel belang gaat boven meestal wel degelijk baten met zich mee. Dergelijk het groepsbelang. Maar zelfs binnen Nederland gedrag treedt vooral op in relaties met verwan- kunnen we vaak zien hoe een dergelijke cultuur ten en in stabiele relaties met anderen en vormt botst met de collectivistische cultuur van samen- als het ware de smeerolie voor het voortbestaan levingen zoals Turkije en de Arabische landen. In van dergelijke relaties. Pro-sociaal gedrag jegens dergelijke culturen zijn individuen vanaf hun ge- vreemden, met name heldhaftig gedrag, zoals boorte opgenomen in hechte, sterke groepen, die een kind redden uit het water, ontstaat weliswaar hun levenslang bescherming bieden in ruil voor vaak spontaan, maar draagt in niet geringe mate bijna onvoorwaardelijke solidariteit. Het groepsbe- bij aan het aanzien van de ‘held’. Empathie – zich lang gaat geheel boven het individueel belang. Ie- verplaatsen in anderen, meeleven met het leed mand uit een individualistische cultuur zal eerder van anderen – is een ander relevant fenomeen en bereid zijn de eigen broer aan te geven als die een komt voor een deel voort uit de vrees dat men ernstige misdaad heeft gepleegd, wat voor iemand zelf iets dergelijks kan overkomen. Onderzoek in uit een collectivistische cultuur als een volstrekt de sociale psychologie laat zien dat empathische gebrek aan solidariteit gezien wordt. gevoelens met anderen, die er slecht aan toe zijn, voor het grootste deel voortkomen uit het besef Tot slot: veel solidariteit komt voort uit de angst dat men zelf iets dergelijks kan overkomen. Hel- buiten de gemeenschap of groep te vallen of zelfs pen geeft ook een goed gevoel, is belonend en het daaruit verstoten te worden. En dat is iets, zo laten kan zelfs gedeprimeerde gevoelens verdrijven. tal van onderzoeken zien, dat zelfs in onze cul- wat betekent SOLIDARITEIT voor jou? wat betekent SOLIDARITEIT voor jou?

Ben ik mijn broeders hoeder? Tussen eenzaamheid en hypersolidariteit

door mgr. Rob Mutsaerts het persoontje dat je bent. Dat is niet vrijblij- onze seculiere maatschappij gangbaar is: een christen wordt door Corry-Anne van der Tang-Everse Barmhartigheid zorgt dat eenzaamheid draag- In het Oude Testament van de Bijbel treffen we vend. De meeste gemeenschappen leggen hun zelfs geacht zijn vijand lief te hebben, ja, zelfs zijn leven te Bij het begrip solidariteit komt bij mij een baar blijft en aftakeling geaccepteerd wordt. het verhaal aan van Kaïn die zijn broer Abel waarden dwingend op aan de burgers. Je kunt geven voor het welzijn van de ander. Vele heiligen - aan gereformeerd repertoire bovendrijven dat doodt. God richt zich vervolgens tot Kaïn: niet zomaar je eigen gang gaan. Nee, je moet je Maximiliaan Kolbe, pater Damiaan, Peerke Donders, Moe- zijn weerga niet kent. Saamhorigheid, barm- Ook solidariteit verkleurt. Het is verbazing- ‘Waar is uw broeder?’ Kaïn antwoordt met aanpassen. Net als al die anderen. Aan de regels der Teresa - gaven hun leven om anderen te redden. hartigheid, naastenliefde, dienstbaarheid en wekkend hoe de massa solidariteit betuigt, de een wedervraag: ‘Ben ik soms mijn broeders van de KNVB bijvoorbeeld. Aan de normen van Zij zijn heroïsche voorbeelden van solidariteit. medelijden, maar ook zorg, sociale gerechtig- ene keer aan Charlie Hebdo, dan weer aan de hoeder?’ Deze retorische vraag behoefde geen ‘Rome’. Aan de Grondwet van een land. Daar heid, loyaliteit en verantwoordelijkheid. Al Grieken en volgende week aan de ijsberen. Het antwoord: voor Kaïn was het duidelijk dat hij ontkomen kerken, verenigingen en volken niet die begrippen gaan terug op het basisprincipe is een kortdurende, belevingsgerichte solidari- dat niet was. In een tijd dat de ene mens de aan. Dat is in zekere zin juist de essentie ervan: ‘agapè’: de bereidheid om het beste van de teit. Dat past bij het probleem van de postmo- ander doodt zoals een vos een kip doodt, heeft samen vorm geven aan de toekomst. Dat kan Mgr. Rob Mutsaerts is hulpbisschop van het bisdom ander te denken, klaarstaan om te vergeven en derniteit: we ervaren vooral solidariteit bij de men geen besef van kwaad, laat staan van ver- alleen vanuit een plan, een idee, een moraal. En ’s-Hertogenbosch. het beste voor de ander te zoeken. De ander aanblik van lijden. Narcisme noemt de liberale antwoordelijkheid of zorg voor een ander. als het dan goed gaat, en als je je als lid geïdenti- staat centraal. wetenschapper Kevin Yuill dat; het streven om ficeerd hebt, dan word je blij, trots, dan loopt de opgemerkt en erkend te willen worden in zijn Het schokkende antwoord van God op de mond over waarvan het hart vol is. Dat maakt Barmhartigheid en sociale gerechtigheid zijn gevoelens. Dan zijn we solidair al naar gelang vraag ‘Ben ik mijn broeders hoeder?’ was het bestaan mooier. grote begrippen die zonder bezielende toepas- onze gevoelens ons dat ingeven. Het verwordt evenwel: ‘Jazeker, dat ben je!’ Het is uiteindelijk sing in de praktijk kunnen verflauwen of van tot hypersolidariteit. het beginpunt van civilisatie. Van enige broe- Kenmerkend voor onze samenleving is dat die kleur verschieten. Met barmhartigheid wordt Maar aan het eind van de dag kan niets ons derschap is vooralsnog geen sprake, maar dat geen waarden meer overdraagt op zijn burgers. hulp bij zelfdoding tegenwoordig gerechtvaar- langdurig binden en is de interesse in elkaar wordt al anders bij twee latere broedertwisten, De overheid weigert hardnekkig zin te verlenen digd. Vanuit de christelijke denktraditie is het gereduceerd tot ‘ieder zijn ding’. namelijk die tussen Jacob en Esau en die tussen aan het bestaan van haar burgers. Liberaal of contradictoir met barmhartigheid om leven Jozef en zijn broers. Zij komen uiteindelijk tot vrijzinnig als de overheid is, weigert zij te sturen. zonder slag of stoot over te geven aan de dood. verzoening. De civilisatie is hier duidelijk inge- Schrijf je eigen levensverhaal, is de boodschap. zet. Aanvankelijk gold voorlopig het principe Shop je eigen normen en waarden maar bij ‘oog om oog, tand om tand’. Kortom: je mocht elkaar. En burgers pakken het op. Zij geven zelf Voor wie geldt de christelijk gewortelde men het liefst verantwoordelijkheid een ander niet méér aandoen dan jou aange- vorm aan hun leven. Zozeer, dat velen niet eens solidariteit? Het is ondoenlijk om met neemt voor alle wereldburgers, of het po- daan was. Uiteindelijk strekt het zich nog veel meer stemmen en de kerk links laten liggen. iedereen tegelijkertijd solidair te zijn. Het pulistische begrip, dat solidariteit beperkt verder uit: Jezus leert ons zelfs onze vijand lief Bij de voetbalclub lever je je zoon af. Anderen nabijheidscriterium helpt ons om priori- tot landgenoten. Het contrasteert ook met te hebben, om de andere wang toe te keren. zullen er wel voor zorgen dat er een training teiten te stellen. Onze verantwoordelijk- liberalen, die graag solidariteitsmonu- gegeven wordt en de thee klaar staat. Maar als heid wordt bepaald door de mogelijk- menten als de bijstand ontmantelen ten Solidariteit brengt de waardering voor de je geacht wordt je eigen normen en waarden bij heid van lijfelijke nabijheid, warmte en bate van de autonomie van het individu. ander tot uitdrukking; de ander respecteren elkaar te sprokkelen, als niemand ergens op aan- ontmoeting, maar heeft tegelijkertijd een Solidariteit lijkt dan een keuze te wor- als individu. Ongelijkheid, armoede, onrecht- gesproken kan worden, wat is dan nog het nut universele strekking. We zijn allereerst den tussen gelijkheid en vrijheid, tussen vaardigheid: het zijn allemaal signalen van het van die gemeenschap? Het zou toch een beetje verantwoordelijk voor het onderhouden gemeenschap en individu. ontbreken van broederschap en solidariteit. richting aan je leven mogen geven. Je wilt toch van ons huwelijk, dan voor ons gezin Doorgeslagen individualisme, egocentrisme en bij een gemeenschap horen, een gemeenschap en onze familie, daarna voor onze kerk, Barmhartigheid en solidariteit zijn be- materialisme zijn de kwalen van onze tijd die die gemeenschappelijke waarden voorstaat. Als buurt, landgenoten en daarna voor onze grippen die kunnen helpen om de kloof de solidariteit aantasten. Het christendom staat dat allemaal wegvalt, dan rest er niets dan in je verre naasten. Het een sluit het ander niet tussen het individu en de gemeenschap te voor gemeenschap en broederschap. Het is juist eentje een balletje tegen een muurtje te trappen, uit. Christenen hechten daarom zoveel overbruggen. Barmhartigheid en solida- in de gemeenschap dat je je kunt ontplooien als thuis in je eentje het rozenhoedje te bidden, de waarde aan het gezin; daar wordt solida- riteit helpen de ander tegemoet te treden individu. politiek volledig te negeren. riteit aangeleerd. De warmte in het soli- door recht te doen aan de vrijheid van dariteitsbegrip, waarbij de relatie tussen elk mens binnen zijn culturele en sociale Mensen maken zich steeds meer los van ge- Solidariteit is een typisch christelijke deugd, individuele mensen voorop staat, is weg context en rekening te houden met zijn meenschappen: van de voetbalclub van hun nauw verwant aan charitatief werk. Een christen als we spreken over het pensioenstelsel en verbondenheid met anderen. Dat vraagt dorp, van de lokale politiek en van hun plaatse- ziet zijn naaste als een autonoom medemens ontwikkelingssamenwerking. Deze geor- ook van christelijke politici om te luiste- lijke kerk. Jammer, want juist zo’n gemeenschap met rechten en als fundamenteel gelijke. Jezus ganiseerde en afgedwongen solidariteit is ren naar wat de politieke ander drijft. maakt het de moeite waard om individu te zijn. maakt het duidelijk: het eeuwig leven is alleen koud, maar voor christenen niet minder Die club, die kerk en dat dorp waren er al voor weggelegd voor hen die oog hadden voor de van belang, zolang het blijft draaien om je geboren werd en bestaan ook nog gewoon noden van de naasten (Mt 25). Het gaat om een mensen en niet om het systeem. als je dood bent. Juist daar ontwikkel je je als naastenliefde die veel verder gaat dan hetgeen in Corry-Anne van der Tang-Everse is we- Dit begrip van solidariteit contrasteert tenschappelijk medewerker bij het Weten- met de socialistische interpretatie, waarin schappelijk Instituut voor de SGP. wat betekent SOLIDARITEIT voor jou? wat betekent SOLIDARITEIT voor jou?

help me, ik ben vrij Liberale reflectie: solidariteit, eigenbelang en vrijheid

door privatisering – ging domineren. Dit beleid verraadde markt, miskennen hun eigen verantwoordelijkheid. door Charlotte Lockefeer-Maas teit uiteen. In die visie is solidariteit een uitdrukking van wetenschappelijk instituut voor de SGP, stelt in haar Volgens veel VVD ’ers moeten overheden mensen zo ook een andere opvatting van vrijheid: zeggenschap Ook solidariteit moet je organiseren. Gemeenschappe- Uit de bijdrage van Tweede Kamerlid voor de So- de waardering voor de ander; het respect voor de ander bijdrage dat afgedwongen solidariteit via de overheid weinig mogelijk beperkingen opleggen. Dat leidt via de politiek werd ingeruild voor keuzevrijheid op de lijke regelingen zijn een voorwaarde voor het ontstaan cialistische Partij (SP) Ronald van Raak blijkt dat als fundamenteel gelijkwaardig individu. Omzien naar weliswaar ‘koud’ is, maar toch niet minder van belang. volgens hen tot de sterkste economische groei, de markt. De ‘vrije’ westerse landen zijn echter de meest van een gezonde samenleving. Dat vraagt bestuurders liberalen en socialisten aan elkaar tegenovergestelde de ander is het beginpunt van beschaving. Het uitslui- De gereformeerde politiek heeft in tegenstelling tot de grootste morele kracht en de beste maatschappelijke georganiseerde samenlevingen in de wereld. die verantwoordelijkheid nemen. uitgangspunten hebben. Vrijheid is voor Van Raak tend nastreven van eigenbelang valt daarmee lastig te liberale weinig moeite met dwang om solidariteit te orde. Voor mij is vrijheid juist het eindpunt van de niet het beginpunt, maar het eindpunt van politiek. rijmen. bewerkstelligen. politiek. Politici moeten veel organiseren en investeren Nergens anders zijn we zo afhankelijk van andere Mensen willen geen keuzevrijheid, maar zeggenschap Solidariteit moet je volgens hem organiseren. Om om mensen de mogelijkheid te bieden hun eigen toe- mensen. Andere mensen bouwen onze huizen en In een democratie volstaat het niet dat mensen kunnen solidariteit te bewerkstellingen zijn politici nodig die Overigens zullen er liberalen zijn die in alle vormen van Toch is het paradoxaal dat in het christelijk-politieke komst vorm te geven. Een goede opvoeding en maat- verbouwen ons voedsel. Leraren onderwijzen ons en kiezen uit verschillende publieke diensten. Zij moeten mensen aanspreken als burgers die verantwoorde- ‘solidariteit’ wel een element van eigenbelang ontwaren. denken kennelijk zo eenvoudig voorbij gegaan wordt schappelijke mobiliteit, fatsoenlijk werk en een sociaal media voeden ons op. Onze kleding, voor veel mensen zeggenschap hebben over de organisatie van deze dien- lijkheid nemen voor de samenleving. Als het voorbeeld van de Postcodeloterij - voor zover aan het verschil tussen gedwongen ‘solidariteit’ van netwerk zijn voorwaarden om in vrijheid te kunnen de meest individuele expressie van hun diepste indi- sten. Dat vraagt politici die mensen niet aanspreken als die toch mag doorgaan voor een vorm van solidariteit -, overheidswege en spontane solidariteit die ontstaat uit leven. vidualiteit, is onderhevig aan strenge modes. Niets is consument, die kan kiezen met de portemonnee, maar In de analyse van Ronald van Raak lijkt ruimte voor iets duidelijk maakt, dan is dat niet (zoals socialisten ge- individuele vrijheid. Zijn pater Damiaan en Moeder echter zo modegevoelig als de taal. In de jaren zeventig als burger, die verantwoordelijkheid neemt voor de twee opties: ofwel je laat solidariteit over aan de loven) dat het ‘omzien naar de ander’ kansloos is in een Teresa niet juist de grote voorbeelden van solidariteit Welke vrijheid kiezen we? werd het woord ‘solidariteit’ in linkse kringen met trots samenleving. markt - en dan komt er volgens hem niets van soli- vrije markt, maar dat het nastreven van een eigenbelang omdat zij, in vrijheid, ervoor kozen hun leven voor de Mensen die klagen over het gebrek aan honkvastheid uitgesproken. De verzorgingsstaat werd gezien als een dariteit terecht - ofwel je organiseert solidariteit via (op de markt) heel nobel kan uitpakken. Toch komt mij ander te geven? Dat pater Damiaan zijn leven gaf voor van kiezers hebben weinig begrepen van de ontwik- verworvenheid van onze vrije samenleving. Nu zien Gaan we nog meer marktwerking introduceren, waar- de overheid, door middel van allerlei regelingen. Als het reduceren van alle vormen van solidariteit tot welbe- de zorg voor leprapatiënten is keling van onze democratie. De ontzuiling in de jaren veel politici deze verworvenheden als een probleem. door steeds meer mensen buiten de boot vallen? Of liberaal merk ik op dat er nog een optie ontbreekt: grepen eigenbelang voor als onnodige scepsis, die geen bewonderenswaardig. Dat hij zich daarvoor vrijwillig zeventig was voor veel kiezers juist een bevrijding. De gaan we solidariteit organiseren, om iedereen te laten de vrijwillige inzet van mensen. Liberalen plaatsen recht doet aan het goede waartoe de mens in staat is. aanbood, maakt hem extra heldhaftig en bovendien levensbeschouwing werd steeds minder bepalend voor Solidariteit is geen luxe deelnemen? Ik weet in ieder geval dat vrijheid en solidariteit niet primair, en zeker niet noodzakelijk, een inspiratie voor mensen om, evenzeer in vrijheid, de politieke keuze, mensen lieten zich bij verkiezin- Vrijheid is niet het begin-, maar het eindpunt van de armoede niet samengaan. Mensen die ziek zijn, werk- in het domein van de markt of de overheid, maar Dat brengt ons op de heroïsche voorbeelden van solida- naar de ander om te zien. De individuele vrijheid die gen steeds meer leiden door hun eigen idealen en hun politiek. Politici die de bemoeienis van de overheid met loos raken of ouder worden vrezen voor hun vrijheid, beschouwen solidariteit als iets dat tot stand komt in riteit, die monseigneur Mutsaerts aanhaalt aan het eind aan de basis ligt van solidariteit, is voor liberalen een eigen belangen. Maar naarmate mensen meer zeggen- de samenleving willen beperken, miskennen dat vrije als de voorzieningen waarvan zij afhankelijk zijn ver- de vrijwillige relaties die mensen met elkaar aangaan. van zijn bijdrage. Hij noemt bijvoorbeeld pater Damiaan wezenlijk aspect van solidariteit. schap kregen over het bestuur, kregen die bestuurders landen meestal ook de meest georganiseerde landen dwijnen. De verzorgingsstaat is geen overbodige luxe. In liberaal perspectief is er niets mis met politici die en Moeder Teresa. Solidariteit komt voor liberalen, zoals minder te zeggen over de samenleving. zijn. Vrijheid moet je organiseren, door de voorwaar- Als politici deze kijk op de samenleving blijven hou- burgers op hun verantwoordelijkheid aanspreken; hierboven gemeld, niet primair tot stand op de markt of den te scheppen waaronder mensen hun leven zo veel den, zullen steeds meer mensen in wanhoop uitroepen: dat doet juist áls liberaal zelfs graag. via de overheid, maar door vrijwillige inzet van men- In de verzuilde politiek waren overheid en maatschap- mogelijk in eigen hand kunnen nemen. Dat vraagt ‘Help me, ik ben vrij!’. Maar ‘verantwoordelijkheid nemen’ interpreteren sen die relaties met elkaar aangaan. Liberale solidariteit Charlotte Lockefeer-Maas, wetenschappelijk pij nauw verbonden. Vanaf de jaren tachtig nam de goede publieke voorzieningen en goede sociale zeker- liberalen in de context van solidariteit niet noodza- vooronderstelt dus individuele vrijheid. medewerker bij de TeldersStichting. overheid meer afstand van de samenleving. De opvat- heid. Samen leven gaat niet via de markt, maar door de kelijkerwijs als premie betalen voor een voorziening Dat maakt georganiseerde ‘solidariteit’ via de over- ting dat de markt publieke diensten beter kon orga- politiek. Politici die de organisatie van publieke voor- Ronald van Raak is Tweede Kamerlid voor de van de verzorgingsstaat. heid per definitie problematisch. Corry-Anne van der niseren – door aanbesteding, verzelfstandiging en zieningen en sociale zekerheid willen overlaten aan de Socialistische Partij (SP) Tang-Everse, wetenschappelijk medewerker bij het Liberalen sluiten niet uit dat mensen elkaar via de overheid of de markt ondersteunen. Zij zijn daar evenmin pertinent tegen. Maar heet dat nog solidari- teit? Is een bijstandsuitkering een vorm van solida- riteit? Is deelname aan de Postcodeloterij, die met het geld van uw gekochte lot goede doelen steunt, een vorm van solidariteit? Veeleer speelt daarbij het eigenbelang een rol. Zouden we nog sociale zeker- heidspremies betalen als we zelf, onverhoopt werk- loos of ziek, nooit een beroep op de sociale zekerheid kunnen doen? Koopt u een lot bij de Postcodeloterij als u gegarandeerd nooit prijs zou hebben? Nee, vermoed ik.

In de liberale definitie van solidariteit worden de joods-christelijke wortels van het liberalisme zicht- baar. Solidariteit verliest haar glans zodra het eigen- belang een rol begint te spelen. Hulpbisschop Mutsaerts van bisdom ‘s-Hertogen- bosch zet de katholiek-christelijke visie op solidari- Our sense of solidarity is strongest when those ...where ‘us’ means something smaller with whom solidarity is expressed are thought of as and more local than the human race. ‘one of us’... Richard Rorty Richard Rorty

wel een gezamenlijk nationaal bewustzijn ontbeert, maar belangrijke gedeelde waarden als vrijheid en democratie hoog in het vaandel heeft staan - hoewel in sommige ‘westerse’ landen in steeds mindere mate.

Wanneer leden van deze waardengemeenschap worden bedreigd is het net als in de Anabasis van belang dat nu dan wel niet Atheners, Spartanen of Korinthiërs, maar Nederlanders, Fransen, Duitsers en - ondanks de uitspraken van Donald Trump - ook Amerikanen de lotsverbondenheid moeten tonen om deze waarden- gemeenschap te verdedigen; indien nodig met militaire middelen. Artikel 5 van het NAVO-verdrag is namelijk de belichaming van de westerse onderlinge solidariteit. Het is bovendien een vorm van solidariteit gestoeld op een welbegrepen eigenbelang.

Daniël Turk is wetenschappelijk medewerker bij de TeldersStichting

Xenophons Anabasis en lotsverbondenheid

door Daniël Turk de ‘Tienduizend Grieken’ op zich neemt en zowel de rondom de polis. Het besef van Helleens gemeen- Je zou het vandaag de dag niet zeggen, maar Grieken- Griekse hoplieten als later ook de lezer in zijn schapsgevoel was er wel, maar zette zich eerder af tegen land was in de vijfde eeuw voor Christus de geboor- Anabasis meeneemt op een huiveringwekkende mars alles wat zich buiten Griekenland bevond, de barbaren, teplek van het Westen; de oorsprong van democratie, van Babylon, via Armenië en eindigend bij de Zwarte dan dat het Hellenisme de Grieken staatkundig als één maar ook van poëzie en theater - om slechts enkele Zee. Hier, bij het aanschouwen van de zee, als de route verbond. Voor een echt gevoel van nationaal bewust- voorbeelden te geven. Het was tevens de eeuw dat naar vrijheid, riepen de Grieken als één: ‘Thalatta! Tha- zijn was in Hellas geen sprake. geschiedschrijving zich ontwikkelde tot een nieuw latta!’ (‘De zee! De zee!’ in het Ionisch). vakgebied. Herodotus en Thucydides zijn de bekende Tegenwoordig is in de westerse wereld, na een decen- ‘vaders’ van de westerse geschiedschrijving, maar in Dit in het boek beschreven moment, sluit zeer aan nialange afwezigheid, het woord patris weer terug. Na- Solidariteit en eigen verantwoordelijkheid deze bijdrage zal de persoon Xenophon centraal staan. bij de visie van Xenophon als een pan-Hellenist. Zijn tionaal vlagvertoon was iets voor de Olympische spe- Zijn Anabasis - vertaald als ‘de mars’, maar bekend ge- toewijding was aan Griekenland, en niet per se aan len, maar verder was het ‘denationalisatie’ en ‘Europese worden als de ‘Perzische Expeditie’ of de ‘Tocht van de de verschillende Griekse poleis, die kort tevoren nog integratie’ als de weg vooruit. Daarbij rekende men Tienduizend’ - is in het kader van het thema solidariteit een verwoestende onderlinge oorlog uitvochten. In op een breed gedragen gevoel van pan-Europeanisme, door Fleur de Beaufort houding niet heel snel zouden verlaten, zag Thatcher waar ze zin in heeft of wat ze nodig acht. Integendeel een belangwekkend werk over zowel hetgeen dankzij de ‘Tienduizend’ verenigt Xenophon de rivaliserende gebaseerd op onderlinge solidariteit. Een Europees volk Kort na haar aantreden als premier in 1979 sprak het somber in voor de toekomst. Ze liet er geen misver- het zijn altijd de individuen - u en ik - die de collectie- onderlinge solidariteit kan worden bereikt alsook de Atheners, Spartanen, Korinthiërs en andere Grieken blijkt echter na 60 jaar Europese integratie te ontbre- Margaret Thatcher voor de zomerschool, georganiseerd stand over bestaan waar in haar ogen de verantwoorde- ve middelen opbrengen. Met name linkse politici ver- grenzen daarvan. in één bewegende polis. De tragiek is dat, eenmaal ken, en ‘wie’, zoals Derk Jan Eppink eerder schreef, door het opleidingsinstituut van haar partij, over de lijkheid lag. ‘It must be quite clear that the responsibili- geten dat vaak en doen het voorkomen alsof zij, uit de aangekomen in Hellas, deze marcherende polis als ‘Europa stoelt op solidariteit, bouwt het op drijfzand’. vernieuwing van Groot-Brittannië. Bij die gelegenheid ty is on each of us to make full use of our talents and to fictieve grote gemeenschappelijke pot met geld, allerlei Het boek, zich afspelend vlak na de Peloponnesische bedreiging wordt ervaren en onderdeel wordt van De EU is voor velen in Europa slechts een set van insti- deed ze uit de doeken wat ze met haar regering beoog- care for our families.’ De persoonlijke verantwoorde- ‘gratis’ cadeautjes kunnen weggeven zonder verdere Oorlog (431 - 404 v. Chr.), gaat over een Grieks huur- de Griekse machtspolitiek om uiteindelijk in fracties tuties zonder de emotionele basis die men toedicht aan de: ‘The mission of this government is much more than lijkheid en daarmee de solidariteit zou het beste tot zijn verantwoording af te hoeven leggen. Zoals Thatcher lingenleger dat zich na het overlijden van hun werk- uiteen te gaan. Lotsverbondenheid en onderlinge hun eigen patris: de natiestaat. the promotion of economic progress. It is to renew the recht komen indien deze van onderop zou ontstaan in ooit verzuchtte: ‘the problem with socialism is that they gever, de Perzische troonpretendent Cyrus, bevindt in solidariteit kenden duidelijke limieten. Want zoals de spirit and the solidarity of the nation.’ een vrije markteconomie. Kerntaak van de overheid eventually run out of others peoples money. het hart van het Perzische Rijk en zich, omringd door historicus Johan Huizinga schreef: ‘In de Helleensche Ondanks de afwezigheid van een natiegevoel binnen was voor Thatcher dan ook ervoor te zorgen dat de Eén van de ‘leuke dingen voor linkse mensen betaald vijanden en zonder bondgenoten, een weg terug moet wereld is het patriotisme sterk, het nationaal bewust- de EU, vormen de landen die van deze Unie deel uit- Ze rekende af met de in haar ogen heersende gedachte vrijemarkteconomie zou blijven bestaan. uit collectieve middelen’ is het verregaand organiseren banen naar Hellas. Het is Xenophon, hoofdrolspeler zijn zwak ontwikkeld geweest.’ Griekenland gaf ons dan maken, maar ook de westerse landen daarbuiten, wel dat de overheid, de werkgever of de vakbond verant- Als geen ander was Thatcher zich ervan bewust dat er (of opleggen) van solidariteit via de overheid. en auteur, die na de moord op de Griekse generaals wel het woord voor vaderland, patris, maar dit was een degelijk een ideeën en waardengemeenschap - evenals woordelijk zou zijn voor het leven(sonderhoud) van niet zoiets bestaat als een grote gemeenschappelijke pot door de Perzische heerser Artaxerxes de leiding over zeer begrensd staatkundig vaderlandsbesef gecentreerd Xenophons Hellas. Een waardengemeenschap die dan mensen. Indien de Britten deze gemakzuchtige met geld waarmee de overheid naar believen kan doen ‘Solidariteit’ is een holle frase zonder meer, als niet bepaald wordt met wie, in welk organisatorisch verband, voor wat, en in welke mate de persoonlijke solidaire inzet vereist wordt. ACLVB, liberale vakbond België

Elders in dit Liberaal journaal werd al duidelijk ge- verantwoordelijkheid verstikt door sociale regelgeving, maakt dat deze opgelegde solidariteit in feite de werke- waardoor mensen onder het mom van solidariteit naar lijke solidariteit - die op vrijwillige basis, spontaan van believen en eigen inzicht veelal langdurig een beroep onderop ontstaat - de das om doet. kunnen doen op collectieve voorzieningen.

Een ander probleem met deze opgelegde solidariteit is Dit wringt voor liberalen, met name omdat zij maar al dat het de belangrijke liberale kernwaarde van eigen te goed beseffen dat het te makkelijk uitgeven van col- verantwoordelijkheid aantast. Niet alleen het omzien lectieve middelen uiteindelijk de solidariteit en sociale Voor liberale naar elkaar wordt niet langer ervaren als persoonlijke cohesie in de samenleving schaadt. Juist omdat collec- verantwoordelijkheid, maar ook het zoveel mogelijk tieve middelen worden opgebracht door de burgers zelf verdieping voorzien in het eigen levensonderhoud kan desgewenst - en de overheid dus in feite ‘andermans geld’ uitgeeft wel heel makkelijk op collectieve regelingen worden - is het van het allergrootste belang dat dit met zorg of liberaal debat afgewenteld. De algemene tendens is toch dat de gebeurt. verantwoordelijkheid voor onvoorziene problemen of gevolgen van individueel gemaakte keuzes uiteindelijk Vrijwel niemand zal het oneens zijn met het solidari- bij het collectief gelegd mogen en kunnen worden. teits-aspect van de missie die Thatcher in 1979 formu- bezoek Liberalen zijn geenszins tegen een sociaal vangnet, leerde, toch zullen socialisten, christen-democraten en indien de collectieve middelen worden aangewend ten liberalen de boodschap zeer verschillend interpreteren. teldersCommunity.nl behoeve van mensen die het écht nodig hebben. Voor Thatcher stond in ieder geval als een paal boven Mensen die buiten hun eigen schuld om (tijdelijk) water: ‘The foundation of this new confidence has to be en geef uw mening. niet kunnen voorzien in hun eigen levensonderhoud individual responsibility.’ of anderszins in de (financiële) problemen zijn geko- men. Bovendien zou het vangnet waar mogelijk gericht moeten zijn op het zoveel mogelijk herwinnen van de Fleur de Beaufort is wetenschappelijk medewerker zelfstandigheid. Te vaak wordt tegenwoordig de eigen bij de TeldersStichting.