Voortgang. Jaargang 18

bron Voortgang. Jaargang 18. 1999

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_voo004199901_01/colofon.php

© 2011 dbnl

i.s.m. 7

Die navolging van Guido Gezelle se ‘Twee horsen’ deur Jan F.E. Celliers Etienne Britz

Abstract - In a previous issue of this journal (Voortgang XVI, 1996: 91-113), J.D.F. van Halsema traced the argument which evolved in 1913 and 1914 between the Dutch literary critic Albert Verwey on the one side, and South African supporters of the advancement of Afrikaans as a cultural language on the other. The argument involved the alleged merits of the Afrikaans poet C. Louis Leipoldt and the corresponding demerits of Leipoldt's contemporaries Jan F.E. Celliers and Totius. In his periodical De Beweging, Verwey lauded Leipoldt's so-called ‘spraak’ (literally: - ‘speech’), by which he meant Leipoldt's lack of contrivance; his natural talent and originality as a poet. Leipoldt was clearly well-read, according to Verwey, but his erudition did not have a conspicuous regulatory effect on his writing. Celliers and Totius, however, produced ‘schriftuur’ (writing according to set rules), because they employed the well-known rhetorical devices of nineteenth century European poetry and their poems were often recognizable imitations of English, Dutch, French or German originals. They reiterated the European register, whereas Leipoldt deviated from this register with his uniquely South African ‘speech’. The denunciation of Celliers and Totius alarmed the ‘taalstryders’ (language fighters) of the so-called Second Afrikaans Language Movement in South Africa because it denied Afrikaans two artists who seemed to lend new refinement, dignity and depth to its advance as a civilized language. The two parties in the debate were in fact completely differently motivated. The ‘taalstryders’ were interested in the elevation and empowerment of Afrikaans, whereas Verwey held strong views on the distinction between rhetoric and real poetry and was struck by his discovery of an Afrikaans poet who seemed to answer to his definition of an authentic artist, i.e. someone who ‘conveyed the movement of life, that is rhythm, in words’. Despite this incongruity, the debate, which touched on the fundamental question of what South African poetry could offer the world, remained dormant in Afrikaans literary criticism. It eventually contributed to the decline of especially Jan Celliers' fame. In this essay a well-known example of Celliers' imitations - a poem called ‘Die ossewa’ (The ox wagon), based on a poem by the Flemish master Guido Gezelle (‘Twee horsen’ - Two horses) - is analysed. ‘Die ossewa’ featured in every anthology of Afrikaans poetry while Celliers was still regarded in South Africa as the first amongst his peers. But the authoritative anthologist D.J. Opperman - who was well versed in Albert Verwey's opinions - conspicuously excluded the poem from his influential Groot verseboek in 1951. It is hoped that this essay will revive some sympathy for what Celliers - who was a kindly, imaginative bookworm rather unsuited to the role of national poet - attempted with his reviled ‘schriftuur’.

Voortgang. Jaargang 18 8

In ‘Menings van ons lesers’, die briewekolomme van die Kaapse koerant Die Burger, steek in Maart 1999 'n storm in 'n glas water op tussen die Suid-Afrikaanse letterkundige John Kannemeyer - wie se biografie van die digter C. Louis Leipoldt binne enkele weke sou verskyn1 - en myself.2 Die skermutseling met Kannemeyer handel oor die esoteriese vraag of die Afrikaanstalige digters Jan F.E. Celliers en Totius gerespekteer kan word vir die feit dat hulle in die jare onmiddellik na die Anglo-Boereoorlog op een plek in Europa gebly het as kreatiewe skrywers of studente, terwyl hul kollegadigter C. Louis Leipoldt die wêreld vol gereis het. Die woordewisseling ontstaan na aanleiding van Kannemeyer se neerhalende verwysings - in 'n artikel vir die bylaag ‘Boekewêreld’ in Die Burger - na Celliers en Totius se selfopgelegde afsondering in Europa.3 Oor Jan Celliers het Kannemeyer byvoorbeeld geskryf: ‘Terwyl Celliers hom as bittereinder ná die Anglo-Boereoorlog in die (vir Europa) betreklik geïsoleerde Switserland tussen die Alpe en die melkkoeie afsonder en weinig indrukke van die res van Europa opdoen, bereis Leipoldt die hele Europa, tot so ver as Moskou, en besoek hy Noord- en Suid-Amerika en die Verre Ooste.’ Totius weer, het hom - volgens Kannemeyer - ‘aan die Vrije Universiteit in Amsterdam met sy geloofsvooroordeel en -beperktheid’ afgesonder terwyl Leipoldt ‘die vasteland van Europa deurreis het om sy mediese kennis te verruim en hom met besoeke aan kunsmuseums nog verder as mens te verbreed.’ Die meningsverskil tussen Kannemeyer en myself was esoteries omdat dit inderdaad iets was vir ingewydes, vir mense wat kennis dra van die debat oor die relatiewe meriete van Celliers en Totius aan die een kant, en Leipoldt aan die ander kant, wat terugreik na die jaar 1913. In daardie jaar verskyn in Albert Verwey se maandblad De Beweging 'n artikel van C.G.N de Vooys, getitel ‘Afrikaner taal en poëzie’, waarin hy veral Celliers beskuldig van lukrake imitasie, van ‘oefening van het aanpassingsvermogen’ by die Europese tradisie.4 Digters soos Totius en Celliers wie se werk telkens aan verse van byvoorbeeld Perk, Potgieter, De Genestet en Gezelle herinner, kontrasteer De Vooys dan met Leipoldt, wat volgens hom ‘zingt zoals de “windswaal” zingt, zonder aangeleerde kunst.’ Na De Vooys sou ook Albert Verwey by die verering van Leipoldt - en die gepaardgaande neerhaling van Celliers en Totius - aansluit.5 Volgens Verwey het Leipoldt outentieke poëtiese ‘spraak’ geskryf en vir die eerste keer waarlik uitdrukking gegee aan ‘de poëzie van Zuid-Afrika’. Daar is by Leipoldt sprake van ‘de éénmalige uiting van een éénmalig innerlijk’, skryf Verwey, en daarmee van ‘de onmiddelijke weergave van de dichterlijke inhoud van Zuid-Afrika.’ Celliers en Totius daarenteen, het volgens Verwey

Voortgang. Jaargang 18 9

‘schriftuur’ voortgebring, dit wil sê herkenbare imitasies van Europese modelle, ‘de beproeving van nu deze, dan gene uitheemsche vorm.’6 Die opstelle van De Vooys en Verwey het heelwat reperkussie gehad in Suid-Afrika, en Leipoldt het gelyk gehad toe hy aan Verwey geskryf het dat sy siening nie in Suid-Afrika in dank afgeneem sou word nie omdat die letterkundiges daar ‘mijn platheid afkeuren in tegenstelling met de deftigheid van Totius en Celliers.’7 Gaandeweg het De Vooys en Verwey se soort standpunt egter wel die oorhand in Suid-Afrika gekry - later byvoorbeeld deur die spesiale waardering wat digter-akademici soos N.P. van Wyk Louw en D.J. Opperman, of vooraanstaande kritici soos Merwe Scholtz en E. Lindenberg, uitgespreek het vir Leipoldt.8 Dit verklaar dan ook waarom J.C. Kannemeyer teen 3 Maart 1999, op die vooraand van die verskyning van sy biografie van Leipoldt, meen dat hy straffeloos 'n paar grappe ten koste van Celliers en Totius kan vertel.

'n Geskiedenis waarby 'n digter langsamerhand permanent uit die guns val - iets wat van Celliers nog sterker gesê kan word as van Totius - prikkel 'n mens se nuuskierigheid en opstandigheid, want jy voel 'n sekere druk aan om te konformeer aan 'n ingeburgerde oordeel of miskien vooroordeel. Die feit dat die destydse liefde vir Celliers in Suid-Afrika gaandeweg onderdruk is deur belangrike eminensies van die literêre kritiek, hoef 'n mens se vrae ook nie te demp nie. Was Celliers se imitasies of ‘beproeving van nu deze, dan gene uitheemsche vorm’ byvoorbeeld werklik wars van ‘de dichterlijke inhoud van Zuid-Afrika’? En indien Verwey met laasgenoemde formulering bedoel het 'n outentieke, uniek-Suid-Afrikaanse poëtiese kwaliteit, was alle gedigte van Celliers dan mislukkings in hierdie opsig? Deug Celliers se verse, ook sy duidelike ‘oefeningen van het aanpassingsvermogen’ by Europese voorbeelde, slegs om negatief teen die werk van Leipoldt afgespeel te word? 'n Mens se neiging om weer na Celliers se werk te kyk, word trouens gestimuleer deur ánder klein beledigings of wanvoorstellings wat die digter in Suid-Afrika en ook in Nederland te beurt geval het na die opstelle van De Vooys en Verwey. J.D.F. Van Halsema wys byvoorbeeld in sy opstel ‘“Spraak” en “schriftuur” of Leipoldt versus Totius’ in Voortgang van 1996 op 'n sardoniese sin uit 'n artikel van Menno ter Braak in Het Vaderland van 8 Oktober 1939. Ter Braak skryf oor die gebrek aan belangstelling vir die Suid-Afrikaanse literatuur in Nederland en verwys na 'n portret van Celliers in die Platenatlas bij de Nederlandsche literatuurgeschiedenis van Poelhekke en De Vooys uit 1914: ‘Meestal noemt men (op skool in Nederland - EB) snel een

Voortgang. Jaargang 18 10 paar in Afrika beroemde namen: Celliers, Totius, Leipoldt, om te memoreren voor een eventueel examen; een paar portretten, waaronder de heer Celliers met een vervaarlijke rol in zijn hand, als wilde hij ook in effigie vooral de indruk maken van een dichter ...’9 Die ‘vervaarlijke rol’ wat vir Ter Braak die pretensies van Celliers as digter versinnebeeld, was in werklikheid die Suid-Afrikaner se diploma as landmeter! Sover ek kon vasstel, is die gewraakte foto ook byna twintig jaar voor Celliers se debuut as digter geneem. Die landmeetkunde was 'n vak wat Celliers teen sy sin, veral om sy vader te behaag, in Delft en Leiden in die tydperk 1887-1890 bestudeer het. Hierdie ‘broodverdienvak’ wat sy ‘hart koud gemaak het’ - volgens 'n hoofstuk in Afrikaanse skrywers aan die woord van P.J. Nienaber - het Celliers slegs vir een jaar na sy terugkeer na Pretoria in 1891 beoefen, voordat hy as Staatsbibliotekaris aangestel is in 'n ‘hemel van boeke’, die Staatsbiblioteek van die ZAR.10 Dit sou nog agtien jaar jaar duur voordat hy met Die vlakte en ander gedigte sou debuteer en dus hoegenaamd as digter sou kon poseer!

Ek wil die leser se aandag graag vra vir een van die bekendste imitasiegedigte van Celliers, 'n gedig wat tot in die jare vyftig so holrug gery is deur gereelde behandeling op skool in Suid-Afrika dat dit byna 'n parodie op sigself geword het. Weens die toenemende verwaarlosing en selfs minagting wat Celliers se werk sedertdien te beurt geval het, is dit vandag egter minder bekend en kan 'n mens dit miskien gebruik om 'n mate van respek vir Celliers terug te vra. Wat het Celliers in werklikheid gedoen en wat het hy bereik toe hy hierdie gedig, ‘Die ossewa’, geskryf het in navolging van Guido Gezelle se ‘Twee horsen’? ‘Die ossewa’ is 'n interessante voorbeeld ook omdat dit die dekanonisering van Celliers in Suid-Afrika - onder byna direkte invloed van Albert Verwey - simboliseer. Die gedig is naamlik in elke bloemlesing van die Afrikaanse poësie sedert E.C. Pienaar se Digters van Suid-Afrika van 1921 opgeneem, maar word in 1951 onverwags weggelaat deur D.J. Opperman in die eerste uitgawe van sy Groot verseboek. Groot verseboek is telkens bygewerk sedert 1951 en geld vandag nog steeds as die standaard-bloemlesing van die ouer Afrikaanse poësie.11 Terwyl E.C. Pienaar en ander bloemlesers van sy generasie, soos D.F. Malherbe, tipiese voorbeelde was van die taalstryders of nasionaal-gesinde kritici in Suid-Afrika wat De Vooys en Verwey se standpunt oor Leipoldt, Celliers en Totius van die hand gewys het, het Opperman tot 'n nuwe geslag van kritici behoort wat op 'n minder gepolitiseerde manier in literatuur en literatuurwetenskap geïnteresseerd was. Hy is reeds as student in die derti-

Voortgang. Jaargang 18 11 gerjare geboei deur die interessante debat uit 1913-1914 en sy magisterstesis, Afrikaanse letterkundige kritiek tot 1922 (Universiteit van Suid-Afrika, 1939) bevat verwysings na die dispuut. In 'n dokumentêre film uit 1980 gemaak vir die SAUK-TV (die Suid-Afrikaanse televisiediens), Slampamperman - herinneringe aan C. Louis Leipoldt, herlei Opperman Celliers se afgang (en Leipoldt se opkoms) na Albert Verwey se argumente, en vereenselwig hy hom met die opvatting dat ‘restante van Nederlands’ te opvallend was by Celliers.12 Daar kan dus min twyfel bestaan dat die invloed van Verwey byna direk meegewerk het aan Opperman se inkorting van Celliers se statuur in 1951, en aan die weglating uit Groot verseboek van 'n gedig wat 'n skoolvoorbeeld was van ‘de beproeving van... een uitheemsche vorm.’ Te meer rede om ‘Die ossewa’ opnuut met aandag te lees...

Twee horsen Guido Gezelle 1830-1899 Die ossewa Jan F.E. Celliers 1865-1940

Ze stappen, hun' bellen al klinken, Die osse stap aan deur die stowwe de vrome twee horsen te gaâr; geduldig, gedienstig, gedwee; ze zwoegen, ze zweeten; en blinken die jukke, al drukkend hul skowwe - doet 't blonde gelijm van hun haar. hul dra dit getroos en tevree.

Ze stappen, ze stenen, ze stijven En stille, al stuiwend en stampend, de stringen: en 't ronde gareel, kom stadig die wa agterna - het spant op hun' spannende lijven: die dowwe rooi stowwe, al dampend, de voerman beweegt ze aan een zeel. tersy op die windjie gedra.

De wagen komt achter. De rossen, Die middagson brand op die koppe, gelaten in 't lastig geluid gebuk in hul beurende krag; der schokkende, bokkende bossen, hul swaai heen en weer in die stroppe - gaan, stille en gestadig, vooruit. en ver is die tog van die dag.

Geen zwepe en behoort er te zinken, Dit kraak deur die brekende brokke: geen snoer en genaakt er één haar: die opdraans is ver en is swaar; zoo stappen, hun' bellen al klinken, dit knars in die knakkende knokke, de vrome twee horsen, te gaâr. maar hul beur, en die vrag bring hul daar. 28-1-1897 So, stom tot die stond van hul sterwe, uit Rijmsnoer om en om het jaar, 189713 bly ieder 'n held van die daad...

Voortgang. Jaargang 18 Hul bene, na swoeë en swerwe, lê ver op die velde verlaat...

uit Die vlakte en ander gedigte, 190814

Voortgang. Jaargang 18 12

Dat daar by ‘Die ossewa’ inderdaad sprake is van navolging en imitasie, blyk uit die identiese konsepsie waarop die twee gedigte hierbo gebaseer is, uit die ooreenkoms tussen die klankbeweging in die onderskeie gedigte (en die besondere gebruik van klanksimboliek) asook uit die getransformeerde herhaling van bepaalde formulerings. Albei gedigte handel oor trekdiere en oor die lydsaamheid en ‘vroomheid’15 of morele heroïek van die trekdiere se handeling. Albei beklemtoon die swoegende werk wat die trekdiere met geduld en volharding doen. In albei gedigte is daar sprake van 'n metriese klankbeweging wat die swaar, ritmiese gang van die trekdiere se voortgang simboliseer en naboots. Sommige reëls in Celliers se gedig kom neer op 'n herkenbare transformasie van Gezelle se formulerings. Vergelyk byvoorbeeld die aanhef van elke gedig: ‘Ze stappen...’ / ‘Die osse stap aan...’. 'n Formulering in Celliers se gedig laat 'n mens telkens dink aan 'n vergelykbare formulering by Gezelle, al kom die betrokke reëls nie woordeliks ooreen nie. ‘Geduldig, gedienstig, gedwee;’ en ‘die jukke, al drukkend hul skowwe’ laat 'n mens byvoorbeeld dink aan ‘ze zwoegen, ze zweeten; en blinken’ en aan ‘het spant op hun spannende lijven’. ‘Kom stadig die wa agterna’ herinner 'n mens aan ‘de wagen komt achter’. ‘Dit knars in die knakkende knokke’ klink byna soos ‘der schokkende, bokkende bossen’, ensovoorts. Ten spyte van hierdie ooreenkomste, is daar egter ook duidelik verskille en 'n aanpassing by ‘'t lants gelegenheit’ deur Celliers, om Vondel se toeligting by die kuns van imitasie aan te haal. Dit blyk o.m. uit die vervanging van perde (‘horsen’) met osse; kenmerkende trekdiere in die Suid-Afrika van die agtiende, negentiende en vroeg-twintigste eeue. Verder is daar in Celliers se gedig oral aanduidings van 'n tipies Suid-Afrikaanse landskap en van die klimaatsomstandighede van Suid-Afrika, wat tot die beproewinge en ‘lydensweg’ van die osse bydra. Daar is byvoorbeeld sprake van ‘stowwe’ wat die dorheid en die onbe gaande weë of grondpaaie van Suid-Afrika suggereer. Die ‘dowwe rooi stowwe, al dampend... tersy op die windjie gedra’ wat die ossewa op sy weg vergesel, dra by tot 'n beeld van 'n ver, langsame tog deur die ongerepte, dikwels dorre verlatenheid van die Suid-Afrikaanse landskap. Die stof wat ‘tersy op die windjie gedra’ word, gee 'n besonder raak omskrywing, byna 'n oerbeeld van die ou Suid-Afrikaanse platteland met sy besondere sfeer. Die idee van groot afstande word versterk deur die reël ‘en ver is die tog van die dag’, terwyl die reël ‘dit kraak deur die brekende brokke’ aandui dat die osse hulle weg oor harde, onbegaanbare kluite moet vind. Die fel sonlig en hitte van Suid-Afrika word opgeroep deur 'n reël soos ‘die middagson brand op die koppe’. Dat Suid-Afrika, anders as Nederland of Vlaandere, 'n land is van hellings, van steil heuwels wat die onbegaan-

Voortgang. Jaargang 18 13 baarheid van die vertes vererger, blyk uit die reël ‘die opdraans is ver en is swaar’. Hierdie aanduidings van 'n landskap ontbreek byna heeltemal in Gezelle se gedig. Gezelle se gedig mis die suggestiewe skilderagtigheid van Celliers se navolging, waarin die Suid-Afrikaanse natuur gebruik word om reliëf te gee aan die trekdiere se lydsame bestaan. In Celliers se navolging, of eintlik ‘wedywering’ met Gezelle, is daar ook sprake van 'n dramatieser en dieper gaande uitbeelding van die trekdiere se ‘vroomheid’. Sy medelye met die stomme diere gaan ook verder. Celliers voeg onder meer 'n treffende beeld van die osse se uiteinde aan sy gedig toe, waarmee sy gedig tewens 'n ekstra (vyfde) strofe kry: ‘So, stom tot die stond van hul sterwe,/ bly ieder 'n held van die daad... / Hul bene, na swoeë en swerwe, / lê ver op die velde verlaat...’ Die idee van 'n anonieme en verlate dood ‘op die velde’ gee ekstra waarde aan die landskapskildering in die gedig. Dié Suid-Afrikaanse landskap is dus 'n eensame ewigheid, 'n plek waar lewens vergaan en vergete word. Die waardigheid van die osse se lewens van stom gedienstigheid is onder meer daarin geleë dat hulle geen beloning ontvang behalwe vir die feit dat hulle plig volvoer word nie. ‘Die vrag bring hul daar’, ‘ieder 'n held van die daad’, al sal hulle bene uiteindelik ‘ver op die velde verlaat’ lê. Gezelle se ‘vrome twee horsen’ is ook braaf, maar hulle geswoeg en gesweet weeg nie op teen die stryd wat Celliers se osse in Suid-Afrika moet voer nie. Dis byvoorbeeld interessant dat Celliers ‘'t lastig geluid / der schokkende, bokkende bossen’ - dit wil sê die knarsgeluide van die wielnawe in Gezelle se gedig - oordra na die gekraak van brekende kluite en die geknars van die osse se gewrigte (‘knakkende knokke’). Die osse ken klaarblyklik 'n veel swaarder bestaan as Gezelle se perde. Of liewer: hul digter kyk en luister met ernstiger en swaarder simpatie en respek. Dis miskien ook moontlik om te sê dat Celliers se gedig 'n groter simboliese draagkrag besit as Gezelle se ‘Twee horsen’. Osse is die historiese trek- en werkdiere van Suid-Afrika. Hulle word geassosieer met die vestiging van die eerste binnelandse boerderye en dorpe, met die Voortrekkers en met die vervoer van goedere voordat weë en spoorweë aangelê kon word. Allerlei deugde wat met die tradisionele, landelik-Calvinistiese Afrikaner geassosieer word, is in ‘Die ossewa’ ingeskryf as kwaliteite van die osse, byvoorbeeld swygsaamheid, stille volharding, harde werk en die dra van verantwoordelikheid, uithouvermoë onder die moeilike natuurlike omstandighede van Suid-Afrika, verbintenis en oorgawe aan die land tot aan die dood op 'n ‘ver veld’. Osse het 'n embleemwaarde in die konteks van die geskiedenis van die Afrikaner. Celliers bring dus nie slegs hulde aan die osse as ‘vrome’ diere nie, maar hy gee erkenning aan die rol en betekenis van osse

Voortgang. Jaargang 18 14 in Suid-Afrika, en hy verbind die osse ook aan die kenmerkende bestaan en aard van die mense van die land. Trouens, ook Totius sou die ‘adel’ van osse in die konteks van die ou Boere-bestaan in Suid-Afrika besing.16 By Gezelle is daar heelwat aandag vir die estetiese kwaliteite van die toneel wat hy skilder: die geklank van die klokke om die perde se halse, die blink sweet wat soos blonde lym op die perde se hare lyk, die ronde tuig om die perde se lywe, die voerman wat vooraan stap met 'n trektou. Dis byna 'n ‘musikale’ prent, met die stap- en steungeluide van die perde (‘ze stappen, ze stenen’) en ‘'t lastig geluid / der schokkende, bokkende bossen’ as bastone teenoor die hoër klokklanke (‘ze stappen, hun bellen al klinken’). Die gedig is nie so swaar ingevul met geestelik-simboliese betekenis as Celliers se nabootsing daarvan nie. Daar is by Gezelle eerder sprake van 'n ligtheid van gees, van 'n bekoring deur die spel of ‘musiek’ van die trek-diere se lydsame bestaan. ‘Als de ziele luistert / spreekt het al een taal dat leeft’, 'n taal wat ook gehoor kan word in die geluide van ‘twee vrome horsen’... Celliers met sy Calvinistiese sensibiliteit het hierdie ‘vreugdevolle erns’ van sy voorbeeld kennelik misgekyk, of dalk doelbewus weggeskryf. Vergelyk byvoorbeeld die helder en ligte eerste reël van Gezelle (‘Ze stappen, hun' bellen al klinken’) met die nogal somber eerste reël van Celliers (‘Die osse stap aan deur die stowwe’). Terwyl Celliers se osse deur die stof voortbeur, klink die klokke van Gezelle se perde.

As 'n mens Celliers se navolging van Gezelle bestudeer, word dit steeds moeiliker om vol te hou dat die ‘dichterlijke inhoud van Zuid-Afrika’ nie tot sy reg gekom het in 'n gedig soos ‘Die ossewa’ nie. Albert Verwey se beswaar teen Celliers en Totius het eintlik betrekking gehad op die outentisiteit van hul poëtiese segging, wat aangetas sou wees deur die imitasie, maar in ‘Die ossewa’ het Celliers inderdaad ‘behendig stelende... dat de tong haar eigenschap niet en verlieze’17 met sy voorbeeld omgespring. Daarom kon die gedig byna 'n halwe eeu lank op skool in Suid-Afrika voorgehou word as ikoon van die ouer Afrikaanse poësie. Ten minste wat hierdie gedig betref, sou 'n mens vraagtekens kon plaas agter die ou, gevestigde siening dat Celliers weens sy aansluiting by 'n Europese register nie 'n natuurlike Afrikaanse stem kon vind nie, in teenstelling tot Leipoldt met sy verfrissende ‘platheid’. ‘Die ossewa’ is ook nie die enigste voorbeeld van 'n suksesvolle verwerking deur Celliers van elemente uit die negentiende-eeuse Nederlandse, Engelse, Duitse en Franse poësie nie, al staan daar in Die vlakte en ander gedigte weliswaar meer swak as goeie gedigte.

Voortgang. Jaargang 18 15

In verband met Kannemeyer se bewering dat Celliers hom ‘as bittereinder ná die Anglo-Boereoorlog in die (vir Europa) betreklik geïsoleerde Switserland tussen die Alpe en die melkkoeie af(ge-)sonder’ het, ontstaan ten slotte nog die interessante vraag waar en wanneer Celliers ‘Die ossewa’ geskryf - en onder watter omstandighede hy Gezelle se ‘Twee horsen’ dus nageboots het. Guido Gezelle se bundel Rijmsnoer verskyn laat in 1897 en dit kon die Staatsbiblioteek in Pretoria, waar Celliers as Staatsbibliotekaris werksaam was, nie vroeër as 1898 bereik het nie.18 Celliers sluit in Oktober 1899 by die Boeremagte aan en hy skryf tot daardie datum nie gedigte in die trant van ‘Die ossewa’ nie. Van Oktober 1899 tot 31 Mei 1902 - die dag waarop die Vredesverdrag van Vereeniging gesluit is - was daar vir 'n imitasie-spel met Gezelle se pasverskene gedigte nie plek in Celliers se lewe nie. Eers nadat hy met sy vrou en kinders na Europa vertrek het - blykbaar met 'n trommel vol goue Krugerponde wat tydens die oorlog in sy tuin in Pretoria begrawe was - sou Celliers hom weer met sy geliefde lees- en skryfwerk besig kon hou. Ook volgens Celliers se eie herinneringe en opmerkings teenoor ander het hy die nuwe bundel van Gezelle pas ná 1902 - dit wil sê na die oorlog en tydens sy verblyf in Nederland en Switserland in die jare 1902-1907 - leer ken.19 In 'n opstel uit 1933, ‘Jan Celliers se gedigte - hoe sommige daarvan ontstaan het’,20 vertel die digter hoe hy in Pallens, by Montreux digby Clarence aan die meer van Genève, daartoe gekom het om gedigte soos ‘Die ossewa’ te skryf. Die gedigte in Die vlakte en ander gedigte het ontstaan uit wat Celliers ‘vrugbare vereensaming’ noem. ‘Vereensaming is die beste voorbereiding vir uiting van die beste wat in ons is’, skryf Celliers, mits 'n tyd van afsondering en verlange as geleentheid gebruik word. Die digter kan in sy afsondering byvoorbeeld deur leeswerk ‘geselskap hou... met die grootste en beste geeste wat die wêreld bewoon het van die vroegste tye af’. So kan hy ‘leer sien deur die oë van ander kunstenaars.’ Celliers het in die eensaamheid van Pallens 'n ‘drukkende verpligting tot uiting’ gevoel, veral weens sy nostalgiese herinneringe aan die Suid-Afrikaanse landskap waarvan hy onvergeetlike indrukke opgedoen het tydens die oorlog, op kommando en op 'n treinreis na Delagoabaai (vandag Maputo in Mosambiek). Dikwels het 'n wandeling deur die Switserse omgewing van berghange, waterstrome, mere en boerderye Celliers herinner aan vergelykbare (of kontrasterende) natuurtonele in Suid-Afrika: ‘“Die spruitjie” is my ingegee by 'n stroompie in Switserland’, skryf Celliers. ‘Dog my hele siel was in

Voortgang. Jaargang 18 16

Transvaal, soos die gediggie ook uitwys. Dieselfde kan ek sê van ‘Die Bergstroom’. Die natuurtonele van my eie land was my, by die werk, voor die gees; eers daar in Switserland het ek aan my gevoelens vorm gegee, omdat ek eers daar tot rus gekom en my hande vry gehad het van sleurwerk.’ Die literêre vorm wat Celliers aan sy gevoelens gegee het, was soms oorspronklik soos in die gedig ‘Dis al’, waarin hy 'n helder, skrynende voorstelling gee van die verlate ruimte van helder blou lug en plat, blonde grasveld in die Vrystaat en Transvaal waarheen krygsgevangenes na die Tweede Vryheidsoorlog teruggekeer het.21 Die vorm van 'n gedig is egter ook meermale deur sy glorieryke leesgeselskap aan die hand gedoen. Die gedig ‘Die vlakte’, min of meer Celliers se magnum opus in die Switserse tyd, is byvoorbeeld in 1904 by Pallens geskryf nadat hy Shelley se ‘The cloud’ gelees het: ‘By 'n herlesing van Shelley se pragtige “The cloud” het die vorm en opvatting van daardie gedig meteens vir my 'n lig laat opgaan oor die weg wat ek sou moes inslaan om my gemoed te ontlas van die drukkende verpligting tot uiting wat die vlakte my opgelê het.’ Op dieselfde manier het ook ‘Die ossewa’ ontstaan. ‘Dit het ek gedig’, skryf Celliers, ‘nadat ek “Twee horsen” van Gezelle gelees het [...] Aangesien ek gedink het dat daar geen beter vorm as dié van Gezelle te vind was vir so 'n onderwerp nie, het ek daar gebruik van gemaak - en met goeie gevolg, as ek mag oordeel na wat erkende bekwame Europese kritici van die gedig gesê het, en ook Afrikaanse!’ Hoewel Celliers helaas nie meld op watter datum hy ‘Die ossewa’ geskryf het nie - dit bly byvoorbeeld moontlik dat hy dit in die laaste nege maande van sy Europese verblyf in Nederland in 1907 geskryf het - val dit 'n mens op dat die gedig tussen verse oor Switserland in Die vlakte en ander gedigte staan, naamlik tussen ‘Die stem van die verte’ en ‘Chamonix’. Het Switserland se rustig-herkouende ‘melkkoeie’, om met Kannemeyer te spreek, dalk in Suid-Afrika se lankmoedige osse verander in Celliers se verbeelding, terwyl hy vol heimwee getuur het na die Alpe met hulle ‘rande wat in sterwende glanse verdwyn’, en terwyl Rijmsnoer - 'n bundel met treffende gedigte oor trekdiere uit die Vlaamse boere-land van Guido Gezelle - as rigsnoer oopgelê het op sy lessenaar? Op so 'n wyse, by benadering, het Celliers se navolging van Gezelle se ‘Twee horsen’ in elk geval ontstaan. Min het die arme leser-digter geweet dat hy vir sy digterlike praktyke oor 'n tydperk van byna honderd jaar gestraf sou word deur die belangrikste letterkundiges van Nederland en Suid-Afrika, en dat hy nog 'n laaste klap sou ontvang in Die Burger van 3 Maart 1999, honderd-vier-en-dertig jaar na sy geboorte in die dorpie Wellington in die destydse Britse Kaapkolonie.

Voortgang. Jaargang 18 19

Aangehaalde literatuur

Braak, Menno ter 1980 Verzameld werk deel 7: Kronieken. Amsterdam: Van Oorschot 19802. Britz, E.C. 1999a Brief in ‘Menings van ons lesers’, Die Burger, 9 Maart 1999. 1999b Brief in ‘Menings van ons lesers’, Die Burger 18 Maart 1999. Celliers, Jan F.E. 1908 Die vlakte en ander gedigte. Pretoria: Volkstem Drukkerij 1908. Gezelle, Guido 1897 Rijmsnoer om en om het jaar. Roeselare: Jules de Meester 1897. Gilfillan, F.R. 1978 Jan F.E. Celliers (Skrywers in beeld 3). Kaapstad: Tafelberg 1978.

Voortgang. Jaargang 18 20

Halsema, J.D.F. van 1996 ‘“Spraak” en “schriftuur” of Leipoldt versus Totius’. In Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek 16, 1996: 91-113. Heyns, Katinka (regisseuse) en Barnard, Chris (draaiboekskrywer) 1980 Slampamperman - herinneringe aan C. Louis Leipoldt. Dokumentêre film vir SAUK-TV, Johannesburg 1980. Kannemeyer, J.C. 1999a ‘“Driemanskap” was allesbehalwe driemanskap.’ In ‘Boekewêreld’, bylaag tot Die Burger, 3 Maart 1999. 1999b Leipoldt - 'n lewensverhaal. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers 1999. 1999c Brief in ‘Menings van ons lesers’, Die Burger 16 Maart 1999. Lindenberg, Ernst 1965 Eensydige toets. Kaapstad: Academica 1965. Louw, N.P. van Wyk. 1972 Opstelle oor ons ouer digters. Kaapstad: Human & Rousseau 1972. Nienaber, P.J. (red.) 1947 Afrikaanse skrywers aan die woord. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel 1947. 1951 Jan Celliers. Ons volksdigter. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel 1951. Opperman, D.J. 1951 Groot verseboek. Kaapstad: Nasionale Pers 1951. 1959 Wiggelstok. Kaapstad: Tafelberg 1959. 1974 Naaldekoker. Kaapstad: Tafelberg 1974. Pienaar, E.C. 1921 Digters uit Suid-Afrika. Kaapstad: Nasionale Pers 1921.

Voortgang. Jaargang 18 Preller, Gustav S. (Versorg deur D.J. Opperman.) 1961 Eerstelinge. Kaapstad: Human en Rousseau 1961. Scholtz, Merwe 1975 Herout van die Afrikaanse poësie en ander opstelle. Kaapstad: Tafelberg 1975. Verwey, Albert 1913 ‘De poëzie van Zuid-Afrika (C. Louis Leipoldt)’. In De Beweging, November 1913: 113-127. Vondel, Joost van den 1931 ‘Aenleidinge ter Nederduitsche Dichtkunste’. In Vondels poëzy V, Amsterdam: Uitgeverij Sterck 1931. Vooys, C.G.N. de 1913 ‘Afrikaner taal en poëzie’. In De Beweging, Oktober 1913: 1-37.

Eindnoten:

1 J.C. Kannemeyer se Leipoldt - 'n lewensverhaal verskyn in April 1999 by Tafelberg Uitgewers in Kaapstad. 2 'n Artikel deur J.C. Kannemeyer, ‘“Driemanskap” was allesbehalwe driemanskap’ in ‘Boekewêreld’, bylaag tot Die Burger van 3 Maart 1999, lok kommentaar uit van E.C. Britz in ‘Menings van ons lesers’, Die Burger 9 Maart 1999. Die repliek van J.C. Kannemeyer op 16 Maart 1999 word beantwoord deur E.C. Britz op 18 Maart 1999; laasgenoemde twee briewe verskyn ook in Die Burger se ‘Menings van ons lesers’. In Britz se briewe word die besondere omstandighede van Jan F.E. Celliers en Totius se verblyf in Europa in die jare 1902-1907 toegelig, ter korreksie van Kannemeyer se insinuasie dat dié twee digters hulle weens 'n beperktheid van gees afgesonder het in geïsoleerde oorde, in plaas van internasionaal te reis, soos Leipoldt. Britz wys daarop dat Celliers hom byvoorbeeld in Switserland gevestig het weens die kwynende gesondheid van sy vrou, Susanna Dürr, al het die moontlikheid om hom by ander Boere-uitgewekenes in dié politiek-neutrale land aan te sluit, miskien ook 'n rol gespeel. Hy kon as vader van drie kinders, onder meer 'n baba wat in Switserland gebore is, nie soos die vrygesel Leipoldt na willekeur op reis gaan nie. Celliers was egter wel besonder produktief as digter tydens sy verblyf in Switserland. 3 Sien J.C. Kannemeyer, ‘“Driemanskap” was allesbehalwe driemanskap’ in ‘Boekewêreld’, bylaag tot Die Burger van 3 Maart 1999. 4 Sien C.G.N. de Vooys, ‘Afrikaner taal en poëzie’ in De Beweging, Oktober 1913. 5 Sien Albert Verwey, ‘De poëzie van Zuid-Afrika (C. Louis Leipoldt)’ in De Beweging, November 1913. 6 Vir 'n bespreking van De Vooys en Verwey se resepsie van die werk van Leipoldt en vir 'n behandeling van die begrippe ‘spraak’ en ‘schriftuur’ in Verwey se poëtika, sien J.D.F. van Halsema, ‘“Spraak” en “schriftuur” of Leipoldt versus Totius’ in Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek 16, 1996: 91-113.

Voortgang. Jaargang 18 7 Sien brief van Leipoldt aan Verwey geskryf in Londen en gedateer 12 November 1913, bewaar in die Verwey-argief in Nederland en volledig aangehaal deur J.D.F. van Halsema in sy artikel ‘“Spraak” en “schriftuur” of Leipoldt versus Totius’ in Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek 16, 1996: 106-108. 8 Vergelyk in hierdie verband die waarderende opstelle oor Leipoldt in N.P. van Wyk Louw se Opstelle oor ons ouer digters, Human & Rousseau, Kaapstad 1972, in D.J. Opperman se essaybundels Wiggelstok (1959) en Naaldekoker (1974), beide uitgegee deur Tafelberg in Kaapstad, in Merwe Scholtz se Herout van die Afrikaanse poësie en ander opstelle, Tafelberg, Kaapstad 1975 - en in Leipoldt 100, waarvan Scholtz die redakteur was - en in Ernst Lindenberg se Eensydige toets, Academica, Kaapstad 1965. 9 Sitaat uit Menno ter Braak se bespreking van N.P. van Wyk Louw se Berigte te velde in Het Vaderland van 8 Oktober 1939. Opgeneem in Menno ter Braak, Verzameld werk deel 7. Kronieken. Van Oorschot, Amsterdam 1980: 369. 10 Sien die hoofstuk ‘Jan F.E. Celliers’ in P.J. Nienaber, Afrikaanse skrywers aan die woord. Afrikaanse Pers-Boekhandel, Johannesburg, 1947: 17-41. Die hoofstuk bestaan uit artikels oorgeneem uit Die Huisgenoot van 1933-34. Oor sy studie in die landmeetkunde in Delft het Celliers geskryf: ‘Na afwerk van die dag se kollege-aantekeninge het ek dan dikwels tot eenuur en later in die nag sit en lees en lees in my geliefde boeke, om die hart tog weer 'n bietjie warm te maak.’ 11 E.C. Pienaar se Digters uit Suid-Afrika (Kaapstad 1921) word telkens herdruk en bevat telkens ‘Die ossewa’, net soos die ander bloemlesings van die Afrikaanse poësie wat tot in die jare veertig verskyn. D.J. Opperman se Groot verseboek verskyn by Nasionale Pers in 1951 (later by Tafelberg Uitgewers, Kaapstad) en word tot vandag uitgegee met tien gedigte van Celliers - sonder ‘Die ossewa’ - en twee-en-dertig gedigte van Leipoldt. 12 Katinka Heyns (regisseuse), Chris Barnard (draaiboekskrywer), Slampamperman - herinneringe aan C. Louis Leipoldt, dokumentêre film vervaardig vir SAUK-TV, Johannesburg 1980. 13 ‘Twee horsen’ verskyn in Guido Gezelle se bundel Rijmsnoer om en om het jaar, Jules de Meester, Roeselare 1897. Geannoteerd opgeneem in Guido Gezelle, Verzameld dichtwerk 4 (redakteurs J. Boets e.a.), Uitgeverij de Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen-Amsterdam, s.j.: 189. In gemoderniseerde spelling afgedruk in Karel de Busschere en B.J. van Vlierden, (red.), Guido Gezelle: Volledige Dichtwerken, Standaard Uitgeverij, Antwerpen/Utrecht 1971. 14 ‘Die ossewa’ verskyn in Jan F.E. Celliers se debuutbundel Die vlakte en ander gedigte, Volkstem Drukkerij, Pretoria 1908. Telkens heruitgegee deur Nasionale Pers en later deur Tafelberg, Kaapstad (tot 1974). 15 Die woord ‘vroom’ kan volgens Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal S-Z (1992) o.m. ‘flink, kloek, een vroom paard’ beteken. In Guido Gezelle se Wes-Vlaams is die primêre betekenis ‘sterk’, ‘stoer’, hoewel die idee van deugsame, gehoorsame, gewillige, geduldige, diensbare perde - d.w.s. ‘vroom’ perde in dié sin - ook in die gedig teruggevind kan word: ‘De rossen, / gelaten in 't lastig geluid / der schokkende, bokkende bossen, / gaan, stille en gestadig, vooruit. // Geen zwepe en behoort er te zinken, / geen snoer en genaakt er één haar...’ (my kursivering). In die gedig ‘Het hingstdier’ in Rijmsnoer skryf Gezelle: ‘Het paard... “helpt de boeren, helpt de sterken / neerstig werken.”’ Celliers het moontlik die Vlaamse betekenis ‘sterk’ nie geken nie; sy eie trekdiere (osse) is veral ‘vroom’ in die morele sin van ‘gedienstig’, van gewillig wees tot ‘neerstig werken’. 16 'n Tipiese beskrywing van die ‘edele os’ deur Totius:

Hoe rustig stap hy aan Die edel jukgediert hoe waggel hy sy kop met horings swaar gesierd en stewig ingestrop!

17 Sitaat saamgestel uit Joost van den Vondel se ‘Aenleidinge ter Nederduitsche Dichtkunste’, geskryf te Amsterdam op 25 April 1650, heruitgegee in Vondels poëzy V, Uitgeverij Sterck, Amsterdam 1931. 18 Guido Gezelle se Rijmsnoer om en om het jaar verskyn aan die einde van Oktober 1897 by die uitgewer Jules de Meester te Roeselare, en dit kon dus nie voor 1898 in Suid-Afrika aangekom het nie, selfs al was Jan Celliers as Staatsbibliotekaris bekend vir die ywer waarmee hy boeke bestel en versprei het onder o.m. plattelandse lesers in die ou Transvaalse republiek.

Voortgang. Jaargang 18 19 Biografiese gegewens oor Jan F.E. Celliers kan gevind word in F.R. Gilfillan se fotoboek Jan F.E. Celliers (Skrywers in beeld 3), Tafelberg, Kaapstad, 1978. Ander biografiese en outobiografiese bronne is ‘Jan F.E. Celliers’ in P.J. Nienaber, Afrikaanse skrywers aan die woord, Afrikaanse Pers-Boekhandel, Johannesburg 1947, en veral die hoofstuk ‘Artikels en toesprake deur Jan Celliers’ in P.J. Nienaber (red.), Jan Celliers. Ons volksdigter, Afrikaanse Pers-Boekhandel, Johannesburg 1951. 20 Sien die hoofstuk ‘Jan F.E. Celliers’ in P.J. Nienaber, Afrikaanse skrywers aan die woord. Afrikaanse Pers-Boekhandel, Johannesburg, 1947: 17-41. 21 Die gedig ‘Dis al’ staan op bladsy 97 in Jan F.E. Celliers se Die vlakte en ander gedigte, Nasionale Pers, Kaapstad 1940 (elfde druk):

Dis die blond, dis die blou: dis die veld, dis die lug; en 'n voël draai bowe in eensame vlug - dis al.

Dis 'n balling gekom oor die oseaan, dis 'n graf in die gras, dis 'n vallende traan - dis al.

Voortgang. Jaargang 18 21

Het Groenbergsch Lees- en Debatgezelschap (1881-1887) Ingrid Glorie

Abstract - The C.P. Hoogenhout-collection at the South African Library in Cape Town contains documents on the Groenberg Reading and Debating Society (1881-1887). The first part of this article provides some general information about the social and cultural setting surrounding this society. The second part gives an outline of the organizational structure, development and activities of the Groenberg Society, based on Hoogenhout's minutes of its meetings. The third part studies the library of that Society. Purchase and lending figures give an impression of the reading habits and preferences of this specific Cape community at the end of the 19th century.

1. Cultuurhistorische plaatsbepaling

1.1. De Eerste Taalbeweging

Ongeveer 45 kilometer ten noordoosten van Kaapstad ligt, in een bergkom omsloten door de Simonsberg en de Groot- en de Klein-Drakensteinbergen en doorkruist door de Bergrivier, het stadje Paarl. Wie het stadje (Zuid-Afrikanen spreken van ‘die Pêrel’) vandaag nadert, ziet al van veraf op een berghelling die boven de huizen uittorent, een merkwaardig bouwsel verrijzen: een stenen constructie in de vorm van twee reusachtige naalden (de langste is 57 meter hoog), omgeven door een ronde wal. Dit is het Afrikaanse Taalmonument,1 opgericht in 1975 ter herdenking van het feit dat in Paarl toen honderd jaar geleden het Genootskap van Regte Afrikaners werd opgericht. Die gebeurtenis markeerde het begin van een strijd om behoud en erkenning van het Afrikaans die tot op heden nog niet is uitgewoed. De grootste naald in het monument symboliseert de krachtige groei van de Afrikaanse taal en de kleine ernaast de groei van de Republiek van Suid-Afrika. Drie ronde vormen symboliseren de invloed die het ‘magische’ Afrika op het Afrikaans heeft gehad, drie kleine zuilen staan voor de doorwerking van de cultuur van het ‘heldere’ westen en een laag muurtje op een prominente plaats (in het midden van de trap die naar het binnenste van het monument leidt) representeert het aandeel van de afstammelingen der Maleise slaven. Het hart van het monument wordt gevormd door een fontein die een spel van dwarrelende lichtvlekken op de binnenmuur van de grootste pilaar projecteert en die het eeuwige leven van de Afrikaanse taal voorstelt. De geschiedenis van de Eerste Afrikaanse Taalbeweging, die door het Taalmonument wordt gememoreerd, is door verschillende literatuurhistorici al uitvoerig beschreven.2 In 1872 was de Nederlander Arnoldus Pannevis de

Voortgang. Jaargang 18 22 eerste die erop wees dat het Nederlands en het Afrikaans zozeer uit elkaar waren gegroeid dat de van huis uit Afrikaanstalige kleurlingbevolking het Nederlands van de Bijbel en van de Kerk niet meer kon begrijpen. Vanaf 1873 zou ook een andere Nederlander, C.P. Hoogenhout, het belang van een Bijbelvertaling in het Afrikaans gaan bepleiten; volgens hem bleken niet alleen kleurlingen, maar ook blanke Afrikaanssprekenden het Nederlands niet langer machtig te zijn. Een derde gewichtige stem in deze strijd vóór het Afrikaans als taal van school en godsdienst en tégen de van regeringswege opgedrongen invloed van het Engels was die van ds. S.J. du Toit van Noorder-Paarl. Hoewel het idee van een Bijbelvertaling in de ‘kombuistaal’ Afrikaans voorlopig nog te radicaal bleek, ontstond vanuit deze beweging in 1875 het Genootskap van Regte Afrikaners (hierna: G.R.A.). Dit genootschap stelde zich niet alleen de bevordering van de Afrikaanse taal ten doel, maar ook van de belangen van het Afrikanervolk in het algemeen. Om deze doelstelling te kunnen verwezenlijken lanceerde het G.R.A. Die Afrikaanse Patriot, waarvan het eerste nummer verscheen op 15 januari 1876. De toename in het aantal abonnees spreekt boekdelen over de populariteit van Die Patriot in de eerste jaren van zijn bestaan: na een aarzelend begin met 50 abonnees in 1876 steeg het aantal intekenaars tot 662 in 1877, 950 in 1878, 1500 in 1879 en 3000 in 1880. Het blad bevatte rubrieken over geschiedenis en taal van de Afrikaner, een poëzierubriek, een vraag- en antwoordrubriek die erop gericht was de algemene ontwikkeling van de lezers te vergroten en hun weetgierigheid op te wekken, alsook een afdeling met ingezonden brieven, waarin de Afrikaner voor het eerst gelegenheid kreeg om zijn gedachten over allerlei zaken te ventileren in zijn eigen taal. Het succes van Die Patriot was evenwel vooral te danken aan de redactionele bijdragen waarin de politieke richting van het blad uiteengezet werd; in krachtige taal werden onder meer de Annexatie van Transvaal, de Eerste Anglo-Boerenoorlog en Paul Krugers kandidatuur voor het Transvaalse presidentschap becommentarieerd en werd het ontluikende nationale bewustzijn van de Afrikaners aangewakkerd. Ook door andere publicaties, zoals een geschiedenis van Zuid-Afrika (geschreven vanuit een Afrikaner perspectief en bedoeld als correctie op de officiële weergave van de historische gebeurtenissen in de Engelse schoolboekjes), een Afrikaanse grammatica en leerboekjes, een kookboek en verschillende literaire teksten, wilde het G.R.A. de Afrikaners het besef van een eigen identiteit bijbrengen en ze als volk hechter aaneensmeden. Een belangrijk tijdschrift was verder nog Ons Klyntji (1896-1906), waarin verschillende bekende literaire teksten uit deze periode voor het eerst het licht zagen. De ondergang van de Eerste Afrikaanse Taalbeweging werd veroorzaakt door een scheuring in de gelederen van het G.R.A. aan het begin van de

Voortgang. Jaargang 18 23 jaren negentig. De leider van de Beweging, ds. S.J. du Toit, kwam steeds meer alleen te staan, onder meer als gevolg van zijn bewondering voor de politiek van Cecil John Rhodes en zijn voorkeur voor een ultra-fonetische spelwijze die door veel voorstanders van het Afrikaans als te radicaal werd beschouwd. Later zou de Tweede Anglo-Boerenoorlog (1899-1902) de strijd voor het Afrikaans naar de achtergrond dringen en daarna was de tijd rijp voor een nieuwe dichtersgeneratie met andere literaire voorbeelden en een ander ideaal.

1.2. Het district Paarl in de tweede helft van de negentiende eeuw

Het optreden van de Genootskappers viel samen met een periode van grote culturele bloei in de hele Paarlvallei, met inbegrip van de naburige dorpjes Wellington en Franschhoek. Sinds de jaren zestig was het bevolkingsaantal toegenomen. De prijs van het belangrijkste product van de streek, wijn, was omhoog gegaan, er werd meer graan verbouwd, er waren meer winkels gekomen en allerlei scholen van verschillende grootte leidden een bloeiend bestaan (Krüger 1987:passim). Berichten in Die Patriot wekken verder de indruk dat er in de vroege jaren tachtig in Paarl een bloeiend toneel- en muziekleven bestond (cf. Van der Merwe 1985). De ontwikkelingen op taalgebied hielden min of meer gelijke tred met ontwikkelingen op andere terreinen waarbij Paarl en Wellington in de tweede helft van de negentiende eeuw een leidende positie innamen: het onderwijs en de kerk. En niet zelden waren het dezelfde figuren, die op twee of zelfs drie van deze terreinen tegelijkertijd actief waren. Bijzonder invloedrijk waren, naast de al eerder genoemde ds. S.J. du Toit, twee andere kerkelijke leiders: ds. G.W.A. van der Lingen en ds. Andrew Murray. G.W.A. van der Lingen (1804-1869) stond vanaf 1831 aan het hoofd van de Nederduits-Gereformeerde Kerk in Paarl. Hij was een buitengewoon erudiet man, wiens privé-bibliotheek bijna 10.000 titels omvatte. In 1857 nam Van der Lingen, uit onvrede met het angliceringsbeleid van de regering en de beperkte rol van godsdienstonderwijs op de openbare scholen, het initiatief tot de oprichting van het Paarlse Gimnasium. Het doel van deze school, die volledig onder toezicht van de Kerk zou komen te staan, was ‘de opleiding van jonglieden voor een Theologische Kweekschool of voor een der Academiën in Europa of in het algemeen voor iederen stand in de Maatschappy waartoe eene beschaafde en liberale opvoeding onmisbaar is’ (Kwartmillennium [z.j.]:130). De voertaal op deze school was het Nederlands. In 1866 werd Pannevis hier aangesteld als leraar klassieke talen; S.J. du Toit zou één van Pannevis' leerlingen worden. Het verhaal wil verder dat Van der Lingen in 1861, geknield voor het altaar van zijn kerk, een visioen heeft gehad waarin hij de gebeden van de mensen als sneeuwvlokjes zag

Voortgang. Jaargang 18 24 opstijgen naar de troon van God. In de maanden hierna zat de kerk 's zondags zo vol, dat sommige gelovigen een plekje op de trappen moesten zoeken en anderen zelfs wegens plaatsgebrek werden weggestuurd. Natuurlijk ebde de godsdienstextase na verloop van tijd weg, maar de herinnering aan deze wonderbaarlijke gebeurtenis zou nog lang voortleven. Een derde belangrijke kerkleider, naast Van der Lingen en de al eerder genoemde S.J. du Toit, was ds. Andrew Murray, van 1871 tot 1906 predikant te Wellington. Grotendeels als resultaat van zijn initiatieven kwamen verschillende instellingen tot stand die grote invloed binnen de Nederduits Gereformeerde Kerk zouden krijgen. In 1874 werd bijvoorbeeld het Hugenote-Seminarie opgericht, waar jonge vrouwen werden opgeleid voor het onderwijs; uitgangspunt was hier ‘dat die vrou haar plek in die samelewing slegs kan volstaan indien sy akademies op dieselfde peil as die man is’ (Oberholster 1987:137). Vanuit het Seminarie, dat werd geleid door twee Amerikaanse onderwijzeressen die Murray speciaal uit de Verenigde Staten had geïmporteerd, onstond in 1888 Friedenheim, een afzonderlijke instelling waar meisjes werden opgeleid voor zendingswerk en onderricht kregen in praktische verpleging, huishoudkunde, kerkelijk-maatschappelijk werk en Bijbelstudie. In 1877 was verder het Sendingsinstituut opgericht voor de opleiding van mannelijke onderwijzers en zendelingen. Andere instellingen die tijdens Murray's bediening tot stand kwamen, waren de Bijbel- en Bidvereniging (1883), die tot voornaamste doel had de gelovigen aan te moedigen om dagelijks een stuk uit de Bijbel te lezen en geregeld voor bepaalde zaken te bidden, en de Vrouesendingsbond (1891). Verder was Murray in deze jaren zes keer Moderator van Synode-zittingen van de Nederduits Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika en negen jaar lang trad hij op als actuaris. Al deze bedrijvigheden verhoedden hem niet om ook nog eens zo'n 228 stichtelijke werken van verschillende omvang uit zijn pen te laten stromen, waarvan vele in het Frans, Duits, Engels, Deens, Zweeds, Grieks, Spaans, Japans, Chinees, Russisch en Sesotho zijn vertaald.

1.3. De Groenberg-school3

In noordelike rigting, omtrent vyf myl buite die dorp Wellington, lê daar langs die hoofweg na Agter-Groenberg 'n opstal algemeen bekend as ‘Die Winkeltjie’, 'n deel van die plaas Driefontein. Reg teenoor die winkeltjie draai 'n buurtepad skerp na regs weg na die plase Welbedacht en Nabygelegen. Op eersgenoemde plaas is Groenberg Skool geleë. (Rossouw 1940:voorwerk)

Voortgang. Jaargang 18 25

De Groenberg-school ging op 18 januari 1864 van start in een buitenkamer van de boerderij Nabygelegen van P.A. Rossouw. Dit was echter een tijdelijke regeling, want al in april van dat jaar verhuisde de school naar een eigen gebouwtje op Welbedacht, de boerderij van F.S. Malan. Uit het rapport van de Superintendent-Generaal van Onderwijs, die de school nog aan het einde van dezelfde maand bezocht, krijgen we een indruk hoe het daar toeging:

Groenberg 1 hrs. from Wellington. School opened Jan. 1864 + room good, tolerably furnished. [...] Present 19 boys and 9 girls. 22 read the Dutch Bible, about half read fluently; 11 read the English Testament and simple lessons, somewhat imperfectly; 8 spell and read Chamber's Second Book; 3 work sums in simple proportion; a few more reported to work in compound rules. 4/6 monthly fee; 5 free; salary £50 with board and lodging. One male European teacher. (Rossouw 1940:3)

De hier genoemde onderwijzer was Daniel Gerhardus Malan, in 1845 geboren op de boerderij Leeuwenvallei in Wellington, en een halfbroer van F.S. Malan. Op 3 oktober 1868 diende Malan zijn ontslag in. Na zijn vertrek zou de school vier jaar lang gesloten blijven. In een brief aan de Superintendent-Generaal van 30 september 1868 verklaarde het schoolcomité dat het voornemen om voorlopig geen nieuwe onderwijzer aan te stellen onder andere te maken had met financiële problemen: ‘We find it very difficult in these scarce times (wine is selling at £2 and the prospect for the grain harvest is not very promising on account of the present drought to make up the salary for a qualified teacher’ (Rossouw 1940:18). Verder was er de laatste tijd nogal wat mobiliteit in de anders zo hechte gemeenschap en kwamen veel nieuwe gezinnen het gebied binnen. Tenslotte was er nog altijd geen geschikt onderkomen voor de onderwijzer van de school gevonden; D.G. Malan had bij zijn broer en schoonzuster gelogeerd, maar in de toekomst wilde mevrouw Malan geen nieuwe onderwijzers meer in huis nemen. ‘We now hope to provide meanwhile a teacher's residence, which will not be done but with great sacrifice, our neighbourhood being a very poor and thinly peopled one.’ (Rossouw 1940:18) In 1873 werd de oud-leerling F.P. Marais als tijdelijke onderwijzer aangesteld voor een periode van negen maanden; daarna vertrok hij naar Europa om daar zijn medicijnenstudie voort te zetten. Deze F.P. Marais en zijn broer J.F. Marais, die later rector van het Stellenbossche Gymnasium zou worden, waren de eerste oud-leerlingen van de Groenberg-school die een doctorsgraad zouden behalen. Het verslag van de Inspecteur van Onderwijs eindigde dat jaar met de woorden: ‘A well conducted rural school. Standard high for a school of this class’ (Rossouw 1940:26).

Voortgang. Jaargang 18 26

Op 3 augustus 1874 werd Marais opgevolgd door C.P. Hoogenhout. Volgens de inspectie-rapporten waren er in 1874 vier klassen met in totaal 32 jongens en 15 meisjes; in 1875 bedroeg het totale aantal 52 leerlingen. ‘The school is making very good progress and seems to enjoy the confidence and hearty support of the farmers in the neighbourhood,’ constateerde de inspecteur in dat laatste jaar (Rossouw 1940:33). De jaarlijkse bazaar, waarvan de opbrengst in het schoolfonds werd gestort, gold in het Groenberg-district als één van de belangrijkste evenementen van het jaar. In het verslag over 1889 vermeldde de inspecteur ‘Bible reading and explanation half an hour every morning; Bible history and catechism twice a week’. Vanuit zijn eigen ervaring voegt Rossouw hieraan toe ‘dat dit gesonde godsdiens was, geen sieklike dwepery nie, maar aangepas by die geestelike behoeftes van die daelikse lewe’ (Rossouw 1940:50-51). Ook Imke Hoogenhout herinnert zich de prominente plaats die het godsdienstonderricht in zijn vaders lessen innam (Hoogenhout 1926:102). Hoewel de officiële voertaal van de school Engels was, maakten Hoogenhout en zijn assistenten veelvuldig gebruik van het Nederlands om moeilijke stof beter te kunnen verduidelijken. En het Nederlandse taalonderwijs zelf was volgens Rossouw ‘puik, [...] beslis nie “bedrog, 'n blote naam”4 nie’: ‘Seuns van die dorpskool kon ons klop in ander vakke; in Hollands was dit 'n uitgemaakte saak dat die leerlinge van die paar buiteskole, soos Groenberg en Blouvlei, ver voor was’ (Rossouw 1940:58). Dat dit gebruik van het Nederlands geen ontwikkeling was van de jaren negentig (toen Rossouw de Groenberg-school bezocht), bewijst een brief van Hoogenhout aan de Superintendent-Generaal van 11 mei 1882. Hierin schreef hij dat de kinderen van Hollandssprekende boeren met rekenen vaak een grote achterstand hadden; daarom had hij ‘a Book of Arithmetic in simple but grammatical Dutch’ samengesteld ‘to serve as a stepping stone’ (Rossouw 1940:41). Dit boekje werd in hetzelfde jaar bij de Paarlse Drukkerij uitgegeven als Uw en mijn cyfer-boekje.

2. Het Groenbergsch Lees- en Debatgezelschap

2.1. Wetten en Bepalingen (1881)

‘Some time ago I started a reading society among some of my old scholars and those who are grown up but still in school,’ schrijft Hoogenhout op 23 september 1882 aan de Superintendent-Generaal van Onderwijs, ‘and in connection therewith a “Circulating Library”.’ (Rossouw 1940:43) Bibliotheken waren in Zuid-Afrika op dat moment geen onbekend verschijnsel. Reeds op 2 januari 1822 had de Suid-Afrikaanse Biblioteek in Kaapstad haar deuren voor het publiek geopend. In Paarl was in 1872 een subscriptiebibliotheek opgericht, nadat er al eerder sprake was geweest van

Voortgang. Jaargang 18 27 een ‘Paarl Reading Room’. Tegen 1884 telde de subscriptiebibliotheek zevenenzestig leden. In dat jaar ontving de bibliotheek zeventig pond aan subsidie van de overheid; tweeënzeventig pond was afkomstig uit contributies. Het boekenbestand omvatte 2205 titels en daarnaast was er een leestafel met kranten en tijdschriften. In het naburige Wellington was in 1879 een bibliotheek geopend (Oberholster 1987:passim). De Kaap kende ook een druk verenigingsleven. Zo waren er gedurende de hele negentiende eeuw diverse amateurtoneelgezelschappen en muziekverenigingen actief. In verband met de literaire belangstelling van het Groenbergsche Lees- en Debatgezelschap is het bestaan van een aantal zogenaamde rederijkerskamers interessant. Op 23 juni 1858 was in Paarl, op initiatief van de Nederlander Adriaan van der Hoop Juniorszoon, de rederijkerskamer ‘Thespis’ opgericht. Hoewel de plaatselijke pers het gezelschap met gejuich had begroet, bleek ‘Thespis’ geen lang leven beschoren: er werd niets meer van vernomen nadat Van der Hoop vanwege een conflict met ds. Van der Lingen gedesillusioneerd was teruggekeerd naar Europa (hierover bij een andere gelegenheid meer). In 1862 was in Kaapstad de rederijkerskamer ‘Aurora’ ontstaan. Deze kamer beleefde zijn hoogtepunt in de jaren 1866-1887, toen Melt Brink als factor optrad. ‘Aurora’ vertoonde grote overeenkomst met de vele Nederlandse ‘Rederijkerskamers voor uiterlijke welsprekendheidheid’ in de tweede helft van de negentiende eeuw. Nog sneller dan haar Nederlandse voorbeelden ontwikkelde ‘Aurora’ zich echter ván een plaats waar middels voordrachten de Nederlandse literatuur in ere werd gehouden tót een club enthousiaste amateur-toneelspelers, die vooral speciale rederijkersstukken en buitenlandse melodrama's op de planken bracht (Koch 1997:passim).

Op 3 oktober 1881 werd in het gebouw van de Groenbergsche Publieke School ‘Het Groenbergsche Leesgezelschap’ opgericht. Dit genootschap zou in maart 1887 weer worden ontbonden. De door Hoogenhout na elke vergadering vlijtig bijgewerkte notulenboeken zijn, met uitzondering van de periode 2 februari 1883 - 6 maart 1885 (de 35e tot de 91e vergadering),5 bewaard gebleven en maken deel uit van de Hoogenhout-collectie in de Suid-Afrikaanse Biblioteek te Kaapstad. Samen met het ook bewaard gebleven overzicht van alle door het Leesgezelschap aangekochte of anderszins verkregen boeken (zie hierover paragraaf 3.2) geven de notulen een goed beeld van de activiteiten van de club. Het gezelschap dat voor de oprichtingsvergadering bijeenkwam, bestond uit dominee J.D. Kestell en de heren C.P. Hoogenhout, J.G. Rossouw, D.J. Malan, J.D.H. Malan, J.M. Rossouw, P.J. Cillié, G.J. Marais, J.H. Marais, G.F. Marais, G.I. Malan, P.J. Marais, P.L. le Roux en H.S. le Roux. Aan

Voortgang. Jaargang 18 28 het begin van de avond werd dominee Kestell tot voorzitter en C.P. Hoogenhout tot secretaris voor deze bijzondere bijeenkomst benoemd. Uit de notulen blijkt dat tijdens een voorafgaande voorlopige vergadering al een commissie in het leven was geroepen die belast werd met de taak om een ontwerp-reglement op te stellen. Dit reglement werd nu besproken. In de artikelen die uiteindelijk werden goedgekeurd, werd onder meer het doel van het leesgezelschap geformuleerd:

(a) den leeslust onder de leden op te wekken door goede en nuttige boeken van Godsdienstigen, Zedelijken en Wetenschappelijken aard in de Hollandsche en Engelsche talen aan te schaffen en die op gezette tijden aan de leden uit te reiken. (b) Het verstand der leden te ontwikkelen door vergaderingen te houden (om de 14 dagen op een Vrijdagavond) waarop den inhoud der boeken besproken en recitatien enz. voorgedragen zullen worden.6

Het lidmaatschapsgeld werd na enige discussie op minimaal twee sixpence vastgesteld. Van alle leden werd verwacht dat ze zouden proberen om zoveel mogelijk nieuwe leden voor het leesgezelschap te werven. De gebruikelijke gang van zaken was dat een aspirant-lid door één van de reeds aangenomen leden voorgedragen werd, waarop een tweede lid deze voordracht secundeerde en de voordracht in stemming werd gebracht. In de notulen die bewaard zijn gebleven, doen zich geen gevallen voor waarbij aspirant-leden afgewezen worden. Wel wordt er bezwaar gemaakt wanneer bezoekers die geen lid zijn van het Leesgezelschap, zich tijdens de vergaderingen nadrukkelijk laten horen. Uit een opmerking in de notulen van de tweede vergadering, gehouden op 14 oktober 1881, kan verder afgeleid worden dat alleen mannen tot het gewone ledenbestand van het Leesgezelschap werden toegelaten; in de betreffende passage lezen we dat er ‘algemeen toegestemd’ werd dat mejuffrouw P.L. Rossouw en de jongejuffrouwen Marg. J. Malan en Sannie Orffer ‘als Honoraire leden deel mogten hebben aan de Leesbibliotheek’. Slechts een enkele keer zijn vrouwen ook bij de vergaderingen aanwezig. Tijdens de twaalfde vergadering (10 maart 1882) wordt de wenselijkheid van vrouwelijke deelname aan de reguliere bijeenkomsten ter discussie gesteld. Achteraf vermeldt C.P. Hoogenhout, vanaf de allereerste vergadering de trouwe chroniqueur van het Leesgezelschap, in de notulen: ‘Er volgde een gesprek over het vragen van jonge dames, waarin “groote voeten” en het “lusten van kaas” een rol speelden. Heel wat gelach.’ Wie als lid was goedgekeurd, mocht per keer één boek lenen, dat hij of zij vervolgens twee maanden in bezit mocht houden. Onder geen beding was het toegestaan om een nieuw boek te lenen voordat het vorige was teruggebracht. Vanzelfsprekend rustte op ieder lid de plicht om de geleende boeken

Voortgang. Jaargang 18 29 met zorg te behandelen, en het uitlenen van boeken uit de Leesbibliotheek aan derden die geen lid van het Leesgezelschap waren, was ‘tegen de Wet’. De bibliotheek was iedere dinsdagavond en tijdens elke vergadering van het Leesgezelschap geopend. Eén van de leden trad op als Bibliothecaris. Wáár de boeken van het Leesgezelschap precies werden bewaard, staat nergens vermeld, maar het vermoeden lijkt gerechtvaardigd dat dit in het gebouw van de Groenberg-school gebeurde. Eén keer per jaar werd er een algemene vergadering gehouden; dan werden het financiële jaarverslag en het overzicht van de activiteiten uit het voorbije jaar gepresenteerd. Ook werd op de jaarvergadering het nieuwe bestuur gekozen. Dit bestuur bestond uit een voorzitter, een secretaris, een bibliothecaris7 en twee comité-leden. Het bestuur was verantwoordelijk voor de aanschaf van boeken voor de bibliotheek en voor het innen van het lidmaatschapsgeld. Ieder jaar moest het oude bestuur aftreden; het kon echter wel geheel of gedeeltelijk worden herkozen. C.P. Hoogenhout, de secretaris, was het enige bestuurslid dat tot het einde toe onafgebroken in dezelfde functie zou aanblijven.

In periodes waarin het met de belangstelling voor het bijwonen van de vergaderingen van het Groenbergsch Lees- en Debatgezelschap treurig gesteld was en een groot aantal leden bovendien achter was met het betalen van de jaarlijkse contributie, ontstond de behoefte om de Wetten en Bepalingen aan te scherpen. Tijdens een speciaal voor dit doel belegde vergadering, op 30 april 1886, werden de oorspronkelijke Wetten en Bepalingen herzien, en aangevuld met een nieuwe reeks ‘Huishoudelijke Regels’. Dit tweede reglement bevat onder meer de bepaling dat elk lid tijdens vergaderingen af en toe iets moest voordragen. De voorzitter zou per voordracht twee critici aanwijzen en nadat die gesproken hadden, mochten ook de andere aanwezige leden hun mening geven. Een lid dat beloofd had een bijdrage te zullen leveren (‘werk had’), was, in geval hij verhinderd bleek, verplicht om hiervan schriftelijk kennis te geven en zo mogelijk een plaatsvervanger te sturen. Bij elke vergadering nam de secretaris de absenten op; wie driemaal was weggebleven, liep het gevaar om van de ledenlijst geschrapt te worden. Een zaak waarover al eens gedebatteerd was, kon pas na verloop van zes maanden opnieuw aan de orde worden gesteld.

2.2. Ontwikkeling en ondergang

Uit de notulen van de afzonderlijke vergaderingen krijgen we een indruk, hoe het er op de bijeenkomsten van het Groenbergsche Leesgezelschap - later: het Groenbergsche Lees- en Debatgezelschap - aan toe ging.

Voortgang. Jaargang 18 30

Aanvankelijk beperkte men zich tot de literatuur. Elk lid werd geacht om van tijd tot tijd een boek te bespreken of een gedicht of een stuk proza voor te lezen of te reciteren, waarna de andere aanwezigen de gelegenheid kregen om op te staan en de zojuist beluisterde voordracht te ‘critiseeren’. De Secretaris vermeldt steeds in de notulen wíe kritiek uitte, maar niet waar die kritiek dan uit bestond. Over de inhoud van de gevoerde discussies komen we derhalve zelden iets te weten. Van de voorgedragen teksten wordt doorgaans slechts de titel in de notulen opgenomen; een enkele keer stuiten we echter op de namen van Hendrik Tollens en Isaäc da Costa. De andere titels doen vaak het vermoeden rijzen dat het daarbij gaat om werk van dezelfde auteurs of van auteurs uit hetzelfde tijdvak. Wat de gedichten betreft, kan op basis van de titels voorzichtig afgeleid worden dat de leden van het Groenbergsche Leesgezelschap een voorliefde hadden voor vaderlandslievende, huiselijke en vooral stichtelijke poëzie. De prozastukjes zijn vaak verhandelingen en berichten, ontleend aan het Zuid-Afrikaansche Tijdschrift en het Paarl District Advertentieblad. Die Afrikaanse Patriot, het orgaan van het Genootskap van Regte Afrikaners dat in de jaren tachtig meer dan drieduizend abonnees heeft, speelt tijdens de vergaderingen geen prominente rol. Een paar titels verraden verder een zwak voor zogenaamde ‘luimige’ vertellingen; één zo'n stukje dat door een ander lid is uitgekozen, blijkt door Hoogenhout zelf geschreven te zijn. De meeste voordrachten zijn in het Nederlands, maar op 28 april 1882 wordt er formeel een resolutie aangenomen om in de toekomst meer gedichten in het Afrikaans voor te dragen. Het lijkt alsof Engelstalige bijdragen vanaf het begin meer kritiek krijgen dan Nederlandse en Afrikaanse. Al tijdens de tweede vergadering, op 14 oktober 1881, geeft het door P.J. Cillié gereciteerde Engelstalige gedicht ‘Bingen on the Rhine’ aanleiding tot ‘eenige onaangenamen discussie’. En op 16 december 1881 ontbrandt er na de voordracht van ‘Far in the desert’ van Thomas Pringle ‘een zeer onaangename discussie over Engelsch, Hollandsch, Kaapsch, Afrikaans, Patriots, enz.’. Over het verloop van het debat vernemen we verder niets; in de notulen lezen we slechts dat Hoogenhout, in zijn hoedanigheid van secretaris, de aanwezigen heeft verzocht ‘om des lieven vredes wille niet alleen taalkwesties maar alle onaangename onderwerpen waar men zijn eigen private opinie over had buiten de vergaderingen te houden’. Later zou in het Huishoudelijk Reglement een bepaling opgenomen worden dat Engelse bijdragen wel toegestaan waren, maar dat de inhoud ervan dan kort in het Nederlands samengevat moest worden. Sommige leden leverden bijdragen van eigen hand. Zo beleefden veel van Hoogenhouts verzen bij het Groenbergsche Leesgezelschap hun première. Op één van de eerste vergaderingen las voorzitter J.M. Rossouw een verslag

Voortgang. Jaargang 18 31 voor van zijn wederwaardigheden op commando in de Basotho-oorlog van 1881, ‘welk verhaal met gespannen aandacht gevolgd wordt’; het stuk valt zozeer in de smaak bij de toehoorders, dat Hoogenhout voorstelt om het op kosten van het Groenbergsche Leesgezelschap te laten drukken, zodra de financiën dit toelieten. Overigens is dit één van de weinige keren dat we wel iets te weten komen over de inhoud van de naar aanleiding van een voordracht gevoerde discussies. Volgens P.J. Cillié ‘wemelt’ Rossouws verhaal van de ‘taalk[undige] fouten’ en P.L. Rossouw ‘wenscht dat de vele in het Eng. gebruikte woorden in 't Holl. overgezet worden.’ Muzikale bijdragen werden altijd bijzonder gewaardeerd. De derde vergadering werd bijvoorbeeld opgeluisterd met enkele stichtelijke liederen, uitgevoerd op concertina en viool ‘en door de vergadering hartelijk gezongen’. Op andere plaatsen is er sprake van een duet van fluit en gitaar. Tijdens de jaarvergadering van 3 november 1882 werd zelfs afgesproken een intekenlijst te laten circuleren voor de aanschaf van een eigen harmonium. Men eindigde de vergaderingen doorgaans met het zingen van een psalm of hymne, en soms met het uitspreken van een gebed. Dit laatste leek vooral te gebeuren op initiatief van Hoogenhout. Na afloop van de jaarvergadering van 3 november 1882 ontstond er weer eens een ‘onaangename discussie’, die de zojuist herkozen voorzitter J.M. Rossouw ertoe noopte aan het begin van de daaropvolgende bijeenkomst zijn taak neer te leggen. Nadat Rossouw zijn verklaring had voorgelezen, betuigde P.J. Cillié zijn steun aan de gewezen voorzitter en stelde ‘dat godsdienst en wereldsche zaken niet vermengd kunnen worden’. De haastig in Rossouws plaats als voorzitter benoemde P.J. Booysen Sr. sprak vervolgens zijn leedwezen over de gerezen onenigheid uit, en daarna was de beurt aan de secretaris. Volgens Hoogenhout was het zijn beslissing om aan het einde van de jaarvergadering een dankgebed uit te spreken geweest, die aanleiding had gegeven tot deze onaangename discussie. ‘Hij wenscht dat wij de Heer in alles zullen erkennen en de vrijheid hebben om bij bijzondere gelegenheden een gebed uit te spreken.’ Pas tijdens de volgende vergadering (17 november 1882) werd de kwestie uit de wereld geholpen. Tijdens deze vergadering kwam J.D. Malan met oplossingen voor een aantal problemen die naar aanleiding van de jaarvergadering waren gerezen. Zijn voorstel ‘dat het aan de Voorzitter + Secr. gelaten worde om indien zij zulks wenschelijk vinden de vergaderingen met gebed te openen en te sluiten of ook indien zij daartoe door een of meer leden aangezocht worden’ werd unaniem aanvaard.

Aanvankelijk werd er slechts incidenteel over niet-literaire onderwerpen gepraat. Tijdens één van de eerste vergaderingen vond één van de leden het nodig te waarschuwen voor het gevaar van loslopende honden in een struis-

Voortgang. Jaargang 18 32 vogelkamp. Een paar weken later werd iemand anders gevraagd een uiteenzetting te leveren over fylloxera, een luizenplaag die de wingerden in Europa toen al grotendeels had verwoest en die ook voor het wijnbedrijf aan de Kaap een ernstige bedreiging inhield; onder andere zou de spreker moeten ingaan op de mogelijkheid om jonge loten op resistente wijnstokken te enten, die voor dit doel uit Amerika ingevoerd zouden moeten worden. Andere onderwerpen die ter sprake kwamen, waren spoken en geesten (naar aanleiding van een artikel in het laatste nummer van Prophetic News over het spiritisme), een waterkuur, het stoken met melasse en nog meer problemen die vooral voor wijnboeren van belang waren. Tijdens de twintigste vergadering, op 14 juli 1882, ging het over de komende kiezersregistratie. De heer P.J. Booysen sr., die het debat inleidde, was van mening dat alleen blanken geregistreerd dienden te worden. Volgens de voorzitter, P.J. Marais, mochten ook ‘zekere kleurlingen’ geregistreerd worden. Na enige discussie werd het voorstel van de voorzitter met meerderheid van stemmen aangenomen. Om het gesprek over niet-literaire onderwerpen in goede banen te leiden, werd gekozen voor twee verschillende werkvormen. In de eerste plaats mochten alle leden die tijdens een vergadering aanwezig waren, een vraag over een onderwerp van algemeen belang op een stukje papier noteren. De vragen werden vervolgens rondgedeeld en gezamenlijk besproken. Op 29 december 1882 werd bovendien formeel besloten de vergaderingen te verlevendigen door eens per maand een debat te houden over een vantevoren opgegeven onderwerp. Vragen die in de maanden daarna als gespreksthema werden voorgesteld, waren bijvoorbeeld: ‘Of de struisvogel een voordeel is voor het land, of niet?’, ‘Zal het goed wezen om kort na een regen druiven te persen?’, ‘Is het goed om een kind met veel of min slagen op te voeden?’, ‘Is het nuttig om het Zuid-Afrikaansch Tijdschrift te ondersteunen?’, ‘Is het noodig dat meisjes zoo veel moeten leeren die niet gaan schoolhouden?’, ‘Wat is voordeliger, pijp of sigaren roken?’ en: ‘Wat is sterker, Liefde of God?’. Hoezeer de besproken onderwerpen aansloten bij de belevingswereld van de Paarlse boerengemeenschap en bij de actuele ontwikkelingen van die tijd, bewijzen discussievragen als ‘Wat is beter: om onze bruine menschen zaterdagsmiddags een paar extra glazen wijn te geven of hen naar het dorp te laten gaan?’ en ‘Wordt het niet tijd dat wij meer vruchtenboomen planten in plaats van wingerd?’ Het duurde even voordat men voor de debatsvergaderingen een bevredigende vorm had gevonden. Het voornaamste probleem was, dat de bijeenkomsten erg langgerekt werden, omdat alle aanwezigen voortdurend hun eigen mening naar voren wilden brengen. Uiteindelijk werd besloten dat, nadat de spreker en zijn co-referent het probleem van die avond uiteen hadden gezet, alle leden één keer het woord mochten nemen, tenzij de voorzitter

Voortgang. Jaargang 18 33 iemand toestemming gaf om nog een keer iets te zeggen. In de notulen wordt het verloop van het debat slechts in enkele gevallen weergegeven; meestal wordt alleen de uitkomst vermeld: ‘ja’, ‘nee’ of ‘onder bepaalde omstandigheden’, daarnaast is er soms sprake van een ‘verschil van gevoelen’. Zo wordt uit het Groenbergsche Leesgezelschap het Groenbergsche Leesen Debatsgezelschap geboren. De feitelijke verandering vindt, zoals we hierboven hebben gezien, aan het eind van 1882 plaats; in 1886 wordt de nieuwe invulling van de avonden ook in de huishoudelijke regels vastgelegd. De naamsverandering wordt doorgevoerd tussen februari 1883 en maart 1885, in de periode waarvan geen notulen bewaard zijn gebleven.

Al kort na de oprichting van het Groenbergsche Leesgezelschap werd de nijvere secretaris geconfronteerd met een probleem dat hem steeds een doorn in het oog zou blijven, en dat uiteindelijk tot de ondergang van het gezelschap zou leiden. Op 27 februari 1882 schreef hij: ‘Te ruim half 10 werd de kleine, d.w.z. de kleinste verg. die wij nog gehad hebben, gesloten, en dit was de Negende!’8 Op 6 oktober 1882 rijmde hij: ‘Niemand verscheen, / Dan de Secretaris alleen!’, een vondst die hij op 29 mei 1885 uitbreidde tot: ‘Het regende sterk, en niemand verscheen / Dan de Secretaris alleen’. Absentie was vooral vervelend, wanneer een lid ‘werk had’. Meestal was het de voorzitter of de secretaris, die in zo'n situatie de leemte probeerde te vullen. Maar zo'n ad hoc-bijdrage werd toch als minder bevredigend ervaren en tijdens de honderdste vergadering, op 10 juli 1885, verklaarde de voorzitter dan ook ‘dat het geen verlies is voor de Vereeniging als leeden die altijd tegen hun zin opkomen, bedanken’. Als een vergadering succesvol was verlopen, kwam daarentegen steevast in de notulen te staan: ‘De vragen worden geschreven, rondgedeeld en besproken en lokken een nuttige discussie uit’. Vanwege de gebrekkige belangstelling voor de vergaderingen werd in juni 1885 overwogen om een fusie aan te gaan met de plaatselijke zangvereniging. Na enige discussie zag men van dit plan af, omdat de leden van beide clubs hierdoor benadeeld zouden worden. In het jaarverslag over het jaar 1884-1885 schrijft Hoogenhout:

‘Uw Comité kan, tot zijn leedwezen UE ditmaal geen al te gunstig rapport voorleggen. Of de druk der tijden, waardoor alles kwijnt, ook zijn invloed op het Groenbergsche Lees en Debat Gezelschap uitgeoefend heeft, wil uw Comité niet beslissen. Het is evenwel een feit dat verscheidene leden gedurende het jaar voor hun lidmaatschap bedankt, terwijl anderen geene enkele vergadering bijgewoond hebben. De opkomst bij de meeste vergaderingen, liet ook veel te wenschen over.’

Voortgang. Jaargang 18 34

Volgens het verslag hadden zich drie nieuwe leden aangemeld en was er op dat moment £ 2.19.4 in kas. Meer dan één lid had zijn lidmaatschapsgeld nog niet betaald: ‘Iets dat niet voor grote belangstelling pleit’. Er waren in het afgelopen jaar ‘4 nieuwe, nuttige boeken’ aangekocht, maar ook de ‘leeslust’ was in het afgelopen jaar ‘veel minder dan in vorige jaren’ geweest. Tijdens de jaarvergadering, die zoals gewoonlijk op de laatste vrijdag van oktober gehouden werd, besloot men dan ook maar om alle activiteiten een half jaar op te schorten. Na dit reces werden de vergaderingen op 16 april 1886 hervat. Om een herhaling van de slapte uit het verleden te voorkomen, werd, zoals we reeds gezien hebben, op 30 april het huishoudelijk reglement bijgesteld. Maar ondanks dit resolute nieuwe begin was het op 23 juli alweer mis. De honderdachttiende en honderdnegentiende vergadering konden vanwege de geringe opkomst geen doorgang vinden. Het einde kwam uiteindelijk in 1887. Op 18 februari van dat jaar besloot men de leden die nog achterstallig lidmaatschapsgeld moesten betalen, een laatste aanmaning te sturen; als ze vóór de volgende vergadering niet betaald hadden, zouden ze van de ledenlijst afgevoerd worden. Op die grimmige vierde maart kwamen er slechts vijf leden opdagen; gezamelijk besloten zij ‘de beslissende stappen te nemen’. Hierna ging het snel: op donderdagavond 10 maart hadden vier mensen hun lidmaatschap opgezegd, zes anderen werden als lid geschrapt en de voorzitter legde zijn post neer. Unaniem werd vervolgens het voorstel aangenomen om het Groenbergsche Lees- en Debatsgezelschap op te heffen. Vier dagen later kwamen de voornaamste leden van het inmiddels ontbonden Gezelschap nog één keer bij elkaar, voor de honderdzevenendertigste en laatste vergadering. Bij deze gelegenheid werden de boeken en de overgebleven fondsen van het Gezelschap verdeeld. Wat ging er mis? Al in 1885 schreef Hoogenhout de gebrekkige belangstelling voor het Lees- en Debatgezelschap toe aan ‘de druk der tijden, waaronder alles kwijnt’. Een verduidelijking werd bij deze verklaring niet gegeven. Twee jaar later leken de problemen van de agrarische bevolking echter alleen maar toegenomen. Zo hadden ze te maken met een gevaarlijke plantenziekte. Nadat op 2 januari 1887 in een wijngaard bij Mowbray de eerste fylloxera ontdekt was, had de plaag zich stelselmatig naar alle wijngebieden verspreid en overal grote verwoestingen aangericht. Drakenstein zou merkwaardigerwijs nog tot 1890 gespaard blijven, maar de bezorgdheid onder de boeren moet ongetwijfeld groot zijn geweest. Toen de druifluis het gebied tenslotte binnendrong, waren de gevolgen funest: van alle Kaapse wijnstokken die in de zomer van 1890-'91 besmet waren, bevond ruim 80% zich in het Drakenstein-gebied. Verder werden de boeren aan het eind van de jaren tachtig geconfronteerd met een sterke prijsverlaging voor wijn en brandewijn

Voortgang. Jaargang 18 35 en een plantschimmel die de graanoogst aantastte. Op 31 maart 1887 maakte Hoogenhout in een brief aan de Inspecteur bovendien melding van een tyfusepidemie die veel leerlingen thuishield (Rossouw 1940:49).

2.3. De leden van het Groenbergsche Lees- en Debatsgezelschap

In zijn brief aan de Superintendent-Generaal van Onderwijs van 23 september 1883 (zie par. 2.1) schreef Hoogenhout dat hij een leeskring annex uitleenbibliotheek was begonnen voor gevorderde leerlingen en oud-leerlingen van de Groenberg-school. Een vergelijking van een opsomming der leden van het schoolbestuur (Rossouw 1940:46) met de namen die regelmatig in de notulen van het Lees- en Debatgezelschap terugkeren, laat echter het vermoeden rijzen dat met name het Lees- en Debatgezelschap in belangrijke mate gericht was op de vaders van Hoogenhouts leerlingen; een vluchtige inventaris van de besproken onderwerpen, die, zoals we hebben gezien, vaak te maken hebben met het boerenbedrijf en de politieke en maatschappelijke actualiteit, ondersteunt dit vermoeden. De uitleengegevens (zie par. 3) wekken de indruk dat de Groenbergse jeugd wel gebruik maakte van de bibliotheek en dat het boekenbestand ook enigszins aan hun belangstelling en behoeften was aangepast. Dat Hoogenhout bibliotheek en leesgezelschap in zijn brief aan de inspecteur nadrukkelijk met de Groenberg-school in verband bracht, kan te maken hebben met zijn poging om geldelijke steun van de overheid voor zijn project los te krijgen; de boeren uit de omgeving waren volgens hem ‘sorely pressed for money’ (Rossouw 1940:43). De inspecteur stond niet onwelwillend tegenover het initiatief, maar verwees Hoogenhout door naar de Koloniale Secretaris. Rossouw heeft niet kunnen ontdekken of het Lees- en Debatgezelschap inderdaad overheidssteun heeft ontvangen. Uit de bepaling ten aanzien van twee aandelen in de Paarl-Pretoria Goudmaatschappij, die het Gezelschap na de vergadering van 26 oktober 1886 had aangekocht, komen we meer te weten over het ledenbestand van het Gezelschap in de maanden vóór zijn opheffing. In totaal twaalf leden zouden in aanmerking komen voor een deel van de opbrengst van deze aandelen: P.J. Booysen Sr., P.J. Booysen Jr., P.J. Cillié, C.P. Hoogenhout, J.P.H. Kriel, J.P.J. van der Merwe, P.P. van der Merwe, J.M. Rossouw en J.M., F.S., P.J., P.L. en M.H. le Roux. Met de vier leden die hun lidmaatschap tussen 4 en 10 maart opzegden, de zes leden die op 10 maart van de lijst werden geschrapt en twee leden die zich ná oktober 1886 hadden aangemeld, maar nog geen contributie hadden betaald, bracht dat het totale ledental vlak voor het einde van het Gezelschap op vierentwintig. Uit de administratie van de Leesbibliotheek (zie hieronder) blijkt, dat het Gezelschap ook nog een klein aantal dames als Honoraire Leden had.

Voortgang. Jaargang 18 36

Uit de notulen van de eerste en de laatste vergadering van het Gezelschap kan opgemaakt worden welke mannen ofwel aan het begin, ofwel aan het eind intensief bij het Gezelschap betrokken waren. Van het aantal leden dat zich in de tussenliggende jaren bij het Gezelschap had aangesloten, kunnen we geen volledig beeld krijgen, omdat een deel van de notulen ontbreekt; zij worden hier dan ook verder buiten beschouwing gelaten. Maar wie waren de mannen die samen als het ware de ‘harde kern’ van het Gezelschap vormden? Drie van hen hebben een plaatsje in het Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek gehaald. Behalve de secretaris, C.P. Hoogenhout, zijn dat de voorzitter van de oprichtingsvergadering, dominee J.D. Kestell, en P.J. Cillié. John Daniel Kestell (Pietermaritzburg 1854 - Bloemfontein 1941) is bekend gebleven als predikant van de Nederduits-Gereformeerde Kerk, Bijbelvertaler en schrijver; onder meer als voorvechter van het Afrikaans speelde hij een belangrijke rol in het culturele leven van zijn tijd. Als student aan de Teologiese Kweekskool in Stellenbosch had hij door de colleges van prof. N. Mansvelt een grote liefde voor de Nederlandse literatuur ontwikkeld. Toen het Groenbergsche Leesgezelschap werd opgericht, had hij, onder het pseudoniem Africanus Jr., reeds een reeks artikelen geschreven voor Het Zuid-Afrikaansch Tijdschrift, die waren gebundeld onder de titel Slagtersnek. Een verhaal uit het grensleven van 1815 (Paarl, 1880). In het jaar van de oprichtingsvergadering verscheen bij een Londense uitgeversmaatschappij The struggle for freedom, een tragedie rond hetzelfde gegeven. In latere jaren volgden Uit het Afrikaansche boerenleven (Amsterdam, 1898; in 1928 verscheen een Afrikaanse bewerking verscheen onder de titel Modderrivier), (samen met N.J. Hofmeyr) De Voortrekkers, of het Dagboek van Izak van der Merwe (1898; in 1925 door Hofmeyr in het Afrikaans bewerkt onder de titel Fanie), Johanna Cloete en andere verhalen (Kaapstad, 1899), Met de Boeren commandos en Through shot and flame (over zijn ervaringen tijdens de Tweede Anglo-Boerenoorlog; allebei 1903) en biografiëen over N.J. Hofmeyr (1911), A.P. Kriel (1911) en generaal Chr. de Wet (1920). In 1909 was Kestell één van de mede-oprichters van de Zuid-Afrikaansche Akademie voor Taal-, Letterkunde en Kunst (SABW I:441-443; Kannemeyer 1978:70). Hoewel hij tijdens de oprichtingsvergadering het voorzitterschap waarnam, is Kestell, voor zover valt na te gaan, nooit lid van het Groenbergsche Leesgezelschap geworden. Dit valt eenvoudig te verklaren uit het feit dat hij in 1881 als hulppredikant werd beroepen naar Du Toitspan en hij in 1882 een beroeping aannam naar Kimberley. Petrus Johannes Cillié (Rhebokskloof, district Wellington, 1856 - Vruchtbaar, district Wellington, 1942) is de geschiedenis ingegaan als een land-

Voortgang. Jaargang 18 37 bouwpionier. Het SABW (IV:86) vermeldt dat hij aanvankelijk op de familieboerderij Rhebokskloof boerde, maar in 1883 de boerderij Welbedacht in Bovlei aankocht en in 1895 de boerderij Vruchtbaar. Hij concentreerde zich vooral op de productie van gedroogd fruit en verwierf zich al snel een goede reputatie vanwege de kwaliteit van zijn exportvruchten. In 1893 werd hij door het Departement van Landbouw een maand naar Californië gestuurd om het vruchtenbedrijf daar te bestuderen, en na zijn terugkeer zou ‘Piet Kalifornië’ regelmatig voordrachten houden over zijn bevindingen op deze reis. Gezien de belangstelling die er bij het Groenbergsche Leesgezelschap al in 1882 voor deze plaag bestond, zal het geen verwondering wekken dat Cillié ook bij de fylloxera-bestrijding en de invoer van Amerikaanse wijnstokken een actieve rol heeft gespeeld. Verder was hij lid van de Raad van het Wellingtonse Opleidingskollege en van de senaat van het Hugenote-Kollege en was hij vierendertig jaar lang voorzitter van de Wellingtonse Vrugtekwekersvereniging. Een kort onderzoek naar de achtergronden van de andere genoemde leden toont aan dat het Groenbergsche Leesgezelschap hoofdzakelijk uit boeren bestond.9 Gideon Jozua Marais boerde op Dryversvallei, Daniel Johannes Malan op Eikenboom, P.P. van der Merwe op Olyvenberg en Jan P.N. Kriel op Voxenhof, allemaal in het veldkornetschap10 Groenberg. Volgens de kiezerslijst van 1893 (dus ongeveer een decennium ná de door ons bestudeerde periode) was Pieter J. Booysen boer en Pieter Jac. Booysen boerenknecht op Standvastigheid, ook in Groenberg. Petrus Johannes Marais boerde op St. Omer in Dal Josaphat, het deel van de Paarl waar de Eerste Taalbeweging haar oorsprong heeft. Jan George Rossouw boerde op Vondeling, Jacobus M. Rossouw op Slangrivier, Guilliaum F. Marais op Olifantkop en P.J. le Roux op Uitkyk, allemaal in de Wagenmakersvallei.11 In 1893 woonde in het veldkornetschap Wellington zowel een boer Pieter Louis Stefanuszoon le Roux, op Reservoir, en een winkelier Pieter Louis le Roux P.L.zoon. De beroepen van J.D.H. en G.J. Malan en H.S., F.S. en M.H. le Roux konden niet op dezelfde manier worden achterhaald.

3. De leesbibliotheek

3.1. Vooraf: enkele methodologische kanttekeningen

In de C.P. Hoogenhout-verzameling bevindt zich behalve de notulenboeken van het Groenbergsche Lees- en Debatgezelschap ook een eenvoudig schriftje (MSC 1, 41 (5)), waarin de administratie van de Groenbergse Leesbibliotheek werd bijgehouden. Doorgaans met potlood werden in het schriftje de titels van alle 167 boeken opgesomd die in de loop der jaren aan het bibliotheekbezit toegevoegd werden. Na elke titel volgden enkele open regels,

Voortgang. Jaargang 18 38 waarop de leden die het betreffende boek mee naar huis namen, moesten tekenen voor ontvangst. Uitleen- en inleverdata werden niet vermeld. In één of ander stadium - ofwel wanneer het boek werd teruggebracht ofwel bij het opheffen van het Gezelschap en de bibliotheek - werden de namen doorgekrast (meestal weer met potlood). Desondanks valt in de meeste gevallen nog wel uit te maken wat er gestaan heeft. Gedetailleerd onderzoek zou hier meer licht kunnen werpen op de vraag wie wat las. Van elk van de genoemde leden zouden leeftijd, geslacht en beroep of maatschappelijke status achterhaald moeten worden, en deze gegevens vervolgens met het genre van de door deze leden geleende boeken in verband gebracht. Zó zouden er misschien enkele duidelijke patronen in het leesgedrag ontdekt kunnen worden. Helaas zijn er verschillende factoren die een dergelijk onderzoek bemoeilijken. Zo worden namen en initialen van de bibliotheekgebruikers niet altijd volledig vermeld en de ingewikkelde familierelaties in de Drakensteinvallei - de steeds terugkerende Franse familienamen geven al aan dat vrijwel iedereen afstamde van het kleine groepje Hugenoten dat zich rond 1780 in deze streek had gevestigd - maken het niet eenvoudig om hun identiteit te achterhalen. Maar zelfs wanneer dit wel het geval was geweest, hadden we nog niet geweten of de persoon die het boek meenam, het zelf las, het door een of meer gezinsleden liet lezen of het misschien wel in huiselijke kring voorlas. Ten tweede lijkt het onmogelijk om in alle gevallen met absolute zekerheid vast te stellen welk boek er werd bedoeld. Problematisch is bijvoorbeeld de vermelding van titels van populaire werken waarvan tegelijkertijd een onverkorte versie in omloop was naast een geadapteerde versie voor de jeugd. En ten derde zou, op basis van het aantal uitleningen, idealiter de populariteit van elk boek in de specifieke omgeving van het Groenbergsche Leesen Debatgezelschap vastgesteld moeten kunnen worden. Maar ook dit gaat niet helemaal op, aangezien aan de boekenlijst niet af te lezen valt, wanneer een bepaald boek aan de collectie is toegevoegd. Het meest voor de hand liggend is de veronderstelling dat een boek in het schrift werd bijgeschreven zodra het door aankoop of schenking verkregen was. Dat betekent dat boeken die later binnenkwamen, relatief minder kans maakten om uitgeleend te worden. Dit verklaart evenwel nog niet dat er op drie plaatsen in de lijst groepen titels voorkomen (de nummers 69-89, 130-140 en 150-167) die nooit werden uitgeleend. Wat was er mis met deze boeken, waarom spraken ze de lezers niet aan? Helaas is juist bij deze vermeldingen de omschrijving vaak zo summier, dat niet precies uitgemaakt kan worden, om welke boeken het ging. Mogelijkerwijs golden voor deze boeken afwijkende bepalingen, stonden ze uit het zicht of werden ze in een later stadium weer aan de collectie

Voortgang. Jaargang 18 39 onttrokken. In ieder geval is ook de uitleenfrequentie in laatste instantie een onbetrouwbare indicator. Een afschrift van de complete boekenlijst, geordend naar het aantal uitleningen, is opgenomen in een Bijlage.

3.2. De collectie

Hoewel het debat later een groot deel van de vergaderingen in beslag zou gaan nemen, was het ‘opwekken van den leeslust onder de leden [...] door goede en nuttige boeken van Godsdienstigen, Zedelijken en Wetenschappelijken aard in de Hollandsche en Engelsche talen’, zoals we in paragraaf 2 gezien hebben, aanvankelijk de belangrijkste bestaansgrond van het Groenbergsche Leesgezelschap. De aanschaf van ‘nieuwe, nuttige boeken’ werd, voor zover bekend, betaald uit het lidmaatschapsgeld, aangevuld met incidentele vrijwillige bijdragen. Tijdens de tweede vergadering (14 oktober 1881) schonk de voorzitter, J.M. Rossouw, het Gezelschap alvast ‘een aantal nuttige boeken’ om mee te beginnen, en de jongeheer G.J. Rossouw ‘een Engels werkje’. Voordat een schenking aanvaard kon worden, moest altijd eerst worden vastgesteld of deze wel geschikt was voor het Leesgezelschap. Hoe voorzichtig men in dit verband met zijn oordeel moest zijn, bleek al meteen tijdens de derde vergadering (28 oktober):

De heer J. Orffer objecteert tegen de door ZEd. uitgenomen boeken: De geschiedenis der Pausen + Mahomed als onstichtelijk enz. en wenscht ‘nieuwe’ boeken voor zijn geld te hebben. De secs. legt uit dat er nog geen nieuwe boeken aangekocht zijn. De heer P.J. Cillié verklaart dezelfde boeken gelezen en er wel degelijk veel nut uit getrokken te hebben. De secs. een storm ziende aankomen en vreezende voor onaangename discussie, werpt olie op de beroerde wateren.

Een verdere aanwijzing over hoe het comité bij de aanschaf van boeken te werk ging, krijgen we uit de notulen van een speciale comité-vergadering op 25 augustus 1886:

Besloten om de boeken van den Heer J.M. Rossouw te koopen, indien zij voor billijken prijs te krijgen zijn. [...] Om voor de Zuid-Afr. Boekvereeniging in te teekenen. Besloten om als de Kas eerst meer geld heeft, andere boeken aan te schaffen.

Wanneer we de catalogus wat nader bekijken, zien we dat twee categorieën duidelijk favoriet waren: stichtelijke lectuur (Bunyan, Schmid) en boeken met een nationalistische grondtoon (Conscience).

Voortgang. Jaargang 18 40

Het boek dat het meest werd uitgeleend (vijftien keer), was Eens Christens Reise naar de eeuwigheid van de Britse predikant John Bunyan (1628-1688). De populariteit van deze allegorische vertelling over een ‘boetvaardige en godzoekende ziel’ in het streng godsdienstige Groenberg-milieu is niet verwonderlijk. A Christian's Pilgrimage gold eeuwenlang als het meest gelezen boek naast de bijbel, zowel in Engeland als daarbuiten, en werd in meer dan honderd talen en dialecten vertaald. Het boek sloot aan bij een puriteinse godsdienstbeleving en bood troost aan veel lezers, ook uit de lagere klassen. Vooral begin negentiende eeuw, toen men ook oog begon te krijgen voor de literaire kwaliteiten, verscheen de ene vertaling na de andere.12 Op één lijn met Eens Christens Reise ligt het werk van de Augsburgse priester H.C. (Christoph von) Schmid (1768-1854), dat vooral door de jongere gebruikers van de bibliotheek gretig werd gelezen. De Groenberg-collectie omvatte tenminste13 de volgende titels van Schmids hand (tussen haakjes volgt het aantal keren dat het boek werd uitgeleend): Genoveva (12), Josafat, Floris Wallher, Rosa van Tannenburg, Ferdinand en Angelika en Lodewijk de kleine zwerveling (elk 8), Korte vertellingen, Adelheid van Thalheim en Hendrik von Eichenfels deel 1 en 2 (elk 7), De kanarievogel, Klara of de beproefde onschuld en Timotheus en Filemon (elk 6), Eustachius, Gabattha en Golgotha en Het oude roofslot (elk 5), Het bloemenmandje (4) en Het rozenboompje (2). Schmids werk kon zich gedurende de hele negentiende eeuw in een grote populariteit verheugen, ook in protestantse kringen. Het werd in vierentwintig talen vertaald en zowel in Frankrijk als in Italië verschenen edities van zijn verzamelde werken. Voor Schmid was het stichtelijke karakter van zijn verhalen en novellen belangrijker dan de literaire kwaliteit ervan, maar zijn tijdgenoten wisten deze bedoeling te onderkennen en te waarderen. Schmid was tevens de auteur van talrijke toneelteksten en nog steeds bekende liedteksten zoals ‘Ihr Kinderlein kommet’ en ‘Das Waldhorn’ (Deutsches Literatur-Lexicon:270). Genoveva, met twaalf uitleningen het populairste Schmid-boek uit de collectie, geeft een goed voorbeeld van de strekking van deze boekjes. In zijn voorrede draagt de schrijver het boek op aan alle ‘goede moeders, die gevoel hebt voor al wat goed en schoon is, en derhalve ook voor het schoonste op aarde, onze heilige Godsdienst; [...] en aan uwe lieve kinderen, in wier teedere harten gij dit schoone gevoel ook gaarne zoudt willen opwekken en stand doen houden’. Het boek is dus vooral bedoeld als voorleesboek voor kinderen, maar dat neemt niet weg dat ook ‘eene beschaafde moeder, ja zelfs een beschaafd man het boek niet geheel zonder aandoening weder uit de hand zoude leggen’ (Schmid 1840:*i-*ii). Genoveva is de bewerking van een Middeleeuwse legende over een vrome en lieftallige jonkvrouw, die trouwt

Voortgang. Jaargang 18 41 met de dappere, maar nogal heetgebakerde graaf Siegfried. Slechts enkele weken na de bruiloft gaat Siegfried op kruistocht. Tijdens zijn afwezigheid wordt Genoveva belaagd door de ijdele hofmeester Golo. Als ze blijft weigeren om op zijn avances in te gaan, laat Golo haar opsluiten in de kerker, waar ze een zoon ter wereld brengt die ze Smartenrijk noemt. De jaloerse Golo stuurt intussen een brief vol verdachtmakingen aan Siegfried, waarop deze, verbitterd over Genoveva's vermeende trouweloosheid, bevel geeft om moeder en kind te doden. Genoveva weet echter haar beulen te vermurwen en verstopt zich met haar kind in een spelonk in een beschutte vallei. Ze stuiten op een hinde, en de melk van deze hinde helpt hen de ergste honger te overwinnen. Enkele jaren gaan voorbij en het kind groeit op. Het leven in het bos is primitief, maar vervuld van simpele vreugden om de schoonheid en volmaaktheid van de natuur. Elk nieuw jaargetijde wordt aangegrepen voor een nieuwe les over Gods almacht en goedertierenheid. Maar tijdens een strenge winter wordt Genoveva ziek. Nu ze haar einde voelt naderen, wil ze haar kind ook voorbereiden op de slechtheid van de mensen en ze vertelt hem het lijdensverhaal van Christus. Gelukkig wordt Siegfried, die zijn vergissing inmiddels heeft ingezien, tijdens een jachtpartij door de hinde naar de spelonk gelokt en komt alles toch nog goed. Aan het eind van het verhaal geeft de bisschop in een lange monoloog een opsomming van de verschillende lessen die er uit Genoveva's lotgevallen getrokken kunnen worden: Godsvertrouwen, het beteugelen der driften, de vreugde van een eenvoudig leven in harmonie met de natuur, en de betrekkelijkheid van aardse rijkdom. Naast stichtelijke lectuur genoten ook boeken met een vaderlandslievende ondertoon een grote populariteit. Dat geldt in de eerste plaats voor De worstelstrijd der Transvalers van Frans Lion Cachet (1835-1899) over de geschiedenis van de jonge Zuid-Afrikaanse Republiek, dat tien keer werd uitgeleend. Ook het werk van de Vlaams-nationalistische volksschrijver Hendrik Conscience (1812-1883) werd veel gelezen. Van hem bezat de bibliotheek (met uitleencijfer) De geldduivel (10), Batavia en Moederliefde (9), De boerenkrijg (8), De arme bedelman en Hedwig en Clothildis I en II (7), De leeuw van Vlaanderen en Hugo van Craenhove (6), Moeder Job (5) en De gierigaard (4). Het is niet verwonderlijk dat de leden van het Groenbergsche Lees- en Debatgezelschap zich tot Consciences werk aangetrokken voelden. Deze schrijver had in 1830 deelgenomen aan de Belgische Opstand en was ook daarna politiek actief gebleven binnen de Vlaamse Beweging. Zijn blijvende literaire roem dankt hij aan de groots opgezette historische roman De leeuw van Vlaanderen (1838), over de strijd van het Vlaamse volk tegen de Franse onderdrukkers, uitmondend in de Slag der Gulden Sporen van 1402. Dat de

Voortgang. Jaargang 18 42 schrijver eigenlijk tot doel had om het Vlaamse volk van zijn eigen tijd met deze roman een spiegel voor te houden, blijkt uit het polemisch getoonzette voorwoord. Het beeld dat hij zijn lezers wilde meegeven, verklaart Conscience hierin, was dat van de nationale trots en de heldenmoed van hun voorouders uit de tijd van Robrecht van Bethune, de Leeuw van Vlaanderen. Ook toen al werd het land door vreemdelingen overheerst; dat zij er niet in slaagden om het Vlaamse zelfbewustzijn te breken, kwam doordat dit nationaal besef gevoed werd door een bloeiende letterkunde en volksvertellingen in de Vlaamse taal. Toen deze voedingsbodem wegviel als gevolg van de door de Inquisitie ten tijde van de Reformatie ingestelde censuur, werd het verzet tegen de Franse invloeden gebroken:

men leerde Frans, niet slechts om een uitheemse taal te kennen, maar om een waarde, die het Vlaams nu niet meer geven kon, te verkrijgen; men liet de kleding der vaderen daar, om de vreemden in alles na te apen, men zwoer de ernstige en ware beleefdheid af, om zich aan de bedriegende politesse en de gemaakte houding der Fransen over te geven; - en op die wijze plaatste zich de Belg voor de vreemden gelijk een leerling voor zijn meester. Wie een druppel echt Vlaams bloed in de aderen heeft, zal bekennen dat dit een schandelijke plaats is, en dat een Volk niet lager zinken kan. (Conscience [z.j.]:15-16)

Voor Conscience bestaat er een treffende overeenkomst tussen deze situatie, ten tijde van de Spaanse overheersing, en die anno 1838. Nu is het de Belgische regering die, om rust in het land te creëren, probeert het Vlaamse en het Waalse volksdeel te verenigen - een compromis dat ten koste gaat van het Vlaamse volkseigen, terwijl er tweemaal zoveel Vlamingen zijn als Walen. ‘Zal ik de naam mijner Vaderen verloochenen,’ laat Conscience zijn lezer zich met de hand op het hart afvragen,

de naam van Vlaming voor een andere verwisselen? En als een nieuw aangekomene mij laten herdopen alsof mijn stam geen wortelen in de wieg der volken had? - Ho! Ik gevoel het, uw boezem klopt voor het Vaderland, en de ontkenning: - Neen! rolt met verontwaardiging van uw lippen. Ja gij zijt Vlaming en gij zult Vlaming blijven. - En zo worde de roemrijke naam tot het einde der wereld voortgezet, ondanks de aanslagen der volkbedervers. (Conscience [z.j.]:18)

Consciences oeuvre werd in de negentiende eeuw in heel Europa in vertaling gelezen. Dat zijn gloedvolle bewoordingen de boeren uit het Groenbergdistrict recht uit het hart gegrepen leken te zijn, heeft echter waarschijnlijk

Voortgang. Jaargang 18 43 een diepere betekenis. Tijdens hun debatsbijeenkomsten spraken zij vol bewondering over de onafhankelijkheidsstrijd van hun broeders in de Zuid-Afrikaanse Republiek en hekelden zij het Engelse koloniale bewind. Zij moeten zich verwant gevoeld hebben met de onderdrukte Vlamingen en Consciences opwekking tot behoud van eigen cultuur ook op de Zuid-Afrikaanse situatie hebben toegepast.

Hierboven zijn twee belangrijke peilers in de lectuur van de leden van het Groenbergsche Lees- en Debatgezelschap aangewezen: godsdienst en nationalisme. Daarnaast leken vooral tijdschriften van algemeen belang graag gelezen te worden, zoals Te Huis (jrg. 1882 - 14 uitleningen; jrg. 1883 - 6), De Vriend des Huizes (jrg. 1883 - 7), Leisure Hour (jrg. 1882 - 6) en Help uzelven (jrg. 1869 - 4). Speciaal voor kinderen was er het tijdschrift Oud en nieuw (jrg. 1882 - 10). De literaire werken die werden gelezen, laten een weinig verrassend beeld zien: Reis om de wereld in tachtig dagen van Jules Verne (14), Daniel Defoe's Robinson Crusoë (13), De negerhut van Oom Tom van Harriët Beecher-Stowe en Oliver Twist van Charles Dickens (elk 10), Abellino en Tijl Uilenspieghel (elk 7), Willem Tell (6), The Wandering Jew van Eugène Sue en de Camera Obscura van Hildebrand (5), de Pickwick Papers van Dickens en Sir Walter Scotts Quentin Durward (elk 4), Ivanhoe van dezelfde schrijver (3) en tenslotte The Last Days of Pompeii van Edward Bulwer Lytton (2). Op poëziegebied springt alleen Tollens eruit (9); daarnaast is er sprake van een bloemlezing van Nederlandse dichters (3) en een bundel South African Poems (1). Dit overzicht is, op zijn zachtst gezegd, weinig verrassend. De boekenlijst vormde geen afspiegeling van belangrijke ontwikkelingen in de contemporaine Nederlandse of Europese literatuur en ook de boeken die inmiddels van de persen van het Genootskap van Regte Afrikaners waren gerold, hadden hun weg naar de boekerij van het Groenbergsche Lees- en Debatgezelschap nog niet gevonden. Men gaf de voorkeur aan ook elders in de wereld veelgelezen werken met een avontuurlijke, sentimentele of humoristische inslag. Van enkele van deze titels waren omstreeks 1880 ook speciale bewerkingen voor jeugdige lezers voor handen. Aan de titelbeschrijvingen in de boekenlijst valt niet te zien of het hier om de oorspronkelijke teksten of om geadapteerde versies gaat. Dit laatste is niet ondenkbaar, omdat ook de stichtelijke werkjes van Schmid die in de Groenberg-bibliotheek zo ruim vertegenwoordigd waren, in eerste instantie voor een jong publiek bestemd waren. Uit de administratie blijkt verder, dat het vaak meisjes of jonge vrouwen waren, die een boek kwamen lenen. Gezien de centrale rol die ‘meester’ Hoogenhout als secretaris binnen het gezelschap speelde, is het mogelijk dat

Voortgang. Jaargang 18 44 de boekenverzameling van het Groenbergsche Lees- en Debatgezelschap ook functioneerde als schoolbibliotheek voor de leerlingen van de Groenbergschool, zoals de brief aan de inspecteur van onderwijs van 23 september 1882 al suggereerde.

4. Conclusie

Het Groenbergsche Lees- en Debatgezelschap werd opgericht in 1881, in een omgeving die zinderde van activiteiten op het gebied van taal, onderwijs en godsdienst. Hoewel C.P. Hoogenhout - secretaris van het gezelschap en onderwijzer aan de Groenberg-school, de plaats waar men bijeen kwam - ook deel uitmaakte van het Genootskap van Regte Afrikaners, lijkt het Groenbergse gezelschap op het eerste gezicht nauwelijks geraakt door de strijd voor het Afrikaans. De voertaal tijdens de debatsbijeenkomsten bleef het Nederlands, Die Patriot werd nooit geciteerd en op de boekenlijst kwamen de publicaties van het G.R.A. niet voor. Alleen uit het feit dat onaangename discussies over het ‘Patriots’ bij voorkeur vermeden werden, kunnen we afleiden dat de taalstrijd toch ook tot dit gezelschap was doorgedrongen; blijkbaar waren de meningen verdeeld. Overigens is het niet zo, dat wie vóór het Afrikaans was, daarmee automatisch tégen het Nederlands was, of omgekeerd. De leden van het G.R.A. begrepen heel goed dat een nieuwe taal zoals het Afrikaans het nooit zou kunnen winnen van een wereldtaal als het Engels. Daarom werkten zij, op hetzelfde moment dat ze bezig waren met hun strijd voor erkenning van het Afrikaans, ook aan de consolidering van het Nederlands in Zuid-Afrika. Dit is een van de doelen die Hoogenhout bij zijn activiteiten voor het Groenbergsch Lees- en Debatgezelschap voor ogen moet hebben gestaan: in deze omgeving was het niet het Afrikaans dat zijn eerste prioriteit had, maar de versterking van het Nederlandse cultuurelement. Tegen deze achtergrond moet ook de soms wat onverzoenlijke houding tegenover Engelse inbreng gezien worden: tijdens vergaderingen moesten Engelse bijdragen kort in het Nederlands vertaald worden en bij het lenen van boeken bestond er een duidelijke voorkeur voor Nederlandse boven Engelse werken.

De onderwerpen die tijdens de debatsbijeenkomsten ter sprake kwamen, sloten aan bij de belevingswereld van de volwassen leden, voor het merendeel wijnboeren. De voorgedragen gedichten hadden doorgaans een vaderlandslievende, huiselijke of stichtelijke inhoud. Ook op de boekenlijst zijn stichtelijke werken (Bunyan, Schmid) en werken die oproepen tot nationaal bewustzijn (Lion Cachet, Conscience) in de meerderheid. De literaire smaak is conservatief; de voorkeur gaat uit naar bekende werken met een avontuurlijke, sentimentele of humoristische inslag.

Voortgang. Jaargang 18 45

Dezelfde periode waarin het Groenbergsch Lees- en Debatgezelschap vergaderde, gaf in de Nederlandse literatuur een belangrijke ontwikkeling te zien. Juist in deze jaren begonnen de Tachtigers zich te roeren, vanaf de publicatie van Perks Mathilde-cyclus in 1882 tot de verschijning van Van Deyssels Een liefde, eind 1887. Hoewel de impact van de Beweging van Tachtig ook in Nederland aanvankelijk vrij klein was, is het toch typerend dat hun optreden totaal niet is doorgedrongen tot de gesprekken en de bibliotheek van het Groenbergsch Lees- en Debatgezelschap. Ook is er geen enkel teken van belangstelling voor bepaalde buitenlandse auteurs die voor de Nederlandse literatuur van grote invloed zijn geweest, zoals bijvoorbeeld Shelley, Byron, Flaubert of Baudelaire. Er zijn verschillende verklaringen te bedenken voor de conservatieve smaak van de Groenbergse boeren. Misschien liepen de Groenbergse lezers gewoon achter, omdat ze vanuit hun perifere positie, aan het andere eind van de aardbol, de literaire ontwikkelingen in Nederland, het centrum van hun cultuur, niet konden volgen. Of misschien was de boekerij vooral bedoeld voor jonge lezers en was het aankoopbeleid hierop was afgestemd. Maar het zou ook kunnen gaan om een - al dan niet bewuste - afwijzing van decadente elementen uit de Nederlandse en West-Europese fin-de-siècle-cultuur die niet strookten met hun eigen levensbeschouwing. Waarschijnlijk schuilt er in elk van deze drie mogelijke verklaringen een kern van waarheid.

Bijlage: Boekenlijst

Vijftien keer uitgeleend werd J. Bunyan, Eens Christens Reise naar de eeuwigheid. Veertien keer uitgeleend werden Jules Verne, De reis om de wereld in 80 dagen en Te Huis, Tijdschrift tot gezellig onderhoud voor iedereen (jrg. 1882). Dertien keer uitgeleend werd Robinson Crusoë. Twaalf keer uitgeleend werd Genoveva van Schmid. Elf keer uitgeleend werd Jan Malaban. Tien keer uitgeleend werden Worstelstrijd der Transvalers, Jan van Dalen, Steven van den Berg, Boerenlummel, Lost Lenore, Oud en Nieuw. Tijdschrift voor de jeugd (jrg. 1882) en De geldduivel van Hendrik Conscience. Negen keer uitgeleend werden Tollens' Gedichten, de bloemlezing van Hardenberg, Praatjes van Jan Ploeger en Batavia en Moederliefde van Conscience. Acht keer uitgeleend werden De negerhut van oom Tom van Harriet Beecher-Stowe, De wijde wijde wereld, Oliver Twist, De Boerenkrijg van Conscience en Josafat, Floris Wallher, Rosa van Tannenburg, Ferdinand en Angelika en Lodewijk de kleine zwerveling van Schmid.

Voortgang. Jaargang 18 46

Zeven keer uitgeleend werden Abellino, Thijl Uilenspiegel, De arme bedelman en Hedwig en Clothildis I en II van Conscience, Korte vertellingen, Adelheid von Thalheim en Hendrik von Eichenfels van Schmid en De vriend des huizes (jrg. 1883). Zes keer uitgeleend werden Klara of de beproefde onschuld, Timotheus en Filemon, De kanarievogel en Fernando van Schmid, Leisure Hour (jrg. 1882), Een wonderlijk boek, Miss or Mrs, Willem Tell en De leeuw van Vlaanderen en Hugo van Craenhove van Conscience en Te Huis (jrg. 1883). Vijf keer uitgeleend werden Eustachius, Het oude roofslot en Gabbatha & Golgotha van Schmid, Wibold de kloosterling, Cassy de kleine pelgrim met den kleinen last, Dr. Samuel Global; Tract. Magazine (jrg. 1882), Een levensteeken, The wandering Jew van Eugene Sue, de Camera Obscura van Hildebrand, Moeder Job van Conscience, Fortunatus, De goudsmid van Parijs, Leven en werken van Blumhardt en Moffie. Vier keer uitgeleend werden Sunday at home, Euthanasia en Het bloemenmandje van Schmid, The Pickwick Papers van Charles Dickens, Scotts Quentin Durward, Help uzelven, The Huguenot, Archibald Hughson, De gierigaard van Conscience, Steven van den Berg en Mijntje van den Esschenboom. Drie keer uitgeleend werden Ivanhoe van Scott, De kerkhervorming der XVIe eeuw, Titus, Childs Companion (jrg. 1882), Dr. John Wilson, Staatshuishoudkunde, Het leven des gebeds, Christina of De goede keus, Geschiedenis der Pauzen, bloemlezing van Nederlandse dichters en Christelijke Philantropie. Twee keer uitgeleend werden Cottager + Artisan, Sunday Chats, Dorp in de Jordaan, Muiderkring, From death into life, The last days of Pompeii, Herderlijke toespraken, Phantom Ship, Pacha of Many Tales, Scherpschutter van St. Martin; Het rozenboompje van Schmid en De heilige oorlog. Eén keer uitgeleend werden Helon's Bedevaart, Noordsche volken, Joden in Europa en Palestina, De zeven wonderen der wereld, Moderne ongeloof, Mahomed, Dunant, Ollivier, Bismarck, The race for riches, South African Poems en Dagelijksche roepstemmen. Niet uitgeleend werden Leisure Hour, Bijbelse profetiën, Evangelisch magazine 1805, Pauline de Montagu, Jessica's First Prayer, Tell Jesus, Het Protestantisme, Boys Own Workshop, De Vuurtong, Floral Alpensis Medica, Abdullah Ben Yussuf, Elpis (maart en april 1873), Guizot, Gervinus, Ch. Dickens, Longfellow, Mac-Mahon, Döllinger, Mazzini, Thiers, Von Moltke, John Bright, Prevost Paradol, Victor Hugo, Jules Simon, Conrad, Antonelli, Jules Faure, Two Millions, Kerk en Rechtbank, Request aan de Bataafsche Republiek, Paradijsche Godgeleerdheid, Navigation, Bibliotheque des Dames, De Honigbij, Christelijke Stemmen, De Vriend des Vaderlands, Inter-

Voortgang. Jaargang 18 47 punctie, S.A. Almanac 1827, John Needham's Double, Lost Sir Massingberd, Lost for Love, Juliets Guardian, Fenton's Quest, A Woman's Vengeance, Uncle Jack, Ombra, De Tijgerkoning, De Bullebijter, My Miscellanies, Te Huis 1885, Schinderhannes, Gaston van Frankrijk, De smid van Hoornberg, Rinaldo Rinaldini, Avonturen in den Nieuwjaarsnacht en Ali Baba en de 40 Roovers.

Voortgang. Jaargang 18 48

Bibliografie

Antonissen, Rob, Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot heden. Derde, hersiene uitgawe. Tweede druk. [z.j.], [z.p.] Cape of Good Hope: List of persons in the electorial division of The Paarl whose names have been registered in the year 1893 as qualified to vote in the election of members for the parliament of this colony. [z.p., z.j.] Conscience, H., De leeuw van Vlaanderen. Hertoetst door Karel Jonckheere. 7e druk. Antwerpen, 1988. Dekker, G., Afrikaanse literatuurgeskiedenis. 8e dr. Kaapstad, 1958. Deutsches Literatur-Lexicon. Biographisch-bibliographisches Handbuch, begründet von Wilhelm Kosch. Dritte, völlig neu bearbeitete Auflage. Herausgegeben von

Voortgang. Jaargang 18 49

Heinz Rupp (Mittelalter) und Carl Ludwig Lang (Neuzeit). Redaktion: Carl Ludwig lang. Bern: Saur Verlag, 1993. Bd. 15. Hoogenhout, Imker, ‘C.P. Hoogenhout. Persoonlike herinneringe uit sy lewe en werk’. In: Gedenkboek ter eere van die Genootskap van Regte Afrikaners (1875-1925). [z.p.], 1926, p. 97-102. Kannemeyer, J.C., Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Kaapstad/Pretoria, 1978. [2 dln.] Koch, Ingmar, Het ochtendgloren boven Kaapstad. Nederlandse rederijkers in Zuid-Afrika. Ongepubliceerde doctoraalscriptie Vrije Universiteit, Amsterdam, 1997. Krüger, H., Die geskiedenis van die Subskripsiebiblioteek in die Paarl, 1872-1972. Ongepubliseerde Magistersverhandeling Universiteit van Stellenbosch, 1987. Kwartmillennium-gedenkboek van die Nederduitse Gereformeerde Gemeente Paarl. 'n Oorsig van die geskiedenis van die Gemeente: 1691-1941. [z.p., z.j.] Moderne encyclopedie van de wereldliteratuur. Haarlem/Antwerpen, [z.j.]. Oberholster, A.G. & Pieter van Breda (eds.), Paarl Valley 1687-1987. Pretoria, 1987. Rossouw, J.H., Die geskiedenis van Groenberg-skool (1864-1908). Ongepubliceerde Magistersverhandeling Universiteit van Stellenbosch, 1940. C. Schmid, Genoveva. Amsterdam: Ten Brink & De Vries, 1840. Oorspronkelijke Duitse uitgave 1825. Saul Solomon & Co's South African Directory for 1883-1884. Cape Town/London, 1883. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek. W.J. de Kock en D.W. Krüger (red.). Kaapstad/Pretoria, 1986-1987. [5 dln.] Van der Merwe, Hennie, ‘Enkele aspekte van die sosiale lewe in die Paarl 'n eeu gelede aan die hand van Die Afrikaanse Patriot.’ In: Tydskrif vir Volkskunde en volkstaal jrg. 41 (1985), nr. 3 (November), p. 22-27.

Eindnoten:

1 Het Afrikaanse Taalmonument wordt door sommigen beschouwd als een symbool van Afrikaner-nationalisme en van tijd tot tijd gaan er stemmen op om het monument neer te halen, net zoals in de voormalige Sovjet-Unie is gebeurd met de standbeelden van Stalin en andere gedenktekens uit het communistische tijdperk. In deze discussie wil ik me hier niet mengen. Literair-geïnteresseerde reizigers die besluiten om het monument te bezoeken, wordt aangeraden om even stil te staan bij de citaten van C.J. Langenhoven en N.P. van Wyk Louw, die op plaquettes in de omgeving van het monument zijn aangebracht. Deze citaten maken veel duidelijk omtrent de symboliek van de verschillende elementen van het kunstwerk. 2 Cf. Dekker 19358:10-32, Antonissen 19553:23-38, Kannemeyer 1978:39-57, en de door deze handboekschrijvers genoemde bronnen. 3 Het bestaan van de school waar het Groenbergsche Lees- en Debatgezelschap twee keer per maand bij elkaar kwam, is uitvoerig gedocumenteerd in de ongepubliceerde

Voortgang. Jaargang 18 Magistersverhandeling van J.H. Rossouw, Opvoedkunde-student aan de Universiteit van Stellenbosch: Die geskiedenis van Groenberg-skool 1864-1908 (1940). Volgens de opdracht op de titelpagina is de studie bedoeld als ‘'n [h]uldeblyk deur 'n oud-leerling aan die nagedagtenis van 'n groot onderwyser, wyle die heer C.P. Hoogenhout’. 4 Rossouw verwijst hier naar Hoogenhouts bekende gedicht ‘Vooruitgang’, met de beginstrofe:

Engels! Engels! Alles Engels! Engels wat jy sien en hoor; In ons skole, in ons kerke word ons moedertaal vermoor. Ag, hoe word ons volk verbaster; daartoe werk die leraars saam; Hollands nog in sekere skole - is bedrog, 'n blote naam!

5 Verder onderzoek in de vorm van het raadplegen van plaatselijke kranten zou misschien licht kunnen werpen op de activiteiten in deze periode. 6 Later werd punt 2b van deze Wetten en Bepalingen aangevuld tot: ‘Het verstand der Leden te ontwikkelen door vergaderingen te houden (om de 14 dagen op een Vrijdagavond) waarop de inhoud der gelezen boeken besproken, lezingen gehouden, recitaties enz. voorgedragen en debatten gevoerd zullen worden.’ 7 Later zouden de taken van de secretaris en de bibliothecaris gebundeld worden; zij ressorteerden vanaf toen onder de verantwoordelijkheid van de vice-president. 8 De laatste toevoeging was waarschijnlijk niet bedoeld om aan te geven hoe erg het allemaal was. Vanaf de elfde vergadering zou Hoogenhout systematisch elke vergadering gaan nummeren. Dit was inderdaad de negende. 9 Voor dit onderzoek werd gebruik gemaakt van de Cape of Good Hope: List of persons in the electorial division of The Paarl whose names have been registered in the year 1893 as qualified to vote in the election of members for the parliament of this colony [z.p., z.j.] en van Saul Solomon & Co's South African Directory for 1883-1884 (Cape Town/London, 1883). De kiezerslijst bevatte slechts de namen van kiesgerechtigden. Dat wil zeggen dat we alleen de namen van mannen met een eigen huis op deze manier kunnen terugvinden. De kiezerslijst van 1881 is in de Suid-Afrikaanse Biblioteek niet volledig aanwezig. Daarom is hier de lijst voor 1893 gebruikt. Het is dus mogelijk dat sommige leden in de tussenliggende jaren verhuisd of gestorven zijn, of dat ze een ander beroep hebben aangenomen. Omdat voornamen vaak van ouder op kind werden doorgegeven, kan op grond van de initialen ook niet altijd met zekerheid worden vastgesteld, of we hier inderdaad met een lid van het Leesgezelschap te doen hebben of met een vader of een zoon. Dit onderzoek zou op basis van andere registers verfijnd kunnen worden, maar dat lijkt voor het doel van dit artikel niet noodzakelijk. 10 Veldkornet: ambtenaar in het plaatselijke bestuur. Hij was ondergeschikt aan de landdrost of magistraat en vervulde een aantal belangrijke administratieve, justitiële, militaire en politionele taken. Een veldkornetschap was het gebied waarover de veldkornet gezag uitoefende. Het kiesdistrict Paarl was opgedeeld in verschillende districten, en deze konden weer verdeeld zijn in veldkornetschappen. 11 Op Dassenberg in het veldkornetschap Franschhoek boerde een zekere Petrus J. le Roux. Dat het hier om déze P.J. le Roux zou gaan, is minder waarschijnlijk, omdat hij dan het enige prominente lid zou zijn geweest, dat uit deze contreien kwam. 12 Moderne encyclopedie van de wereldliteratuur. Deel 2. Haarlem/Antwerpen [z.j.]., blz. 105-106. 13 Omdat niet alle titels geïdentificeerd konden worden, is het mogelijk dat zich onder de niet-gevonden titels nog meer werken van Schmid bevinden.

Voortgang. Jaargang 18 51

Beeldvorming van Derde Wereld-literatuur in Nederland De ontvangst van vreemde literatuur Jaap C. Hoogteijling

Abstract - The concept of representation has played a prominent role in the consideration of the literary object, particularly in the reception of a relatively ‘exotic’, unfamiliar literature. In the case of the introduction of Third World literature in The Netherlands, regionally relevant views will operate as a filter in the reception of those unfamiliar literary worlds. This article presents a number of examples from the realms of Dutch literary reviewers and Dutch literary publishers, and discusses their mutual influence.

De literaire kritiek heeft zeker in West-Europese landen een belangrijke rol bij de verspreiding van kennis over andere literaturen. Literaire critici worden beschouwd als oordeelkundige specialisten op het gebied van literatuur. Dit levert meestal geen vragen op, ze werken in een bepaalde traditie, en oordelen grotendeels volgens die traditie. Steeds weer komt er van buiten nieuwe, ‘vreemde’ literatuur in Nederland. Die literatuur behoeft introductie. De (literaire) kennis van de recensent kan dan beslissend zijn voor de waardering van het onbekende, ‘vreemde’ literaire werk. Ik noem het hier wat nadrukkelijk ‘vreemd’, omdat zo'n werk in een bespreking vaak geheel buiten zijn oorspronkelijke context staat en beoordeeld wordt op zijn ‘literaire’ waarde. Recensies hebben vaak een beperkte omvang en moeten in vrij korte tijd geproduceerd worden door mensen die wel verstand hebben van literatuur, maar niet altijd een even diepgaande (literaire) kennis hebben van het land of het werelddeel waar het werk oorspronkelijk geschreven of gepubliceerd is. In het onderstaande komen enkele interessante voorbeelden aan bod.

Pramoedya Ananta Toer

Tessel Pollmann bespreekt Aarde der mensen, de vertaling van Boemi Manoesia van Pramoedya Ananta Toer op 30 januari 1982 in Vrij Nederland. Na een korte historische plaatsbepaling geeft Pollmann een samenvatting van het verhaal. Dan probeert ze de roman in zijn genre te plaatsen. Enkele voor haar oordeel relevante passages volgen hieronder: ‘Het is zo helder als glas: Aarde der Mensen is een echte tendensroman. Voor veel mensen is dat een scheldwoord, naar ik meen; tendensromans staan niet in hoog aanzien. Ik ben het daar niet mee eens, ik houd zelfs van tendensromans. Aarde der

Voortgang. Jaargang 18 52 mensen is bovendien een historische roman (en gelukkig ook nog een dikke) en daar houd ik ook van. Dus ik zou het een volmaakt boek moeten vinden, en toch vind ik dat niet. [...] [H]et boek is behalve briljant ook een keukenmeidenroman.’ Na deze constatering gaat Pollmann nogmaals uitgebreid in op de historische invulling van de roman. Haar literaire waardering blijft echter zwenken: ‘Maar hoe mooi de beelden ook zijn, als compositie is het boek zwak. A. Teeuw heeft in zijn handboek Modern Indonesian Literature al opgemerkt dat plots en intriges niet de sterkste kant van Pramudya zijn, en daar heeft hij gelijk in.’1 Later noemt Pollmann het in gevangenschap geschreven werk nog ‘een prachtig boek’. Hieruit spreekt weer literaire waardering voor Toer, die in het artikel niet meer geëvalueerd wordt. Het tweede deel van de recensie gaat zeer uitgebreid in op de politieke integriteit van Toer in Indonesië, ingeleid met de regels ‘Tenslotte nog iets over een onvermijdelijk thema: het “verraad” van Pramudya.’ Pollmann verdiept zich niet verder in het literaire werk, ze gaat alleen in op de politiek-literaire, maatschappelijke gebeurtenissen in het Indonesië van de jaren 1960 en 1970. Henk Maier (De Tijd, 31 oktober 1980) gaat in op de literaire waarde van Boemi Manoesia en plaatst het boek nadrukkelijk in de Indonesische literaire wereld. Ook hij noemt het werk een historische roman, wat hij in de loop van de bespreking uitgebreid toelicht. ‘Boemi Manoesia is in veel opzichten een belangwekkend en interessant boek. Het is een echte, ouderwetse roman [...]. In die vorm is het een massief antwoord op subtiele - en uiteindelijk toch steriele - vorm-experimenten waar de meest gewaardeerde Indonesische schrijvers van het moment zich in uitleven. Boemi Manoesia grijpt duidelijk terug op de romans die in de jaren vijftig en nog eerder werden geschreven. Daarnaast lijkt Pramoedya's boek een vernieuwing te bekrachtigen die zich in de marge van het literaire leven in Indonesië aan het voltrekken is: de opkomst van de zogenaamde pop-romans [...]. Pramoedya heeft zijn Boemi Manoesia bewust in een vorm gegoten die sterk aan pop-literatuur doet denken [...]. Zijn schrijfstijl heeft hij aangepast om jonge lezers te trekken, minder schokkend en botsend, minder literair [...]. Bovendien hangt Boemi Manoesia duidelijk tegen de melodramatiek aan en de Nederlandse lezer zal daar stellig niet altijd even veel waardering voor hebben.’ Zijn opmerking dat het werk melodramatisch aandoet, kapselt Maier in in een verklaring, waarom Toer voor deze vorm heeft gekozen. Het is een spel met een literaire vorm die Toer produktief probeert te gebruiken om zijn jonge lezerspubliek te bereiken: een alternatieve verklaring voor het oordeel ‘keukenmeidenroman’ van Pollmann. Maier plaatst het werk in de literaire traditie waar het uit voortkomt. Daarmee wint het werk aan (literaire) inhoud. Wanneer

Voortgang. Jaargang 18 53 je het vreemde niet kent - kun je tegenover Pollmanns recensie stellen - weet je vaak ook niet wat je eraan kunt waarderen.

Pollmann tegenover Maier

Pollmanns recensie geeft een andere literaire karakterisering dan de meer binnen de Indonesische literaire wereld gepositioneerde van Maier. Of dit nu een goede of slechte eigenschap is van de bespreking van Pollmann, doet hier niet ter zake. Haar bespreking draagt, evenals die van Maier, bij aan de interpretatie van en waardering voor Toer.2 Overheersend zijn in Nederland interpretaties die vanuit de Nederlandse literaire wereld lijken geschreven. Dat is begrijpelijk, aangezien de recensenten voor een Nederlandstalig publiek en in op Nederland gerichte media schrijven. Het zal mettertijd blijken uit mijn meer systematisch opgezette onderzoek dat een groot deel van de recensenten om diverse redenen eerder naar de Pollmann-kant overhelt dan naar de Maier-kant. Deze wijze van beschouwen heeft duidelijk invloed op de beeldvorming van ‘vreemde’ literatuur. Gerechtvaardigd lijkt de conclusie dat Pollmann het werk beoordeelt vanuit haar positie als Nederlands literair recensent. Daarin begrepen zit dat ze literatuur beschouwt als een ondubbelzinnig begrip dat onbetwist van toepassing kan zijn op werk uit zeer ver van elkaar verwijderde gebieden. Wat ik nu doe, is natuurlijk ‘hineininterpretieren’, maar het blijft zo dat Pollmann zelf op geen enkel moment verwijst naar het mogelijk problematische in haar oordeel. Pollmanns oordeel kan voor lezers vruchtbaar zijn - vele Nederlandse lezers lezen in eenzelfde traditie en die lezers willen graag een op hen toegesneden oordeel. In zoverre kan de (literaire) informatie adequaat zijn. Haar oordeel houdt ook een beslissing in, de beslissing van een gatekeeper - een ‘sluiswachter’. Als specialist besluit zij tot dit oordeel, en zo'n oordeel heeft of krijgt aanzien - en invloed. Het is net als met het uitgeven van literaire werken, de uitgaven van gerenommeerde literaire uitgevers hebben in eerste instantie al een hoger aanzien dan de uitgaven van minder bekende uitgeverijen. Een literair oordeel draagt een zekere (literaire) universaliteit in zich. Namelijk dat literatuur over de gehele wereld herkenbaar is als literatuur.3 Een instructief voorbeeld is dan het volgende: in Nederland is er geen serieuze splitsing meer tussen orale en geschreven literatuur. Literatuur is nu geschreven, voor ons is dat al enkele eeuwen zo en het onderwijs voedt ons in die richting op. Dat ‘Nederlandse’ literatuur uit de Middeleeuwen misschien een hoog oraal gehalte had, blijft daarbij nagenoeg buiten beschouwing. Dat er in andere delen van de wereld op dit moment nog wel orale

Voortgang. Jaargang 18 54 literatuur bestaat, wordt meestal alleen als antropologisch feit vastgesteld. Dat plaatsverschil ook verschil in historische situatie meebrengt, wordt nauwelijks op onszelf betrokken. Literatuur is zoals wij die in Nederland kennen. Ons literatuurbegrip beïnvloedt daarmee ons beeld van andere literaturen. En zoals onderzoek als dat van Lindfors en Mouralis (zie verderop) toont, heeft dat beeld zelfs invloed op die literaturen zelf die in het Westelijke literaire circuit (ook in Nederland) geïntroduceerd worden.

Van Azië naar Afrika

Preiswerk & Perrot maken in hun onderzoek Ethnocentrisme et histoire gebruik van het antropologische begrip ‘sociocentrisme’. Mensen die in contact komen met een buitenwereld, zullen op een op de eigen samenleving georienteerde en daardoor steeds weer voor henzelf bepalende wijze omgaan met het vreemde van die buitenwereld. Zij zullen de nadruk leggen op voor hun gevoel relevante zaken, waarbij relatief weinig ruimte bestaat voor het onbekende van die buitenwereld. Het drukt kernachtig uit waar het in de Nederlandse literaire wereld in contact met andere literaturen om draait. De Nederlandse literaire kritiek werkt vooral met opvattingen over literatuur die in eigen omgeving gemeengoed zijn.

Het ligt voor de hand dat recensenten nog minder op de hoogte zijn van literaire tradities in Afrikaanse landen dan van tradities in landen waar Nederland historisch mee is verbonden. De dagelijkse praktijk brengt evenwel mee dat recensenten zich uitspreken over literaire werken uit een regenboog van culturen, zodat de receptie een bepaalde richting in zal gaan. Bij het begrip Derde Wereld ligt de nadruk op politieke, economische en sociale kenmerken. Het culturele krijgt ook aandacht, maar wordt dan veel meer antropologisch of sociologisch geduid en meestal gekoppeld aan maatschappelijke omstandigheden, aan de samenleving als geheel. Het artistieke als onderscheidend deel van de beschouwing - in Nederland zelf vaak het centrale punt van beschouwing - blijft buiten het blikveld. De literatuur uit de Derde Wereld wordt zo ook vaak gekoppeld aan de maatschappelijke omstandigheden, waardoor het literaire van de werken naar de achtergrond verhuist. Interessant is hier de rol van de Derde Spreker Serie [verder afgekort als DSS], mede uitgegeven door de NOVIB. De serie had als uitgangspunt de literatuur uit de Derde Wereld. De NOVIB was tijdens de start van de DSS een organisatie die zich vooral op de bewustwording in Nederland richtte betreffende de politieke, economische en sociale problematiek van de Derde Wereld. In de eerste uitgave uit 1975 van Xala, van de Senegalese auteur Sembène Ousmane, wordt dat door Sjef Theunis in het Voorwoord (Xala,

Voortgang. Jaargang 18 55 p. 5) als volgt verwoord: ‘Zij hebben wel óver ons geschreven, maar ons nooit aan het woord gelaten [...]. Derde wereld-literatuur in ruime zin geeft een antwoord op vragen als “hoe leven zij”, “welke conflicten en remmingen ervaren zij in hun eigen cultuurpatroon” en “hoe kijken zij tegen ons aan”.’4 Ondanks deze intentieverklaring van de NOVIB heeft de presentatie van de Derde Spreker Serie in belangrijke mate bijgedragen aan de beeldvorming rond Derde Wereld-literatuur. De serie wordt vooral maatschappelijk gepositioneerd. ‘Tal van problemen worden op leesbare wijze aan de orde gesteld. Ontwikkelingssamenwerking, kolonialisme en imperialisme, arbeidsverdeling, de prijzen van grondstoffen en handelsovereenkomsten worden niet op een abstracte wijze behandeld.’ (idem, p. 5) Zo'n zin zet de werken nadrukkelijk binnen een kader van ‘Derde Wereld-problematiek’, terwijl het literair-artistieke haast geheel op de achtergrond raakt. De NOVIB had in Nederland een relatief centrale rol als grote non-gouvernementele organisatie op het gebied van ontwikkelingssamenwerking en had met de DSS het doel een breed lezerspubliek te bereiken om die bewustwording te bevorderen. ‘Dus geen moeilijk betoog, maar gewoon een verhaal. Geen vakjargon, maar literatuur. De lezer komt vanzelf in aanraking met een andere denk- en leefwereld.’ (idem, p. 5) Uit het NOVIB-archief van de Derde Spreker Serie blijkt dat de opstellers het voorwoord als intentieverklaring hebben gezien. De serie werd met deze invulling door de redactie zelf bestempeld tot Derde Wereld-literatuur en zo kwam zij vooral in de hoek van de ontwikkelingsproblematiek terecht in plaats van in het Nederlandse literaire circuit - met name door de literaire kritiek. In de loop der jaren is de nadruk wel steeds meer komen te liggen op het literair-artistieke van de werken. Het resulteerde in de officiële opheffing van de benaming Derde Spreker Serie tijdens een feestelijk symposium naar aanleiding van de honderdste uitgave van de DSS in 1991. Voor het symposium werd een aantal DSS-auteurs uitgenodigd om de benaming en het erachter schuilgaande begrip Derde Wereld-literatuur te bediscussiëren. Mijn beenderen en mijn fluit van Mittelholzer uit 1991 is een goed voorbeeld van de ontwikkeling die de DSS heeft doorgemaakt. Een citaat uit het nawoord: ‘Tijdens de jaarlijkse Edgar Mittelholzer Memorial Lectures in 1969 vroeg de letterkundige Denis William zich af of Mittelholzers boeken, en dan in het bijzonder de Kaywana-trilogie, niet moesten worden bijgezet in de verzameling van koloniale werken. Mittelholzers visie op de rassenproblematiek in het Caribisch gebied (wit, zwart, gemengd) stuit velen tegenwoordig tegen de borst.’ Er is sprake van een discussie - een dilemma - bij deze literatuur, in tegenstelling tot wat er in de inleiding op Xala wordt gesteld. Mittelholzer is een discutabele persoon, met betwistbare opvattingen

Voortgang. Jaargang 18 56 en levenswandel - in het nawoord wordt hij echter uit verschillende hoeken respectvol bekeken. Zijn werk wordt expliciet uitgegeven vanwege de literaire kwaliteiten.

Jan Kees van de Werk en de Afrikaanse Bibliotheek

Jan Kees van de Werk die in de jaren zeventig bij uitgeverij Corrie Zelen begon met de Afrikaanse Bibliotheek en later met de serie verhuisde naar In de Knipscheer, heeft van het begin af aan veel meer het literair-artistieke van de door hem uitgebrachte Afrikaanse literatuur benadrukt. In de Knipscheer was een literaire uitgeverij, terwijl de ontwikkelingsorganisatie NOVIB een huis-uitgeverij had die zich op het literaire pad begaf. Dit verklaart ten dele de verschillende aanpak. De DSS startte met een duidelijk politieke, ideologisch geladen boodschap, terwijl de Afrikaanse Bibliotheek de literatuur veel meer volgens de in de Nederlandse literaire wereld geldende standaard bracht. De NOVIB moest zich als relatieve buitenstaander veel meer bewijzen. Van de Werk laat de schrijver als literaire auteur aan het woord, los van de maatschappelijke context waarin het werk is geschreven. Dit is bijvoorbeeld aan Slechts een korrel graan van Ngugi wa Thiong'o te zien, uitgebracht bij uitgeverij Corrie Zelen in 1979. Het nawoord omvat zo'n drieduizend woorden waarin Van de Werk de auteur in diens literaire wereld tracht te plaatsen. Het DSS-werk uit hetzelfde jaar, De geldschieter van R.K. Narayan, begint nog altijd met hetzelfde korte voorwoord als dat van Xala van 4 jaar daarvoor. De wijze van presenteren van de Derde Spreker Serie heeft er voor gezorgd dat het literair-culturele lange tijd ondergesneeuwd bleef door de teksten als economisch, politiek en sociaal geladen voor te stellen.

De reikwijdte van beeldvorming

Wanneer je de Derde Spreker Serie en de Afrikaanse Bibliotheek vergelijkt met Schippers studie Afrikaanse Letterkunde (1990), blijkt dat de series qua genres het brede aanbod aan literatuur uit Afrika aanmerkelijk versmallen: romans, en wat verhalen.5 Hierbij dient opgemerkt dat uitgeversseries herkenbaar gelijkvormig dienen te zijn als produkt, en dat heeft gevolgen voor de vorm en inhoud van de werken. Kuitert (1997, p. 344) zegt het treffend: ‘De markt beheerst het uitgeversbedrijf en stuurt de uitgever in de richting van een bepaalde manier van uitgeven. Die uitgeversmethoden kunnen weer gevolgen hebben voor de literatuur, en de literaire verwikkelingen drukken op hun beurt weer een stempel op de markt.’

Voortgang. Jaargang 18 57

Literatuuropvattingen blijven zo in Nederland niet beperkt tot opvattingen over de literatuur zelf. Het zijn opvattingen die ook duidelijk met het buitenliteraire circuit te maken hebben. Het is voor de bedrijfsvoering van een Nederlandse uitgeverij financieel niet haalbaar een literair produkt uit te geven dat niet in zekere mate herkenbaar is voor de Nederlandse markt: hier gelden economische opvattingen die de keuze voor de uiteindelijk uitgegeven literatuur en de receptie ervan zeker beïnvloeden.

Het lijkt in de Derde Spreker Serie, die recht wil doen aan Derde Wereldliteratuur, alsof het genre roman in het literaire systeem van de gekozen landen dezelfde centrale rol speelt als in Nederland. Dat is echter niet zo, de verschillen in literaire tradities verdwijnen hier door ze niet te behandelen. Mouralis heeft in verschillende studies onderzoek gedaan naar deze problematiek. In Mouralis (1985, p. 42-45) bespreekt hij het gelijktrekken van literaire ontwikkelingen. Hij nuanceert het ‘nationale’ karakter van literatuur voor Afrika en Europa. In Europa maakt men al twee eeuwen gebruik van het concept nationale literatuur voor de stand van zaken in de literatuur, en ontwikkelingen worden regelmatig in kaart gebracht vanuit dit perspectief. Voor Afrika als werelddeel wordt haast gedachteloos dit concept toegepast, waarbij er van een vanzelfsprekende historische gelijktijdigheid uitgegaan wordt. De geschiedenis van Afrika verschilt van die van Europa, dus om direct van nationale literaturen te spreken voor gebieden die enkele tientallen jaren onafhankelijk zijn - hoogstens voordien een van buiten opgelegde eenheid vormden - lijkt wat overhaast. Misschien blijkt het een produktief concept om de literaire ontwikkelingen in Afrika te schetsen, je moet er echter bij stilstaan dat het een opgelegde ordening is die ‘de realiteit’ niet altijd recht doet. Ze gaat aan de verschillende historische situaties voorbij. Lindfors (1990) geeft een voorbeeld uit de praktijk van het Afrikaanse onderwijs: de auteurs die de meeste bekendheid genieten in het Westen, overheersen de literatuurlessen op de onderzochte onderwijsinstellingen. Een Westerse selectie beïnvloedt zo de literatuurlessen in Afrika. Uitgevers die literaire werken in wereldtalen uitgeven - talen uit landen die vaak veel koloniën bezaten - zijn belangrijke intermediairs, voor Afrika in dit geval, maar zeker ook voor Nederland. De uitgaven van de DSS verbreedden enerzijds de visies in Nederland op literatuur, anderzijds hebben ze ongewild een selectie veroorzaakt. De overeenkomsten in waardering die Lindfors constateert voor universitair Afrika en het literatuur selecterende Westen lijken grotendeels terug te voeren op de bereikbaarheid van werken. Afrikanen kunnen deze situatie vaak niet beïnvloeden. Het Westen leert de Afrikaanse literatuur grotendeels via de Westerse uitgevers kennen. Literatuur die aanslaat in het Westen,

Voortgang. Jaargang 18 58 krijgt dikwijls in het land van herkomst een hogere literaire status vanwege die internationale waardering.

Latijns-Amerika, als laatste voorbeeld

Er is op het eerste gezicht in de jaren zeventig en tachtig - en misschien ook nog wel in de jaren negentig - een opvallend verschil in Nederlandse visies op literaire teksten uit Latijns-Amerika en uit Afrika. Steenmeijer signaleert in De Spaanse en Spaans-Amerikaanse literatuur in Nederland 1946-1985 dat de aandacht voor de Derde Wereld rond 1970 gunstig is geweest voor de Latijns-Amerikaanse literatuur. De internationale waardering met onder andere de Nobelprijzen voor Asturias in 1967 en Neruda in 1971 zal een extra stimulans zijn geweest. In de loop van de jaren zestig worden de Spaans-Amerikaanse auteurs door hem als volgt gekenmerkt: ‘Van Doorne [ziet], net als de andere critici, in het merendeel van zijn besprekingen het werk van Borges, Bioy Casares en Cortázar los [...] van de Spaans-Amerikaanse werkelijkheid (van vroeger en nu). De aandacht voor de couleur locale die in sommige verhalen van Borges een grote rol speelt [...], is veelzeggend gering. Deze auteurs werden niet als “typisch” Argentijns of “typisch” Spaans-Amerikaans beschouwd. Met Borges en Cortazár werd naar het idee van de critici dan ook niet de [Spaans-Amerikaanse literatuur (= SAL)] in Nederland geïntroduceerd, maar twee schrijvers die min of meer toevallig uit Spaans-Amerika afkomstig waren. Om de SAL een gezicht te geven waren meer en vooral andere auteurs nodig, auteurs wier werk veel duidelijker in de werkelijkheid van dat continent is geworteld. Zij worden americanistas genoemd, terwijl de auteurs van verhalen en romans waarin het land en/of continent van herkomst minder prominent aanwezig is, cosmopolitas worden genoemd’. (Steenmeijer, 1989, p. 117) Deze scheiding tussen americanistas en cosmopolitas valt grotendeels terug te voeren op een receptie die op meer maatschappelijk-culturele gronden steunt tegenover een uitgesproken waardering voor de literaire kenmerken. Hier lijkt eenzelfde verschil zichtbaar als in de jaren zeventig tussen de Derde Wereld-literatuur en de literair hoger gewaardeerde Latijns-Amerikaanse literatuur, voorzover die toen bekend was in Nederland. De aandacht voor de literaire cosmopolitas bleef naar verhouding groot. Honderd jaar eenzaamheid van Marquez heeft hierin verandering gebracht. Opvallend vindt Steenmeijer het bij dit werk dat een grote nadruk komt te liggen op de literaire kwaliteit: ‘Dat Honderd jaar eenzaamheid diep geworteld is in de Colombiaanse werkelijkheid, was van secundair belang.’ De aan het werk toegekende kenmerken zijn een mix van willekeurige bestanddelen: een mix die als een op goede gronden samengesteld geheel gepresenteerd, de literaire kwaliteit onder woorden brengt.

Voortgang. Jaargang 18 59

De Derde Spreker Serie brengt eind jaren zeventig ook Latijns-Amerikaanse auteurs uit, nadrukkelijk als Derde Wereld-literatuur gepresenteerd en dus vooral maatschappelijk gepositioneerd. De Nederlandse literaire kritiek lijkt deze plaatsing niet te hebben gecorrigeerd door te wijzen op meesters als Borges en Marquez - de Latijns-Amerikaanse auteurs van de DSS stammen ten slotte ook uit deze rijke literaire traditie. De op dat moment uitblijvende literaire verdieping duidt op een ‘verzuilde’ literaire kritiek waarin (groepen) critici naast elkaar en langs elkaar heen recipiëren. Opvattingen over literaire werken bestaan naast elkaar in de ten dele open en ten dele gesloten hierarchie van deelsystemen van de literaire wereld, en kunnen op voorhand een beslissende factor zijn in de positionering van teksten. Een opvallende rol speelt de kennis van de recensent van de literatuur van het werelddeel of land van herkomst, van de literaire situatie aldaar, maar ook bijvoorbeeld van de politieke of economische situatie. De ontwikkeling die Steenmeijer schetst voor de receptie van de Spaans-Amerikaanse literatuur, lijkt eveneens op te gaan voor het verloop van de receptie van Afrikaanse literatuur in de jaren 1970 en 1980 in Nederland. De literaire kritiek registreert wel dat ook in die gebieden literatuur wordt geschreven, maar mede doordat er weinig kennis is van de literaire wereld ter plaatse, wordt deze literatuur vaak automatisch lager in de literaire hierarchie geplaatst. In een enkel geval maakt internationaal literair nieuws inhoudelijke verdieping voor de berichtgeving noodzakelijk. Literaire recensenten in Nederland lijken in de jaren 1970 nauwelijks open te staan voor de (vertaalde) Afrikaanse literatuur. De internationale situatie gaf blijkbaar weinig aanleiding om te schrijven over literaire schatten uit Afrika. Dit veranderde met de Nobelprijzen voor Soyinka in 1986 en Mahfoez in 1988. Zulk ‘nieuws’ blijkt een grote rol te spelen bij de beeldvorming over literaire kwaliteit van auteurs. Een sprekend voorbeeld geeft Mahfoez in de documentaire over zijn schrijverschap in de rubriek Kunst... omdat het moet, door de TROS op 21-3-1998 uitgezonden. Hij vertelt dat hij honderden brieven ontving uit Europa nadat hij de Nobelprijs voor literatuur had ontvangen. Men vroeg hem wat nu eigenlijk de Arabische literatuur inhield. Mahfoez' Nobelprijs zal de belangstelling voor (hedendaagse) Arabische literatuur zeker ten goede zijn gekomen.

De ontwikkeling van literaire kennis

Meulenhoff start rond 1972 met wat mettertijd tot een Latijns-Amerikaans fonds uitgroeit. (Steenmeijer, 1989, p. 132) Als een aantal jaren later, in 1975, het eerste werk in de Derde Spreker Serie verschijnt, staat de Latijns-Amerikaanse literatuur al volop in de schijnwerpers.

Voortgang. Jaargang 18 60

Belangrijk in dit verband blijkt behalve de status van de uitgegeven literatuur, ook de positie die de uitgeverij in de literaire wereld inneemt. De in de DSS uitgegeven literatuur die afkomstig is uit Latijns-Amerika wordt in eerste instantie door redacties van periodieken en recensenten (en andere delen van de literaire wereld) bekeken als literatuur uit de Derde Wereld, en niet geplaatst in de literair-historische context van herkomst. Meulenhoff heeft veel ‘literair’ krediet, terwijl de niet officieel in Nederland ingeschreven NOVIB-uitgeverij - die daarom en om ervaring in huis te krijgen met de literaire uitgeverij AMBO samenwerkt - als niet-literair wordt beschouwd. Meulenhoff brengt de Latijns-Amerikaanse literatuur ook expliciet (zonder veel toelichting) als literatuur van hoge kwaliteit.

De praktijk van recipiëren door literaire recensenten is hierbij interessant. In het algemeen: recensenten reageren wel op elkaar, maar refereren nauwelijks naar elkaar. (Het medium van publicatie leent zich ook niet goed voor zulke discussies.) Er ontwikkelt zich een grote meerduidigheid in de beschouwingen door het vrije gebruik van (literaire) karakteristieken. Daarnaast wordt er nauwelijks op inhoudelijke coherentie getoetst: recensies pretenderen vaak ook niet meer dan meningen en oordelen te geven. Ze wegen echter zwaar mee in de literaire beoordeling, en kunnen grote invloed hebben op de waardetoekenning. De kritiek heeft ten slotte een grote invloed op de feitelijke aanwezigheid van literaire werken in bij voorbeeld boekhandels en bibliotheken. Meer in het bijzonder: recensenten passen begrippen en noties met betrekking tot literatuur - waarachter meer of minder complexe literatuuropvattingen schuilgaan - zowel strategisch als argeloos toe. Deze begrippen en noties ‘verschuiven’ gemakkelijk en hebben een hoog ad-hoc gehalte. De individuele recensenten karakteriseren met hun unieke, willekeurige combinatie van literaire oordelen werk en/of auteur, en geven een bepaalde kwaliteit mee. Al met al - recensenten en uitgeverijen zijn twee delen van een veel grotere constellatie die de literaire wereld vormt. Echter spelen zij (in ieder geval tegenwoordig) een grote rol bij de eenstemmigheid die uiteindelijk door de tijd heen ontstaat. Deze eenstemmigheid - bij voorbeeld in literatuurgeschiedenissen - verhult het arbitraire karakter van de gevormde literaire indelingen.

Het is enerzijds opvallend hoe de literaire kwaliteit van teksten ontdekt wordt, dan veld moet winnen, en zich ten slotte vestigt, terwijl anderzijds die literaire kwaliteit in literaire deelsystemen als de uitgeverswereld en de literaire kritiek op het moment van uitgeven en recenseren gepresenteerd wordt als (intrinsiek) werkelijk aanwezig en aanwijsbaar.

Voortgang. Jaargang 18 61

Opmerkelijk is hoe in de literaire wereld individuele deelnemers, instanties en instituties een geloofwaardig geachte berichtgeving creëren die uitmondt in een bepalende beeldvorming die - met in de loop der tijd de nodige correcties - uiteindelijk als wetenschappelijk verantwoorde literair-historische kennis opgeslagen wordt en uitgedragen in Nederland, bijvoorbeeld op middelbare scholen en universiteiten. Het relatief-willekeurige van kwaliteitstoekenning - zeker wanneer de literaire kwaliteit door maatschappelijke of historische ontwikkelingen nog in waarde toeneemt - blijft meestal buiten beschouwing.

Voortgang. Jaargang 18 62

Beredeneerde literatuuropgave

Bzzlletin 186/187 (1991) is in z'n geheel gewijd aan ‘Literatuur en Derde Wereld’. F. de Glas, Nieuwe lezers voor het goede boek: de Wereldbibliotheek en Ontwikkeling/De Arbeiderspers voor 1940 (Amsterdam, 1989) geeft op pagina 25 een heldere toelichting op het begrip gatekeeper. Lieve Joris beschrijft in Maliblues (Amsterdam, 1996) hoe de Malinese muzikant Kar Kar de aandacht voor zijn muziek in eigen land en uit het Westen ervaart. E. Köhler, ‘Gattungssystem und Gesellschaftssystem’, in: Romanistische Zeitschrift für Literaturgeschichte 1 (1977), pp. 7-22. Köhler behandelt het samenspel van literaire, culturele en maatschappelijke - waaronder economische - factoren met betrekking tot literaire genres. Poetics Today 11 (1990) is gewijd aan de polysysteem-theorie van I. Even-Zohar. De begrippen systeem en deelsysteem worden uitgebreid toegelicht. E. Said, Cultuur en imperialisme (Amsterdam, 1994) geeft inzicht in de invloed van het Westen op de rest van de wereld. Ook is het een interessant voorbeeld van hoe beeldvorming van het Westen als één geheel tot stand gebracht wordt.

Voortgang. Jaargang 18 63

Onderzoek naar de literaire kritiek deden:

N. van Dijk, De politiek van de literatuurkritiek. De reputatie-opbouw van Menno ter Braak in de Nederlandse letteren (Delft, 1994). S. Janssen, In het licht van de kritiek. Variaties en patronen in de aandacht van de literatuurkritiek voor auteurs en hun werken (Hilversum, 1994).

Verder genoemde literatuur:

A. Fowler, ‘Genre and the Literary Canon’, in: New Literary History 11 (1979), pp. 97-119. Het artikel belicht de genre-problematiek. L. Kuitert, Het uiterlijk behang. Reeksen in de Nederlandse literatuur (Amsterdam, 1997). B. Lindfors, ‘The Teaching of African Literatures in Anglophone African Universities: An Instructive Canon’, in: Canonization and teaching of African literatures (Amsterdam, 1990), pp. 41-55. Het is een themanummer van Matatu: Journal for African Culture and Society, onder redactie van R. Grandqvist. B. Mouralis, ‘Le concept de littérature nationale dans l'approche des littératures africaines’, in: Litteratures africaines francophones. Bayreuth African Studies Series 3. (Bayreuth, 1985), pp. 37-60. G. Negash, A History of Tigrinya Literature in Eritrea, The oral and the written 1890-1991 (Leiden, 1999). R. Preiswerk en D. Perrot, Ethnocentrisme et histoire. L'Afrique, l'Amerique indienne et l'Asie dans les manuels occidentaux (Paris, 1975). M. Schipper, Afrikaanse Letterkunde. Tradities, genres, auteurs en ontwikkelingen in de literatuur van Afrika ten zuiden van de Sahara (Baarn, 1990). M. Steenmeijer, De Spaanse en Spaans/Amerikaanse literatuur in Nederland 1946-1985 (Muiderberg, 1989): Steenmeijer bestudeert uitsluitend de Spaanstalige literatuur uit Latijns-Amerika.

Eindnoten:

1 De analyse van de inhoud van een recensie is zeer problematisch. Het gaat om een complex oordeel dat moeilijk te ontrafelen is, en niet altijd consistent verwoord is - dit laatste lijkt ook niet een eis te zijn van een recensie. Een moeilijk in het geheel te plaatsen passage in Pollmanns recensie is haar oordeel over de Nederlandse vertaling: ‘De vertaling, waarover al veel te doen is geweest, is een keuze: voor het wat ouderwetse Indische Nederlands, met vaak ook rare stijlfiguren die in geen enkel Nederlands, Indisch of niet, voorkomen. Ik vind het geen goede keuze: Pramudya is juist een heel moderne schrijver. Hij is geen Paatje Daum die vanuit de

Voortgang. Jaargang 18 Indo-Europese cultuur een direct verslag deed over het wel en wee van de burger. Pramudya is een Indonesiër, en het moderne Bahasa Indonesia vraagt om een moderne vertaling.’ Tegenwoordig wordt veel gebruik gemaakt van literaire recensies ten behoeve van literatuur-wetenschappelijk receptie-onderzoek, waarbij de analyseerbaarheid van deze gegevens nauwelijks in twijfel wordt getrokken en de eruit voortvloeiende conclusies gemakkelijk als algemeen geldend gebruikt worden (‘zo dachten we toen’, wat leidt tot periodisering en stromingen) en niet zozeer als exemplarische opvattingen van (beroepsmatig en vanuit die positie natuurlijk wel invloedrijke) literair geïnteresseerden. 2 Pollmann schreef haar recensie na die van Maier. Het lijkt niet dat zij zijn bespreking onder ogen heeft gehad, aangezien zij niet naar zijn informatie over de Indonesische literaire wereld verwijst - waar zij wel andere relevante literatuur over (werk van) Toer noemt. Indonesië kan als voormalige kolonie van Nederland relatief bekend geacht worden. Wanneer je haar recensie vergelijkt met die van Maier, Indonesië-specialist, blijkt de laatste beter op de hoogte te zijn van de literaire ontwikkelingen daar. 3 Ghirmay Negash (1999, p. 2) betoogt in zijn proefschrift A History of Tigrinya Literature in Eritrea: ‘In contrast to the Euro-American literary reality, one may say that the African literary landscape is occupied more by oral literature than by written.’ 4 Het gehele voorwoord - geschreven door Sjef Theunis, op dat moment algemeen-secretaris van de NOVIB - luidt als volgt: ‘“Zij hebben wel óver ons geschreven, maar ons nooit aan het woord gelaten.” Deze uitspraak hoort men nogal eens. De Nederlandse Organisatie voor Ontwikkelingssamenwerking (NOVIB) en uitgeverij Het Wereldvenster hebben - gesteund door een redactieraad van deskundigen - het initiatief genomen een reeks teksten van schrijvers uit Afrika, Latijns-Amerika en Azië te vertalen. Het lezen van romans en verhalen uit de derde wereld betekent een ontmoeting met andere mensen, hun problemen en hun samenleving. Elk boek in deze reeks wil een ontdekkingsreis zijn naar een andere cultuur. Tal van problemen worden op leesbare wijze aan de orde gesteld. Ontwikkelingssamenwerking, kolonialisme en imperialisme, arbeidsverdeling, de prijzen van grondstoffen en handelsovereenkomsten worden niet op een abstracte wijze behandeld. Dus geen moeilijk betoog, maar gewoon een verhaal. Geen vakjargon, maar literatuur. De lezer komt vanzelf in aanraking met een andere denk- en leefwereld. Derde-wereldliteratuur in ruime zin geeft een antwoord op vragen als “hoe leven zij”, “welke conflicten en remmingen ervaren zij in hun eigen cultuurpatroon” en “hoe kijken zij tegen ons aan”.’ 5 De roman is in de periode 1970-1995 in Nederland het meest gepubliceerde literaire genre. Voor het genre hebben nooit absolute definities bestaan, de kenmerken zijn in de loop van de tijd veranderd, zo ook in deze periode. Er heerst echter wel een zekere mate van overeenstemming. In grote lijnen is de ontwikkeling in Nederland het gevolg van een samenspel van literaire, culturele en maatschappelijke - waaronder economische - factoren. Fowler (1979, p. 113) concludeert dat ‘generic changes help to shape canons of taste, and consequently of availability.’ Fowler (1979, p. 109) beschrijft aan de hand van een uitspraak van Wordsworth het diffuse concept van genres. Ze kunnen zich in allerlei richtingen ontwikkelen. De gebruikers kennen het genre een groot onderscheidend vermogen toe, ondanks de constante herdefiniëring. Canonisering is zo in zekere zin reeds op gang gebracht.

Voortgang. Jaargang 18 65

Waar verleden en heden kruisen Over de hedendaagse historische roman Maaike Kroesbergen

Abstract - In this article five Dutch historical novels published around the year 1990 will demonstrate that the new way of presenting the past shows a post-modern view on both past and present. Facts are manipulated or connected with fiction in effort to question the coherence of history. Many novels are situated in the 18th century, an epoque full of insecureness and ideological emptiness, which can easily be linked with the contemporary ontological doubt.

1. Inleiding

Het kan opvallend genoemd worden dat vanaf 1990 in de Nederlandse literatuur betrekkelijk veel historische romans zijn verschenen. We kunnen misschien zelfs van een klein strominkje spreken. Heel voorzichtig, want het gaat maar om een paar schrijvers, waarvan de bekendste - in alfabetische volgorde Daphne Meijer, Margriet de Moor, Nelleke Noordervliet, Thomas Rosenboom en P.F. Thomése - eenlingen zijn en zich niet als groep afficheren. De aandacht die de literaire kritiek voor de nieuwe historische roman aan de dag legt, is bijzonder, want vanaf de jaren vijftig tot zeventig werd het genre genegeerd en als minderwaardig beschouwd.1 Dat niet alleen de kritiek de historische roman weer serieus neemt, maar ook academische kringen zich intensief met dit romantype bezighouden, blijkt niet alleen uit de vele recente artikelen over dit onderwerp, maar ook bijvoorbeeld uit het feit dat de Internationale Vereniging voor Neerlandistiek in augustus 1994 te Antwerpen het congres ‘Nederlands in culturele context’ organiseerde met als thema ‘geschiedenis verzinnen’. Het nieuwe van de hedendaagse historische roman komt volgens Jane Fenoulhet voort uit de zelfverzekerde vrijheid waarmee de auteurs de geschiedenis benaderen.2 Zette Vestdijk nog zijn vraagtekens bij het genre van de historische roman, aangezien in zijn ogen het verleden nooit op een adequate manier gereconstrueerd kan worden, de huidige auteurs lijken minder last te hebben van dit soort twijfel en laten zonder problemen feit en fictie door elkaar lopen. De spanning die in de historische roman ontstaat tussen feit en fictie, kan - zo blijkt uit de lezing die Fenoulhet in Antwerpen hield - gebruikt worden om een descriptief kader te ontwerpen ter karakterisering van de roman.3 Zij baseert zich daarbij op het extern historische hiaat en het interne poëticale hiaat, begrippen die David Roberts lanceerde in een studie

Voortgang. Jaargang 18 66 over de moderne Duitse historische roman.4 Mede aan de hand van de door Fenoulhet in praktijk gebrachte theorie zal ik in dit artikel enkele belangrijke kenmerken van de nieuwe historische roman belichten en enkele voorbeelden geven van de zelfverzekerde vrijheid die de auteurs aan de dag leggen. Hierbij zullen aan bod komen de verhalenbundel Zuidland (1990) van P.F. Thomése en de romans Het oog van de engel (1991) van Nelleke Noordervliet, Daphne Meijers, Het plezier van de duivel (1995), Margriet de Moors, De virtuoos (1993) en Gewassen vlees (1994) van Thomas Rosenboom.

2. Geschiedenis en literatuur

Hoewel het absolute begin en het definitieve einde van een genre moeilijk te bepalen zijn, zal ik hier toch een poging wagen tot typering van de historische roman en stilstaan bij de verhouding tussen literatuur en geschiedenis. Elisabeth Wesseling noemt in haar studie Writing history as a prophet (1991) drie fasen om een genre af te bakenen.5 Volgens die indeling ontwikkelt een genre zich in de eerste fase aan de hand van typerende kenmerken en worden deze gedurende de tweede fase nauwgezet geïmiteerd. ‘During the tertiary phase, authors put the secondary type to new uses, sometimes even turning it against its own purposes. Thus, tertiary types may assume the shapes of parody, burlesque, antithesis, or ‘symbolic modulation.’6 De eerste fase van het genre van de historische fictie begint bij Walter Scott die met Waverley (1814) het klassieke model van de historische roman tot leven riep. De tweede fase kenmerkt zich door de vele Scott-imitaties die tot in de negentiende eeuw verschenen. Bepalend voor de ontwikkelingen binnen de derde fase van het genre - die van de moderne historische roman - is de scheiding tussen geschiedenis en literatuur die ontstond toen Ranke in de negentiende eeuw de wetenschappelijke positivistische geschiedbeoefening op gang bracht.7 Tot in de negentiende eeuw onderhielden literatuur en geschiedenis een nauwe band en kon het woord ‘roman’ zowel een waar als een onwaar verhaal aanduiden, maar met de nieuwe geschiedschrijving werd ook de moderne roman geboren: ‘De roman schiep zich een nieuwe waarheid en werkelijkheid zonder zich [...] om de quasi-historische dimensie daarvan al te zeer te bekommeren.’8 Terwijl Walter Scott geloofde dat hij op grond van historische kennis een tijdperk zo gedetailleerd mogelijk kon laten herleven en de positivistische geschiedschrijving het verleden als betekenisvol en reconstrueerbaar zag, kennen de historische romans in de derde fase en de tamelijk recente narrativistische stroming binnen de geschiedwetenschap, die zekerheid over het verleden niet. De historicus heeft de taak betekenis te construeren door en in zijn verhaal. Hieruit vloeit voort dat die geschiedkundige constructies als gedeeltelijk fictioneel te beschouwen zijn. Paul de Wispelaere wijst in zijn artikel over ge-

Voortgang. Jaargang 18 67 schiedschrijving en fictionalisering op de overeenkomst tussen de historicus en de romanschrijver die allebei gebruik maken van documentair materiaal en geconfronteerd worden met ‘het banale axioma’ (Schama) dat aanspraken op kennis van de historische werkelijkheid altijd beperkt en subjectief bepaald zijn door de visie van een vertellende instantie.9 Op die manier komen geschiedschrijving en literatuur, als vanouds, weer dicht bij elkaar te liggen, zij het dankzij gedeelde subjectiviteit in plaats van de vroegere vermeende objectiviteit. Ankersmit spreekt van een chiastische verhouding.10 Over het verschil tussen de traditionele historische roman en de moderne schreef de grande dame van de historische roman, Hella Haasse, ‘dat “het historische” in de loop der eeuwen voor creatieve schrijvers telkens een andere functie heeft vervuld, dat “modern” in dit opzicht hoogstens betekent dat er geen sprake meer is van een voorgeschreven opvatting van, of een traditioneel gebruik van, geschiedenis in de litteratuur [...]’.11 Haar werk heeft, volgens eigen zeggen, dezelfde ontwikkeling doorgemaakt als de historische roman sinds het midden van de negentiende eeuw, die loopt van traditioneel naar documentair. Haasse begon in Het woud der verwachting (1949) met klassieke historische fictie in de lijn van Scott, maar verbindt de term fictie niet meer aan haar recentere werken. Mevrouw Bentinck, of onverenigbaarheid van karakter (1978) noemt ze ‘een ware geschiedenis’.12 Bovendien zegt ze dat ze van de feiten geen fictie wil maken. In een nawoord tot Heren van de thee (1992) schrijft ze dan ook met nadruk dat het verhaal geen fictie is. De rol van de schrijver bestaat volgens Haasse uit selecteren, ordenen en soms parafraseren van het archiefmateriaal. Aan de hand van de gepresenteerde bronnen moet de lezer zelf de gang van het verleden bepalen. Met deze documentaire aanpak lijkt Haasse op het eerste gezicht op een ander spoor uitgekomen dan de historische romans die ik hier behandel. Daarom zal in het vervolg de aanduiding moderne historische roman gebruikt worden als verzamelnaam voor de romans die sinds de negentiende eeuw de geschiedenis minder traditioneel benaderen. Daarbinnen vinden we de hedendaagse historische romans die in dit onderzoek centraal staan.

3. Diachronische en synchronische as

Fenoulhet behandelt in haar artikel over Vestdijk uitgebreid twee assen die een doorsnede van de historische roman kunnen geven.13 Allereerst is er de verhouding tussen feit en fictie, oftewel de synchronische as, die ook als het interne poëticale hiaat aangeduid kan worden. Ten tweede is de verhouding tussen heden en verleden van belang die de diachronische as vormt, of het extern historisch hiaat. De beweging van het verleden naar het heden wordt in gang gezet met behulp van elementen die de tijdskloof proberen te overbruggen. Dit is mogelijk door bijvoorbeeld te verwijzen naar zaken die uit

Voortgang. Jaargang 18 68 het verleden zijn overgebleven en in ons collectieve (cultuur-historische) bewustzijn opgenomen zijn, zoals bekende schilderijen of monumenten. In de beweging andersom, die van het heden naar het verleden, worden huidige preoccupaties naar een andere tijd getransponeerd. Zoals in de bekroonde film Shakespeare in love de positie van de hoofdrolspeler duidelijk een verwijzing is naar de positie van de schrijvers in het hedendaagse Hollywood. Historische en poëticale overwegingen bepalen volgens Fenoulhet in hoeverre elementen uit het heden in het verleden vertaald kunnen worden.14 Wanneer er fouten worden gemaakt op de synchronische as gebeurt dat dikwijls met opzet. Dan is er iets aan de hand, want zo'n opzettelijke overtreding van de historische werkelijkheid markeert vaak een kruispunt van de diachronische en de synchronische as. Daar wordt een spel gespeeld met de verleden en de tegenwoordige tijd.

4. Postmodernisme

Het is nog maar de vraag of de romans die hier besproken zullen worden postmodern te noemen zijn, maar aangezien sommige postmoderne ideeën over verhaal en geschiedenis in dit kader passen en historische fictie volgens Elisabeth Wesseling ‘[...] has been singled out as a highly important subcategory of postmodernist literature’, zal ik hier toch op het postmodernisme ingaan.15 In het bovenstaande is al ter sprake gekomen dat de historiografie ongeveer dezelfde ontwikkeling heeft doorgemaakt als de historische fictie. De recente vorm van geschiedenis wordt in Vervaecks studie over de postmoderne roman aangeduid als de zogenaamde ‘postgeschiedenis’, waarbij de visie van belang is dat ‘er nauwelijks verschil is tussen historie en verhaal, chronos en kroniek. Alles wordt chroniek.’16 Vervaeck gebruikt deze term voor de combinatie van chronologie en verhaal. De chroniek neemt ook in de geschiedschrijving een belangrijke plaats in, want het New Historicism ‘bestudeert de geschiedenis als een van de vele narratieve vormen en teksten die in een bepaalde context optreden [...].’17 Er zijn verschillende manieren waar te nemen waarop de postmoderne chroniek zich uit: ‘Ten eerste impliceert de chroniek een voorliefde voor het onooglijke, ten tweede overtreedt ze de regels van de traditionele historische vertelling, ten derde ontwricht ze traditionele tijdspatronen [...] ten vierde verdwijnt de overkoepelende en continue verhaallijn en ten vijfde wordt de onzekerheid van de toekomst geprojecteerd in het heden en het verleden.’ De postmoderne interesse in de vliedende stroom richt zich kortom op wat in de gewone tijdservaring onopgemerkt blijft: ‘[...] Deze voorliefde voor het marginale deelt de roman met het New Historicism [...] het maakt duidelijk dat het verleden altijd een creatie is vanuit een bepaalde visie en context.’18

Voortgang. Jaargang 18 69

Als in een postmoderne roman historische verhalen verteld worden die niet kloppen of zich beperken tot marginaliteiten, tot de petite histoire, dan is dat volgens Vervaeck een verzet tegen de zogenaamd coherente en gewichtige geschiedenis, de geschiedenis van de grote lijn en de belangrijke gebeurtenissen.19 Waar kortom verschuivingen plaatsvinden op de synchronische as zouden ook tekenen van postmoderniteit te vinden kunnen zijn. Het verzet tegen de als objectief gepresenteerde geschiedenis leidt tot de ondermijning van de regels waaraan de klassieke historische roman en vertelling gehoorzamen. Vervaeck noemt hier de drievoudige overtreding die McHale naar voren bracht: ‘Ten eerste overtreedt de postmoderne chroniek de regel van de “dark areas” [...] die voorschrijft dat de roman zijn fantasie moet beperken tot die plekken in de geschiedenis waar men weinig of niets van afweet. Door ook algemeen bekende feiten in het fantaseren te betrekken en te vervormen, schrijft de postmoderne roman een apocriefe geschiedenis.’20 Vervolgens kan de postmoderne chroniek nog het verbod op anachronismen overtreden en de fysische wetten van de werkelijkheid naast zich neerleggen, ‘bijvoorbeeld door historische en fictionele figuren samen te laten optreden of door die twee in één personage te combineren.’21

5. De achttiende eeuw

Opmerkelijk is dat bijna alle bovengenoemde hedendaagse historische romans en verhalen de achttiende eeuw als decor hebben. Niet alleen in de literatuur, maar ook in de geschiedschrijving valt volgens Tollebeek een nieuwe belangstelling voor dat tijdperk waar te nemen.22 Hieronder volgt een korte samenvatting van de in de inleiding genoemde hedendaagse romans. Daphne Meijers roman Het plezier van de duivel speelt rond het jaar 1772 toen op 11 mei de Amsterdamse schouwburg aan de Keizersgracht in vlammen opging. Het is de geschiedenis van juffrouw Anna Barnard, een zelfbewuste, doch gebochelde directrice van de schouwburg van Leiden, die in de coulissen de brand van de Amsterdamse schouwburg als ooggetuige meemaakt. Juffrouw Antje reist per trekschuit naar Amsterdam om daar aan de leider van de Vlaamse toneelspelers Jacob Neyts het voorstel te doen samen een theater in Mechelen op te zetten, maar mede door de brand in de schouwburg lopen haar plannen heel anders af. In De virtuoos van Margriet de Moor zien we het Napels van het midden van de achttiende eeuw als decor voor de hartstochtelijke verhouding die de jonge getrouwde vrouw Carlotta begint met de gecastreerde zanger Gasparo, die ze nog van vroeger kent. Hun liefdesrelatie staat in het teken van de muziek en kan slechts een seizoen duren. Nelleke Noordervliet situeert haar roman Het oog van de engel rond 1787-1789 aan de vooravond van en tijdens de Franse Revolutie. Hoofdpersoon

Voortgang. Jaargang 18 70

Elisabeth Lestevenon vlucht met haar vader en zusje voor de prinsgezinde troepen naar Frankrijk. Daar ontmoet Elisabeth de arts Doppet, wordt verliefd op hem en gaat samen met hem semi-wetenschappelijke demonstraties geven, waarin zij optreedt als Engel van de Apocalyps. Elisabeth maakt naam als gevreesde zieneres en sterft uiteindelijk aan haar oogkwaal. Het eerste en het laatste verhaal uit Thomése's verhalenbundel Zuidland hebben de achttiende eeuw als decor.23 ‘Zuidland’ gaat over Jacob Roggeveen (1659-1729) en met name over zijn reis naar het Zuidland in 1721. Het laatste verhaal ‘Boven aarde’ speelt voornamelijk te Tunis in het sterfjaar van de historische figuur Johan Willem Ripperda (1680 of 1682-1737), om wiens leven veel mysteries hangen en die in zijn laatste uren begeleid wordt door zijn lijfarts Foucart. Gewassen vlees van Thomas Rosenboom speelt zich af rond 1748 ten tijde van de Oostenrijkse Successie-oorlog. Willem-Augustijn van Donck, zoon uit het Workumse regentenpatriciaat, gaat naar Hulst om daar zijn baljuwschap uit te oefenen. Nadat een korte verliefdheid is afgebroken, erft Willem-Augustijn uit de nalatenschap van een bevriend geleerde het procédé om suiker wit te maken en probeert hij een suikerfabriek van de grond te krijgen. Hij lost het raadsel rond zijn geboorte op, bezwijkt langzaam aan zijn anale fixatie en nerveuze wanen en komt uiteindelijk door een pistoolschot om het leven. Opvallend is dat in drie van de bovengenoemde romans een personage voorkomt waarmee iets aan de hand is.24 Zowel in Het plezier van de duivel als in Het oog van de engel en in Gewassen vlees is de hoofdpersoon behept met een afwijking die hem of haar in een speciale positie ten op zichte van de eigen tijd plaatst. Elisabeth Lestevenon heeft een oogaandoening, Willem Augustijn van Donck is een overspannen pathologisch geval en Anna Barnard een bultenares. Dit motief kan gezien worden als een verbindende schakel tussen toen en nu. De twintigste-eeuwse lezer is op deze manier evenzeer verstekeling in die verleden tijd als het personage zelf.

6. Thomése

Het werk van Thomése heeft weinig gemeen met de klassieke historische roman, die volgens Goedegebuure ‘altijd geënt is op de illusie dat de verteller, en dus ook de lezer, voor de duur van het relaas tijdgenoten zijn van de personages.’25 Een historische visie ontbreekt vrijwel in de traditionele roman, maar Thomése camoufleert zijn eigen kijk op het verleden niet. Zelf vindt Thomése dat zijn verhalen tot het historische genre horen, maar hij brengt een nuance aan: ‘[...] ik wil geen historische feiten aan het licht brengen. Wel een soort Hollandse mythologie blootleggen. [...] Ik schrijf wat niet in de bronnen te vinden is: over de twijfels, de verlangens en de misvattingen

Voortgang. Jaargang 18 71 van die figuren. Vergissingen verdwijnen uit de geschiedenis, want ze worden nooit opgetekend’.26 Toch heeft Thomése zich voor Zuidland goed gedocumenteerd. Dat er soms grote verschillen aan te wijzen zijn tussen hoe het was volgens geschiedkundige studies en hoe het in het boek terecht is gekomen, moeten we dan ook als een signaal opvatten. Hier kruisen waarschijnlijk de synchronische en de diachronische as elkaar.

6.1. Leviathan

Niet eens zo veel historische feiten komen expliciet naar voren in Zuidland. Toch wordt al snel duidelijk dat het eerste verhaal van de bundel speelt ten tijde van de eerste beeldenstorm in 1566. Het personage Janus Dousa in het verhaal is chagrijnig, besluiteloos en heeft weinig eerbied voor zijn medemens. Wetenschappelijke studies over Dousa geven echter een positiever beeld. Volgens Heesakkers en Reinders is hij een bijzonder actief man geweest.27 Als dichter publiceerde hij een aantal Latijnse dichtbundels. Bovendien ondernam hij als speciaal gezant drie reizen naar Engeland om koningin Elizabeth te bewegen de Nederlandse opstand tegen Spanje te steunen. Ook heeft hij een belangrijke rol gespeeld tijdens het beleg van Leiden in 1574 en bij de oprichting van de universiteit van Leiden, waarna hij als curator bewerkstelligde dat deze universiteit een hoog internationaal niveau bereikte en in 1585 werd hij historiograaf van de Staten van Holland. Janet Luis vraagt zich dan ook terecht af of Thomése Dousa niet te kort heeft gedaan: ‘Je voert hem als een wel heel onpraktische kamergeleerde ten tonele. Hij heeft volgens de overlevering toch ook een mooie rol gespeeld bij het ontzet van Leiden? Tsja. Maar wat weten wij nu nog van het Leidens ontzet? Een beroemd figuur volgens de overlevering is ook de burgermeester Van der Werff. Hij zou zijn bil hebben aangeboden aan de hongerende Leidenaren. Maar hoe heldhaftig hij werkelijk geweest is, dat weten wij natuurlijk niet [...].’28 Dat er zulke verschillen bestaan tussen Thomése's Dousa en de Dousa uit wetenschappelijke studies zou ook kunnen liggen aan het feit dat Thomése voornamelijk de ongeveer vijfentwintigjarige Dousa aan het woord laat. Opmerkelijk is dat de Dousa van Thomése door de geschiedkundigen toch wel enigszins ondersteund wordt: ‘Op 1 november 1570, de feestdag van Allerheiligen, stuurde Dousa het voorschot van zijn “nog weinig gerijpte elegieën” aan zijn rivaal Lernutius toe. In het begeleidend schrijven wordt met geen woord gerept van de rampzalige vloed die de Hollandse kust en ook Dousa's heerlijkheid Noordwijk teisterde. Zou de jonge ambachtsheer van het kustplaatsje op dat moment inderdaad nog de wereldvreemde dromer geweest zijn die ons tegemoet treedt in de suggestieve novelle Leviathan, waarmee P.F. Thomése zijn met de AKO-prijs gelauwerde bundel Zuidland opent?’29

Voortgang. Jaargang 18 72

6.2. Zuidland

Jacob Roggeveen (1659-1729) heeft niet alleen in het boek Zuidland, maar ook in het echt een vader gehad die bezeten was van het idee om Zuidland te gaan ontdekken.30 Een groot verschil tussen het verhaal en de werkelijke feiten is de grote nadruk die in Thomése's verhaal op de vader-zoon-relatie wordt gelegd. Volgens het verhaal moet Jacob zijn vaders leven voltooien, terwijl hij zelf de reis absoluut niet ambieert. Dit staat in schril contrast met de geschiedkundige studies, waaruit naar voren komt dat Jacob uren doorbracht in de haven van de stad en dat zijn vader met kaarten en oude verhalen Jacobs verlangen naar verre landen alleen maar versterkt heeft. Bovendien heeft Jacob rond zijn zestigste zelf besloten een poging te doen zijn vaders plan te verwezenlijken. Nergens in de studies wordt een verstikkende vaderlijke invloed vermeld. De vader-zoonproblematiek blijkt dan ook niet typerend voor Roggeveen, maar eerder voor Thomése zelf. Hier is sprake van een opzettelijke beweging van het heden naar het verleden, want het titelverhaal van de bundel Zuidland bevat duidelijk autobiografische gegevens: ‘Ik ben de zoon uit het verhaal, en de vader is mijn vader. Het was mijn vaders droom om schrijver te worden. Het was zijn ambitie om een vrij en onafhankelijk leven te leiden, zoals ik dat nu doe. Misschien ben ik daarom schrijver geworden.’31 Het gegeven dat de hoofdpersoon uit Zuidland besluit rechten te gaan studeren om aan de druk van zijn vader te ontkomen is ten dele autobiografisch: ‘Ik wilde niet langer bij het Eindhovens Dagblad werken, maar een uitkering aanvragen, dat doe je toch niet zo gauw. Daarom ging ik geschiedenis studeren, hoewel ik eigenlijk nooit de gedachte heb gehad om het af te maken.’32 Dat Thomése persoonlijke elementen naar de achttiende eeuw kon transponeren, heeft wellicht te maken met de overeenkomsten die hij tussen toen en nu ziet: ‘Ik voel me speciaal aangetrokken tot de zestiende en de achttiende eeuw, omdat dat overgangsperioden zijn. Dat zijn tijden van twijfel geweest. Omdat wij zelf ook leven in een tijd zonder zekerheden is het aangenaam je daaraan te spiegelen. Anders dan wel wordt aangenomen was de achttiende eeuw bovendien een erg rijke periode, zoals onze jaren tachtig en negentig dat ook zijn, met her en der dan wat sloebers aan de rand. In perioden waarin alles meezit, is de eigen dood nog het enige waarover men zich zorgen maakt. Het doodsbesef is altijd sterk ontwikkeld in tijden van voorspoed.’33 Een andere discrepantie tussen werkelijkheid en fictie in Zuidland heeft te maken met Jan, Jacobs broer. In het verhaal is hij een ziekelijke jongen, maar in werkelijkheid was hij een aanzienlijk koopman en bovendien een bekwaam geograaf. Door broer Jan ziek te schrijven, kon Thomése de noodlottige voorbestemming van Jacob om zijn vaders wil te vervullen des te nijpender en onontkoombaarder maken. Ook blijkt uit de studies nergens dat

Voortgang. Jaargang 18 73

Jacob werkelijk zo'n somber figuur is geweest. Veel personages in de bundel zijn neerslachtig en twijfelen ernstig aan de zin van het bestaan. Ook de zinloosheidsobsessie heeft niet zozeer met de historische figuren te maken als wel met Thomése zelf: ‘Ik vind het wel bevrijdend om met het boek te zeggen dat het leven niks is. Ik houd ervan als een soort boeteprediker de mensen te vertellen dat het leven geen lolletje is [...] Ik houd van sombere boeken, van slechtheid, verdorvenheid, de extremiteiten van het leven’.34 Hoewel Thomése, zoals eerder bleek, wel erkent dat zijn verhalen historische verhalen zijn, vindt hij ze ‘ook verhalen van deze tijd, een tijd waarin richting niet meer past.’35 Dit past bij de opvatting van Tollebeek, die meent dat de somberheid over de achttiende eeuw die in de literatuur naar voren komt meer met de auteurs te maken heeft dan met die eeuw: ‘In dat perspectief verschijnt de achttiende eeuw als een tijd die is gemodelleerd naar een - modieus - artistiek en intellectueel zelfbeeld.’36 Dit valt te rijmen met Thomése's persoonlijke geschiedenis-opvatting: ‘Je zoekt in het verleden geen feiten, maar een eigen verhaal met eigen accenten. Een historicus zou het geschiedvervalsing noemen, maar in wezen is het dat niet. Je wilt die historische figuren weer eventjes levend hebben om te weten hoe het was [...]. Als je iets over de beeldenstorm wilt weten, dan kun je Nederlandse opstand lezen van Parker, voor de feiten. Maar voor de mentaliteit kun je beter mijn verhaal lezen. Twijfel en aarzeling, daar vind je natuurlijk niets over in de boeken, terwijl het die zaken zijn die de geschiedenis interessant maken.’37 Uit dit citaat spreekt een behoorlijke portie zelfverzekerdheid. Kennelijk is Thomése ervan overtuigd dat hij de mentaliteit van die tijd kan kennen.

6.3. Boven aarde

Ook Ripperda uit ‘Boven aarde’ is een historisch personage.38 Thomése beschrijft hem als volgt: ‘Een heilig streven, of op zijn minst een vaste overtuiging, had hij nooit gekend. Het waren steeds verlokkingen geweest, die hem hadden verleid deze of gene kant op te gaan. [...] Hij had zich telkens moeiteloos kunnen aanpassen aan de omstandigheden, hij had, onbelast, het ene leven ingewisseld voor het andere [...].’39 Als we een wetenschappelijke studie over Ripperda bekijken, blijkt deze beschrijving zeer nauwkeurig. Ripperda (1680 of 1682-1737) begon zijn politieke carrière in de Republiek en vertrok vervolgens naar Spanje, waar hij onder Filips V zeer machtig werd. Na een half jaar belandde hij al in de gevangenis, maar hij ontsnapte en probeerde in diverse landen een nieuwe politieke carriëre op te starten, waaronder Engeland, De Republiek, Rusland, Frankrijk en waarschijnlijk Oostenrijk. Dit alles zonder resultaat. Uiteindelijk ging Ripperda naar Marokko, maar ook daar wachtte hem weinig succes. In de nadagen van zijn leven probeerde hij tevergeefs koning van Corsica te worden. Ripperda is kortom

Voortgang. Jaargang 18 74 pro-oranje geweest en anti-katholiek, protestant, weer katholiek en waarschijnlijk ook nog islamitisch. Hij was kortom een principeloos man, die alles ondergeschikt maakte aan zijn verlangen naar macht. In ‘Boven aarde’ wordt verteld dat Ripperda ten val kwam door een abt die zijn biografie wilde schrijven, maar in werkelijkheid had Ripperda het volledig aan zichzelf te wijten dat hij van zijn troon viel. Zijn succes dankte hij aan een geheime missie die hij naar Oostenrijk ondernam. Hij moest een coalitie tot stand brengen en - wat misschien nog veel belangrijker was - twee huwelijken regelen tussen de vorstenhuizen. Ondanks vrij matige resultaten deed Roggeveen alsof alles geregeld was. Terug in Spanje werd hij vereerd met de titel van hertog en benoemd tot eerste minister. Door wanbeleid en de ontdekking van Ripperda's leugens kwam hij ten val. Over een andere opzettelijke verandering in Ripperda's levensgeschiedenis die Thomése aanbracht, zei de auteur: ‘Ripperda stierf in Tetuan in Marokko, maar ik laat hem in Boven aarde verslaafd aan de opium wegkwijnen in Tunis, een oud piratennest, waar ik mij meer bij kan voorstellen.’40 Persoonlijke voorkeur gaat ook hier kortom voor historische waarheid.

6.4. Besef van het echec

Een belangrijk thema van Zuidland is de onkenbaarheid van de werkelijkheid, die het best geïllustreerd wordt door het verhaal over de aangespoelde walvis. Iedereen heeft zo zijn mening, maar het beest blijft onvatbaar. Vervaeck merkt hierover op: ‘De geleerden, het gewone volk, de humanist en de man van het gezond verstand - ze brengen vier verschillende benaderingen maar ze komen tot hetzelfde onbegrip. En dat is ook wat de walvis symboliseert: alles wat de mens niet kan vatten en wat hem daarom zo'n angst inboezemt. Het gruwelijke bijbelse monster valt buiten het begrip van de Bijbel. De walvis tart alle gangbare klasseringen.’41 Ook de van een afstand toekijkende monnik is een mysterie. Het is opvallend dat in alle verhalen zo'n duistere monnik optreedt. Volgens Janet Luis symboliseert hij ‘een behoefte aan het hogere, aan een leidend beginsel dat zin en richting aan het leven moet geven, maar zijn onappetijtelijke en onbetrouwbare uitstraling is een reden temeer om te twijfelen aan de bestaanbaarheid van zo'n beginsel.’42 Zoals gezegd twijfelen alle personages. De Admiraal vermoedt dat ‘God de waarheid uit de wereld had genomen.’43 Jacob Roggeveen houdt zich bezig met Spinoza, rechten en godgeleerdheid, maar heeft niet het gevoel dat hij daarmee veel verder gekomen is en ook Ripperda's lijfarts Foucart heeft zich op een dwaalweg begeven. Hij dacht heel even dat hij het mysterie van de dood opgelost had, maar dit bleek slechts een illusie. Waarheid lijkt iets wat niet te bereiken valt en mogelijk zelfs niet bestaat. Deze opvatting is te verbinden met het postmodernisme en in verschillende publikaties wordt de thematiek

Voortgang. Jaargang 18 75 van Zuidland hier dan ook mee in verband gebracht: ‘behalve het feit dat Roggeveen een spookbeeld najaagt - wat als model kan staan voor een postmodern levensgevoel - zijn er nog omstandigheden die zijn lot extra zwaar belasten.’44 Volgens Gerits blijkt uit het verhaal over Roggeveen ‘het vooruitgangsgeloof dat de moderne tijd kenmerkt [...] ondergraven door het postmoderne besef van het echec.’45 Opvallend in deze context is hoe Thomése denkt over Hella Haasse: ‘Het woud der verwachting van Hella Haasse heeft voor mij [...] veel meer charme dan het Geheim van Appeltern over Joan Derk van der Capellen, dat te veel document is.’46 Opmerkelijk is dat Thomése juist kiest voor Haasse's meest traditionele historische roman. Niet voor de leegte die door de lezer opgevuld moet worden, maar voor de alwetende verteller. De alwetende verteller krijgt bij Thomése de rol van manipulator. Hoewel de geschiedenis zeer waarheidgetrouw verteld lijkt, wordt deze in de ogen van Bousset valser dan pure fictie: ‘de historische achtergronden van de historische verhalen mogen dan al kloppen, ze worden zo getransformeerd en ingevuld dat ze valser lijken dan pure fictie’.47 Want fictie doet niet alsof het waar is. Daarvan weet je zeker dat het verzonnen werd, maar de historische roman doet wel alsof. Dan voel je je dus des te meer op het verkeerde been gezet als je erachter komt dat bepaalde feiten niet kloppen. De postmoderne twijfel aan de kenbaarheid van de werkelijkheid wordt op deze manier ook bij de lezer neergelegd.

6.5. Het glippende en het glijdende

De verhalen in Zuidland maken duidelijk dat de geschiedenis een grote chaos is en dat er geen grote lijn bestaat. Volgens Levecq is er in Zuidland sprake van impliciet metahistorisch commentaar op het historisch proces. De continuïteit van de geschiedenis wordt hierin ontkend en ‘[...] het soevereine subject (maakt) plaats voor een subject met een beperkt historisch bewustzijn, dat gedecentraliseerd wordt t.o.v. de historische ruimte en uiteindelijk ook van zichzelf. Zuidland gaat over de uitwassen en de lege plekken van het bestaan, over de destabiliserende elementen: de geschiedenis bezit geen kern of allesverklarend principe en de mens heeft geen greep op wat hij ervaart als een historische chaos’.48 In ‘Leviathan’ neemt Levecq een ‘veelvuldigheid aan lijnen en aan perspectieven’ waar die het gelijktijdig plaatsvinden van specifieke, individuele geschiedenissen onderstrepen.49 Ook uit ‘Boven aarde’ is een impliciete kritiek op de geschiedschrijving van de grote lijn te destilleren: ‘De abt hield een uitermate saai betoog, over dat in het jaar zeventienhonderd zoveel-en-zoveel die en die personen dit of dat hadden gezegd of gedaan, een loze opeenvolging van namen, feiten en jaartallen zonder enige verdere betekenis. Hij scheen de gegevens alleen op te sommen omdat ze er nu eenmaal waren - zoals een jager trots was op zijn

Voortgang. Jaargang 18 76 precisie wanneer hij een bejaarde houtduif had geschoten en niet vermoedde dat in boomkruinen, struikgewas en kreupelhout de prachtigste vogels zich schuilhielden.’50 De oplossing om dit soort verdorring te voorkomen is eenvoudig: ‘Men deed er dus beter aan zich bij vermoedens te houden en zich niet te wagen aan het uitspreken van dorre feiten. Maar de abt, deze cipier, had van zulke dingen geen begrip: hij ving een vogel die niet zong, hij kooide een houtduif’.51 Om even terug te keren naar het eerste verhaal uit de bundel, ook Jan van der Does houdt vast aan de dorre feiten. Hij heeft niet door dat vroeger en de wereld om hem heen alleen bestaan als nu en zijn binnenwereld, maar komt ten val in de kloof tussen die domeinen. Dit symboliseert Thomése door de walvis die aanspoelt en die Van der Does niet in zijn binnenwereld in kan passen: ‘Maar de walvis die in zijn gedachten rondzwom, was een andere dan die daar op het strand lag te stinken en hij begreep niet hoe dat kon.’52 De abt begrijpt er in ‘Boven aarde’ ook niets van en houdt zich vast aan de biografische waarheden. Deze droge manier van geschiedenis vertellen zorgt voor Ripperda's val. Zijn leven wordt letterlijk en figuurlijk gevangen genomen. Wesseling noemt een postmoderne trek in veel (Engelstalige) historische romans dat ‘the making of history’ gepresenteerd wordt als ‘the imposition of a plot on a plotless reality.’53 Doordat de abt Ripperda's verleden uiteindelijk in zijn greep krijgt, van een plot kan voorzien, neemt hij de schoonheid en het mysterie ervan weg. Levecq merkt hierover op: ‘Het conflict tussen Ripperda en de aandringende monnik vertegenwoordigt een conflict tussen aan de ene kant een voortdurend vluchtige en zichzelf deconstruerende subjectiviteit, met een voorkeur voor “het glippende en het glijdende” (p. 118), en aan de andere kant een stabiliserend historisch vertoog.’54 De opzettelijke fout die Thomése doorvoerde, heeft waarschijnlijk dan ook te maken met de twee visies op de geschiedenis die hier botsen. Zoals al eerder ter sprake kwam, is in het verhaal in tegenstelling tot de werkelijkheid niet Ripperda zelf, maar de abt verantwoordelijk voor Ripperda's val. Op deze manier krijgt het gekooid zijn een sterkere nadruk. Thomése kan bovendien door deze wijziging kritiek leveren op de opvatting van de abt en zich impliciet uitspreken voor een narrativistische geschiedbeschouwing.

7. Noordervliet

Voor Het oog van de engel (1991) schreef Noordervliet de historische roman Tine, of de dalen waar het leven woont (1987). Ik sta hier even stil bij dit fictieve dagboek van de feitelijke Everdine van Wijnbergen (de vrouw van Eduard Douwes Dekker), aangezien Noordervliets postmodern te noemen visie op het verleden hierin al enigszins naar voren komt. De roman bracht W.F. Hermans tot een overpeinzing over het genre van de historische roman

Voortgang. Jaargang 18 77 met als titel ‘De valkuilen van de geschiedenis’, waarin hij zich uitlaat over de verhouding feit-fout op de synchronische as. ‘Fouten’ kunnen volgens Hermans twee oorzaken hebben: ‘Ten eerste dat ze zich niet goed genoeg in de stof hebben verdiept. Ten tweede dat ze een bepaalde visie op de held of heldin van hun roman willen openbaren en daarom alles wat met deze visie niet te rijmen valt, terzijde schuiven of vergeten. Dit laatste, de feiten een veer doen laten terwille van de visie, valt nog wel goed te praten [...] de roman levert dan tenminste een indrukwekkende persoonlijkheid op.’55 Al zijn de fouten die Hermans vond in zijn ogen slordigheden die niet aan een visie toe te schrijven zijn, in Tine wordt wel degelijk een bewust inhoudelijk spel gespeeld met feit en fictie. De grootste fictie in het boek noemt Noordervliet zelf de brief die ze Tine aan het eind van haar leven aan Dekker laat schrijven, waarin ze hem om een echtscheiding vraagt.56 Dit is een zeer belangrijke verdraaiing van de feiten, waardoor de psychologische ontwikkeling van Tine een climax bereikt en ze zich wel degelijk als een onafhankelijke, indrukwekkende persoonlijkheid ontpopt. Het postmodern te noemen idee dat dé (verleden) werkelijkheid niet bestaat en een samenkomst is van verschillende ficties komt in Tine veelvuldig naar voren: ‘Een leven is geen éénduidig verhaal, er lopen veel verhalen door elkaar op verschillende niveaus.’57 Postmodern aan Tine is ook het spel met de personages. Everdine heeft werkelijk bestaan en Tine bestaat fictief in haar dagboek geschreven door Noordervliet, maar allereerst als personage in de Max Havelaar: ‘Het boek heeft zich over het leven heen geschoven. Mijn tegenzin om iets van Dekker te lezen wordt veroorzaakt door de verwarring die zijn woorden in mij teweegbrengen. Was het zo? Is het zo? Ik raak mezelf kwijt in zijn interpretaties.’58 Het heden vervormt het verleden en dus lijkt een reconstructie van de feiten onmogelijk: ‘Latere gebeurtenissen vervormen het verleden en alles loopt door elkaar als de kleuren van te heet gewassen kleren [...] Het is een hopeloze hutspot.’59

7.1. Het oog van de engel

Noordervliet is in haar recentere historische roman Het oog van de engel minder voorzichtig met de historische verantwoordelijkheid dan in Tine waarmee ze, volgens Diny Schouten, nog in de voetsporen van Hella Haasse trad. Kenmerkend voor Haasse is dat zij haar personages niet verzint, maar ze inen opvult ‘met wat niet geweten, maar wel - voorzichtig - vermoed, dus nagevoeld kan worden’.60 In haar lezing ‘Geschiedenis verzinnen’ verklaart Noordervliet waarom Het oog van de engel een historische roman heet: ‘[...] omdat de geschiedenis een rol speelt in het leven van de personages, omdat er historische personages herkenbaar in optreden, omdat er een poging is gedaan de mentaliteit van een tijdperk, waarvoor ik niet bij mijzelf te rade

Voortgang. Jaargang 18 78 kan gaan, naar waarheid te vangen.’61 Dat tijdperk is de achttiende eeuw. De keuze voor dit decor is voor Noordervliet geen toevallige: ‘De Verlichting betekende het hoogtepunt in een tijdperk van wetenschappelijke ontdekkingen dat daarvoor, in de vijftiende en zestiende eeuw, was ingezet. In de achttiende eeuw werden de consequenties van die ontdekkingen zichtbaar. Voor het eerst in de geschiedenis werd het geloof werkelijk op losse schroeven gezet. Aan het eind van de achttiende eeuw lag het begin van de moderne tijd.’62 Bovendien vindt ze interessant aan de Verlichting ‘dat zowel de hoop op vooruitgang dan nog vers is, als de teleurstelling over de verwording. Want die zet meteen in, met de moordpartijen onder Robespierre.’63 Het hoofdpersonage Elisabeth probeert haar hoofd boven water te houden in de Franse Revolutie, maar worstelt met veel twijfels, want ze heeft geen vader meer, gelooft niet meer in God en evenmin in het ‘geweten’ van Rousseau.

7.2. Geschiedenis verzinnen

Op de synchronische as zijn in Het oog van de engel moeilijk feitelijke fouten aan te wijzen. Dat is ook haast niet mogelijk als er maar weinig echte feiten gebruikt worden, maar het blijkt dat er wel andere soorten ingrepen te signaleren zijn. Noordervliet zelf noemt een ingreep die de geschiedenis in haar ogen eigenlijk niet verdraagt, namelijk de keuze voor een personage dat niet bestaan heeft: ‘[...] Ik realiseer mij heel wel, dat wanneer er een Elisabeth Lestevenon zou zijn geweest zoals ik haar beschrijf, er sporen zouden zijn te vinden van haar bestaan. Zij is in mijn versie van de geschiedenis geen naamloze. Ik voeg haar toe. Dat is wellicht de belangrijkste ingreep. Het is immers niet ongebruikelijk een bestaande, zij het vrijwel onbekende figuur toe te rusten met een leven, met daden [...] maar een persoon bij te schrijven, alsof de annalen een collectieve blinde vlek vertoonden op haar plaats, is een correctie die de geschiedenis eigenlijk niet verdraagt[...].’64 Deze correctie komt overeen met wat Vervaeck de overtreding noemde van de fysische wetten van de werkelijkheid en een teken van postmoderne chroniek. In zekere zin spreekt Noordervliet in haar lezing ‘Geschiedenis verzinnen’ ook over de synchronische as: ‘Een historische roman bevat controleerbare feiten, en wie daarin teveel onopzettelijke fouten maakt, komt er niet mee weg.’65 Opzettelijke fouten mogen dus wel: ‘Fictie mag liegen maar niet bedriegen. Zo mag binnen de spelregels van een historische roman Napoleon een reus zijn of ook Bismarck ontmoeten, maar alleen wanneer de lezer de diepere bedoeling achter die ingreep in de bekende werkelijkheid kan bevroeden. Die bedoeling kan diep-filosofisch zijn maar voor hetzelfde geld hilarisch. Een dergelijke opzettelijke ingreep in de historische werkelijkheid heeft alleen zin, wanneer dat overduidelijk is.’66

Voortgang. Jaargang 18 79

Over de bewegingen op de diachronische as spreekt Noordervliet, zonder overigens deze term te gebruiken, in verband met de historische sensatie, oftewel de oorsprong van het inlevingsvermogen dat de lasnaden tussen verbeelding en werkelijkheid aanbrengt. Allereerst noemt ze de beweging van het verleden naar het heden: ‘De oppervlakkige, grof-stoffelijke, die via een voorwerp rechtstreeks naar het lichaam van een historisch persoon leidt [...] het ding haalt de geest naar ons toe.’67 Het verleden wordt kortom in het heden vertegenwoordigd door een ding dat uit dat verleden is overgebleven. Vervolgens komt de beweging van het heden naar het verleden aan bod: ‘Dan is er de omgekeerde beweging waarin wij onszelf in het verleden projecteren [...].’68 Bovendien is er bij Noordervliet nog sprake van een ander soort historische sensatie, namelijk door middel van de taal: ‘Teksten uit een tijdperk, zinswendingen, woordkeus, uitroepen verbreken de grenzen van ruimte en tijd.’69 Zelf heeft Noordervliet niet gekozen voor een historisch taalgebruik, integendeel. Doris Grootenboer vindt het moderne taalgebruik en de moderne stijl in Het oog van de engel storend: ‘Een roman die zich afspeelt in de achttiende eeuw, hoeft natuurlijk niet te zijn geschreven in een achttiende-eeuwse stijl. Maar de zinsbouw en de dialogen in deze roman zijn zo modern, het zijn zulke korte informatieve zinnen, dat het boek anachronistisch aandoet. Zeker de brieven van Elisabeth hadden wat formeler gekund.’70 Een anachronisme schuilt volgens Grootenboer ook in Elisabeths vrijzinnige opvattingen en gedrag: ‘Je herkent in haar niet een mogelijk zusje van Belle van Zuylen, met wie ze intellectueel en spiritueel wel overeenkomsten heeft, maar een in de achttiende eeuw geplaatste vrouw door moderne ogen gezien, dus met de verworvenheden van moderne wetenschap en moraal.’71 Maar zowel het hedendaagse taalgebruik als de hedendaagse ideeën hebben uiteraard een functie, want elke keuze die Noordervliet heeft gemaakt, is te verbinden met haar opvatting over de geschiedenis: ‘Ik zie niet zo veel verschil tussen de werkelijkheid van toen en nu. De vragen blijven dezelfde. Ik kijk met twintigste-eeuwse ogen naar de geschiedenis, en dus stel ik aan het verleden dezelfde vragen als aan het heden. We zijn nog steeds op zoek naar de precieze betekenis van de christelijke religie in ons leven, naar de betekenis van een ideologie.’72 De vraag hoe politieke visies gerechtvaardigd kunnen worden past in de achttiende eeuw, maar ook nog in deze tijd waarin elke waarheid gezien wordt als niets anders dan een tijdelijke. Als alles speculatie is, moet de wijze waarop de werkelijkheid gezien wordt, een fictie zijn. Ook dit postmoderne idee komt voor in Het oog van de engel op het moment dat Elsiabeth haar voorspellingen overdenkt: ‘Daar zit ik. Ik vertel wat men is. Ik ben wat men vertelt. Ik kan op honderd manieren vertellen en worden verteld. Logos. In

Voortgang. Jaargang 18 80 den beginne was het verhaal. Maar wat is het ware verhaal? [...] Nooit zijn de verhalen gelijk. Nooit bewijzen ze elkaars bestaan. Er is geen kern.’73 Zowel de historicus als de romanschrijver houden zich met verhalen bezig, maar volgens Noordervliet is er een verschil te signaleren dat berust op het verschil tussen kennis en begrip. Hoewel ook een historicus nooit geheel aan begrip ontkomt, hoort kennis volgens Noordervliet bij hem en begrip bij de romanschrijver, want begrip ‘is besmet met de eigenaardigheden van het begrijpend subject en diens tijd. Op het niveau van het begrip [...] ontstaat een verhouding tussen heden en verleden [...].’74 Zoals we al eerder zagen blijkt deze relatie voor Noordervliet de spil van de moderne historische roman: ‘De verhouding met het verleden dient geen ander en hoger doel dan een plaatsbepaling voor het nu. Waar ben ik? Wie ben ik? Niet het verleden krijgt zijn coördinaten maar het heden.’75 Maar op de vraag of die verbinding met het verleden het bestaan van een zinvol geheel betekent of troost biedt, krijgen we wederom een bijna postmodern antwoord: ‘Onzin. Het geeft veeleer een franjeloos en amoreel besef van zijn, en op dat elementaire niveau ligt het contact met het verleden [...]. Niets verandert ook al blijft niets gelijk. Dat probeert literatuur voelbaar te maken. Dat probeer ik te laten zien bij het verwerken van historische stof.’76

8. De virtuoos

Tijd speelt een belangrijke rol in De virtuoos, aangezien de muziek in deze roman een centrale functie heeft. Muziek bestaat immers in tegenstelling tot bijvoorbeeld de beeldende kunst niet in ruimte, maar in tijd. Volgens De Moor is het natuurlijke gedrag van alle kunst tijdsontwrichting. Niet in de laatste plaats omdat deze eeuwigheid wil. In de historische roman krijgt die tijdsontwrichting ‘driedubbele dimensies’.77 Vooral in de historische roman die De Moor heeft geschreven, want de keuze voor het thema van de muziek betekent een keuze voor de paradox. De muziek bestaat bij de gratie van de tijd, maar brengt in De virtuoos juist de ervaring van het tijdloze, het eeuwige. Op p. 53 als de ‘cadens begint’ gaan er ‘eeuwen’ voorbij en verzucht Carlotta: ‘Dit kun je geen herhaling meer noemen, dit is een genotzuchtig uitrekken van de tijd.’ Als Carlotta en Gasparo in bed liggen begint de ‘tijd [...] naar alle hoeken van de kamer uiteen te drijven’.78 Aan het eind van het boek halen Gasparo en Carlotta herinneringen op aan hun jeugd. Ze vertellen over hun spel met de echo bij de kloof van Savio. De virtuoos is als een echo te zien, een naklank uit een vroeger tijd die voorgoed voorbij is, want eeuwigheid hoeft Gasparo niet van een door hem verwekt nageslacht te verwachten. Zijn impotentie maakt hem een ‘droge rivier’.79 En al staat zijn kunst dan wel in het teken van het eeuwige, deze is tevens bij uitstek tijdelijk, aangezien men toen nog niet over opnametechnieken beschikte. De

Voortgang. Jaargang 18 81

Moor was zich bewust van deze paradox: ‘Je bent op zoek naar het geluid van een voor altijd verdwenen stem.’80 Een precieze reconstructie van de stem van een castraat uit die tijd is niet meer mogelijk: ‘[...] In het Covent Gardentheater slaakte men diepe zuchten omdat een met niets ter wereld te vergelijken wonder geen toekomst had. [...] Gasparo was een zijpad, een geschiedenis in de schaduw.’81 De roman gaat met andere woorden niet over de grote geschiedenis, maar over virtuositeit, aan de ene kant een thema van alle tijden, maar in deze specifieke verschijningsvorm een zijweg, die ook nog eens doodloopt. De beweging tussen toen en nu wordt in gang gezet door het feit dat we weten dat de virtuositeit van de castraat verloren is gegaan met zijn tijd. Het effect brengt tegelijkertijd vervreemding - dat zoiets eeuwigs zo tijdelijk kan zijn - en identificatie - zo'n muzikaliteit en zo'n passie is van alle tijden. Bovendien zorgt ook de weinig uitgewerkte historische context ervoor dat er een spanning tussen toen en nu wordt gecreëerd ‘met de weergave van de beleving die in elk geval niet ver af ligt van de 20e-eeuwse en zeker niet gesteld is in het idioom en de denkbeelden van de 18e-eeuwse vrouw.’82

8.1. Herhalende verhalen

Uit een interview met Judith Rikken blijkt dat De Moor overtuigd is van het idee dat er nauwelijks verschil is tussen historie en verhaal, of om met Vervaeck te spreken tussen chronos en kroniek: ‘De hele wereld bestaat trouwens uit verhalen [...] wij veranderen altijd feiten in woorden. En vanaf het moment dat dat gebeurt, ontstaan de verhalen. En uit verhalen ontstaan de boeken en uit boeken ontslaan de bibliotheken. En daar belandt de wereld op een gegeven moment. [...] Of je nu door zo'n land als Australië reist, of door Europa bijvoorbeeld, de hele topografie vertelt verhalen. Een kreek heet naar wie daar verdronken is, een weg naar wie daar overheen is gemarcheerd, een eiland naar wie daar is aangespoeld [...] de geschiedenis zit in die namen en hoe men over een land praat is in verhalende vorm. Dat is denk ik de manier om greep te krijgen op de werkelijkheid. Door middel van fictie.’83 Ook in De virtuoos laat De Moor haar hoofdpersoon iets dergelijks overwegen: ‘Ze zeggen dat de schepping te groot is voor mensen, te groot en duister en dat men daarom, precies om die reden de taal heeft uitgedacht.’84 Volgens Vervaeck praat het postmodernisme over de tijd als ‘een constructie die bestaat uit de combinatie van geschiedenis en literatuur, tijd en fictie.’85 Ook in De virtuoos is deze verhalende kijk op de geschiedenis terug te vinden: ‘Ooit heb ik gedacht dat verleden en toekomst gescheiden zijn. Het is niet waar. Er bestaan geen verhalen zonder citaten. Gebeurtenissen stappen van de ene tijd over in de andere [...].’86 Annemoon Gudde noemt het zich eeuwig herhalende een veelvuldig gebruikt procédé, waarmee de

Voortgang. Jaargang 18 82 postmoderne schrijver wil uitdrukken dat het einde in de roman niet bestaat.87 Het verhaal herhaalt zichzelf, zoals ook de mens zich herhaalt. Dat cyclische karakter ligt ook in het bovenstaande citaat. De grenzen van de tijd bestaan niet en daarmee bestaat dé geschiedenis niet. In de lijn van wat Wesseling het postmoderne ‘idea of multiple historical possibilities’ noemt, onderstreept De Moor het betrekkelijke van het verleden en daarmee van het heden ook nog eens in haar lezing over De virtuoos: ‘De historische roman die mij het liefste is, is de roman die het lukt om ons heden als een mogelijkheid, en niets meer, te presenteren.’88

8.2. Anachronisme

Karel Osstyn zegt dat hij niet weet of De Moors versie van het achttiendeeeuwse Napels echt klopt met die historische werkelijkheid, maar dat het een literair hoogst aanvaardbare versie is, die hij verder graag door de specialisten laat toetsen.89 Toch meen ik dat er sprake is van een onwaarschijnlijkheid.90 Op p. 77 schrijft De Moor: ‘Hij [Gasparo, MK] had Scarlatti gespeeld, hij had Van Wassenaer gespeeld, hij had een ogenblik zijn handen in zijn nek gelegd, naar het plafond gekeken en toen een zo vreemd, dwingend Stabat Mater voor mij [Carlotta, MK] gezongen dat mijn ziel als een uitgedroogde grasvlakte in brand werd gestoken [...]’.91 Unico Wilhelm Graaf van Wassenaer (1692-1766) zou pas twee eeuwen na zijn dood een componist blijken te zijn. In zijn eigen tijd wist slechts een zeer klein adellijk gezelschap dat hij - buiten zijn werk als ambassadeur - ook nog muziek componeerde. Van Wassenaer heeft zijn composities niet of nauwelijks ondertekend, waardoor ze vaak aan andere componisten werden toegeschreven. Zo is zijn bekendste compositie, de Sei Concerti Armonici, lange tijd beschouwd als gemaakt door Pergolesi, die in het begin van de achttiende eeuw een tijd in Nederland doorbracht. Aan de speculaties werd in 1980 een einde gemaakt, toen de musicoloog Albert Dunning ontdekte dat de compositie afkomstig was van de Nederlandse graaf Van Wassenaer. Het is theoretisch mogelijk dat de stukken van Van Wassenaer ook in Napels bekend waren en Carlotta en Gasparo verkeerden bovendien in hoge adellijke kringen waar ze op de hoogte gebracht zouden kunnen zijn van het bestaan van de Nederlandse componist, maar voor de hand liggend is het niet. Voor zover bekend heeft Van Wassenaer behalve de concerti armonici nog drie sonates voor fluit en twee motetten op zijn naam staan. En in De virtuoos bespeelt Gasparo duidelijk het clavecimbel. Aangezien in het werk van Van Wassenaer alleen de concerti armonici een klavecimbel-partij bevatten (de basso continuo) moet hij dit stuk gespeeld hebben. Dus Gasparo speelt in de achttiende eeuw muziek van Van Wassenaer, die pas in 1980 van Van Wassenaer bleek te zijn. Waarom laat De Moor dit dan toch gebeuren? Per onge-

Voortgang. Jaargang 18 83 luk? Dat lijkt bijna onmogelijk, aangezien De Moor veel van de muziekgeschiedenis weet en bovendien in haar lezing zegt dat de historische roman ook moedwillig een beetje kan verdraaien, ‘een beetje spelen, hij kan de accenten van de o zo betrouwbare bronnen een ietsje verleggen.’92 Heeft ze de waarheid misschien een beetje verdraaid om de rol te onderstrepen die Nederland zo nu en dan in het boek speelt? De begeestering op het gezicht van Gasparo wordt vergeleken met een Hollander die over bloembollen praat. Er komt een blozende Hollandse jonker in voor die onder grote belangstelling de waterhuishouding in zijn thuisland uitlegt. Waarom anders deze Hollandse componist op de voorgrond geplaatst? We zagen eerder dat volgens Noordervliet de bedoeling van opzettelijke onjuistheden overduidelijk moet zijn en of dat hier het geval is, is de vraag.

9. Gewassen vlees

Hoewel Gewassen vlees in de achttiende eeuw speelt, had Rosenboom niet ‘de ambitie het verleden te serveren aan de lezer’, want hij gebruikte het verleden ‘als een coulisse. Je kan als schrijver niet zonder een zekere vreemdheid in je proza, en de geschiedenis leerde die vreemdheid natuurlijk onvermijdelijk’.93 Vreemdheid was voor Rosenboom kennelijk belangrijker dan historische waarheid, want tijdens een stadswandeling langs de plekken uit de roman bleek er veel verschil te bestaan tussen fictie en werkelijkheid: ‘“Is dit het geboortehuis van Willem Augustijn van Donck?”, vroeg Abma, wijzend op een fraaie woning. “Nee, dat is eigenlijk een patriciërshuis in Leeuwarden, waar ik een foto van heb gemaakt”, zei de schrijver minzaam. [...] Hij kende Workum eigenlijk enkel als watersporter en in de negen jaar dat hij aan de roman werkte was hij er met zijn zus geweest om foto's te maken.’94 Men toonde op welke drie plekken vroeger molens hadden gestaan en vroeg aan Rosenboom: ‘En welke is nu de molen geweest, die Aeolus heet in uw roman [...] “Die is ook verzonnen”, glimlachte de schrijver’.95 De historische setting was kortom niet bijzonder belangrijk voor Rosenboom, in ieder geval allerminst een doel. Bovendien is volgens Rosenboom ‘verder al het platteland in Nederland ongeveer hetzelfde.’96 Vandaar waarschijnlijk dat er hier en daar een vrij clichématig beeld van Holland geschetst wordt. Schaatsen, bomen, molens, kerktorens etc. Volgens Fenoulhet is het typerend voor de auteurs van de hedendaagse historische roman dat ze er niet voor terugschrikken bekende beelden te gebruiken die in de werkelijkheid buiten de verhalen als typerend voor Nederland gelden en zelfs iets van een cliché weghebben.97 De trekschuit die in Meijers boek uitgebreid ter sprake komt, ontbreekt ook bij Rosenboom niet. Met Meijer is Rosenboom de enige in het rijtje die een historische kleur aanbrengt in zijn stijl en woordkeus. Hoewel Rosenbooms taalgebruik zeer achttiende-eeuws aandoet,

Voortgang. Jaargang 18 84 onthult hij dat je ‘de stijl historiserend zou kunnen noemen. Niet echt historisch.’98 Het lijkt kortom een feitelijk verantwoord idioom, maar blijkt slechts de neerslag van Rosenbooms uit een woordenboeken-manie geboren verbeelding. Het hoofdpersonage Willem Augustijn van Donck is ten dele gebaseerd op een historische figuur en ten dele verzonnen, want uit een vijftiental achttiende-eeuwse dagboeken nam Rosenboom alleen naam, beroep en de standplaatsen Workum en Hulst over. Warren ondervond in deze roman het effect van de beweging van het heden naar het verleden op p. 685, waar Rosenboom schrijft over financiële speculaties: ‘het verrassingseffect wordt hier bereikt door de sterke overeenkomst met bijvoorbeeld de hedendaagse valutahandel.’99 Volgens Doeschka Meijsing is Rosenbooms prestatie ‘dat hij een eeuw doet herleven op een manier die het woord “historische roman” op losse schroeven zet.’100 Ze bedoelt hiermee waarschijnlijk dat het boek op geen enkele manier aan de traditionele historische roman doet denken. In de kritiek wordt Rosenboom afgezet tegen Hella Haasse. Wat betreft voorbereidend onderzoek doet hij niet voor haar onder, want ook hij heeft zich op een gedegen manier in de achttiende eeuw verdiept, maar daar houden de overeenkomsten dan ook op. Warren ziet Gewassen vlees aanvankelijk zelfs als een parodie op de historische romans van Haasse.101 De Rover wijst op de heer Bentinck uit Haasse's Mevrouw Bentinck of Onverenigbaarheid van karakter (1978), die nog even opduikt op een feestje in Gewassen vlees: ‘Er wordt [...] even geknikt naar de familie Bentinck - we bewegen ons in hogere kringen - maar wat verbleekt de braafheid in de historische romans van Hella Haasse bij de ondeugendheid waarmee Thomas Rosenboom eenzelfde periode oproept.’102 Als iemand de achttiende eeuw als een periode van verval heeft getekend is dat Rosenboom wel. Volgens Goedegebuure is Van Donck zijn tijd ver vooruit en is de decadentie waaraan hij onderhevig is eerder negentiende-eeuws te noemen.103 Hij is op zoek naar zuiverheid à la Mallarmé, verbeeld door de maagdelijkheid van de suiker, maar vindt alleen het tegendeel. Opmerkelijk is dat de witte suiker alleen kunstmatig te verkrijgen is. Van Doncks verslaving aan de artificiële zoetigheid is te zien als een decadentistische keuze voor de kunst en tegen de natuur. De pronkzucht en perversiteiten van Van Donck verbinden hem met het personage Des Esseintes uit A rebours (1884) van J.K. Huysmans. Ook de profanering van de religie is een decadentistische trek die voorkomt in Gewassen vlees. Iemand wordt gedoopt met de inhoud van een po en zelfs Van Doncks anale obsessie wordt met het geloof verbonden: ‘Het is toch volkomen schriftuurlijk wat onze vriend heeft gedaan?” riep De Wit hilarisch. “Toonde de Here God zelf immers niet ook ooit zijn achterste delen aan de mensheid?”’104 De koppeling van religie aan perversiteiten is te zien als een uiting van het failliet van het christendom. Dit failliet van

Voortgang. Jaargang 18 85 de ideologie is wat de achttiende eeuw, het decadentisme en het postmodernisme gemeen hebben, een schrijnend tekort aan waarden.105 In Gewassen vlees neemt het reizen evenals in Het oog van de engel en Zuidland een belangrijke plaats in. Deze reiszucht kan als beeld gezien worden voor de zoektocht naar nieuwe waarden, naar inzicht in het onbegrijpelijke en naar een antwoord op de vraag hoe het dagelijkse leven zin kan worden gegeven. Zowel Lestevenon als Van Donck, Roggeveen en Foucart proberen tevergeefs door middel van onder andere de wetenschap vat te krijgen op het leven dat zich ongrijpbaar en zinloos voordoet in zijn treurigheid van ziekte en dood. Bij Thomése en Rosenboom sterven niet alleen paarden op verschrikkelijke wijze, het slot van Het oog van de engel is de bloederigheid ten top. Het onsmakelijke speelt waarschijnlijk bij alle auteurs zo'n belangrijke rol om de vrees en twijfel te benadrukken die deze machteloosheid oproept.

10. Het plezier van de duivel

Voor een hedendaagse historische roman is Meijers boek zeer uitgebreid verantwoord. Als enige van de hier besproken romans bevat het een nawoord met een vrij precieze beschrijving van wat waar is en wat bedacht. Met de ‘kleine geschiedenissen van de Rijndorpen’ heeft Meijer zich dan ook de opdracht gesteld binnen de grenzen te blijven van de betreffende tijd en ruimte.106 Hierdoor lijkt het of het historische op de traditionele wijze eerder doel is geweest dan middel. Al is er wel op een aardige manier sprake van een beweging van het heden naar het verleden, want Antje beleeft het achttiende-eeuwse Amsterdam op een manier die erg aan de ervaringen van de hedendaagse toerist doet denken. Arjan Peters spreekt in zijn recensie van Meijers boek over de achttiende eeuw als een overgangseeuw die in veel aspecten overeenkomt met onze tijd.107 Hij is niet de enige die een correspondentie waarneemt tussen de onoverzichtelijkheid van het maatschappelijke en godsdienstige leven toen en nu en ook de opkomende vreemdelingenhaat uit die tijd als een directe verbinding met onze eeuw ziet.108 Ook Daphne Meijer zelf legt die verbinding met het heden: ‘Het was een zonderlinge tijd, waar heel veel in veranderde [...] Bovendien was wat hier in de Republiek gebeurde een voorbeeld voor andere landen. Door onze tolerantie en onze rijkdom [...] vervulden we voor buitenlandse intellectuelen een voorbeeldfunctie [...] en dat maakt het voor mij zo leuk, want het lijkt daardoor volgens mij heel veel op het twintigste-eeuwse Amsterdam, waar ook zoveel gebeurt. De achttiende eeuw was een heel moderne tijd, anti-autoritair, veel gewroet [...] Er waren voortdurend oplopen en gezwaai met pamfletten en geschreeuw voor de volksdoelen. Het lijkt gewoon heel veel op het Amsterdam van nu.’109 Maar deze beweging van het heden naar het verleden wordt niet verder uitgewerkt. De diachronische as brengt kortom enkele ver-

Voortgang. Jaargang 18 86 banden, maar die lijken niet meer dan ‘leuk’. Ook de synchronische as heeft hier weinig te bieden. Hoogstens is de fictieve koppeling van Neyts aan Antje te noemen als onwaarheid, maar deze verzonnen relatie is toegelicht en duidelijk bestemd om het karakter van de hoofdpersoon meer diepgang te geven. Meijers keuze voor een achttiende-eeuws taalgebruik zou tegen kunnen gaan dat het boek anachronistisch aandoet. Maar slechts enkele critici vinden Meijers gebruik van ouderwetse woorden bijdragen tot een historische beleving.

Conclusie

Hoe verschillend de besproken romans de geschiedenis ook benaderen, feit is dat ze naast historische romans, alle hedendaagse romans zijn. Of zelfs hedendaagse romans met postmoderne kenmerken. Bijna alle personages worstelen op een hedendaagse manier met hun eigen tijd die er een is van verandering en twijfel, van vooruitgang die misschien wel eens neergang zou kunnen blijken te zijn. Gemeen hebben ze ook de aandacht voor de ‘petite histoire’ in plaats van de grote lijn van de geschiedenis. Of er nu opzettelijk fouten gemaakt worden op de synchronische as en er sprake is van anachronismen, of volgens de postmoderne chroniek de fysische wetten van de werkelijkheid worden overtreden door het toevoegen van een geheel of gedeeltelijk verzonnen personage aan de geschiedenis, het zijn tekenen van verzet tegen de coherente en gewichtige geschiedenis. Op deze manier is het verleden niet alleen decor, maar geeft de wijze waarop de verleden tijd in de roman naar voren komt ook blijk van een bepaalde eigen kritische visie van de auteur op die geschiedenis en daarmee ook op het heden. Dit verklaart ook de bijna unanieme keuze van de hier behandelde auteurs voor de achttiende eeuw als toneel voor hun romans, want de twijfel en onzekerheid die die tijd typeren, zijn goed te verbinden met de postmoderne scepsis van de twintigste eeuw. In tegenstelling tot het werk van Haasse zijn de besproken romans niet documentair te noemen. Haasse plaatst, zoals gezegd, in haar recentere werk de historische documenten op de voorgrond, waarbij de lezer aan de hand van dit materiaal zelf het verloop van het verleden kan bepalen. De hedendaagse historische romans maken juist gebruik van meer traditionele kenmerken. De alwetende verteller, die kan doen alsof hij alles zeker weet, duikt op en clichématige beschrijvingen van landschap, stad of tijdsbeeld worden niet geschuwd. Die clichébeelden werken een sterke herkenbaarheid in de hand. Hoe herkenbaarder het verleden wordt beschreven en hoe stelliger dit verleden gepresenteerd wordt, hoe groter de verrassing bij de lezer als feiten fictie blijken te zijn. De historische roman toont zich dan, in de woorden van Bousset, valser dan pure fictie. Hiermee kan de postmoderne historische roman de ontologische twijfel op een bijzondere manier problematiseren waarbij ook de lezer actief betrokken wordt. Volgens Noordervliet uit het besef van

Voortgang. Jaargang 18 87 de onkenbaarheid van het verleden zich in het recente werk van Haasse in haar intensief gebruik van documenten.110 Toch blijft opvallend dat Haasse juist in die recente romans zoveel moeite doet de feitelijkheid te benadrukken en zegt geen fictie te willen maken. Zij is immers als geen ander op de hoogte van de onvermijdelijke verbindingen tussen fictie en werkelijkheid, heden en verleden. Want al wordt ze in vergelijking met Rosenboom braaf genoemd, postmodern schreef zij al in 1968: ‘Ik weet niet waar het heden ophoudt en het verleden begint. Niets is ooit geheel voorbij. De geschiedenis kan op duizend manieren geschreven worden.’111 De nadruk die bijvoorbeeld in Mevrouw Bentinck op de feitelijkheid gelegd wordt, heeft dus waarschijnlijk meer betekenis dan op het eerste gezicht lijkt. Niet voor niets immers wordt deze in het nawoord al weer in twijfel getrokken. Ze had bij voorbaat niet zo hoog van de toren hoeven blazen, maar doet dat wel en treedt daarmee op als manipulator ‘opdat wij vertrouwd raken met het vreemde en ons om het vertrouwde verwonderen.’112 Haase en de auteurs van de hedendaagse historische romans die hier besproken zijn, hebben dit spel met de lezer gemeen. Al staat verwondering in de hiërarchie van het postmodernisme uiteraard minder hoog aangeschreven dan ontologische twijfel.

Voortgang. Jaargang 18 90

Literatuur

Primair

Hella Haasse, De tuinen van Bomarzo. Amsterdam: Querido, 1991, 4e dr. Daphne Meijer, Het plezier van de duivel. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 1995. Margriet de Moor, De virtuoos. Amsterdam: Contact, 1993. Nelleke Noordervliet, Tine, of de dalen waar het leven woont. Amsterdam: Meulenhoff, 1987.

Voortgang. Jaargang 18 91

Nelleke Noordervliet, Het oog van de engel. Amsterdam: Meulenhoff, 1991. Thomas Rosenboom, Gewassen vlees. Amsterdam: Querido, 1994. P.F. Thomése, Zuidland. Amsterdam: Querido, 1990.

Secundair

F.R. Ankersmit, ‘De chiastische verhouding tussen literatuur en geschiedenis.’ In: De navel van de geschiedenis. Over interpretatie representatie en historische realiteit. Groningen: Historische Uitgeverij, 1990, p. 182-201. N. Baartman, ‘Man staat op, slaat vrouw, au-au’. In: De Volkskrant, 21-12-1990. Hans Bertens en Theo D'haen, Het postmodernisme in de literatuur. Amsterdam, 1988. Lucette ter Borg, ‘Niets is zonneklaar’. In: NRC Handelsblad, 08-05-1992. L.W. de Bree, Jacob Roggeveen en zijn reis naar het Zuidland 1721-1722. Amsterdam, 1942. H. Bousset, ‘Twee feestelijke debuten uit het Noorden’. In: DWB, 1991, nr. 5, okt., p. 606-612. T. van Doorn, ‘God hing zwaar boven de mensen’. In: De krant op zondag, 02-06-1991. W. Drop, Verbeelding en historie. Over de 19e-eeuwse historische roman. Assen, 1958. Jane Fenoulhet, ‘De dynamiek tussen heden en verleden in Het vijfde zegel en De nadagen van pilatus van S. Vestdijk.’ In: Nederlands in culturele context. Handelingen Twaalfde Colloquium Neerlandicum. Antwerpen, 1994. IVN, 1995, p. 109-117. Jane Fenoulhet, ‘Het verleden in het heden’. De nieuwe interesse voor de historische roman in het Nederlandse taalgebied’. In: Ons Erfdeel, 39e jaargang (jan.-feb. 1996). J. Gerits, ‘De leegte, historisch gesitueerd’. In: De Morgen, 17-05-1991. Jaap Goedegebuure, ‘Fraaie doorkijkjes’. In: HP/De Tijd, 09-11-1990. Jaap Goedegebuure, ‘Duivelse alchemie’. In: HP/De Tijd, 18-03-1994. Jaap Goedegebuure, ‘Een smeulend vuurtje’. In: HP/De Tijd, 13-10-1995. Annemoon Gudde, ‘Postmodernisme in De virtuoos van Margriet de Moor’. In: Uitgelezen 14 (1994), p. 64-80. Hella Haasse, ‘De moderne historische roman’. In: Bladspiegel. A'dam, 1985, p. 154-174. C. Heesakkers en W. Reinders, Genoeglijk bovenal zijn mij de Muzen. De Leidse Neolatijnse dichter Janus Dousa (1545-1604). Leiden, 1993. W.F. Hermans, ‘De valkuilen van de geschiedenis’. In: Elsevier, 30-05-1987. Mannus van der Laan, ‘Lezen als een gevaarlijk avontuur: het succes van Thomas Rosenboom’. In: Vrij Nederland, 12 augustus 1995. C. Levecq, ‘Uitwassen en lege plekken: een postmoderne visie op geschiedenis in Zuidland (1990) van P.F. Thomése. In: Het talig wezen. Opstellen aangeboden aan Professor dr. Louis Gillet ter gelegenheid van zijn afscheid als hoog-

Voortgang. Jaargang 18 92 leraar aan de Université de Liège. F. van Elmbt en P. Hiligsman (red.), p. 165-169. Mary Ann Lindo, ‘Een krom gebocheld creatuur!’ In: Het Parool 15-09-1995. J. Luis, ‘In tijden van voorspoed denken we meer aan de dood’. In: NRC Handelsblad, 10-05-1991. Michel Maas, ‘Intrige is een noodzakelijk kwaad’. In: De Volkskrant, 12-05-1995. Daphne Meijer, ‘The making of Het plezier van de duivel’. In: Optima, 49 (1995), p. 51-62. Doeschka Meijsing, ‘Het volle subtiele leven: Grote roman over een kleine tijd van Thomas Rosenboom’. In: Elsevier, 19-03-1994. Doeschka Meijsing, ‘Roman in kruissteek: De coulissen van Daphne Meijer’. In: Elsevier, 14-10-1995. Ulrich Michels, Sesam atlas van de muziek. Deel 1 + 2. Vertaling Frits de Haen. Baarn: Bosch & Keuning, 1990. Margriet de Moor, ‘Verplichtingen aan de waarheid. Over De virtuoos’. In: Optima, elfde jaargang, nr. 3, november 1993, p. 37-43. Toespraak bij de presentatie van De virtuoos in het Concertgebouw in Amsterdam, 23 september 1993. Nelleke Noordervliet, ‘Niets is ooit geheel voorbij’ Over het latere historische werk van Hella S. Haasse. In: Ik maak kenbaar wat bestond. Leven en werk van Hella S. Haasse. Schrijversprentenboek 35. Murk Salverda (e.a.) ed. 's Gravenhage, NLMD en Amsterdam: Querido, 1993, p. 93-114. Nelleke Noordervliet, ‘Geschiedenis verzinnen’. In: Nederlands in culturele context. Handelingen Twaalfde Colloquium Neerlandicum. Antwerpen, 1994. IVN, 1995, p. 63-75. L. Permentier, ‘Leven in de hoop dat het anders wordt.’ In: De Standaard, 09-01-1997. Arjan Peters, ‘Achter de coulissen van de geschiedenis’. In: De Volkskrant, 08-09-1995. Judith Rikken, ‘De hele wereld bestaat uit verhalen’. In: HN Magazine, 25-06-1999. D. Roberts en P. Thompson, The Modern German Historical Novel. Paradigms, Problems and Perspectives, 1991. Frans de Rover, ‘Vilein als Satan zelf’. In: Vrij Nederland, 26-03-1994. Diny Schouten, ‘Een noodlotsdrama als komische opera: de adembenemende vormbeheersing van Nelleke Noordervliet.’ In: Vrij Nederland, 25-03-1989. Marjo van Soest, ‘Nelleke Noordervliet over haar geromantiseerde Tine, de vrouw van Multatuli’ In: Vrij Nederland, 06-02-1988. Tollebeek, ‘Ballingen in de eigen tijd. De hedendaagse historische roman en de 18de eeuw.’ In: Spiegel Historiael, 1996, afl. 11-12, nov.-dec. Herman Tromp, ‘Met schamele bezittingen. Over het historische verhaal in heden en verleden.’ In: Literair paspoort 32, 1981, p. 819-827. S. van der Veen, Johan Willem Ripperda. De man die geen koning werd van Corsica. Groningen, [z.j.]. B. Vervaeck, ‘De veter, de knoop en de korst’. In: NWT, 1991, afl. 4, juli-aug, p. 68-69.

Voortgang. Jaargang 18 93

Bart Vervaeck, Het postmodernisme in de Nederlandse en Vlaamse roman. VUB Press & Uitgeverij Vantilt, 1999, p. 153. Hans Warren, ‘Thomas Rosenboom: Met de snelheid ener trekschuit’. In: Provinciale Zeeuwse Courant, 18-02-1994. Elisabeth Wesseling, Writing history as a prophet. Postmodernist Innovations of the historical novel. Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins publishing company, 1991. Paul de Wispelaere, ‘Geschiedschrijving en fictionalisering’ In: Nederlands in culturele context. Handelingen Twaalfde Colloquium Neerlandicum. Antwerpen, 1994. IVN, 1995, p. 11-30. The Larousse Encyclopedia of Music. Geoffrey Hindley (ed.). London [etc.]: Hamlyn, 1971. ‘Zelfs een slager kan er geen wijs uit: Montere verhalen van P.F. Thomése’. In: NRC Handelsblad, 04-01-1991. ‘Ik heb veel doodskisten zien dichthameren’. In: Haagsche Courant, 24-05-1991. ‘Meeslepende historische roman’. In: Algemeen Dagblad, 07-11-1991. ‘De mooiste stem van Napels: Margriet de Moor beschrijft liefde’. In: De Standaard, 06-11-1993. ‘Grote hulde Thomas Rosenboom in Workum’. In: Leeuwarder Courant, 24-06-1996

Eindnoten:

1 Jane Fenoulhet, ‘Het verleden in het heden’, p. 260. 2 Idem. 3 J. Fenoulhet, ‘De dynamiek tussen heden en verleden in Het vijfde zegel en De nadagen van Pilatus van S. Vestdijk’. 4 The Modern German Historical Novel. Paradigms, Problems and Perspectives. 5 Writing history as a prophet. Postmodernist Innovations of the historical novel. Oorspronkelijk is deze indeling afkomstig van Fowler, ‘The life and Death of Literary Forms’, 1974. Zie p. 23. 6 Idem, p. 22. 7 Ranke gaf les op een gymnasium en wilde, tegen de gewoonte van die tijd in, naar voren brengen wat er na de val van Rome was gebeurd. Hij ging op zoek naar de bronnen en merkte dat de werkelijkheid poëtischer was dan de historische romans van Scott die hem tot zijn onderzoek hadden aangezet. ‘[...] aan de historische roman danken wij dus het ontstaan van de moderne, zogenaamde “wetenschappelijke” geschiedschrijving. En inderdaad, gedurende de eerste helft van de vorige eeuw vloeide het historisch besef bij voorkeur [...] door de bedding van de historische roman in plaats van door die van de geschiedbeoefening.’ Zie Ankersmit, p. 188. 8 Idem, p. 192. 9 Paul de Wispelaere, ‘Geschiedschrijving en fictionalisering’, p. 12. 10 F.R. Ankersmit, ‘De chiastische verhouding tussen literatuur en geschiedenis’, p. 182-201. Zie over het gebruik van literaire teksten in het kader van de geschiedbeoefening ook het artikel ‘De lokroep van het verleden’ van Ann Rigney in Feit & Fictie, jaargang IV, nummer 31 (zomer 1999). 11 Idem, p. 166.

Voortgang. Jaargang 18 12 Hella Haasse, ‘De moderne historische roman’. 13 J. Fenoulhet, ‘De dynamiek tussen heden en verleden in Het vijfde zegel en De nadagen van Pilatus van S. Vestdijk’. 14 Idem. 15 Writing history as a prophet, p. 3. 16 Vervaeck, Het postmodernisme in de Nederlandse en Vlaamse roman, p. 153. 17 Idem. 18 Idem, p. 154. 19 Idem, p. 155. 20 Idem, p. 156. 21 Idem. 22 Tollebeek, ‘Ballingen in de eigen tijd’, p. 466. 23 In ‘Leviathan’ wordt een gedeelte beschreven uit het leven van de dichter Janus Dousa (1545-1604) om en nabij november 1570 toen er tijdens een geweldig noodweer een walvis aanspoelde aan de Hollandse kust. 24 Dit wordt ook opgemerkt door Arjan Peters, ‘Achter de coulissen van de geschiedenis’. 25 J. Goedegebuure, ‘Fraaie doorkijkjes’. 26 L. Permentier, ‘Leven in de hoop dat het anders wordt.’ 27 C. Heesakkers en W. Reinders, Genoeglijk bovenal zijn mij de Muzen. De Leidse Neolatijnse dichter Janus Dousa (1545-1604). 28 J. Luis, ‘In tijden van voorspoed denken we meer aan de dood’. 29 C. Heesakkers en W. Reinders, p. 30. 30 L.W. de Bree, Jacob Roggeveen en zijn reis naar het Zuidland 1721-1722. 31 S. Jongenelen, ‘Ik vind het bevrijdend om te schrijven dat het leven niks is’. 32 Idem. 33 J. Luis, ‘In tijden van voorspoed denken we meer aan de dood’. 34 ‘Ik heb veel doodskisten zien dichthameren’. 35 N. Baartman, ‘Man staat op, slaat vrouw, au-au’. 36 Tollebeek, ‘Ballingen in de eigen tijd’. 37 J. Luis, ‘In tijden van voorspoed denken we meer aan de dood’. 38 S. van der Veen, Johan Willem Ripperda. De man die geen koning werd van Corsica. 39 Zuidland, p. 107. 40 T. van Doorn, ‘God hing zwaar boven de mensen’. 41 B. Vervaeck, ‘De veter, de knoop en de korst’. 42 ‘Zelfs een slager kan er geen wijs uit: Montere verhalen van P.F. Thomése’. 43 Zuidland, p. 13. 44 H. Bousset, ‘Twee feestelijke debuten uit het Noorden’, p. 606-612. 45 J. Gerits, ‘De leegte, historisch gesitueerd’. 46 T. Van Doorn, ‘God hing zwaar boven de mensen’. 47 Hugo Bousset, ‘Twee feestelijke debuten uit het Noorden’. 48 C. Levecq, ‘Uitwassen en lege plekken: een postmoderne visie op geschiedenis in Zuidland (1990) van P.F. Thomése, p. 165. 49 Idem, p. 167. 50 Zuidland, p. 112. 51 Zuidland, p. 113. 52 Idem, p. 34. 53 Writing history as a prophet, p. 120. 54 C. Levecq, p. 169. 55 W.F. Hermans, ‘De valkuilen van de geschiedenis’. 56 Marjo van Soest, ‘Nelleke Noordervliet over haar geromantiseerde Tine, de vrouw van Multatuli.’ 57 Idem, p. 99. 58 Idem, p. 100. 59 Idem, p. 132. 60 Diny Schouten, ‘Een noodlotsdrama als komische opera: de adembenemende vormbeheersing van Nelleke Noordervliet’. 61 Tine, p. 71. 62 Lucette ter Borg, ‘Niets is zonneklaar’. 63 Idem. 64 ‘Geschiedenis verzinnen’, p. 72-73.

Voortgang. Jaargang 18 65 Tine, p. 69. 66 ‘Geschiedenis verzinnen’, p. 68. 67 Idem. 68 Idem. 69 Idem. 70 ‘Meeslepende historische roman’. 71 Idem. 72 Lucette ter Borg, ‘Niets is zonneklaar’. 73 Het oog van de engel, p. 171. 74 Idem, p. 70. 75 Idem, p. 71. 76 ‘Geschiedenis verzinnen’, p. 75. 77 De Moor, ‘Verplichtingen aan de waarheid. Over De virtuoos’, p. 38. 78 De virtuoos, p. 135. 79 Idem, p. 90. 80 De Moor, ‘Verplichtingen aan de waarheid. Over De virtuoos’, p. 37. 81 De virtuoos, p. 166. 82 Annemoon Gudde, ‘Postmodernisme in De virtuoos van Margriet de Moor’, p. 64-80. 83 Judith Rikken, ‘De hele wereld bestaat uit verhalen’. 84 De virtuoos, p. 27. 85 Vervaeck, p. 151. 86 De virtuoos, p. 20. 87 Annemoon Gudde, ‘Postmodernisme in De virtuoos van Margriet de Moor’, p. 64-80. 88 Writing history as a prophet, p. 193. En ‘Verplichtingen aan de waarheid’ [etc.], p. 39. 89 ‘De mooiste stem van Napels: Margriet de Moor beschrijft liefde’. 90 Met dank aan Laurens Ubbink. Ook gaat mijn dank uit naar Dennis Idenburg en de andere deelnemers aan het VU-werkcollege ‘De moderne historische roman’ dat zich van 3 maart tot 16 juni 1999 met dit onderwerp heeft beziggehouden. 91 De virtuoos, p. 77. 92 ‘Verplichtingen aan de waarheid’ [etc.], p. 39. 93 Michel Maas, ‘Intrige is een noodzakelijk kwaad’. 94 ‘Grote hulde Thomas Rosenboom in Workum’. 95 Idem. 96 Idem. 97 Jane Fenoulhet, ‘Het verleden in het heden’. 98 Mannus van der Laan, ‘Lezen als een gevaarlijk avontuur: het succes van Thomas Rosenboom’. 99 Hans Warren, ‘Thomas Rosenboom: Met de snelheid ener trekschuit’. 100 Doeschka Meijsing, ‘Het volle subtiele leven: Grote roman over een kleine tijd van Thomas Rosenboom’. 101 Hans Warren, ‘Thomas Rosenboom: Met de snelheid ener trekschuit’. 102 Frans de Rover, ‘Vilein als Satan zelf’. 103 Jaap Goedegebuure, ‘Duivelse alchemie’. 104 Gewassen vlees, p. 569. 105 Zie voor deze opvatting ook de corrspondentie tussen J. Goedegebuure en R. Vernooy in De Held, vierde jaargang nr. 5 (najaar 1988). 106 Daphne Meijer, ‘The making of Het plezier van de duivel’, p. 60. 107 Arjan Peters, ‘Achter de coulissen van de geschiedenis’. 108 Zie bijvoorbeeld ook Johan Diepstraten in De Stem, 15-09-95. 109 Mary Ann Lindo, ‘Een krom gebocheld creatuur!’ 110 ‘Niets is ooit geheel voorbij. Over het latere historische werk van Hella S. Haasse’, p. 113. 111 De tuinen van Bomarzo, p. 140. 112 Idem, p. 97.

Voortgang. Jaargang 18 95

Een ‘algemeen tijdschrift voor Zuid-Afrika’, Elpis (1857-1861)* Olf Praamstra

Abstract - In nineteenth century South Africa dozens of Dutch periodicals were published. One of the most ambitious among them was the tri-monthly Elpis, as a journal of general interest for both the educated and less educated Afrikaners. Furthermore it was an edifying periodical that pointedly wanted to strengthen the readers in the orthodox religion of the Nederduitse Gereformeerde Kerk; and not just the readers in South Africa but also their fellow spirits in the Netherlands, the Dutch East-Indies and the United States of America. Elpis existed for only five years. For the broader and often less educated public in South Africa, it was pitched at too high a level, and outside South Africa it looked too much a South African church magazine to attract the attention of the readers. But the effort to launch a Dutch cultural journal of general interest in South Africa, is of importance and the contents of Elpis gives a good idea of the concerns of the Afrikaner elite in the middle of the nineteenth century.

Inleiding

De koloniale expansie is verantwoordelijk voor een omvangrijke Nederlandstalige literatuur die haar wortels heeft buiten Nederland. Zo ontstond de Nederlands-Indische letterkunde, de in het Nederlands geschreven Antilliaanse en Surinaamse literatuur, de Nederlandstalige Zuid-Afrikaanse letterkunde en zelfs in de Verenigde Staten waren er in de jaren tachtig van de negentiende eeuw nog 11 Nederlandstalige dag- en weekbladen.1 Van deze ‘exotische’ Nederlandse literatuur heeft de Nederlands-Indische letterkunde tot nu toe verreweg de meeste aandacht gekregen, maar wat omvang betreft doet de Nederlandstalige Zuid-Afrikaanse letterkunde voor haar niet onder. Vanaf 1652 is er in Zuid-Afrika in het Nederlands geschreven en vooral in de negentiende eeuw is er ook heel veel in het Nederlands gepubliceerd. Omstreeks 1800 verschenen de eerste drukpersen in Zuid-Afrika. Het oudste bewaard gebleven product van de Kaapse pers is een fragment van een almanak, In 1796 gedrukt door J.C. Ritter, een Duitse boekbinder die zich in 1784 in Kaapstad had gevestigd. Zijn voorbeeld werd gevolgd door anderen en vanaf dat moment onstond er een eigen Zuid-Afrikaans literair circuit. Er verschenen boeken, kranten en tijdschriften die bedoeld waren voor een Zuid-Afrikaans publiek. Weliswaar is bijna op hetzelfde moment Zuid-Afrika als Nederlandse kolonie verloren gegaan, maar dat had niet tot gevolg dat het Nederlands verdween. In de Kaapkolonie werd Engels de ‘amptelike’ taal, maar in de Boerenrepublieken daarbuiten was dat het Nederlands.

Voortgang. Jaargang 18 96

Bovendien speelde ook de kerk een belangrijke rol in het behouden van de Nederlandse taal. Vooral als cultuur-taal bleef het Nederlands in heel Zuid-Afrika van groot belang. Pas vanaf het laatste kwart van de negentiende eeuw werd Nederlands meer en meer vervangen door het Afrikaans, maar het zou nog tot de twintigste eeuw duren voordat de productie van Afrikaanstalige teksten die van Nederlandstalige in Zuid-Afrika zou overtreffen.2 Deze bijzondere positie van het Nederlands heeft geleid tot een grote hoeveelheid in het Nederlands geschreven literatuur over Zuid-Afrika; geschreven door mensen die gedurende langere of kortere tijd in Zuid-Afrika gewoond hebben, en deel hebben uitgemaakt van deze koloniale samenleving tussen 1800 en 1925. Volgens mevrouw F. Rossouw, die een index heeft gemaakt op de South African Bibliography (1795-1925), zijn er in deze periode niet minder dan 7391 werken in het Nederlands verschenen.3 Het gaat daarbij natuurlijk niet alleen om letterkundige werken, maar ook hun aantal is aanzienlijk. Nog veel groter is het aantal teksten in tijdschriften en nieuwsbladen die nooit in boekvorm zijn verschenen.4 De jonge drukpers wierp zich vanaf 1800 met enthousiasme op de uitgave van nieuwsbladen. De oudste krant was The Cape Town Gazette and African Advertiser/Kaapsche Stads Courant en Afrikaansche Berigter, die op 18 augustus 1800 verscheen. Het was een tweetalig nieuwsblad dat tot 1826 heeft bestaan; daarna werd het een officiëel staatsblad, The Cape of Good Hope Governement Gazette, en werd het hoe langer hoe meer uitsluitend in het Engels geschreven. Vanaf de jaren twintig kwamen er steeds meer nieuwsbladen, in het Engels en in het Nederlands. Belangrijke Nederlandstalige nieuwsbladen waren De Zuid-Afrikaan (1830-1871) en Het Volksblad (1856-1886), die aanvankelijk overigens slechts één keer per week verschenen. Het eerste Nederlandstalige tijdschrift verscheen in 1824, Het Nederduitsch Zuid-Afrikaansch Tijdschrift (1824-1843), een tweemaandelijks blad, dat tot doel had de bevordering van de ‘Godsdienst (...) benevens de letteren en de wetenschappen’. Redacteur was de Kaapse predikant Abraham Faure, die in 1838 ook redacteur werd van het eerste kerkelijke blad in Zuid-Afrika, De Honigbij (1838-1846), dat in 1849 - weer onder zijn redactie - werd opgevolgd door De Gereformeerde Kerkbode.5 Het grote verschil tussen deze ‘kerkelijke bladen’ en de bovengenoemde nieuwsbladen was dat de laatste op kerkelijk gebied een uitgesproken vrijzinnig standpunt innamen. De toenemende ergernis daarover bij de het orthodoxe deel van de bevolking leidde er uiteindelijk toe dat er in 1857 een nieuw ‘algemeen tijdschrift voor Zuid-Afrika’ zou verschijnen, dat de strijd moest aanbinden met de verderfelijke liberale ideeën van deze nieuwsbladen: Elpis.6

Voortgang. Jaargang 18 97

Een internationaal tijdschrift

Behalve dat Elpis bedoeld was als een algemeen-cultureel tijdschrift voor het Zuid-Afrikaanse publiek, presenteerde het zich ook als een blad met een uitgesproken internationaal karakter. Het richtte zich op Nederlandstalige geestverwanten verspreid over de hele wereld. Het omslag vermeldt vier uitgevers: Elpis verscheen tegelijkertijd in Kaapstad, Rotterdam, New York en Batavia,7 en ook de lijst van medewerkers op datzelfde omslag oogt internationaal genoeg. Er staan twee viertallen op: rechts een rij van medewerkers uit Nederland, links die uit Zuid-Afrika en daaronder nog de toevoeging: ‘En andere Geleerden in Zuid-Afrika en Nederland’. Het zijn bovendien de minsten niet die op deze manier vanuit Nederland hun medewerking hebben toegezegd. Hun namen zijn: N. Beets, B. de Geer, F.C. van den Ham en J.J. van Oosterzee. Van deze vier is alleen Nicolaas Beets (1813-1903) nu nog beroemd. Hij staat in elke Nederlandse literatuurgeschiedenis en in de kerkgeschiedenis figureert hij als een van de meest vooraanstaande orthodoxe predikanten uit zijn tijd. De drie anderen zijn tegenwoordig in vergetelheid geraakt, maar in hun eigen tijd waren het bekende namen. B. de Geer, voluit prof.mr.dr. Barthold Jacob Lintelo baron de Geer van Jutphaas (1816-1903), was hoogleraar Romeins Recht aan de universiteit van Utrecht, een man van gezag in de Nederlandse Hervormde Kerk en een van de leiders van de Anti-Revolutionaire partij;8 Frederik Constans van den Ham (1818-1863) was predikant te Utrecht en stond bekend om zijn felle bestrijding van de moderne theologie;9 en Johannes Jacobus van Oosterzee (1817-1882) was in die jaren misschien wel de geliefdste predikant van Nederland: als hij 's middags ergens preekte, zaten de kerken 's morgens al vol; de mensen bleven de hele dag in de kerk zitten om zeker te zijn van een plaats in de dienst die hij 's middags zou leiden.10 Ook hij behoorde tot de orthodoxe stroming in de Nederlandse Hervormde Kerk. Dit is ook wat deze Nederlandse medewerkers bindt: het zijn alle vier voormannen van het orthodoxe protestantisme in Nederland. Daarom ook staan ze op het omslag; alleen door hun naam al markeren ze de positie van Elpis. En veel meer doen ze eigenlijk ook niet. Van Oosterzee is de enige van hen die daadwerkelijk meewerkt. De namen van de anderen komen binnen het tijdschrift niet voor, en al blijft het in theorie altijd mogelijk dat ze onder pseudoniem of anoniem artikelen geschreven hebben, waarschijnlijk is het niet. Zelfs de medewerking van Van Oosterzee houdt niet over; twee keer stuurt hij een bijdrage, maar beide keren is het niet meer dan een snipper uit zijn prullenmand. Uit vriendschap, schrijft hij, had hij de redacteur een bijdrage beloofd, maar het ontbreekt hem aan tijd om die belofte gestand te doen. In plaats daarvan stuurt hij een brief met zijn indrukken van een bijeenkomst van het Evangelischen Missionsgesellschaft

Voortgang. Jaargang 18 98 in Bazel, met de suggestie om die brief in Elpis te plaatsen: ‘minder als onmisbare bijdrage, dan als altijd welkom bewijs van belangstelling.’11 Ook bij zijn tweede en laatste bijdrage maakt hij zich er wel heel gemakkelijk van af: hij staat een toespraak af die hij gehouden heeft bij een huwelijksinzegening in Rotterdam.12 Van deze Nederlandse medewerkers moest Elpis het dus niet hebben. De vier Zuid-Afrikanen in de linkerrij zijn veel belangrijker. Het gaat om Philip Eduard Faure (1811-1882), Servaas Hofmeyr (1830-1888), Gottlieb Wilhelm Antony van der Lingen (1804-1869) en John Murray (1826-1882), alle vier vooraanstaande orthodoxe predikanten van de Nederduitse Gereformeerde Kerk en de laatste vanaf 1858 zelfs een van de twee eerste hoogleraren aan het Theologisch Seminarium in Stellenbosch.13 De medewerking van Faure en Murray is echter te verwaarlozen; Hofmeyr en Van der Lingen vormen de drijvende kracht achter het tijdschrift.

G.W.A. van der Lingen

Van der Lingen, predikant in de gemeente Paarl, voelde al geruime tijd behoefte aan een eigen orthodox tijdschrift. Hij was geboren in Zuid-Afrika als zoon van een Nederlandse zendeling en op zijn veertiende naar Nederland gestuurd om daar na de voltooiing van de Latijnsche school theologie te studeren.14 Sinds zijn studie in Nederland was hij een geestverwant van het Réveil, een bewonderaar van Bilderdijk, een vriend van Da Costa en in de politiek een aanhanger van Groen van Prinsterer. Zijn hele leven staat in het teken van de strijd tegen ongeloof en revolutie, een tweetal dat hij onder de naam van liberalisme steeds verder ziet oprukken. In 1849 schrijft hij aan Abraham Faure: ‘Wij hebben een nieuwsblad [...] in het Hollandsch’ nodig om het liberalisme met eigen wapens en op eigen terrein te bestrijden. Hij vreest voor ‘dagbladen die besmet zijn [...] door de werking van onreine geesten’, waarmee hij het liberalisme bedoelt, en in het bijzonder het ‘liberale’ blad De Zuid-Afrikaan, dat in 1830 was opgericht.15 Hij spant zich in om tegen de liberale pers in Zuid-Afrika een orthodox tegenwicht te vinden en zoekt daarvoor vanaf 1850 een redacteur in Nederland. Uiteraard raadpleegt hij hierover zijn vrienden in het Réveil, en het is O.G. Heldring die voor hem die redacteur vindt: de kandidaat in de theologie Dammes Pierre Marie Huet (1827-1895). Uitgeleide gedaan door Da Costa, die met een gebed afscheid van hem neemt, komt Piet Huet, zoals hij in de wandeling wordt genoemd, in februari 1854 in Kaapstad aan. Van der Lingen kreeg in de persoon van Huet wat in de Nederlands-Indische letterkunde een ‘presentkaasje’ heet,16 iemand die in eigen land totaal is vastgelopen en voor wie nog maar één redmiddel overblijft: een nieuw bestaan opbouwen in de koloniën. Huet kwam uit een beroemd geslacht van

Voortgang. Jaargang 18 99

Waalse predikanten, waartoe ook zijn veel bekendere neef Conrad Busken Huet behoort. Sinds zijn betbetovergrootvader Gédéon Huet in 1685 Frankrijk om zijn geloof had moeten verlaten, waren diens nakomelingen van vader op zoon predikant geweest bij de Waalse gemeente in Nederland. Ook Piet Huet was voorbestemd die loopbaan te volgen. In 1845 schreef hij zich in als student in de theologie, maar tijdens zijn studie ontspoorde hij volkomen. Onder invloed van slechte vrienden en door het lezen van verkeerde romans - dat was in elk geval de verklaring die hij er later zelf van gaf - gaf hij zich over aan een lichtzinnig leven. Hij was, bekende hij later, nieuwsgierig naar het kwaad in elke denkbare vorm. Na nog twee jaar gestudeerd te hebben in Frankrijk, waar hij zijn leven niet wist te beteren, keerde hij in 1853 totaal ontredderd in Nederland terug. Dankzij bemiddeling van de eerder genoemde Heldring kreeg hij toch nog toestemming om in Leiden zijn kandidaats-examen in de theologie af te leggen, dat hij in juni van dat jaar haalde. Maar het was uitgesloten gezien zijn voorgeschiedenis dat hij in Nederland tot de predikdienst zou worden toegelaten. Vandaar dat Heldring hem aanraadde naar Zuid-Afrika te gaan. Heldring hoopte dat Huet daar tot inkeer zou komen. Hij wist dat Huet, zolang hij de verleiding van het kwade kon weerstaan, een diepgelovig en orthodox christen was, en bovendien iemand die kon schrijven - kortom, hij was bij uitstek geschikt om redacteur te worden van het blad dat Van der Lingen voor ogen stond. Van der Lingen nam hem op in zijn huis, maar merkte al snel dat hij niets aan hem had als het ging om het oprichten van een nieuw tijdschrift. Huet liet hem na korte tijd weten dat hij gezien zijn onbekendheid met het land en de politieke, kerkelijke en godsdienstige toestanden in Zuid-Afrika volkomen ongeschikt was voor het doel waarvoor hij eigenlijk uit Nederland was gekomen. Maar dat was niet de enige en zeker niet de belangrijkste reden waarom hij die taak niet op zich kon nemen. Huet was zwaar overspannen en maakte een diepe persoonlijk crisis door, die door toedoen en met hulp van Van der Lingen zou uitmonden in een bekering die hem eindelijk tot het ware geloof zou brengen. Toen ook was hij klaar om predikant te worden. Twee jaar lang diende hij de kerk als hulpprediker, totdat hij op de Synode van 1857 werd toegelaten als predikant van de Nederduitse Gereformeerde Kerk. Zijn leven lang is hij Van der Lingen dankbaar geweest voor de hulp die hij hem in deze moeilijke jaren had geschonken.17 Maar redacteur van Elpis werd hij niet; wel is hij vanaf het moment dat het blad in 1857 begon te verschijnen, één van de trouwste medewerkers geweest. Dit was overigens geen onverdeeld succes, want zoals uit het voorafgaande wel duidelijk zal zijn geworden, was Huet een merkwaardige en emotionele persoonlijkheid, iemand van wisselende stemmingen die zich snel liet beïnvloeden. Bovendien schuwde hij de publiciteit niet: hij legde graag rekenschap

Voortgang. Jaargang 18 100 af van zijn nieuw verworven inzichten, ook als die tegen het zere been waren van de mensen om hem heen. Nu het niet gelukt was om een redacteur uit Nederland te vinden, moest het iemand uit Zuid-Afrika zelf worden. Eigenlijk had het voor de hand gelegen dat Van der Lingen het zelf zou doen. Hij had er ogenschijnlijk alle capaciteiten voor. Hij was een man van grote geleerdheid, de omvang van zijn bibliotheek was legendarisch, en hij kende het land en de bevolking door en door. Slechts één ding weerhield hem ervan zelf de redactie te voeren: hij miste naar zijn eigen overtuiging de gave om voor het grote publiek te schrijven.18 De redacteur die hij zocht, vond Van der Lingen tenslotte in Servaas Hofmeyr, die na de voltooiing van zijn studie in Nederland en na een korte rondreis door de Verenigde Staten, in 1857 in Zuid-Afrika was teruggekeerd en vervolgens bevestigd was als predikant van de gemeente Colesberg.19 Onder zijn redactie verscheen in juni 1857 het eerste nummer van Elpis, dat opent met een ‘Aan den lezer’, waarvoor Hofmeyr als redacteur verantwoordelijk is, maar dat gelet op de erin voorkomende ideeën evengoed door Van der Lingen geschreven had kunnen zijn.

Het eerste nummer

‘Zoo er ooit behoefte was in ons land aan een Tijdschrift, van den aard en omvang als dat hetwelk wij in dezen vorm het publiek aanbieden, dan is het nu.’ Het is een openingszin die zeker achteraf gezien, nu wij weten dat Elpis niet langer dan vijf jaar heeft bestaan, eerder lijkt ingegeven door wishfull thinking dan door de werkelijke omstandigheden. Het is bovendien een uitspraak die nieuwsgierig maakt naar het doel dat de redactie met het tijdschrift voor ogen heeft en naar het publiek waarop het zich richt. Sinds 1854, vervolgt het redactionele voorwoord, was de bevolking in de Kaapkolonie meer dan vroeger betrokken bij het bestuur en de ontwikkeling van het eigen land.20 Dat vergde van de bewoners meer verantwoordelijkheid en meer betrokkenheid op elk gebied. Als gevolg daarvan ontstond een honger naar informatie en een leeslust die tot dan toe in Zuid-Afrika ongekend was. En gepaard met het nieuwe ‘zelfbestuur’ ging het gevoel dat Zuid-Afrika een grote toekomst voor zich had. In die toekomst was een belangrijke rol weggelegd voor de Nederduitse Gereformeerde Kerk. Zij was het fundament waarop de nieuwe staat moest worden gebouwd en ‘en in de eerste plaats van haar zal afhangen wat Zuid-Afrika eenmaal worden zal.’ Elpis moest het orgaan zijn om het publiek in dat opzicht voor te lichten, om de leer van de Nederduitse Gereformeerde Kerk te verspreiden; een tijdschrift voor het ‘Christen-publiek’, dat tegelijkertijd bestemd was ‘voor het meer en minder beschaafd[e]’ deel van de bevolking.

Voortgang. Jaargang 18 101

Dit oogmerk betekende niet dat Elpis uitsluitend over kerkelijke aangelegenheden zou handelen. Het moest een breed, algemeen tijdschrift worden waarin naast kerkelijke onderwerpen ruimte was voor politieke, letterkundige en andere zaken. De ondertitel luidde dan ook: ‘Algemeen tijdschrift voor Zuid-Afrika’. ‘Elpis’ zelf, werd in een voetnoot voor de minder beschaafden onder de lezers uitgelegd, was het Griekse woord voor ‘hoop’ - verwijzend naar de hoop op God, van wie de toekomst van Zuid-Afrika afhankelijk was. Lezers buiten de Kaapkolonie had dit tijdschrift eigenlijk weinig te bieden, al werden ze niet helemaal vergeten. Met het oog op de lezers in Nederland, Amerika en de Nederlandse koloniën zou de redactie waar nodig de vereiste ophelderingen en toelichtingen geven, en bij de plaatsing van artikelen zou met deze lezers weliswaar niet in de eerste plaats maar toch enigszins rekening gehouden worden.21 De verwachtingen waren hoog. Voorlopig zou men vier nummers per jaar uitgeven, maar bij ‘genoegzame ondersteuning en aanmoediging’ zouden dat er zes per jaar worden. De prijs had men zo laag mogelijk gehouden: 6 shilling per jaargang, en 2 shilling voor losse nummers (voor de ‘buitendistricten’ van de Kaapkolonie en de boerenrepublieken Oranje Vrijstaat en Transvaal was het 1 tot 2 shilling per jaargang duurder).22 Het eerste nummer, dat 106 bladzijden telde, verscheen in juni 1857 in een oplage van 600 exemplaren.23 Het was een succes en moest worden herdrukt.24 Maar ondanks deze goede start en ondanks de lage prijs heeft Elpis nooit het aantal lezers gehaald, waarop men had gehoopt. De 6 nummers per jaar zijn er nooit gekomen; zelfs 4 nummers in één jaargang was voor de redactie al te hoog gegrepen. Het lukte niet om op geregelde tijden een tijdschrift met een vast aantal pagina's uit te geven. Het was de bedoeling dat het tijdschrift in januari, april, juli en oktober zou verschijnen,25 maar het bleef doorgaans bij drie afleveringen, die in juni, september en december verschenen; in de derde jaargang was het zelfs juni, november en december. Bovendien schommelde de omvang van de nummers sterk: zo telde het eerste nummer van de derde jaargang 170 bladzijden, en het derde en laatste 52. Alleen in de vierde jaargang heeft men de vier geplande nummers ook echt gehaald; en in de vijfde komt men er dicht bij, omdat er naast de drie gewone nummers nog een ‘Bijblad’ verschijnt, dat het best als een speciaal nummer kan worden beschouwd: de nummering van de pagina's loopt gewoon mee met de lopende jaargang.

Een kerkelijk blad

Toch is het niet de zwakke organisatie van het blad die in eerste instantie verantwoordelijk is voor het korte bestaan. Daarvoor zijn twee andere, duidelijke oorzaken aan te wijzen. In de eerste plaats natuurlijk de inhoud.

Voortgang. Jaargang 18 102

Ondanks de verzekering in het voorwoord van het eerste nummer dat Elpis een ‘algemeen’ tijdschrift zou worden, was het in de praktijk toch een blad waarin theologische en kerkelijke onderwerpen overheersten. Zeventig procent van alle bijdragen heeft daarop betrekking. De redactie zag weliswaar in dat dat te veel van het goede was voor een ‘algemeen tijdschrift’, maar was niet bij machte om er verandering in te brengen. Verontschuldigend wordt in de laatste jaargang opgemerkt, dat het onvermijdelijk is, omdat het ‘godsdienstige en kerkelijke [...] in ons land meestal op den voorgrond staat, en omdat onze medewerkers meest mannen van het vak zijn’. Wel streeft men ernaar om daarnaast zoveel mogelijk ‘onderwerpen ontleend aan staat -, genees- en letterkundig gebied’ te plaatsen. Maar in de praktijk kwam er niet veel van terecht. Als het bijvoorbeeld om geneeskunde gaat, wordt er slechts één keer een ingezonden stuk geplaatst: over homeopathie, ondertekend door ‘Een herstelde door Homoeopathie’. Ook politiek en onderwijs komen nauwelijks ter sprake. De literatuur krijgt meer aandacht, maar blijft beperkt tot één genre: de poëzie. Naast de theologie zijn het alleen het reisverhaal en de geschiedenis die substantieel aandacht krijgen: elk ongeveer 10 procent. Voor de bijdragen over geschiedenis is voornamelijk één auteur verantwoordelijk: P.B. Borcherds (1786-1871). Gebruikmakend van een onuitgegeven lezing die zijn vader, de Kaapse predikant Meent Borcherds, in april 1830 had gehouden voor het Zuid-Afrikaansch Instituut beschrijft hij in afleveringen de vroegste geschiedenis van de Kaapkolonie.26 De ene historische bijdrage die niet van hem afkomstig is, is een egodocument met herinneringen aan de Grote Trek. In de inleiding van De Letterheren, een studie over het negentiende-eeuwse tijdschrift De Gids, onderscheidt Remieg Aerts vier soorten publicaties op tijdschriftengebied: de bibliografische inventarisatie, de studie naar het functioneren van een tijdschrift in een land of periode als onderdeel van een breder cultuur-historisch onderzoek, de beschrijving van een bepaald type tijdschrift - bijvoorbeeld spectatoriale tijdschriften, jeugdtijdschriften, etc. - en de studie gewijd aan één enkel periodiek. Dat laatste is wat hij beoogt, en om van die studie een samenhangende beschrijving te maken en om die meer te laten zijn dan een beredeneerde inhoudsopgave, zoekt hij naar het concept dat schuil gaat achter de op het eerste gezicht zo uiteenlopende artikelen die tussen 1837 en 1895 in De Gids verschijnen. Hij vindt dat concept in het liberalisme.27 Het concept dat bepalend is voor de inhoud van Elpis is de bestrijding van het liberalisme, en dan met name op theologisch en kerkelijk gebied. Fel keert men zich tegen de moderne theologie die in die jaren furore maakt in Nederland. Dit was een nieuwe akademische richting in de theologie, van Duitse oorsprong, die bijbel en kerkleer op een rationalistische wijze bena-

Voortgang. Jaargang 18 103 derde. De hieruit voortvloeiende bijbelkritiek had tot gevolg dat de bijbel zijn absolute gezag verloor: de bijbelse openbaring werd verworpen en het geloof aan wonderen verdween. Populair was de moderne theologie vooral in Leiden, waar J.H. Scholten generaties predikanten opleidde in deze nieuwe leer. En men was doodsbang dat deze nieuwlichterij ook naar Zuid-Afrika zou overwaaien; vooral vreesde men voor de invloed die deze richting zou kunnen hebben op de Zuid-Afrikaanse studenten die in Nederland theologie studeerden. Die angst is een belangrijke drijfveer geweest bij de oprichting in 1858 van het Theologisch Seminarium in Stellenbosch. Veelbetekend in dit verband is de recensie in Elpis van het proefschrift waarop J.J. Kotzé in Utrecht promoveert. ‘De theses, achter de verhandeling geplaatst’, merkt de recensent verheugd op

zijn van zoodanigen aard, dat er geen twijfel overblijft tot welke theologische rigting Zijn Eerw. behoort. Wij hebben ons zeer er in verblijd dat hij in de 9de, 10de en 11de stelling onbewimpeld belijdenis aflegt van zijn geloof in de eeuwige godheid van Jezus Christus - een artikel dat reeds lang van de geloofsbelijdenis der liberalen in Nederland is afgeschrapt.

De recensent is blij dat Kotzé de kerk in Zuid-Afrika niet in onzekerheid heeft gelaten omtrent zijn godsdienstige overtuiging, en verwacht veel van hem bij zijn terugkomst voor de kerk in Zuid-Afrika.28 De ironie van de geschiedenis wil dat Kotzé, na zijn terugkeer in Zuid-Afrika, vanwege zijn modern-theologische opvattingen binnen de kortste keren geschorst wordt als predikant bij de Nederduitse Gereformeerde Kerk.29 Als een welkome tegenkracht tegen de verderfelijke invloed van de moderne theologie worden de godsdienstige opwekkingsbewegingen gezien die juist in de jaren dat Elpis bestaat, in Europa en de Verenigde Staten plaats vinden. Door hierover te berichten en de mensen aan te sporen om te bidden dat ook Zuid-Afrika de genade van een dergelijke opwekking deelachtig mag worden, hoopt men het godsdienstig leven in de samenleving in orthodoxe richting te versterken en te verdiepen. En met succes. In 1861 ontstaan er op diverse plaatsen in de Kaapkolonie zulke opwekkingsbewegingen. Dit tot grote vreugde van Van der Lingen, die in zijn eigen gemeente, Paarl, zelf nauw bij deze beweging betrokken is, en die op een conferentie te Kaapstad zijn medebroeders op het hart bindt om ook in hun gemeenten te streven naar een dergelijke wedergeboorte van het christendom.30 Samen met enkele preken zijn dit de onderwerpen die de lezers van Elpis moeten stichten: zij vormen ruim zeventig procent van alle bijdragen op meer algemeen theologisch gebied. Veel meer aandacht nog gaat uit naar kerkelijke zaken, en in het bijzonder naar het wel en wee van de Nederduitse

Voortgang. Jaargang 18 104

Gereformeerde Kerk. Langdurig, in steeds weer nieuwe artikelen wordt bericht over de Synode van de Nederduitse Gereformeerde Kerk in 1857, en gedetailleerd en met toenemende bezorgdheid wordt gesproken over de tweedeling onder de leden van de Nederduitse Gereformeerde Kerk in Transvaal, en de daarop volgende scheuring in de kerk door toedoen van de Afgescheiden predikant uit Nederland, D. Postma. Hofmeyr, die zijn uiterste best doet om het uiteenvallen van de kerk in Zuid-Afrika te voorkomen, houdt de lezers nauwgezet op de hoogte van zijn vergeefse pogingen. Meer en meer ontwikkelt Elpis zich in de loop van haar bestaan in de richting van een kerkelijk blad. Met ingang van de derde jaargang wordt een rubriek ‘Kerknieuws’ geïntroduceerd, die grotendeels bestaat uit een opsomming van de uitgebrachte, aangenomen en afgeslagen beroepen van Zuid-Afrikaanse predikanten.

Letterkunde

Er zijn naast de al genoemde artikelen over de geschiedenis van de Kaapkolonie eigenlijk maar twee rubrieken die verhinderen dat Elpis helemaal een kerkelijk blad wordt. In de eerste plaats de letterkunde, al neemt die, zoals gezegd, geen ruime plaats in - slechts drie procent van het totaal aantal bladzijden - en gaat het alleen om poëzie. Dat laatste had aan de waarde van deze rubriek natuurlijk niets hoeven af te doen, als het maar niet zulke teleurstellende poëzie was. Teleurstellend, omdat zij bestaat uit lange verhalende gedichten over triviale onderwerpen; en teleurstellend, omdat elke verwijzing naar Zuid-Afrika ontbreekt. Een Nederlandstalige Afrikaanse letterkunde is in dit tijdschrift niet van de grond gekomen. De poëzie in Elpis staat in de traditie van de huiselijke dichtkunst die op dat moment ook in Nederland de toon aangeeft, en had net zo goed in Nederland geschreven kunnen zijn. Het zijn drie Nederlanders die voor bijna alle dichterlijke bijdragen tekenen: de al eerder genoemde Huet, de mij onbekende W. Verschuur en Adriaan van der Hoop Juniorszoon. De aanwezigheid van de laatste dankt Elpis evenals die van Huet aan de tussenkomst van Van der Lingen. Van der Hoop was eind 1857 als leraar naar de Kaap gekomen, waar hij na twee maanden op aanraden van Van der Lingen werd weggehaald om leraar aan het pas opgerichte Paarls Gymnasium te worden. Aanvankelijk was men trots op Van der Hoop, die in Leiden klassieke letteren had gestudeerd, in Nederland enkele dichtbundels had gepubliceerd en die lid was van vele geleerde genootschappen. Ongetwijfeld heeft Van der Lingen ervoor gezorgd dat deze ‘beroemde’ dichter in 1858 en 1859 in Elpis publiceert. Maar zijn ingenomenheid met Van der Hoop is niet van lange duur. Op het Paarls gymnasium vinden zijn medeleraren hem al snel arrogant, en als hij in 1858 ruzie krijgt met Van der Lingen is het met zijn carrière gedaan.

Voortgang. Jaargang 18 105

Begin 1859 wordt hij ontslagen en kort daarna keert Van der Hoop verbitterd naar Nederland terug. Aan Elpis werkt hij daarna niet meer mee.31 Een gevoelig verlies was dat nu ook weer niet. Van der Hoop bekleedt maar een zeer bescheiden plaatsje in de geschiedenis van de Nederlandse letteren. Veel beroemder is zijn vader, de dichter van romantische dichtverhalen A. van der Hoop junior. Juniorszoon is er nooit in geslaagd uit de schaduw van zijn vader te treden.

Als Rotterdamsch dichter beproefde Adriaan van der Hoop Juniorszoon (geb. 1827, † 1863) den dichtersnaam zijns vaders te handhaven, maar evenmin als hij de wilskracht had zijne studiën te Leiden te voltooien, evenmin bezat hij den ernst, die vereischt wordt om dichter van eenige beteekenis te worden.32

Dit is het zure oordeel van Te Winkel in de laatste literatuurgeschiedenis waarin de naam van Van der Hoop Juniorszoon nog voorkomt.

D.P.M. Huet

Als er iets van blijvende waarde in Elpis is verschenen, dan zijn het de reisverhalen. Zij werden geschreven door de twee auteurs die het gezicht van Elpis bepalen: Hofmeyr en Huet. Samen nemen zij ongeveer een derde van alle bladzijden voor hun rekening, en beiden kunnen schrijven. Hofmeyr geeft zijn indrukken van een reis door de Verenigde Staten, van een rondreis door de Kaapkolonie (in de ring Graaff-Reinet) en van een reis door Lesotho en Oranje Vrijstaat. Het zijn goedgeschreven reisverhalen waarvan sommige volgens het Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek ‘histories van groot waarde’ zijn.33 Toch zijn ze verre de mindere van die van Huet. Huet schrijft ook over Lesotho en Oranje Vrijstaat, maar dan een paar jaar eerder, over een reis die hij in mei en juni 1857 heeft gemaakt. Het tweede reisverhaal van Huet dateert uit hetzelfde jaar, uit augustus, en beschrijft een reis van Aliwal-Noord naar Port-Elizabeth. Beide zijn buitengewoon onderhoudend, maar het eerste heeft verreweg de meeste aandacht getrokken en is in 1987 zelfs nog een keer uitgegeven door Karel Schoeman.34 Anders dan zijn medeburgers was Huet zeer begaan met het lot van de zwarte bevolking in Zuid-Afrika, en hekelt hij de discriminatie waarvan zij niet alleen in het dagelijks leven maar zelfs in de kerk het slachtoffer is. Waar het de kerk betreft pleit hij voor een onmiddellijke gelijkstelling van zwart, kleurling en blank.35 Over het algemeen heeft hij meer op met de niet-blanken die hij onderweg tegenkomt dan met de boeren die hij tijdens zijn reis ontmoet. ‘Ik houd van kafferkinderen’, schrijft hij, en voegt eraan toe: ‘Althans ik zie ze duizendmaal liever dan die smakeloos opgesierde verschijnsels, die men in onze “parks” ziet wandelen, en ook kinderen noemt,

Voortgang. Jaargang 18 106 ofschoon ze van het kinderlijke niets hebben dan de leeftijd.’36 Als hij uit Lesotho terugkeert in de ‘beschaafde wereld’ van Oranje Vrijstaat kan hij zijn afschuw van de blanke inwoners niet onderdrukken. Bij de eerste boerderij waar hij afstapt, ziet hij

eene dikke vrouw met een norsch voorkomen. Op den grond schreeuwden en speelden twee kinderen, wier smerigheid door geene Kafferkinderen kon overtroffen worden. Twee engelsche werklieden, die op hun gelaat de sporen vertoonden van welk genootschap zij geene leden waren, eene groote, volwassene dochter, die nog niet lezen kon, en de bewoner zelve, in dopperskleding, met het blaauwe baatje en opstaanden kraag, voltooiden het tooneel dat alles behalve aanlokkelijk was. Waarlijk voor een' die uit het heidenland uitkwam, was het eene pijnlijke gewaarwording de Christenmenschen in zulk eenen toestand aan te treffen.37

Kennelijk heeft Huet zich zo geërgerd aan de boerenbevolking in de Oranje Vrijstaat, dat hij ertoe overgaat om een typologie van hen op te stellen, waarin slechts een enkel type zijn goedkeuring kan wegdragen; voor de meeste boeren heeft hij geen goed woord over:

Er zijn aangename typen. Dit kan niet ontkend worden. Hier staat er een in het klassieke korte baatje met trotsch opstaanden kraag. Zijne haren hangen rond afgesneden op het bekrompen voorhoofd. Hij nadert om te groeten. De eene hand brengt hij aan den rand van zijnen op den rug hangenden hoed, terwijl hij u de andere toeduwt, en op slependen toon het ‘dag oom’ of ‘dag neef’ naar gelang van uwen ouderdom voortbrengt. Tracht niet een gesprek met hem aan te knoopen. Het is vergeefsche moeite. Het eenige antwoord wat gij van hem bekomt, is een lang uitgerekt i-a, dat u allen lust tot verder spreken beneemt. Een ander type: Het is de ruwe, ongewasschen en ongekamde boer, die, met eene sterke brandewijn-atmosfeer omgeven, scheldt en vloekt op zijn ‘zwart schepsel,’ en die, desniettegenstaande, wanneer het te pas komt, op vleijenden toon vrome taal zal weten te spreken. Een derde type: De boer-gentleman, die zijne boeren-woning op smakelooze wijze elegant zoekt te maken, rood-maroquinen engelsche boeken op zijne tafel legt, die hij nooit in staat zal zijn te lezen, grog drinkt, schulden maakt en engelsch wil spreken ‘maar het niet vermag;’ een onbehagelijke type, die zijne landgenooten, zijne taal, zijne familie, de godsdienst veracht, en niet inziet hoe hij zich zelve aldus tegelijk verachtelijk en belagchelijk maakt. Maar daar is ook een vierde type van soliditeit, regtschapenheid, huisselijkheid, gulle eenvoudigheid, welke men, vooral, indien geestelijk leven zich bij de natuurlijke deugden voegt, niet nalaten kan lief te hebben. Welligt (hoe overdreven zulk eene meening ook schijne) is er, over het geheel genomen, geen minder

Voortgang. Jaargang 18 107

bedorven menschengeslacht op aarde dan de Afrikaansche boer van dien stempel.38

Zoals te verwachten viel, wekte dit reisverhaal een storm van protest. Sommige dagbladen noemen het plaatsen van dit verslag een ‘affreuse misdaad’ en voorspellen de ondergang van Elpis.39 Veel intekenaren bedanken voor verdere toezending van het blad,40 en de redactie voelt zich geroepen om tot twee keer toe afstand te nemen van Huets ‘Reisjournaal’. Met een beroep op de vrijheid van meningsuiting verdediging zij de plaatsing ervan, maar elke verantwoordelijkheid voor de inhoud wijzen zij af: die komt geheel voor rekening van Huet.41 Wel is de redactie van nu af aan voorzichtiger. Het duurt twee jaar voordat ze het volgende reisverhaal van Huet durven plaatsen, en ze voegen er onmiddellijk een noot aan toe, waarin ze uitdrukkelijk stellen dat plaatsing ervan niet betekent dat ze het met de strekking ervan eens zijn.42

Slot

Het zal duidelijk zijn dat de ijverige medewerking van Huet niet zal hebben bijgedragen aan de populariteit van Elpis, maar hij is er evenmin de oorzaak van dat het blad na vijf jaar ter ziele gaat. In het eerste nummer van de vijfde jaargang komt weer een ‘Aan den lezer’ voor. Ditmaal is er van het enthousiasme uit het redactioneel in de eerste jaargang geen spoor meer terug te vinden. ‘Met nieuwen moed treden wij den vijfden jaargang van ons Tijdschrift in.’ Met de moed der wanhoop, zo klinkt het. De redactie klaagt over een gebrek aan ‘ondersteuning van het binnenland en vooral van het buitenland.’ Maar het grootste probleem was dat men eigenlijk nog steeds niet wist op welk publiek men zich moest richten. Hierboven heb ik gezegd dat de eerste reden van het mislukken van Elpis geweten moet worden aan de inhoud ervan; de tweede reden, die uiteraard nauw met de eerste samenhangt, is, dat men een veel te heterogeen publiek voor ogen had. Met als gevolg dat men eigenlijk niet weet hoe men aan de verlangens van de abonnees moet voldoen.

Geheel wetenschappelijk - voor zulk een Tijdschrift vindt men in ons land naauwelijks een genoegzaam aantal lezers. Geheel populair - maar dan missen wij onze roeping om ook te ontwikkelen, te beschaven, en op te bouwen. Beiden te gelijk - maar dan loopen wij gevaar het eene door het andere uit te sluiten. Wat dan?

Op die vraag blijft de redactie het antwoord schuldig. Men komt niet verder dan de belofte om beter z'n best te doen. Maar het blijft bij goede voorne-

Voortgang. Jaargang 18 108 mens. Hetzelfde geldt in feite voor het internationale streven van Elpis. Ook dat komt niet uit de verf. Veel belangstelling uit het buitenland is er niet geweest. Over het aantal lezers in de Verenigde Staten en Nederlands-Indië zijn geen cijfers bekend, maar het is onwaarschijnlijk dat dat er meer waren dan in Nederland; en in Nederland bestond er nauwelijks vraag naar Elpis. Vanuit Zuid-Afrika werden slechts 25 exemplaren per nummer naar Nederland verstuurd en daar hield men nog van over.43 De redactie beklaagt zich weliswaar over de respons uit het buitenland, maar ze had ook niet veel te bieden. ‘Voor het buitenland moet Elpis de index of aanwijzer zijn, van de voornaamste vraagstukken die ten onzent worden behandeld en besproken’, schrijft Hofmeyr.44 Maar hij legt niet uit waarom het buitenland in deze ‘vraagstukken’ geïnteresseerd zou zijn. Dit nationale uitgangspunt staat juist haaks op de gewenste internationale oriëntatie. Door zo sterk de nadruk te leggen op Zuid-Afrikaanse ‘vraagstukken’ wordt de belangstelling van buitenlandse lezers bij voorbaat gefrustreerd. Door de grote aandacht voor plaatselijke godsdienstige en kerkelijk zaken - en dat waren nu eenmaal de ‘voornaamste vraagstukken’ - kon Elpis de lezers buiten Zuid-Afrika niet boeien. De moedeloosheid waarvan deze redactieverklaring getuigt, is de aankondiging van het naderende einde van Elpis. De redactie zal deze laatste jaargang geen poging meer doen om het blad te hervormen. In plaats daarvan kiest men ervoor om een nieuw blad op te richten, bestemd voor een veel breder publiek. Met ingang van 1 januari 1862 verschijnt De Volksvriend, een nieuwsblad dat twee keer per week uitkomt. Het wordt gedragen door dezelfde conservatieve en orthodoxe idealen die ten grondslag lagen aan de oprichting van Elpis. Bovendien zijn de steunpilaren van Elpis, Hofmeyr en Van der Lingen, direkt bij deze nieuwe onderneming betrokken. Hofmeyr was één van de oprichters van De Volksvriend, en Van der Lingen gaf het blad vanaf het begin zijn volle steun en werkte de eerste jaargang ijverig mee.45 Door het afdrukken van het prospectus van De Volksvriend in het laatste nummer van Elpis wordt de lezer uitgenodigd om de overstap naar het nieuwe blad te maken.46 Hiermee wordt definitief een streep gezet onder het bestaan van dit driemaandelijkse ‘Algemeen tijdschrift voor Zuid-Afrika’.

Eindnoten:

* Een verkorte versie van dit artikel is verschenen in: S. Huigen [red.], Colloquium Nederlandse literatuur in Zuid-Afrika, 20 maart 1999, Stellenbosch, 1999, p. 3-8. 1 R. van der Meulen, De courant, geschiedkundig en vergelijkend overzicht der nieuwsbladen van alle landen, naar in- en uitheemsche bronnen bewerkt, dl. I, Leiden, [1885], p. 324. 2 S. Huigen, De weg naar Monomotapa, Nederlandstalige representaties van geografische, historische en sociale werkelijkheden in Zuid-Afrika, Amsterdam, 1996, p. 14-17 en p. 153 noot 57. 3 Mededeling van Karel Schoeman in brief dd. 11 september 1997. 4 Om meer aandacht te vragen voor dit stiefkind van de Nederlandse letterkunde is in 1998 de ‘Werkgroep Nederlandstalige Zuid-Afrikaanse literatuur’ opgericht. Daarnaast is men in Stellenbosch begonnen met het samenstellen van een bibliografie van Nederlandstalige publikaties in boekvorm verschenen tussen 1800 en 1925 en is een project gestart voor de

Voortgang. Jaargang 18 beschrijving en indexering van Zuid-Afrikaanse Nederlandstalige tijdschriften onder leiding van Siegfried Huigen (Universiteit van Stellenbosch), Olf Praamstra (Universiteit Leiden) en Karel Schoeman (Suid-Afrikaanse Bibliotheek). De resultaten van dit project zullen tezijnertijd in boekvorm worden gepubliceerd en ook via de website van de Universiteit van Stellenbosch op het internet beschikbaar worden gesteld. Tot nu toe zijn er vijf tijdschriften in bewerking: De Honigby (1838-1846), Het Nederduitsch Zuid-Afrikaansch Tydschrift (1824-1842), Elpis (1857-1861), Het Zuid-Afrikaansch tijdschrift (1878-1893) en Ons Tijdschrift (1896-1901). 5 F.C.L. Bosman en A. Dreyer, Hollandse Joernalistiek in Suid-Afrika gedurende die 19de Eeu, [Overdruk uit Ons Land, 8 April 1930], p. 2-11. 6 M.C. Kitshoff, Gottlieb Wilhelm Antony van der Lingen, Kaapse predikant uit die negentiende eeu, Groningen, 1971, p. 208-209. 7 Het gaat om de volgende uitgevers: Van de Sandt de Villiers & Co. te Kaapstad, waar het tijdschrift ook gedrukt werd, Van der Meer en Verbruggen te Rotterdam, Carter & Brothers te New York, en Van Haren Noman en Kolff te Batavia. De uitgever Van der Meer en Verbruggen, die onder leiding stond van J.W. Verbruggen (1806-1864), bewoog zich voornamelijk op het gebied van theologische en stichtelijke lectuur. De belangrijkste auteur in het fonds was J.J. van Oosterzee. Zie mappen personalia en prospectussen van Van der Meer en Verbruggen in de Koninlijke Bibliotheek van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels. 8 Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, dl. III, Leiden, 1914, p. 433-434. 9 Biografisch Woordenboek van Protestantsche Godgeleerden in Nederland, dl. III, 's-Gravenhage, [z.j.], p. 469-471. 10 M. van Rhijn, Gemeenschap en vereenzaming, een studie over J.J. van Oosterzee, Amsterdam, 1940, p. 129-130. 11 Elpis, 1 (1857), p. 317. 12 Elpis, 5 (1861), p. 4-13. 13 Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, dl. I, 2e dr., Kaapstad, 1976, p. 301-302 en dl. II, 2e dr., Kaapstad, 1986, p. 515-517. 14 M.C. Kitshoff, Gottlieb Wilhelm Antony van der Lingen (n. 3), p. 7-20. 15 M.C. Kitshoff, Gottlieb Wilhelm Antony van der Lingen (n. 3), p. 209. Liberaal is hier gebruikt in de ruime betekenis van het woord: nl. als een ideologie die vrije ontwikkeling op elk gebied nastreeft. Op maatschappelijk gebied leidde dat tot de roep om vernieuwing en tot kritiek op de bestaande orde, op kerkelijktheologisch gebied tot vrijzinnigheid. Vergl. M.C. Kitshoff, Gottlieb Wilhelm Antony van der Lingen (n. 3), p. 199-200. 16 P.A. Daum, Verzamelde romans, dl. I, Amsterdam, 1997, p. 11-12. 17 Pierre Dammes Marie Huet, Een levensschets, door de redactie van ‘Woorden des eeuwigen levens’ [J.G. Smitt en J.J. van Heest], Amsterdam [etc.], [1897], p. 1-114. 18 M.C. Kitshoff, Gottlieb Wilhelm Antony van der Lingen (n. 3), p. 262-265. 19 J.H. Hofmeyr, Het leven van Jan Hendrik Hofmeyr (Onze Jan), Kaapstad, 1913, p. 56; F.C.L. Bosman en A. Dreyer, Hollandse Joernalistiek in Suid-Afrika (n. 2), p. 7; Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, dl. III, Kaapstad, 1977, p. 416; vergl. ook Elpis 1 (1857), p. 97. 20 In 1854 was in de Kaapkolonie een parlementair stelsel ingevoerd, waardoor de wetgevende macht van de gouverneur onder controle kwam van een volksvertegenwoordiging. Alle inwoners ouder dan 21 jaar die een vast eigendom bewoonden ter waarde van £ 25, of die een vast salaris hadden van £ 50 per jaar (of £ 25 met kost en inwoning) hadden stemrecht; er werd geen onderscheid gemaakt tussen klasse, ras of geloofsgezindheid, zelfs was het niet nodig om in staat te zijn een handtekening te zetten. Voor de inwoners van de onafhankelijke Boerenrepublieken buiten de Kaapkolonie, voor wie Elpis eveneens bestemd was, gold deze betrokkenheid van de bevolking in nog sterkere mate. 21 Elpis, 1 (1857), p. 1-5. 22 Zie Archief Van de Sandt de Villiers & Co., in: Kaapstad Argiefbewaarplek, inv. nr. 1857, 33-37, File June 1857; en omslag Elpis 5 (1861) in Universiteitsbibliotheek Leiden. 23 Zie Archief Van de Sandt de Villiers & Co., in: Kaapstad Argiefbewaarplek, inv. nr. 1857, 33-37, File May, June 1857. 24 Elpis, 2 (1858), p. 1-2. 25 Zie omslag Elpis 5 (1861) in Universiteitsbibliotheek Leiden. 26 Elpis, 2 (1858), p. 157. 27 Remieg Aerts, De letterheren, liberale cultuur in de negentiende eeuw, het tijdschrift De Gids, Amsterdam, Meulenhoff, 1997, p. 11-22. 28 Elpis, 5 (1861), p. 252.

Voortgang. Jaargang 18 29 Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, dl. II, 2e dr., Kaapstad, 1986, p. 381-383. 30 Elpis, 5 (1861), p. 118-119. 31 M.C. Kitshoff, Gottlieb Wilhelm Antony van der Lingen (n. 3), p. 124-127; zie hierover ook Adriaan van der Hoop Jr.'s Zoon, Stichtelijk en vermakelijke bijzonderheden en toelichtingen omtrent het Gymnasium en het Orakel aan de Paarl, Kaapstad, 1859. 32 J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde, 2e dr., Utrecht/Leeuwarden, 1973 (reprint), dl. VII, p. 220. 33 Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, dl. III, Kaapstad, 1977, p. 416. 34 D.P.M. Huet. Reisjournaal, verhaal van een uitstapje uit Aliwal naar de Fransche zendelingstatien in het Basutooland; geredigeer deur Karel Schoeman. Kaapstad, 1987. 35 Vergl. ook P. Huet, Eéne kudde en één herder, verhandeling over de toebrenging der heidenen tot de christelijke kerkgemeenschap, Kaapstad, 1860; P. Huet, ‘Eene kudde en een herder’, in: Elpis, 4 (1860), p. 273-283. 36 Elpis, 1 (1857), p. 154. 37 Elpis, 1 (1857), p. 170. 38 Elpis, 1 (1857), p. 181-182. 39 Elpis, 2 (1858), p. 178. 40 Vergl. J.A. Hough, Ds. D.P.M. Huet, 'n historiese oorsig van sy dienstyd in Suid-Afrika (1854-1867), Pretoria, 1962, p. 50 (M.A. Universiteit van Pretoria). Het is overigens onduidelijk waarop deze bewering van Hough berust, en het is de vraag of het waar is. De oplage van het derde nummer van de tweede jaargang bedraagt 800 exemplaren. (Zie Archief Van de Sandt de Villiers & Co., in: Kaapstad Argiefbewaarplek, inv. nr. 1857, 42-45, File November 1858). Dat is meer dan de oplage van 600 exemplaren van het eerste nummer van de eerste jaargang. Maar het is natuurlijk mogelijk dat het aantal abonnees na het eerste nummer aanzienlijk is toegenomen, en dat nu een groot aantal abonnees weer opzegt. Cijfers hierover ontbreken echter. 41 Elpis, 1 (1857), p. 239-241 en 2 (1858) p. 2-3. 42 Elpis, 3 (1859), p. 40. 43 Zie afschrift van een brief van J.W. Verbruggen aan S. Hofmeyr, dd. 19 augustus 1862, in: Koninlijke Bibliotheek van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, BVa 63-84. 44 Elpis, 5 (1861), p. 1-3. 45 J.H. Hofmeyr, Het leven van Jan Hendrik Hofmeyr (n. 15), p. 56; M.C. Kitshoff, Gottlieb Wilhelm Antony van der Lingen (n. 3), p. 212-213. 46 Vergl. J.A. Hough, Ds. D.P.M. Huet (n. 36), p. 14 noot 11.

Voortgang. Jaargang 18 113

Leupenius' taalkunde en zijn boekenkast G.R.W. Dibbets

Abstract - In his contributions to the Dutch grammar, the Amsterdam minister Petrus Leupenius (1607-1670) strayed from the predecessors path. He reduced the usual number of nine (or six) parts of speech to three: noun, verb and adverb, and distinguished only three cases instead of six (or four). After his death his books were sold and the book-auction catalogue mentions titles of linguistic books too. In this contribution I will make an inventory and give a description of these books. I tried to indicate the influence of the books to Leupenius' linguistic ideas.

1. Inleiding

De gestaag groeiende reeks microfiches die onder de verantwoordelijkheid van J.A. Gruijs (KB Den Haag) en H.W. de Kooker (Universiteit Leiden) verschijnt onder de titel Book Sales Catalogues of the Dutch Republic, 1599-1800 (IDC-publishers, Leiden), biedt aangename verrassingen. Voor de onderzoeker van de geschiedenis van de Nederlandse spraakkunst is de aldus gerealiseerde beschikbaarheid van de veilingcatalogus van de bibliotheek van Petrus Leupen of Leupenius er een. Dit boekenregister is te vinden op microfiche 3319, vervaardigd van het enige bekende exemplaar van deze catalogus in kwarto-formaat, dat bewaard wordt in de Herzog August Bibliothek te Wolfenbüttel (sign. BC Kapsel 5:21). Leupenius heeft, tijdens zijn predikantschap in Amsterdam waar hij vanaf 1642 tot aan zijn dood werkzaam is geweest, in een bestek van een paar jaar enkele malen aandacht besteed aan het ‘grammaticaal’ correcte gebruik van de moedertaal. Hij heeft dat het eerst gedaan in De geessel der sonden (Amsterdam: Hendrik Donker, 1651), waarin hij niet alleen ‘het Wesen, Oorsaaken, Eigenschappen, en Werkingen der Sonden; als ook Middelen tegen de selve’ heeft gepresenteerd maar ook in de ‘Aanspraak, tot den Bescheidenen Leeser’ (p. **4v) als zijn mening heeft gegeven dat de spelling een zaak is ‘daar bysonderlijk op te letten staat; niet alleen ten aansien van ons, maar ook ten aansien van andere, die begeerig sijn onse taale te leeren. Wy gaan nochtans nergens buiten de gewoonte, of wy meinen op redenen gegrondt te sijn, en sijn noch altijd bereidt het onse te geeven om een beter’: de invloed van de Twe-spraack (1584:A4v) valt hier duidelijk vast te stellen (‘t'selfde nu als voren onderwerpende aller verstandighen óórdeel ende iet beters ziende zyn wy bereyt met gróte ernst t'selve te vólghen’), alsmede die van Van

Voortgang. Jaargang 18 114

Heule (1633:A3v), volgens wie evenwel de ‘rede’ het gebruik niet kon overvleugelen (‘1. Het gebruyc eener Tale, stelt de byzonderste en krachtichste wet. 2. Hier naer volcht de reden, welke alles met toe-latinge des gebruyx regeert’). Leupenius' volgende werk, Aanmerkingen op de Neederduitsche taale (Amsterdam: Hendryk Donker, 1653), is geheel gewijd aan de moedertaal, ‘die wy alle eerbiedigheid schuldig syn’ (‘Aan den liefhebberen der Neederduitsche Taale’, p. A3r). Dit boek bevat geen ‘volledige’ spraakkunst van het Nederlands: ‘dat soude ons aan den tyd, en bequaamheid ontbreken’ (p. A4r), maar het behelst - zoals Caron in de inleiding tot zijn uitgave ervan heeft aangegeven - ‘opmerkingen [...] bij het werk van grammatici als Spiegel, De Hubert, Van Heule, Ampzing en Kok. Vooral Van Heule's voorbeelden kunnen we bij hem terugvinden’ (Caron 1958:XIII). Kort na het verschijnen van Aanmerkingen heeft de invloedrijke predikant in Naaberecht gedaan op J.v. Vondelens Noodigh Berecht over de nieuwe Nederduitsche misspellinge (Amsterdam: Hendryk Donker, 1654) onbarmhartig de vloer aangeveegd met Vondel en diens Noodigh Berecht over de nieuwe Nederduitsche misspellinge, door de ‘paapse’ dichter wat onbesuisd toegevoegd aan zijn drama Lucifer (Amsterdam: Abraham de Wees, 1654) als reactie op Aanmerkingen; van dit ‘afgryselyk Treurspel, Lucifer’ (Naaberecht p. 5) wist Leupenius de verdere opvoeringen te verhinderen. Het zal niet verbazen dat uit de catalogus blijkt dat dit treurspel van Vondel in Leupenius' bibliotheek aanwezig was; wat onthutsend is het, te zien dat Lucifer, mét Vondels Adam in ballingschap dat in 1664 te Amsterdam voor de weduwe van Abraham de Wees verschenen is, de enige Nederlandstalige literatuur - volgens onze huidige normen althans - in Leupenius' bezit blijkt te zijn geweest (‘Libri incompacti’ nrs 29 en 30). Gróte belangstelling voor de eigentijdse Nederlandstalige letterkunde lijkt Leupenius niet te hebben bezeten.

2. Catalogus

De catalogus voor de veiling van de boeken die aan het einde van Leupenius' leven - 62 jaar oud overleed hij in Amsterdam op 15 januari 1670 - diens eigendom waren, maakt het onder andere mogelijk ons een wat duidelijker beeld te vormen van de taalkundige informatie en kennis waarover Leupenius bij het schrijven van zijn hierboven genoemde taalkundige beschouwingen kan hebben beschikt. Daarbij dienen we ons te realiseren dat de predikant niet-aanwezige werken van anderen kan hebben geleend, én dat de catalogus een momentopname biedt: tijdens Leupenius' leven zijn er (ook taalkundige) boeken uit zijn collectie verdwenen, andere eraan toegevoegd.

Voortgang. Jaargang 18 115

Het titelblad van de catalogus bevat de volgende informatie:

Catalogus variorum & insignium librorum, praecipuè theologicorum, viri admodum reverendi, D[omini] Petri Leupenii, p[iae] m[emoriae] Ecclesiastae, dum viveret, Amstelodamensis. Quorum auctio habebitur in aedibus viduae, Op de Prinse-graft, teegen oover de Noorder-kerk. Ad diem 8. July, Ao. 1670. Horâ 9 antemer[idianâ] et 2 pomeridianâ. [vignet] Amstelodami, Typis Petri Boeteman, MDCLXX.

[Catalogus van allerlei opmerkelijke boeken, vooral theologische, van de zeereerwaarde heer Petrus Leupenius zaliger gedachtenis, in leven predikant te Amsterdam. Deze zullen worden geveild ten huize van zijn weduwe, op de Prinsengracht, tegenover de Noorderkerk, op 8 juli 1670, 's-morgens te 9 uur en 's-middags om 2 uur. Amsterdam, ter drukkerij van Pieter Boeteman, 1670.]

De catalogus voor de veiling, die dus bijna een half jaar na Leupenius' overlijden heeft plaatsgevonden, blijkt, na het titelblad en de blanco verso-zijde daarvan, niet meer dan 14 ongenummerde bladzijdes te vullen: de verkoping van dit deel van de nalatenschap kan dus in één dag zijn afgerond. Er is in de catalogus - de enige uit de hele tot nu toe verschenen Book Sales Catalogues of the Dutch Republic, 1599-1800 die door Boeteman werd gedrukt - een viertal categorieën onderscheiden binnen ieder waarvan de loten naar grootte zijn gegroepeerd:

fo 4o 8o 12o/16o totaal Libri 79 66 61 12 218 theologici Libri Angli, 24 57 53 47 181 Belgici, & Miscellanei ______103 123 114 59 399 Appendix 37 Libri 79 incompacti Noch eenige p.m. Pakketten _____ totaal 515 + p.m.

Voortgang. Jaargang 18 Aan de vermelding ‘Noch eenige Pakketten’ valt geen enkele informatie te ontlenen aangaande het aantal ervan of de omvang en de inhoud van elk: de kostbaarste werken uit de collectie zullen hier overigens stellig niet in zijn ondergebracht. We laten deze daarom buiten de beschouwing, en nemen

Voortgang. Jaargang 18 116 daarnaast aan dat de 37 boeken uit de ‘Appendix’ bezit van Leupenius zijn geweest en niet door de veilinghouder, bij voorbeeld als restanten uit andere boedels, waren toegevoegd. Dan heeft onze Amsterdamse predikant dus 515 loten (nagenoeg alle uit één boek bestaand; vgl. echter ‘Libri Angli’ etc. nr 38: ‘Georg. Dissertationes Histor. & Polit.’) nagelaten, waarvan er 79 niet gebonden waren. Het grootste deel van deze collectie staat in relatie tot Leupenius' theologische vorming en zijn predikambt, zoals het titelblad van de catalogus al aangaf (‘librorum, praecipuè theologicorum’): ook onder de werken die ná de voornamelijk Latijnse ‘Libri theologici’ volgen, bevinden zich heel wat theologische of godsdienstige uitgaven. Enigszins opmerkelijk in deze eeuw waarin het Engels binnen de Republiek nog geen voorname plaats had verworven, is het betrekkelijk grote aantal Engelstalige boeken: van de ‘Libri Angli, Belgici, & Miscellanei’ zijn dat er 46 (ruim 25%, t.o. 42 Latijnse titels), van de ‘Libri incompacti’ 3, in totaal dus bijna 10% van het totaal; dit vrij hoge percentage houdt wel verband met Leupenius' Engelse herkomst (*Colchester, 1607; zie Van Lieburg 1996:150). Bij globale lezing van de titels die de catalogus vermeldt, deed ik geen spectaculaire ontdekkingen: kwalitatief imponeert de collectie dus niet. Was ze dan misschien kwantitatief boven of onder de maat voor een man van Leupenius' positie? Resultaten van onderzoek naar het boekenbezit (of deelgebieden daaruit) van ‘de’ zeventiende-eeuwse predikant in de Republiek in het algemeen of in Holland in het bijzonder zijn bij mijn weten nimmer gepubliceerd; toch zou zo'n onderzoek - met de gemicroficheerde Book Sales Catalogues of the Dutch Republic, 1599-1800 als basismateriaal - interessante informatie aan het licht kunnen brengen omtrent de invloed van bepaalde theologische werken, de verspreiding van (Nederlandstalige) literaire teksten, de belangstelling voor (Nederlandse) taalkundige publicaties onder dominees, etc. In het volgende overzicht zijn voor een bescheiden vergelijking louter kwantitatieve gegevens verzameld omtrent de boekencollecties van vijf overleden predikanten wier bibliotheken eveneens in 1670 onder de hamer werden gebracht. De informatie is ontleend aan de gemicroficheerde catalogi; omdat het om een globale vergelijking gaat, is niet minutieus nagegaan of de opgegeven aantallen loten precies klopten en of de loten elk uit één boek bestonden: de indruk is dat er zich maar weinig mis-tellingen of toevoegingen voordoen en dat de meeste loten inderdaad uit één werk hebben bestaan. Het betreft de bibliotheken van: 1. Bartolomaeus Donius (als gereformeerd predikant te Rotterdam in 1667 overleden), geveild op 9 april 1670 te Rotterdam (microfiche 3159); 2. Bartholomaeus Praevostius (remonstrants predikant te Amsterdam, overleden in 1669), geveild 17 april 1670 te Amsterdam (mf 3371); 3. Johannes Heidanus (gereformeerd predikant te Am-

Voortgang. Jaargang 18 117 sterdam, gestorven in 1670), geveild 12 augustus 1670 te Amsterdam (mf 3139); 4. Cornelius de Leeuw (gereformeerd predikant te Doorn, overleden in 1661), geveild 6 oktober 1670 te Utrecht (mf 3314); 5. Jacobus Rennet (overleden als waals predikant te Leiden), verkocht 28 oktober 1670 te Leiden (mf 3254); 6. Gibbo Theodorus van Eerst (gereformeerd emeritus-predikant, te Oudewater overleden), geveild op 3 november 1670 te Leiden (mf 3473).

fo 4o 8o 12o/16o totaal Donius 92 277 311 325 1005 Praevostius 44 100 248 107 499 Leupenius 103 123 114 59 515 (zie boven) Heidanus 142 363 231 736 De Leeuw 26 56 130 85 297 Rennet 132 412 704 398 1646 Van Eerst 166 315 482 212 1175 ______5873

Leupenius is derhalve op de ranglijst van deze zeven overleden predikanten wier boekenbezit gemiddeld 839 loten telde, de onopvallende leider van het laatste drietal als het gaat om aantallen loten. Zijn beide Amsterdamse ambtgenoten, Praevostius en Heidanus, staan in dit klassement juist vóór en achter hem. Waren de Amsterdamse predikanten middenmoters waar het de interesse voor het boek betreft? In aansluiting op de opmerking die hierboven (1) is gemaakt over het nagenoeg geheel ontbreken van eigentijdse Nederlandse literatuur in de ‘boekkamere’ van Leupenius, moet worden vastgesteld dat deze ook bij Praevostius, Heidanus, De Leeuw en Van Eerst te vergeefs wordt gezocht. Bij Rennet bestond er blijkbaar enige belangstelling voor. Donius' boekenplanken zijn niet bezweken onder de last van de Nederlandse letterkunde, maar grote namen ontbreken niet: we vinden bij hem o.a. het werk van Vondel en Hooft, en uitgaven van auteurs als Cats en de De Brunes. Men vraagt zich af of de belangstelling bij deze theologisch gevormden heeft ontbroken, of dat zij zich het bezit van die literatuur niet hebben kunnen permitteren.

3. Taalkundige werken

Binnen de hierboven vermelde categorieën ‘Libri Angli’ etc., ‘Appendix’ en ‘Libri incompacti’ vinden we uit de nalatenschap van Leupenius enkele

Voortgang. Jaargang 18 118 taalkundige boeken te koop aangeboden, die hieronder ter sprake zullen worden gebracht; alleen Pagninus' Hebreeuws woordenboek (3.1) en Erpenius' Hebreeuwse spraakkunst (zie 3.2.1) zijn hiervan in de catalogus onder de theologische werken opgenomen.

3.1. Woordenboeken

Eén zestiende-eeuws woordenboek in folio-formaat staat in de catalogus vaag vermeld, mét zijn verschijningsjaar: ‘Calepinus Duarum Linguarum, Basil. 1549’ (‘Libri Angli’ etc., folio nr 22). Hoewel deze aanduiding eerder doet denken aan Calepinus' Latinoe atque adeo etiam Groecoe Linguoe Dictionarium dat in 1550 bij Hieronymus Curio in Bazel het licht heeft gezien, kan het, gelet op het jaartal, niet anders of hier is het Dictionarium linguoe Latinoe [...] à multis utriusque linguoe peritissimis viris [...] auctum bedoeld, in 1549 eveneens in Bazel bij Hieronymus Curio verschenen voor rekening van Heinrich Petri; de eerste druk van dit woordenboek van de Italiaanse Augustijner priester Ambrosius Calepinus had in 1502 het licht gezien, waarna veel herdrukken en bewerkingen gevolgd zijn. In de druk van 1549 is aan het Latijnse trefwoord in veel gevallen een Grieks synoniem toegevoegd. ‘Lexicon Graeco-Latinum Constantini, 1568’ luidt een andere vermelding (‘Libri Angli’ etc., kwarto nr 56). Het betreft het Lexicon Groeco-Latinum, ex R. Constantini aliorumque scriptis compendio collectum, auctum illustratumque van Robert Constantin dat, in 1566 voor het eerst bij Joannes Crispin in Genève uitgegeven, in 1568 was herverschenen voor dezelfde uitgever. Aanzienlijk minder omvangrijk dan deze beide woordenboeken was het systematisch ingerichte en aanvankelijk zestalige substantievenlexicon Nomenclator, omnium rerum propria nomina variis linguis explicata indicans van de Haarlemse rector Adriaen de Jonghe of Hadrianus Junius; van dit standaardwerk heeft Christoffel Plantin te Antwerpen in 1567 de eerste in de reeks van vele drukken in het licht gegeven (Voet 1980-1983 III: 1285-1291). Het boek dat in de veilingcatalogus met ‘Nomenclator Junii’ (‘Appendix’ nr 24) is aangeduid, zal, gelet op de gebezigde omschrijving, een Latijns-Nederlands-Franse Nomenclator Junii contractus zijn geweest, een flink ingekorte versie van het oorspronkelijke werk, op last van de Staten van Holland en West-Friesland tot stand gebracht om op de Latijnse Scholen (zie 3.2.1) te worden gebruikt in het tweede leerjaar (= 5de klasse): ‘Item discatur Nomenclator Hadriani Junii contractus’ (Kuiper 1958:10-11, 111-113). Van deze druk is geen exemplaar bekend, wél een van de editie van 1632 (Amsterdam: Joannes Cloppenburg; zie Kuiper 1958:217). Voor het werk vermeld als ‘Dictionarium Latino-Germanicum’ (‘Appendix’ nr 1), zijn er enkele kandidaten. Bedoeld zou kunnen zijn het volgens de grammaticale systematiek ingerichte Dictionariolum Latinogermanicum

Voortgang. Jaargang 18 119 van de Weerter rector Evert Franssen of Evaldus Gallus (Antwerpen: Joannes Latius, 1536; Claes & Bakema 1995:132), waarvan de titel evenwel, zij het in geringe mate, afwijkt van de opgave in de catalogus. Het meest in aanmerking komt m.i. het Dictionarium Latinogermanicum van de Zwitser Peter Hasenfus, alias Petrus Dasypodius; dit Latijns-Duitse en Duits-Latijnse woordenboek was in 1537 voor de eerste maal voor Wendelin Rihel in Straatsburg verschenen, en in 1542 was er in Antwerpen voor Gulielmus Montanus een Latijns-Nederlandse bewerking van uitgegeven, bezorgd door Antonius Schore of Schorus uit Hoogstraten, waaraan Joannes Gymnicus in 1556 een Nederlands-Latijns component heeft toegevoegd (Claes 1969:31, 1995:131); beide delen hebben enkele malen het licht gezien. Ik veronderstel dat Leupenius een exemplaar bezeten heeft waarin het Nederlands een der beide talen was, maar een versie met Duits kan niet worden uitgesloten. Dictionarium Latinogermanicum is ook de titel van een woordenboek van de Zwitsers Petrus Cholinus en Joannes Frisius (Zürich: Froschauer, 1541) - een bewerking van het Latijns-Franse woordenboek van Robert Estienne (Parijs: Robert Estienne, 1538) - en van de bewerking daarvan van de hand van Frisius (Zürich: Froschauer, 1556). Maar Leupenius is waarschijnlijk meer gebaat geweest bij een Latijns-Nederlands woordenboek dan bij een Latijns-Duits. Met ‘Dictionarium Triglotton’ (‘Appendix’ nr 8) kunnen twee zestiende-eeuwse woordenboeken worden bedoeld: Dictionarium Triglotton van Jan Knaap of Joannes Servilius, geboortig van Weert maar gevestigd te Antwerpen (Antwerpen: Joannes Steelsius, 11545), dat tot 1620 een groot aantal herdrukken heeft beleefd, en het eveneens Latijns-Grieks-Nederlandse Dictionarium Triglotton van Petrus Dasypodius (Antwerpen: Joannes Gymnicus, 1567). Van recenter datum zal het werk zijn geweest dat met ‘Janua linguarum’ (‘Libri Angli’ etc., octavo nr 37) is aangeduid. Bedoeld zal zijn een exemplaar van het Latijns-Frans-Nederlandse Janua linguarum reserata aurea. De guldene ontslootene deure der talen (Amsterdam: Johannes en Jodocus Janssonius, 1642) of het Latijns-Nederlandse Janua linguarum reserata aurea. De guldene ontslootene deure der talen (Amsterdam: Joannes Janssonius, 1643) van de pedagoog Johann Amos Comenius, die allebei herdrukken hebben beleefd (Claes & Bakema 1995:148 en 130). Deze werkjes zijn geen woordenboeken in strikte zin: ze bieden in honderd hoofdstukken een systematisch geordende beschrijving van de wereld als de omgeving van de mens. Deze capita worden gevolgd door bij de aangesneden onderwerpen aansluitende woordenlijsten. De Italiaanse hebraïst Sanctes Pagninus had in 1529 voor Sebastianus Gryphius te Lyon een omvangrijke foliant laten verschijnen: Thesaurus lin-

Voortgang. Jaargang 18 120 guoe sanctoe. Een uittreksel van dit Hebreeuws woordenboek was in 1570 bij Plantin te Antwerpen uitgebracht onder de titel Epitome thesauri linguoe sanctoe. Herdrukken van dit door Plantins schoonzoon, Frans van Raphelingen, en anderen bezorgde werk verschenen bij Plantin in 1578 en 1588 (Voet 1980-1983 IV:1740-1745). Van een van deze uitgaven stond een exemplaar in Leupenius' boekenkast: ‘Pagnini Thesaurus Linguae Sanctae, ex Offic. Plant.’ (‘Theologici’ octavo nr 36).

Ook woordenboeken van moderne vreemde talen hebben ter beschikking van Leupenius gestaan. Schatkamer, der Nederduytsche en Francoysche tale vormt gewoonlijk het tweede deel van het Franstalige woordenboek waarvan het eerste deel getiteld is Le gazophylace, de la langue Francoise et Flamende (Rotterdam: Joannes Naeranus, 1654-1656; Claes & Bakema 1995:79). De verschijning van het Frans-Nederlandse deel van dit enkele malen heruitgegeven woordenboek van de Rotterdamse schoolmeester Caspar van den Ende werd door een beconcurreerde uitgever, Pieter van Waesbergen, enkele jaren opgehouden zodat het tweedelige boek eerst in 1656 was voltooid (Hulsker 1988:147-148; Weekhout 1998:186-188). Gezien de vermelding in de catalogus (‘Libri Angli’ etc., kwarto nr 55: ‘Schatt-kaamer der Neederduytsche en Francoische taale[,] Rot[terdam] 1654’) heeft Leupenius óf over een band beschikt waarin het Nederlands-Franse deel voorop was geplaatst óf over alleen het Nederlands-Franse deel. Het jaartal 1654 maakt duidelijk dat Leupenius hiermee dus niet de Franse spraakkunst van Jean d'Arsy in handen heeft gehad: die werd eerst in 1665 aan Van den Endes werk toegevoegd. In 1589 had John Rider, bisschop van het Ierse Killaloe, Bibliotheca Scholastica, a double dictionarie uitgegeven (Oxford: Joseph Barnes). In de catalogus zien we ‘Riders Dictionarie, London 1640’ (‘Libri Angli’ etc., kwarto nr 1) vermeld, waarmee de door Francis Holyoake bezorgde heruitgave is bedoeld die in dat jaar voor F. Kingstone te Londen verschenen is.

Bevreemding wekt de vermelding ‘Kóks Nederlandsche Woorden-schatt’ (‘Libri Angli’ etc., octavo nr 43) in de catalogus: er bestaat immers geen door Kók samengesteld woordenboek. In 1650 had de Haarlemmer Johan Hofman zijn Nederlandtsche woorden-schat het licht doen zien (Haarlem: Thomas Fonteyn). De tweede (Amsterdam: Thomas Fonteyn, 1654), derde (Amsterdam: Jan Hendriksz en Jan Rieuwertsz, 1658) en vierde druk (Amsterdam: Jan Hendriksz Boom, 1663) van dit woordenboek zijn verschenen zonder dat de bewerker op het titelblad vermeld staat; diens naam: Lodewijck Meijer, prijkte overigens wél onder het woord vooraf tot ‘Den ghoedtwillighen Leezer’ en vanaf de vijfde druk van het werk (Amsterdam: wed. Jan Hendriksz Boom, 1669) op de daartoe meest geëigende plaats: de titelpa-

Voortgang. Jaargang 18 121 gina. Nu was deze spinozist, die er ernstig van verdacht werd in 1666 Philosophia. S[anctoe] Scripturoe interpres (Eleutheropoli [= Amsterdam]) te hebben uitgegeven en dat werk in 1667 onder de titel De Philosophie d'Uytleghster der H. Schrifture (Vrystadt [= Amsterdam]) te hebben vertaald, in allerlei kringen zeer omstreden. Zou de vervaardiger van de catalogus, ter voorkoming van moeilijkheden, hebben gedaan alsof zijn neus bloedde en zou hij (Allard) Kók, de halfbroer van Meijer en schrijver van een beknopte spraakkunst van het Nederlands (Dibbets 1981), als de auteur hebben vermeld? Zijn naam stond op het titelblad vanaf de druk van 1654 vermeld, maar niet als enige of eerste ‘bron’: ‘Nederlandtsche Woorden-Schat, Waar in meest alle de Basterdt-Woorden, Uyt P.C. Hóófdt, H. de Ghróót, C. Huyghens, I.v. Vondel, en andere voortreffelijke Taalkundighe: En Konst-Woorden Uyt A.L. Kók, [...], Verghadert, Naauwkeurighlijk en met Kraft vertaalt worden’. Is het formaat in de catalogus correct opgegeven, dan zal Leupenius een exemplaar van de druk van 1654 hebben bezeten: de edities van 1658, 1663 en 1669 zijn volgens de Short-Title Catalogue Netherlands (STCN) alle op duodecimoformaat, die van 1654 in octavo. Opvallend is het ontbreken van de bekende woordenboeken uit de drukkerij van Plantin: Cornelis Kiliaans Dictionarium tetraglotton (Antwerpen, 11562; Voet 1980-1983 II:806-810) dat verschillende malen is herdrukt, en diens Etymologicum Teutonicoe linguoe, sive Dictionarium Teutonico-Latinum (Antwerpen, 11599; Voet 1980-1983 III:1300-1303), de uitgebreide bewerking van zijn Dictionarium uit 1574: Kiliaans woordenboek gold en geldt als het belangrijkste Nederlands woordenboek van de zestiende en de zeventiende eeuw.

3.2. Grammaticale werken

3.2.1. Vreemde talen

Na overleg tussen hoogleraren van de Leidse Academie, afgevaardigden van de synodes van Noord- en van Zuid-Holland, en rectoren van Latijnse Scholen werd op 1 oktober 1625 een convenant getekend dat beoogde de opleiding op de verschillende Latijnse Scholen te stroomlijnen en een goed niveau bij de aankomende academiestudenten te waarborgen. De afspraak werd neergelegd in de ‘School-ordre, gemaeckt ende gearresteert by de Heeren Staten van Hollant ende West-Vrieslant, over de Latijnsche Schoolen binnen den selve Lande’, en was dus alleen van kracht voor de genoemde gebieden (hoewel haar invloed zich ook daarbuiten deed gelden). Ze behelsde o.a. een compleet, beredeneerd en helder uitgewerkt leerplan en lesrooster voor de Latijnse Scholen, en de Leidse hoogleraren hadden met betrekking tot de schoolboeken al in 1624 op zich genomen ‘in deselffde autheuren ende boucken alles te dresseren, veranderen ende verbeteren, 'tgene de voorsz Univer-

Voortgang. Jaargang 18 122 siteyt oordelen sal vorderlyck ende nut te weesen’. Van die verplichting hebben zij zich inderdaad gekweten, waarbij een groot aandeel is genomen door Gerardus Johannes Vossius, oud-rector van de Latijnse School van Dordrecht, sinds 1622 hoogleraar in de rhetorica en algemene geschiedenis en vanaf begin 1625 tevens voor Grieks in Leiden, én van de zijde van de Academie deelnemer aan het overleg dat tot de ‘Schoolordre’ heeft geleid (Kuiper 1958:97-110; Rademaker 1967:166-181).

Volgens de ‘Schoolordre’ zou in de beginnersklas het Latijn eerst worden onderwezen aan de hand van de ‘Rudimenta’ (Kuiper 1958:6-7), een uittreksel uit de eigenlijke grammatica, waarin de hoofdzaken uit de Latijnse woordsoortenleer (‘etymologia’) en de syntaxis waren opgenomen. Van de eerste editie van Linguoe Latinoe rudimenta, tot dit doel in 1626 op last van de Staten op de markt gebracht, is geen exemplaar bekend, wél van de tweede uitgave van het werk (Amsterdam: Bonaventura en Abraham Elzevier, 1628) en van latere. Waarschijnlijk is in de catalogus met ‘Rudimenta Linguae Latinae’ (‘Appendix’ nr 21) een exemplaar bedoeld van dit veelal aan Vossius toegeschreven boek (Kuiper 1958:108-110; Rademaker 1967:180-181) dat een aantal herdrukken heeft gekend. Het valt echter niet ten volle uit te sluiten dat De primis grammatices Latinoe rudimentis, het eerste boek van Cornelius Valerius' Grammaticarum institutiones (Parijs: Vascosan, 11550), ermee is aangeduid (Kuiper 1941:58-59; Kuiper 1958:98-99). Nadat deze grondbeginselen waren bijgebracht, kon men ‘overgaan tot de hoofdregels uit Lithocomus' Etymologie’ (Kuiper 1958:9). Maar Lithocomus' boek werd in 1626 vervangen door Vossius' herziening ervan, de Latina grammatica en Latina syntaxis (Leiden: Bonaventura en Abraham Elzevier, 1626) die, veelal in één band, vóór 1670 een kleine twintig herdrukken hebben beleefd (Kuiper 1958:103-107; Rademaker 1967:176-181, 281-282) en tot in de negentiende eeuw binnen het onderwijs in gebruik zouden blijven. In de veilingcatalogus komen ze voor als ‘Vossii Syntaxis Latina’ (‘Appendix’ nr 23) en ‘Vossii Grammatica Latina’ (‘Appendix’ nr 31). Aangezien alleen in de Leidse editie van 1644 (Bonaventura en Abraham Elzevier) de titel niet ‘Latina Grammatica’ luidt maar Grammatica Latina, zou men, gelet op de overeenkomst hiervan met de tekst uit de catalogus, kunnen concluderen dat Leupenius een exemplaar van déze uitgave heeft bezeten. Deze gevolgtrekking komt evenwel op losse schroeven te staan als we zien dat in geen van de bekende edities van vóór 1670 het substantief ‘Syntaxis’ en het adjectief ‘Latina’ in deze volgorde op het titelblad staan, terwijl in de catalogus toch van ‘Syntaxis Latina’ sprake is. Naast deze drie grammaticale werken werden tot diep in de achttiende eeuw ‘de gemakkelijkste samenspraken van Corderius of de Gesprekstermen

Voortgang. Jaargang 18 123 van Erasmus’ door de Staten als Latijnse conversatieboekjes voor de laagste klas voorgeschreven (Kuiper 1958:9, 115-117): Wagenaar (1765:376) schrijft nog dat de leerlingen van de ‘derde en vierde rang’ ‘zig oefenen in 't vertaalen der Samenspraaken van Corderius’. Van ‘Corderii Colloquia, Latino-Belgica’ bezat Leupenius twee exemplaren (‘Appendix’ nr 15 en 16), evenals van ‘Corderii Colloquia, Latinè’ (‘Appendix’ nr 18 en 19). Desiderius Erasmus' Familiarum Colloquiorum formuloe (Bazel: Joannes Froben, 11518) en Maturin Cordiers Colloquiorum scholasticorum libri quatuor ad pueros in sermone latino paulatim exercendos (s.l. [Genève]: Henricus Stephanus, 1s.d. [1564]) zijn in 1626 ten behoeve van de Latijnse Scholen gezamenlijk gedrukt, maar er lijken geen exemplaren van deze uitgave meer te bestaan. Wellicht heeft Leupenius bezeten Centuria colloquiorum Maturini Corderii: cum vernacula interpretatione et constructione grammatica in meliorem puerorum captum edita. Een hondert t'zamen-spreekingen: met de duytsche oversettingh ende constructie tot meerder verstant van de jonghe kinderen uytgegeven (Rotterdam: Arnout Leers, 1662) of een Bossche editie (Steven van den Berg, 1664). Johannes Sartorius had in 1563 Selectissimarum orationum germanice redditarum delectissimus adversus barbarie exercitus het licht doen zien in Antwerpen, bij Willem Silvius. Een bewerking hiervan was in 1573 onder de titel Linguoe Latinoe phrases: vel Selectissimarum orationum [...] exercitus in Antwerpen voor AEgidius Radaeus uitgegeven, waarvan herdrukken zijn verschenen, o.a. in Amsterdam voor Martinus Joannes Brand (1645, 31660). Uit de aanduiding ‘Phrases Sartorii’ (‘Appendix’ nr 33) blijkt dat enige editie van dit boek bij Leupenius aanwezig is geweest. Onduidelijk is ‘Etymologia & Syntaxis, Duytsch’ (‘Appendix’ nr 34). In de catalogus is ‘Hoogduytsch’ gebruikt om het hedendaagse ‘Duits’ aan te duiden (‘Theatrum Diabolorum, Latijn en Hoogduytsch, Franc. 1587’; ‘Libri Angli’ etc. nr 16; ‘Spiegel der Arzeny, Hoogduytsch’; ‘Libri Angli’ etc., folio, nr 24). ‘Duytsch’ wordt alleen nog gebezigd in de niet-geïdentificeerde titel ‘Duytsche Argumenten’ (‘Appendix’ nr 30), terwijl bij Nederlandstalige werken geen aanduiding van de taal geboden wordt (‘Lansmans Roomsche Afvall, Amst. 1665; ‘Libri Angli’ etc. kwarto nr 35). Wellicht moeten we denken aan een werk als Etymologia Latina van Lithocomus (Amsterdam: Joannes Janssonius, 1630), waar een Nederlandse vertaling was toegevoegd aan de Latijnse tekst. Of betreft het een beknopte Vossius-editie als die welke in 1643 bij Waelpot in Delft verschenen is (zie Dibbets 1989)?

In het derde jaar van de Latijnse School diende het Grieks aan bod te komen: ‘want het is een feit, dat deze taal de bron is van alle wetenschap en kennis’ (Kuiper 1958:13). Evenals bij het Latijn werd er begonnen met een

Voortgang. Jaargang 18 124 beknopt schoolboekje: Clenardus' herziene Rudimenta. In 1530 was in Leuven voor Rutger Rescius en Joannes Sturm van de Diestenaar Nicolaus Cleynaerts of Clenardus Institutiones in linguam Groecam verschenen. Dit boekje genoot grote populariteit en werd vele malen herdrukt, o.a. vanaf 1562 door Plantin (Voet 1980-1983 II:660-662). In 1586, 1592 en 1624 had de Senaat van de Leidse universiteit het al sterk bij de Latijnse Scholen aanbevolen (Kuiper 1958:122). Vossius heeft er in 1626 een herziene editie van bezorgd waarvan herdrukken verschenen zijn (Kuiper 1958:128-129; Rademaker 1967:175, 282). Ook Leupenius beschikte over een exemplaar: ‘Rudimenta Linguae Graecae’ (‘Appendix’ nr 22). In het volgende leerjaar werd Clenardus' woordsoortenleer van het Grieks behandeld, het jaar erop aangevuld met de Syntaxis Groeca (Wittenberg: Joannes Crato jr, 11561) van de graecus uit Rostock, Joannes Posselius (Kuiper 1958:15 en 19, 122-126); deze syntaxis werd in 1626 in Leiden ‘denuo regognita, multisque mendis repurgata’ heruitgegeven door Vossius (Rademaker 1967:175). Na het voorafgaande zal het niet verbazen dat ook dit werk bij Leupenius aanwezig was: ‘Syntaxis Graeca Posselii’ (‘Appendix’ nr 10). Ook bezat hij Posselius' ‘Calli graphia’ (‘Appendix’ nr 6) ten behoeve van de oefening in het sierlijk schrijven, waaraan binnen de Hollandse schoolordre van klas V tot II aandacht werd besteed (Kuiper 1958:81-83). Calligraphia oratoria linguoe Groecoe was in 1585 bij Andreas Wechel te Frankfurt voor het eerst gepubliceerd en is daarna verscheidene malen heruitgegeven; welke druk in de bibliotheek van Leupenius aanwezig is geweest, valt niet uit te maken aan de hand van de summiere gegevens.

Met ‘Erpenii Grammatica Hebraea’ (‘Theologici’ kwarto nr 37) wordt de Grammatica Ebroea generalis bedoeld die de Leidse oriëntalist Thomas Erpenius in 1621 bij Van Raphelingen te Leiden had laten verschijnen. Van het werk, dat geen ‘complete’ spraakkunst beoogde te zijn maar een inleiding (‘generalem solum tradere in nobilissimam linguam introductionem, nec attingere anomala illa, & specialia, quae sic satis magno numero in sacris enstelling tot al zijn Nederlandse voorgangers (Dibbets 1995:34-37) tot drie woordsoorten: naamwoord, werkwoord en bijwoord, tot welke laatste alle onveranderlijke woorden behoren, zoals bij Erpenius: ‘Particulae separatae sunt quae separatim & per se subsistunt. Dividi autem possunt, more nostro, in Adverbia, Conjunctiones, Praepositiones, & Interjectiones’ (p. 240).

Getuige de vermelding ‘Fanois Methodus Linguae Gallicae’ (‘Libri Angli’ etc., octavo nr 48) heeft Leupenius ook over een Frans instructieboek kunnen beschikken; bedoeld zal zijn Guido Fanois' Methodus accurata linguoe Gallicoe principia, praxin et puritatem docens (Leiden: ?, 1663); een exem-

Voortgang. Jaargang 18 125 plaar van dit werk is ook aan de Leuvense samenstellers van het Répertoire des ouvrages grammaticaux du XVIIe siècle: P. Swiggers en J. De Clercq, niet bekend (zie Stengel 1976:199, naar Riemens 1919:226). Behalve het Engels woordenboek van Rider (zie 3.1) bezat Leupenius Orthoepia Anglicana, or, The first principall Part of the English Grammar, ‘teaching The Art of right speaking and pronouncing English’ (Londen: Robert Young en Richard Badger, 1640) van de schoolmeester Simon Daines (zie Dobson 1968:327-336); in de catalogus is het boek onder de ‘Libri Incompacti’ vermeld (nr 34) als ‘Orthoepia Anglicana’. Van invloed van Daines' boekje op het taalkundige werk van Leupenius trof ik nauwelijks een spoor aan. Evenals Daines telt Leupenius (1653:10) 24 letters - zoals hij die ook uit Latijnse voorbeelden kon kennen - maar Leupenius heeft er voor het Nederlands onmiddellijk twee aan toegevoegd; Leupenius (1653:13) spreekt van diftongen als hij te doen heeft met ‘twee Klinkeren van verscheide geluid, welker geluid soo te saamen wordt gesmolten, dat een derde geluid daar uit gebooren wordt’, Daimes (1640:8) definieert diftongen eveneens als de ‘combination, or, [...] the comprehension of two Vowels together in one syllable’, ‘the contraction of two Vowels’, maar een term als ‘samensmelten’ wordt al door De Heuiter in 1581 gebruikt (Zwaan 1957:70). Zou misschien ‘Letterstippen’, Leupenius' weergave van ‘notae interpungendi’ geinspireerd zijn door Daines' ‘stops’ (1640:69), aangezien Leupenius' Nederlandse voorgangers ‘af-teekeningen’, ‘byteykens’, ‘teykenen’ hiervoor hebben gebezigd?

3.2.2. Nederlands

In de derde druk van Beschryvinge ende lof der stad Haerlem (Haarlem: Adriaan Rooman, 1628) had de Haarlemse predikant Samuel Ampzing een ‘Nederlandsch tael-bericht’ opgenomen dat 51 ongenummerde bladzijden besloeg. In 1649 heeft Christiaen van Heule van deze taalkundige verhandeling een separate heruitgave bezorgd (Zwaan 1939:26-28) onder de titel Samuelis Ampzingii Taelbericht der Nederlandsche spellinge (Wormerveer: Willem Symonsz Boogaert). In de veilingcatalogus is sprake van ‘Ampzingii Taelbericht’ (‘Libri incompacti’ nr 40), zodat we mogen concluderen dat Leupenius in 1670 in het bezit van een van de exemplaren uit 1649 is geweest. De zojuist genoemde Van Heule had zelf zijn ideeën over de grammatica van het Nederlands ook op papier gezet: in 1625 was van zijn hand De Nederduytsche grammatica ofte spraec-konst (Leiden: Daniel Roels) verschenen, en in 1633 had De Nederduytsche spraec-konst ofte tael-beschrijvinghe (Leiden: Jacob Roels) het licht gezien. Afgaand op wat de catalogus vermeldt: ‘Heule Neederduytsch Spraackkonst’ (‘Libri incompacti’ nr 41), lijkt

Voortgang. Jaargang 18 126 het me het waarschijnlijkst dat het werk van 1633 Leupenius' boekenkast heeft gesierd (hetzelfde werk eveneens in de catalogus van Rennet; zie hierboven 2). Leupenius' reductie van het aantal woordsoorten tot vijf bij voorbeeld (zie ook 3.2.1) komt het dichtst bij die uit Van Heules werk uit 1633 waar van zes sprake is (andere spraakkunsten van het Nederlands acht of negen; Dibbets 1995:39-41), en Leupenius' aandacht voor alleen de woord-vorm bij de bespreking van de naamval sluit aan bij de zienswijze van Van Heule in zijn boek uit 1633 (Dibbets 1995:163-165). Daarmee is overigens niet gezegd dat Leupenius Van Heules eerste boek: De Nederduytsche grammatica ofte spraec-konst, niet zal hebben gebruikt.

4. Appendix

Bij de globale beschrijving van de inhoud van de catalogus (zie 2) is aangenomen dat de boeken die in de ‘Appendix’ vermeld staan, behoord hebben tot het bezit van Leupenius. In de daarop volgende paragrafen (3.1 en 3.2) kwam o.a. naar voren dat verschillende boeken die in 1626 aan de Latijnse Scholen van Holland en West-Friesland werden voorgeschreven, in deze ‘Appendix’ waren geplaatst. Bevat dit ‘aanhangsel’ wellicht vooral schoolboeken? Kuiper (1958:87) heeft een overzicht geboden van boeken die in 1626 ten behoeve van de Latijnse Scholen op last van de Staten van Holland en West-Friesland werden ge- of herschreven, gedrukt en verspreid. De ‘Appendix’ uit de veilingcatalogus telt 37 nummers, waarvan er drie dubbel zijn (14=37, 15=16, 18=19). Van de 23 door Kuiper aangeduide werken zijn er 16 direct te relateren aan titels uit Leupenius' catalogus. Bovendien zal met ‘Burgerdicii Logica Major’ (‘Appendix’ nr 3) ongetwijfeld Institutionum Logicarum libri duo van Burgersdijk bedoeld zijn (Leiden: Abraham Commelin, 1626 of een herdruk; Kuiper 1958:211), voor de scholen vervaardigd. Ook verschillende andere boeken uit de ‘Appendix’ zijn - vooral na 1626 - op gezag van de Staten vervaardigd of (her)uitgegeven, zoals ‘Xenophon de Institutione Cyri, Libr. 1. 2. 8.’ (‘Appendix’ nr 11), ‘Vossii Rhetorica Contracta’ (‘Appendix’ nr 20) en ‘Lithocomi Vocabula & Exempla’ (‘Appendix’ nr 27), waarmee Xenophontis De Cyri institutione (Leiden: Bonaventura en Abraham Elzevier, 1627), Vossius' Rhetorices contractoe (Leiden: Johannes le Maire, 1621) en het nuttige Vocabularum & exemplorum, quoe per grammaticam universam, etymologiam, syntaxim, prosodiam Ludolffi Lithocomi [...] passim occurrunt bedoeld zullen zijn; deze laatste tekst was intussen ook met een ‘interpretatio Belgica’ verschenen, bij voorbeeld in 1666 te Amsterdam bij Jan van Ravestein.

Voortgang. Jaargang 18 127

De ‘Appendix’ bevat dus inderdaad vooral schoolboeken - die ook in de veilingcatalogi van de in 2 genoemde predikanten steeds verschijnen -, en men kan zich voorstellen dat de veilinghouder deze, met het oog op hun staat en het toch al betrekkelijk schamele aanbod aan de kopers, heeft willen onderscheiden van de ‘serieuzere’ werken.

5. Slot

Na Leupenius' dood restte diens weduwe Sara Bucquoy onder andere een kleine verzameling boeken. Deze bestond voornamelijk uit theologische werken en was voor een groot deel in het Latijn geschreven. Het aantal Nederlandse literaire werken is gering: slechts twee drama's van Vondel. De aanwezigheid van de genoemde Latijnse, Griekse en Hebreeuwse woordenboeken en spraakkunstige werken is niet vreemd bij een oud-leerling van een Latijnse School en van de theologenopleiding van de Leidse Academie: de meeste van deze boeken werden daar gebruikt. Met name de spraakkunsten hiervan hebben het raamwerk gevormd waarbinnen Leupenius zijn taalkundige beschouwingen betreffende het Nederlands geschreven heeft. De vermelding van de Hebreeuwse spraakkunst van Erpenius (3.2.1) biedt de mogelijkheid om Leupenius' reductie van het aantal woordsoorten in het Nederlands tot drie en enkele andere taalkundige opmerkingen te verklaren. Leupenius had, zo blijkt uit de aanwezigheid van taalkundige werken over het Engels en het Frans, belangstelling voor die talen. Aanknopingspunten voor zijn taalkundige opvattingen bieden de genoemde werken niet: de grammatica van het Engels bevat er geen en die van het Frans ontbreekt. De aanwezigheid van taalkundig werk van Van Heule en Ampzing bevestigt de inleiding en de aantekeningen van Caron (1958) bij diens uitgave van Leupenius' Aanmerkingen en Naaberecht: ‘vooral Van Heule's voorbeelden kunnen we bij hem terugvinden’, en heel wat voetnoten van de editeur bevatten parallelle uitspraken juist van Ampzing en Van Heule. Van geen van de taalkundige werken uit Leupenius' catalogus kan met zekerheid worden vastgesteld dat hij het in zijn bezit heeft gehad toen hij zijn taalkundige opmerkingen betreffende het Nederlands opstelde. Toch lijkt de relatie ervan tot de inhoud van Aanmerkingen en Naaberecht voldoende grond om aan te nemen dat hij de bedoelde boekjes toen al bezat; in elk geval heeft hij kennis gedragen van wat erin stond.

Bibliografie

Caron, W.J.H. (1958), Petrus Leupenius, Aanmerkingen op de Neederduitsche Taale en Naaberecht. Uitgegeven, ingeleid en toegelicht. Groningen.

Voortgang. Jaargang 18 128

Claes, F. (1969), De bronnen van drie woordenboeken uit de drukkerij van Plantin: het Dictionarium tetraglotton (1562), de Thesaurus Theutonicae linguae (573) en Kiliaans eerste Dictionarium Teutonico-Latinum (1574). Gent. Claes, F. & F.P. Bakema (1995), A Bibliography of Dutch Dictionaries. Tübingen. Dibbets, G.R.W. (1981), A.L. Kók, Ont-werp der Neder-duitsche letter-konst, uitgegeven, ingeleid en van kommentaar voorzien. Assen. Dibbets, G.R.W. (1989), ‘Vossius' Latina grammatica. Twee onopgemerkte uitgaven uit 1643’. In: De zeventiende eeuw 5:51-68. Dibbets, G.R.W. (1995), De woordsoorten in de Nederlandse triviumgrammatica. Amsterdam. Dobson, E.J. (1968), English Pronunciation 1500-1700. Londen. Heule, Chr. van (1633), De Nederduytsche Spraec-konst ofte Tael-beschrijvinghe. Leiden. Hulsker, J.L.M. (1988), ‘Pronken met andermans veren. Casparus van den Ende en zijn klankmethode’. In: Voortgang. Jaarboek voor de Neerlandistiek IX (1988):143-161. Kuiper, G. (1941), Orbis artium en renaissance. Cornelius Valerius en Sebastianus Foxius Morzillus als bronnen van Coornhert. Harderwijk. Kuiper, E.J. (1958), De Hollandse ‘schoolordre’ van 1625. Groningen. Lieburg, F.A. van (1996), Repertorium van Nederlandse hervormde predikanten tot 1816. Deel 1: Predikanten. Dordrecht. Rademaker, C.S.M. (1967), Gerardus Joannes Vossius (1577-1649). Zwolle. Riemens, K. (1919), Esquisse historique de l'enseignement du Français en Hollande du XVIe au XIXe siècle. Leiden. Stengel, E. (1976), Chronologisches Verzeignis französischer Grammatiken vom Ende des 14. bis zum Ausgange des 18. Jahrhunderts nebst Angabe der bisher ermittelten Fundorte derselber. Neu herausgegeben mit einem Anhang von Hans-Josef Niederehe. Amsterdam. Twe-spraack (1584), Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst. Leiden. Voet, L. (1980-1983), The Plantin press (1555-1589). A bibliography of the works printed and published by Christopher Plantin at Antwerp and Leiden. Amsterdam (6 vls). Wagenaar, J. (1765), Amsterdam in zyne opkomst, aanwas, geschiedenissen, voorregten, koophandel, gebouwen, kerkenstaat, schoolen, schutterye, gilden en regeeringe. Dl II. Amsterdam. Weekhout, I.M. (1998), Boekencensuur in de Noordelijke Nederlanden. Een verkennend onderzoek naar de vrijheid van drukpers gedurende de zeventiende eeuw. 's-Gravenhage. Zwaan, F.L. (1939), Uit de geschiedenis der Nederlandsche spraakkunst. Grammatische stukken van De Hubert, Ampzing, Statenvertalers en reviseurs, en Hooft, uitgegeven, samengevat en toegelicht. Groningen-Batavia. Zwaan, F.L. (1957), Jacob van der Schuere, Nederduydsche spellinge, uitgegeven, ingeleid en toegelicht. Groningen-Batavia.

Voortgang. Jaargang 18 129

Biografie en vakgeschiedenis: Anton Reichling (1898-1986) Els Elffers

Abstract - Can biographical data about earlier scholars fulfil a clarifying function in intellectual historiography? In dealing with the life and work of Anton Reichling, first professor of General Linguistics at the University of Amsterdam and representative of the phenomenological-psychological variety of European structuralism, this question will be addressed and answered in a moderately positive way. Reichling's relationship to later linguistic developments (cognitive semantics and speech act theory) will be discussed. The question whether historiographers can assess the ‘importance’ of an earlier scholar (in an evaluative sense of that term), for example by observing such a ‘predecessorship’, will be answered negatively.

0. Inleiding

De biografie van Anton Reichling is deels ook de biografie van het vak Algemene Taalwetenschap (ATW) als studierichting aan de Universiteit van Amsterdam.1 Reichling was daar de eerste hoogleraar. Hij vervulde die functie gedurende ruim twee decennia, van 1947 tot 1968. In die periode ontwikkelde de Algemene Taalwetenschap zich tot een bloeiende studierichting, dienstverlenend aan andere letterenrichtingen, maar ook zelfstandig opererend. Een vergelijkbare ontwikkeling voltrok zich tegelijkertijd ook aan andere Nederlandse universiteiten. Het verhaal over Reichling en het verhaal over het Amsterdamse Instituut voor Algemene Taalwetenschap zijn dus onderling nauw verweven. Ik zal ze hier daarom allebei vertellen. Ik begin, in par. 1, met beide verhalen bij het begin, dus vóórdat de verwevenheid tot stand kwam. Daarna volgen in par. 2 de gemeenschappelijke fase en de slotfase, waarin het natuurlijk weer twee verhalen zijn geworden. In de volgende paragrafen worden verschillende aspecten van het verhaal uitgediept. Par. 3 en 4 geven een nadere analyse van Reichlings positie in de Nederlandse taalkunde. Par. 5 behandelt de vraag naar het ‘belang’ van Reichlings werk in de ontwikkeling van de taalwetenschap. In par. 6 staat de relatie tussen Reichlings biografie en zijn taalkundige werk centraal. De beide laatste paragrafen hebben tevens een algemene methodologischhistoriografische strekking.

Voortgang. Jaargang 18 130

1. Reichling en de ATW aan de UvA: tweemaal een begin

Het idee van een afzonderlijk vak Algemene Taalwetenschap ontstond ± 1900. De taalkunde was gedurende de hele 19e eeuw sterk historisch georiënteerd geweest. Pas aan het einde van de eeuw kwam daar verandering in. Allerlei soorten taalonderzoek kwamen toen tot bloei: fonologie, dialectgeografie, antropologisch-linguïstisch onderzoek, om maar enkele voorbeelden te noemen. Bij een dergelijke diversiteit onstond de behoefte aan een algemene, overkoepelende discipline. In Nederland werd de Algemene Taalwetenschap als universitair vak ingevoerd in 1921. Maar dat betekende nog niet dat er meteen leerstoelen voor werden ingesteld. De opdracht tot ATW-onderwijs werd in eerste instantie toegevoegd aan bestaande leeropdrachten van hoogleraren aan letterenfaculteiten. Nu ontstonden er aan de Universiteit van Amsterdam eind jaren '30 nogal wat problemen rond dit onderwijs.2 De discussie spitste zich toe op de vraag of het wenselijk was, het onderwijs via een uitdrukkelijke leeropdracht in handen te geven van één persoon, of juist, ter voorkoming van eenzijdigheid, van meer personen. Daarnaast speelden er financiële kwesties met betrekking tot de honorering van dit ‘extra’ te geven onderwijs. Temidden van die problemen dook in 1938 de naam op van een zekere Dr. A. Reichling te Maastricht. Wie was deze A. Reichling? Over nu naar het andere verhaal. Om te beginnen een paar feiten.3 Anton Joannes Bernardus Nicolaas Reichling was in 1898 in Nijmegen geboren. Na een korte periode als student aan de Handelshogeschool in Rotterdam (nu Erasmus-universiteit) studeerde hij filosofie binnen de uitgebreide opleiding van de Jezuïetenorde, waar hij in 1918 werd toegelaten. Na afronding van de filosofiestudie, stapte hij in 1925 over op de studie Nederlands in Utrecht. Schrijven en publiceren deed hij al vroeg. In 1925 verscheen het boekje Het Platonisch denken bij Boutens, maar daarvóór had hij al diverse artikelen over religieuze en literaire onderwerpen gepubliceerd. Toch werd uiteindelijk de taalkunde zijn hoofdvak. Hoe hij tot deze ommezwaai kwam is niet voor honderd procent duidelijk. In ieder geval had hij contact met een taalkundige, de hoogleraar keltologie Anton van Hamel (1886-1945), die hem had aangeraden in Utrecht te gaan studeren. Verder was zijn belangstelling voor Boutens en andere letterkundige tijdgenoten gekoppeld aan het feit dat hij persoonlijk in die kringen verkeerde. Deze omgang met vrij-denkende kunstenaars was de Jezuïeten een doorn in het oog en werd Reichling uiteindelijk zelfs verboden.4 Maar ook is er het simpele feit dat de taalkunde, althans in de benadering van een aantal tijdgenoten, nauw aansloot bij zijn vorige studie, de filosofie. Hoe dan ook, in 1935 promoveerde Reichling in Utrecht bij de neerlandicus Cornelis de

Voortgang. Jaargang 18 131

Vooys (1873-1955) cum laude op het doorwrochte en lijvige werk Het woord; een studie omtrent de grondslagen van taal en taalgebruik. Onderwijl was hij ook met een studie theologie begonnen aan de Theologische Faculteit in Maastricht. Daar werd hij in 1937 tot priester gewijd. Het proefschrift kreeg veel aandacht, ook in het buitenland, en Reichling hoopte op een academische functie.5 Maar ook toen lagen die niet voor het opscheppen. Wat je kon doen was een zgn. privaatdocentschap aanvragen, een onbezoldigd docentschap, waarbij je hooguit van degenen die je lessen volgden een lesgeld kon innen. Privaatdocenten werden vooral toegelaten op gebieden waar nog geen regulier onderwijs bestond. Bij gebleken succes kwam het voor dat een privaatdocentschap werd omgezet in een hoogleraarschap. Reichling probeerde in 1938 een privaatdocentschap Algemene Taalwetenschap aan de Amsterdamse universiteit te krijgen, net toen zich daar de genoemde problemen voordeden.

2. Gezamenlijke opbloei

Het gemeenschappelijke verhaal begint op dit punt. Het is beslist niet zo dat Reichling meteen met open armen ontvangen werd als reddende engel van het ATW-onderwijs. De Curatoren van de Universiteit van Amsterdam, toen nog Gemeente-Universiteit, hadden het wèl graag zo gezien. Zij suggereerden een benoeming van Reichling, niet als privaatdocent, maar als lector Algemene Taalwetenschap. Het onderwijs zou dan in één hand blijven en geen bijbaantje meer zijn naast ander werk. Maar deze suggestie werd krachtig bestreden door de hoogleraar Latijn Albert de Groot (1892-1963). De Groot wou zelf graag ATW-onderwijs geven. Maar afgezien daarvan had hij ook inhoudelijke bezwaren tegen Reichling. Ik zal kort ingaan op die bezwaren, ook omdat dan de Algemene Taalwetenschap zelf en Reichlings positie daarbinnen wat meer in beeld komen. Het vak hinkte eigenlijk vanaf het begin op verschillende gedachten. Ook nu is er een grote interne diversiteit, en een grote variatie per universiteit. In Reichlings tijd bestonden er nog geen afdelingen toegepaste taalkunde en uiteraard ook geen computerlinguïstiek. Niettemin kon je ook toen met Algemene Taalwetenschap zeer verschillende kanten op. Het algemene werd gezocht in de overkoepelende visies op het vak en haar onderdelen, maar ook in de visie op het object zelf, het taalsysteem, of, concreter, de visie op talen en hun constante en variabele eigenschappen, of, juist op het meest abstracte niveau, in de visie op de filosofische grondslagen van taal en taalkunde. Als je kijkt naar de eerste hoogleraren ATW aan de verschillende Nederlandse universiteiten, dan valt op hoezeer ze verschillende accenten leggen.6

Voortgang. Jaargang 18 132

Een dergelijk verschil speelde tussen Reichling en De Groot. Reichlings inbreng in Het woord was typisch filosofisch- en psychologisch-funderend. Hoewel hij zich, evenals De Groot en vele andere Europese taalkundigen, aansloot bij het structuralistische gedachtegoed, waarvoor vooral Ferdinand de Saussure (1857-1913) de basis had gelegd, stond bij hem de structuralistische beschrijvingsmethode niet centraal. Zoals de ondertitel van Het woord aangeeft, richtte Reichling zich vooral op de kentheoretische basis van taalkundige begrippen. Hij liet zich daarbij inspireren door het werk van psychologisch-georiënteerde taalkundigen, van wie de psycholoog-taalkundige Karl Bühler (1879-1963) veruit de belangrijkste was.7 Voor De Groot diende de Algemene Taalwetenschap vooral gericht te zijn op de opbouw van een empirisch bruikbaar begrippenapparaat waarmee het systeem van alle talen beschreven kon worden.8 Tegen deze achtergrond is zijn oordeel over Reichling begrijpelijk. Hoewel hij diens werk zeer waardevol achtte, en er zelf ook inzichten uit overnam, achtte hij het te eenzijdig. Hij miste bij Reichling een brede talenkennis, die zou kunnen dienen als basis voor empirisch goedgefundeerde algemeen-taalkundige principes. Ook betwijfelde hij of alles wat Reichling aan psychologie te berde bracht voor de linguïstiek wel even relevant was. Vanuit deze andere kijk op het vak ontried De Groot niet alleen een lectoraat, maar ook een privaatdocentschap ATW voor Reichling. Wel wilde hij Reichling steunen bij het verkrijgen van een privaatdocentschap voor taalfilosofie en taalpsychologie. De Groots actie had succes. Hij kreeg het ATW-onderwijs, zij het slechts voor een deel. Reichling werd, conform De Groots voorstel, als privaatdocent taalfilosofie en taalpsychologie aangesteld. Maar de tweede wereldoorlog bracht verandering in deze situatie. De Groot werd na de oorlog enige tijd op een zijspoor gezet, omdat hij tijdens de bezetting was aangebleven als secretaris van de senaat. Zijn collega-ATW-docent kreeg zelfs ontslag vanwege zijn rol tijdens de bezetting. De universiteit wilde nu een definitieve regeling voor het onderwijs in de Algemene Taalwetenschap, en koos voor een buitengewoon hoogleraarschap. Dit werd uiteindelijk toegekend aan Reichling. Daarin kreeg Reichling, verrassend, steun van De Groot. Kennelijk had De Groot tijdens de oorlog een positiever beeld van Reichling als ATW-docent gekregen. Reichling schijnt de facto ook bij een deel van dit onderwijs ingeschakeld te zijn geweest. Bovendien hoopte De Groot, door Reiching te pushen, de benoeming van een andere kandidaat die hij ongeschikt achtte, nl. Wytze Hellinga (1908-1985), te voorkomen. Hellinga werd later als hoogleraar Nederlandse Taalkunde overigens Reichlings directe collega.

Voortgang. Jaargang 18 133

Na de oorlog bloeiden de Nederlandse universiteiten geleidelijk op, en daarmee ook hun afdelingen ATW. Binnen tien jaar hadden alle universiteiten een gewoon hoogleraarschap Algemene Taalwetenschap (ook de UvA; Reichlings hoogleraarschap werd daarin omgezet). De Groot kreeg uiteindelijk deze leerstoel in Utrecht. Met hem en met Eugenius Uhlenbeck, hoogleraar ATW in Leiden, werkte Reichling in de volgende periode nauw samen, onder meer in de zgn. Leidse linguïstenkring, die maandelijks bijeenkwam. Er was een duidelijk élan om, net als in het buitenland, en in samenwerking daarmee, de Algemene Taalwetenschap als zelfstandig vakgebied op poten te zetten. Dat lukte wonderwel. Om één wapenfeit te noemen: Reichling richtte met De Groot het tijdschrift Lingua op, dat nog steeds bestaat.

3. Drie problemen

Toch had Reichling met een aantal problemen te kampen. Ik onderscheid er drie. Alledrie zijn ze illustratief voor de manier waarop in de wetenschapsgeschiedenis wetenschaps-interne en wetenschaps-externe (bijvoorbeeld biografische) factoren op elkaar inwerken, een punt waarop in par. 6 nader wordt ingegaan. Het eerste probleem bestaat simpelweg uit het feit dat Reichling na Het woord relatief weinig heeft gepubliceerd. Dat dit geen bewuste strategie was, blijkt uit diverse aankondigingen van te verschijnen, maar de facto nooit verschenen werk, bijvoorbeeld in zijn eigen tijdschrift Lingua. Ter verklaring kan hier, op z'n minst als zeer belangrijke factor, worden gewezen op een ingrijpende verandering in Reichlings leven: in 1949 trad hij uit de Jezuieten-orde. Hij trouwde en kreeg uiteindelijk drie kinderen. Hij bleef gelovig, maar op zijn uittreden volgde excommunicatie. Pas vele jaren later mocht zijn huwelijk alsnog kerkelijk bevestigd worden. Dit alles hield Reichling sterk bezig. Het is bovendien bekend dat hij, zoals zijn opvolger Simon Dik (1940-1995) het in zijn levensbericht formuleert, ‘het vaderschap met minstens evenveel enthousiasme beoefende als de wetenschap’.9 Voor Reichlings werk betekende deze verschuiving van aandacht dat bijvoorbeeld van zijn plan om met Het woord vergelijkbare principiële studies te schrijven, onder meer over de zin en de woordgroep, niets terecht is gekomen.10 Een zekere uitbouw richting syntaxis vond wel plaats, maar bleef schetsmatig.11 Verder betekende het ook dat Reichling zich slechts met moeite liet overhalen tot het geven van lezingen in het buitenland.12 Het tweede probleem heeft te maken met Reichlings stijl van wetenschapsbeoefening. Daarin stonden discussie en polemiek erg centraal. Teveel, te gedetailleerd en daardoor helaas afleidend van het hoofdthema, dat vonden al sommige critici van Het woord.13 De indruk van verbrokkeling werd nog versterkt door Reichlings schrijfstijl: bijna geschreven spontane

Voortgang. Jaargang 18 134 spreektaal, veel accenten, puntjes, gedachtestreepjes, een levendigheid die de aandacht prikkelt, maar het volgen van het betoog niet altijd vergemakkelijkt. Deze stijlkwestie was één van de factoren waardoor het niet gelukt is een Engelstalige uitgave van Het woord van de grond te krijgen. Tijdens zijn hoogleraarschap bleef Reichling deze polemische stijl trouw. Natuurlijk was het in die functie zijn taak, een eigen positie te bepalen temidden van de vele verschillende taalkundige richtingen die zich juist toen ontwikkelden (denk bijvoorbeeld aan de steeds duidelijker wordende scheiding tussen Europees en Amerikaans structuralisme). Maar daarbij kwam bij Reichling het accent wel heel sterk te liggen op kritiek en polemiek, ten koste van het uitwerken van eigen principes, en zeker van het toepassen van deze principes op concrete taalverschijnselen. De Groots kritiek op de beperkte empirische component in Het woord wordt ook gehoord met betrekking tot Reichlings latere werk. Reichling was, zoals gezegd, sowieso meer funderend dan empirisch bezig. Zijn polemische aanpak versterkte het weinig empirische karakter van zijn werk nog eens extra. Tot ± 1960 werd dit probleem nog deels geneutraliseerd doordat Reichling, ondanks zijn meestal eigenzinnige positiebepaling, toch wel te rekenen was tot het Europese structuralisme, in Nederland toen de belangrijkste stroming, waartoe ook collega's als De Groot en Uhlenbeck behoorden. Daardoor kwam het regelmatig voor dat anderen zich in hun werk baseerden op ideeën van Reichling, en er een eigen empirische uitwerking aan gaven. Na 1960, toen de transformationeel-generatieve grammatica in Nederland steeds meer voet aan de grond kreeg, heeft Reichling die richting met grote kracht bestreden. Het polemische element in zijn werk werd toen zo mogelijk nog sterker.14 Het derde probleem is dat Reichlings voornaamste funderende principes aansluiten bij filosofisch getinte psychologische stromingen uit de eerste decennia van deze eeuw, zoals de Akt- en Gestalt-psychologie en de fenomenologische psychologie. Hij kon daarbij zijn voordeel doen met zijn filosofische, en zelfs met zijn theologische opleiding: ook begrippen uit de scholastiek zijn in Het woord terug te vinden.15 Dit schiep een afstand tussen Reichling en veel collega-taalkundigen. Er waren weliswaar enkelen die zijn benadering actief deelden,16 maar het gros was niet in staat zich Reichlings complexe begrippenapparaat eigen te maken. Men had wel ontzag voor iemand die zó diep over ‘het woord’ had nagedacht, maar men dacht zelf die gedachten niet ná. Wat men uit Het woord destilleerde waren vooral de meer concreet-linguïstische ideeën. Reichlings syntactische woorddefinitie aan het eind van Het woord werd bijvoorbeeld veelvuldig bediscussieerd, los van de door Reichling daarbij vooronderstelde psychologische fundering die daar, honderden pagina's lang, aan voorafgaat.17 Ook zonder van een communi-

Voortgang. Jaargang 18 135 catiestoornis te spreken, krijg je toch de indruk dat de discussie soms zaken betrof die voor Reichling niet het meest essentieel waren. Reichling zelf duidt de hiervóór genoemde psychologische richtingen in Het woord aan als de ‘nieuwere psychologie’, maar een feit is dat ná het verschijnen van Het woord deze nog sterk filosofisch-georiënteerde psychologie al snel terrein verloor. Mede onder invloed van het in Amerika allang algemeen geaccepteerde behaviorisme, maakte de introspectieve benadering plaats voor de studie van uiterlijk waarneembaar gedrag.18 Dat in Reichlings latere publicaties de filosofische en psychologische component veel minder dominant is, hangt zeker samen met deze intern-psychologische ontwikkelingen, hoewel ook zijn nieuwe taak als hoogleraar Algemene Taalwetenschap hier een rol zal hebben gespeeld. Reichlings werk blijft gericht op basisprincipes, maar het gaat nu meer om puur-linguïstische grondslagen van de taalwetenschap en haar verschillende onderdelen. Toch zal de beperktheid van Reichlings latere oeuvre zeker ook te maken hebben met het wegvallen van het type psychologisch-filosofisch discours waar hij zich met zoveel gemak in bewogen had. Dat hij na zijn emeritaat nog drie jaar een leeropdracht taalfilosofie vervulde bewijst eens te meer hoezeer hier zijn voorliefde lag. We zien dus drie factoren die, achteraf beschouwd, een remmende invloed op de volledige uitwerking van Reichlings inzichten als taalwetenschapper hebben uitgeoefend, zij het op verschillende wijze. De eerste factor, veranderingen in de persoonlijke sfeer, betreft een omstandigheid die voor Reichling als mens uiteindelijk alleen maar positief kan zijn geweest; de tweede, zijn polemische benadering, hangt samen met zijn stijl, en dus wellicht, conform een bekend Frans gezegde, met zijn persoon. Het remmende effect ervan hangt echter ook samen met de stormachtige en polariserende ontwikkeling van het vak na 1960. Reichling was bijvoorbeeld beslist niet de enige taalkundige, in Nederland en daarbuiten, die zich niet kon vinden in de Chomskyaanse revolutie en reageerde met uitvoerige en - achteraf gezien - niet zo vruchtbare polemieken. De derde factor, zijn fenomenologische aanpak, hangt samen met zijn filosofische belangstelling en vooropleiding. Ook hier is het remmende effect ervan gerelateerd aan de vakontwikkeling: de betrekkelijk geringe weerklank van deze benadering in de Nederlandse taalkunde, en - later - de teruggang van de fenomenologische psychologie zelf.

4. Positiebepaling

Ondanks deze remmende factoren was Reichling in zijn tijd een gezaghebbend en als collega gewaardeerd taalkundige. Zijn kundigheid en enthousiasme voor het vak, meer uitgedragen in colleges en persoonlijke contacten dan

Voortgang. Jaargang 18 136 in publicaties, maakten hem tot een centrale figuur in de Nederlandse taalkunde. Een kwantitatief en kwalitatief niet onaanzienlijke reeks taalkundigen promoveerde bij hem (onder meer de latere hoogleraren Siertsema (1954), Cohen (1962), Dik (1968) en Kooij (1971)). Ook in diverse andere dissertaties (bijvoorbeeld die van de latere hoogleraren Tervoort (1953) en Balk-Smit Duyzentkunst (1964))19 spelen zijn opvattingen een belangrijke rol. In Van den Toorns hoofdstuk De Nederlandse spraakkunst in de twintigste eeuw in Bakker en Dibbets' Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde (1977) wordt Reichling de voor de Nederlandse structuralisten meest invloedrijke Nederlander genoemd, naast buitenlanders als Ferdinand de Saussure en Leonard Bloomfield (1887-1949). Er is geen ‘school’ van Reichling geweest. Maar Reichling leverde krachtige uitspraken en - typerend voor een scholastische achtergrond - expliciete definities op vrijwel alle principiële punten die in het Europees structuralisme hete hangijzers vormden, en waar de simpele taalonderzoeker houvast nodig heeft. Hij zei wat Algemene Taalwetenschap was (en natuurlijk ook vooral wat het niet was), bakende de taalwetenschap af ten opzichte van andere wetenschappen, maakte scherpe begripsmatige onderscheidingen, bijvoorbeeld tussen taal en taalgebruik, tussen taalgebruik en taalbeschouwing, tussen homonymie en polysemie, tussen betekenis en begrip, tussen betekenis en semantische waarde, tussen conjuncte en disjuncte betekenistoepassing, om de belangrijkste te noemen. Bij dit alles combineerde hij een voor velen moeilijk te volgen filosofische abstractie met de reeds genoemde levendige stijl, die als voordeel een schat aan zeer concreet, alledaags, en niet zelden geestig voorbeeldmateriaal opleverde. Deze voorbeelden ‘bleven hangen’, en werden verhelderend gevonden, ook als het doel dat Reichling ermee beoogde niet voor de volle honderd procent werd nagevoeld. Reichling herdefinieerde veel bekende en controversiële taalkundige noties, in de eerste plaats natuurlijk het woordbegrip. Van den Toorn (1977: 182) zegt daarover: ‘... zijn opvatting van het woord als “een isoleerbaar, betekenisdragend, naar opeenvolging en plaats der samenstellende klanken volstrekt bepaald taalbouwsel waarmee we in het gebruik de zaken noemen” is bepalend geweest voor een groot aantal taalkundige studies in Nederland’.20 Het is begrijpelijk dat Reichling de generatieve grammatica afwees en de generatieve grammatica Reichling: vrijwel geen van de zojuist opgesomde onderwerpen en onderscheidingen speelt binnen die richting een belangrijke rol. Zeker geldt dat voor de beginfase, waarin Chomsky's sterk a-semantische Syntactic structures (1957) het centrale referentiepunt vormde. Door de opkomst van de tgg wordt de laatste fase van Reichlings hoogleraarschap gekenmerkt door richtingenstrijd. Juist aan de Universiteit van

Voortgang. Jaargang 18 137

Amsterdam, waar het de taalkunde, mede doordat bij Reichling het accent niet op empirisch-descriptief werk lag, ontbrak aan een uitgewerkt kader voor taaldescriptie - bloeide de generatieve grammatica in de jaren '60 op.21 Temidden van de stroomversnelling waarin de taalkunde door deze nieuwe impuls raakte, bleef Reichling behoren tot een kleine maar zeer kritische minderheid.22 Nu de taalkunde inmiddels een minder gepolariseerd en een veel sterker gediversificeerd beeld laat zien, spelen sommige van de voor Reichling belangrijke onderwerpen in verschillende richtingen weer een rol. Het is daarom niet verwonderlijk dat de belangstelling voor Reichlings werk de laatste tijd weer toeneemt. In de eerste plaats geldt dat voor taalkundigen uit de hoek van bijvoorbeeld de analytische taalkunde en de cognitieve semantiek, richtingen die de samenhang onderzoeken tussen de verschillende interpretaties van een woord, en deze samenhang verantwoorden in termen van hetzij polyseme clusters hetzij abstracte eenheidsbetekenissen. De beschrijving van het woord als semantische eenheid-in-verscheidenheid staat daarbij centraal. Die semantische eenheid is ook bepalend voor de al of niet voordehandliggendheid van combinaties met andere woorden, ook op punten waar andere richtingen strikt-grammaticale regels werkzaam achten. In Reichlings werk zijn allerlei aanknopingspunten voor deze benadering te vinden. Zo wordt bijvoorbeeld in De Haan (1986), onder verwijzing naar verschillende publicaties van Reichling, een flexibele visie op woordbetekenis verdedigd, die de grammaticale relevantie van het onderscheid tussen transitiviteit en en intransitiviteit bij werkwoorden aanvechtbaar maakt. De combineerbaarheid van een werkwoord met een NP en de semantische rol van die NP worden geheel verklaard uit de lexicaal-semantische mogelijkheden van het werkwoord en de NP (vergelijk bijvoorbeeld ‘Hij verzorgde de hele wedstrijd’ en ‘Hij werkte de hele wedstrijd’). Vanuit de mogelijkheid, per gebruiksgeval verschillende betekenisonderscheidingen te actueren, wordt ook het bestaan van bijvoorbeeld ‘Spaghetti eet lastig voor Nederlanders’ naast ‘Hij eet spaghetti’ verklaard. Ook wordt het niet-intuïtief evidente van zinsstructuren benadrukt met een beroep op Reichlings onderscheid tussen taalgebruikskennis en taalbeschouwingskennis. Toch gaat het mijns inziens te ver om in Reichling bijvoorbeeld een voorloper van de cognitieve semantiek te willen zien, zoals nu soms gebeurt (vergelijk bijvoorbeeld Geeraerts 1983 en 1986:217-218). Niet alleen is Reichlings visie op woordbetekenissen veel minder uitgewerkt dan die van de cognitieve semantici, ook ontbreekt daarin ieder spoor van bijvoorbeeld prototypen, die in de cognitieve semantiek juist een centrale rol spelen. Een nog groter verschil is de gelijkstelling van linguïstische en cognitieve catego-

Voortgang. Jaargang 18 138 rieën door de cognitieve semantiek, tegenover een duidelijk onderscheid tussen betekenis en begrip bij Reichling. Naast de cognitieve semantiek worden ook de pragmatiek, en met name de speech act theorie wel beschouwd als voortzettingen van Reichlings gedachtegoed (vergelijk bijvoorbeeld Dik 1987:97-98). Ook dit lijkt mij onjuist. Hoewel Reichling de communicatieve functie van taal in zijn algemeenheid sterk benadrukte, heeft hij zich nooit beziggehouden met enige nadere differentiatie van taalgebruik in termen van taaldaden.23

5. Het ‘belang’ van Reichling?

Uit de voorgaande opmerkingen blijkt dat Reichling bestand is tegen al te gemakkelijke annexatiepogingen vanuit hedendaagse richtingen. Dat kan door die richtingen betreurd worden als een frustratie van het - alle richtingen kenmerkende - verlangen naar ‘respectabele voorlopers’. Door Reichlingliefhebbers kan het betreurd worden als een gemiste kans op de kwalificatie ‘zijn tijd vooruit’. Hoe moeten we Reichlings bijdrage aan de ontwikkeling van de taalwetenschap wél zien? Wat is zijn belang binnen deze ontwikkeling geweest? Hoe kunnen we, vanuit hedendaags perspectief, komen tot een waardebepaling van Reichlings werk? In plaats van een direct antwoord te geven op deze vragen, wil ik proberen de conditionering van historiografen en hun publiek op dit soort vragen te doorbreken, door te laten zien dat ze lijden aan veelvoudige dubbelzinnigheid en deels op foute vooronderstellingen berusten. Eén zo'n vooronderstelling betreft een binnen het 19e-eeuwse historisme tot ontwikkeling gekomen, maar nu nog volop doorwerkende kijk op geschiedenis. Volgens deze visie bestaat de geschiedenis uit een aaneengesloten keten van gebeurtenissen, waarbij eerdere gebeurtenissen latere gebeurtenissen veroorzaken. Het heden wordt daarmee tot een resultaat van eerdere periodes. De metafoor van een stroom die onweerstaanbaar voortgaat en uitmondt in het heden (dat zelf, uiteraard, steeds opschuift) ligt besloten, niet alleen in het denken van historici, maar ook in de common sense-kijk op geschiedenis. Uitdrukkingen als ‘meegaan met zijn tijd’, ‘zijn tijd vooruit zijn’, ‘de klok terugdraaien’ ‘avant-garde’ etc. geven hier blijk van.24 Deze visie identificeert ten onrechte een chronologische reeks met een causale reeks. In de wetenschapsgeschiedschrijving leidt dit onder meer tot de gewoonte, een gebeurtenis te ‘verklaren’ door opsomming van voorafgaande gebeurtenissen, die zo, via de significant dubbelzinnige uitdrukking ‘historische achtergronden’, een - doorgaans weinig geëxpliciteerde - ‘veroorzakende’ rol krijgen toebedeeld. Het zo ontstane geschiedbeeld is, door

Voortgang. Jaargang 18 139 al die dwingende causaliteit, deterministisch: de richting die de stroom zal nemen ligt besloten in haar eerdere bewegingen. Uitspraken over het ‘belang’ van een wetenschapsbeoefenaar worden binnen een dergelijke visie al gauw tot uitspraken over zijn al of niet meewerken in de vastliggende richting. ‘Belang’ wordt uitgedrukt in termen van ‘voorloperschap’, ‘anticipatie’, ‘zijn tijd vooruit zijn’, ‘aankondigen’ etc. Vakhistorisch onderzoek dat dit soort uitspraken nastreeft is sterk gericht op het ontdekken van overeenkomsten tussen vroegere en latere inzichten, vooral in de vorm van indicaties van latere ideeën in ouder werk. In de geschiedschrijving van de taalkunde is op deze manier is al aan erg veel taalkundigen uit het verleden ‘belang’ toegekend. Het gevaar van anachronisme, waarbij vroegere ideeën uit hun eigen kader worden gelicht en in hedendaagse termen worden geïnterpreteerd, wordt daarbij zelden vermeden. We hebben gezien dat ook het Reichling-beeld soms op deze wijze vertekend is.25 Het anachronisme-gevaar is overigens al vroeg onderkend, vooral in de vorm van het evalueren van ouder wetenschappelijk werk met als maatstaf de hedendaagse stand van wetenschap. Heymann Steinthal (1823-1899), één van de vroegste taalkundige vakhistorici, stelt daarom al: ‘Ich glaubte, mein modernes Besserwissen völlig schweigen lassen zu müssen’.26 Wat dan echter gebeurt is dat, bij handhaving van het historisme, ‘belang’ wordt toegekend op basis van enigerlei positie in de stroom, hoe dan ook. De rol van schakel in de causale reeks is dan op zichzelf al voldoende voor het toekennen van historisch belang. Zoals Steinthal vervolgt: ‘... den Werth jeder Theorie eines alten Philosophen oder Grammatikers meinte ich lediglich durch die Bedeutung bestimmt, welche sie im Zusammenhange hat, als Ergebnis des Vorangegangenen und Gleichzeitigen und als Keim oder Bedingung des Folgenden’. Deze benadering leidt echter tot een gratuïte toekenning van belang aan - in principe - alles. In de geschiedenis van de taalkunde zou Reichling dan ‘van belang’ zijn door bijvoorbeeld zijn positie als ‘laatste Nederlandse vertegenwoordiger van de fenomenologisch-psychologische stroming in de 20e-eeuwse taalkunde’, of wellicht als ‘overgangsfiguur tussen psychologisch-georiënteerde en autonoom-structuralistische taalkunde’. Hoe gebruikelijk dit soort frasen ook is, er is weinig voor nodig om in te zien dat ‘belang’ op deze manier een leeg begrip wordt. Stel we verwerpen het deterministische idee van geschiedenis als doelgerichte stroom. Is de notie ‘belang’ dan nog wetenschapshistorisch bruikbaar? In twee betekenissen zeker wel. In de eerste betekenis staat ‘van belang’ gelijk aan ‘belangrijk gevonden in de eigen intellectuele omgeving’. Je kunt bijvoorbeeld stellen dat Reichling in zijn tijd in Nederland een belangrijk taalkundige was: zijn werk werd gelezen, serieus genomen, geciteerd etc. Je

Voortgang. Jaargang 18 140 kon niet om hem heen. In deze betekenis is ‘belang’ een objectieve, wetenschapssociologische notie. Dat geldt ook, zij het wat minder duidelijk, voor de andere betekenis. Die luidt: ‘rijk aan historische gevolgen’. We hebben dan te maken met een achteraf vaststelbare ‘impact’, die niet te maken hoeft te hebben met persoonlijke intenties van de historische actor, noch met enigerlei kwaliteitsbeoordeling van zijn prestaties. De neus van Cleopatra is een klassiek voorbeeld van dit type belang. Op deze manier was Reichling bijvoorbeeld van belang door zijn overdracht van onderzoeksmateriaal uit St.-Michelsgestel aan Tervoort (zie noot 19). Daarmee werd de basis gelegd voor diens loopbaan als toegepast taalkundige, en daarmee indirect ook aan de nu nog bestaande profilering van het vak Algemene Taalwetenschap aan de UvA. Op vergelijkbare wijze heeft ook Reichlings verzet tegen de generatieve grammatica historisch belang voor deze profilering gehad. Dat zijn opvolger Simon Dik een heel eigen beschrijvingskader, de Functionele Grammatica, heeft ontwikkeld, heeft waarschijnlijk veel te maken met zijn voorgeschiedenis als leerling van Reichling. Hij bouwde als het ware iets nieuws op de plek waar Reichling grondig sloopwerk had vericht. Naast deze wat beperktere soorten belang is er niet óók nog een meeromvattend vakhistorisch belang, een soort uiteindelijke waarde die zich in een groter tijdsperspectief manifesteert.27 Vakhistorici kunnen - in die kwaliteit - Reichlings waarde als taalkundige niet vaststellen. Hooguit kunnen zij zijn wetenschappelijk handelen zo goed mogelijk proberen te begrijpen in het kader van de taalkunde zoals die zich destijds ontwikkelde.28 Puur als taalkundigen kunnen we natuurlijk wel een mening hebben over de bruikbaarheid van Reichlings inzichten.29 Gezien de diversiteit aan taalkundige stromingen zullen die oordelen heel verschillend uitvallen. Nog steeds zullen bijvoorbeeld generatief-georiënteerde taalkundigen in Reichlings werk waarschijnlijk weinig van hun gading vinden. Het bruikbaarst zijn, zoals gezegd, Reichlings visies op woordbetekenis en op de relatie lexiconsyntaxis, voor taalkundigen van richtingen die de vorm-betekenisverhouding centraal stellen. Ook zonder Reichling anachronistisch te incorporeren in deze richtingen, kunnen zij hun voordeel doen met Reichlings ideeën over basisnoties als ‘betekenis’, ‘homonymie’ en ‘polysemie’ en het vaak uiterst concrete voorbeeldmateriaal waarmee hij deze begrippen trachtte te verhelderen.

6. Biografie en vakontwikkeling

Kunnen we naar aanleiding van onze verkenning van Reichlings leven en werk iets meer zeggen over de factoren die van belang zijn voor de ontwikkeling van de taalwetenschap? Kunnen we bijvoorbeeld het belang van de

Voortgang. Jaargang 18 141 biografische factor - een heet hangijzer in de vakgeschiedschrijving - nader bepalen? Vatten we dit soort vragen maar ruim genoeg op, dan zijn we ongemerkt bezig, de kernvraag van een heel vakgebied, de wetenschapsdynamica, te beantwoorden. Het lijkt daarom verstandiger, binnen het bestek van deze slotparagraaf, de vraag naar ‘de’ relevante factoren voor wetenschapsontwikkeling in het algemeen en taalwetenschapsontwikkeling in het bijzonder te laten rusten. Beperken we ons tot de biografische factor, dan kunnen mijns inziens de volgende standpunten verdedigd worden, en zich ook goed aan de hand van Reichlings geval laten illustreren. Ik presenteer ze bijna stellingsgewijs, omdat de opzet van dit artikel nu eenmaal geen uitvoerige methodologisch-historiografische argumentaties toelaat:30 Als het gaat om factoren die van belang zijn op macro-niveau, d.w.z. op het niveau van de ontwikkeling van de taalwetenschap als geheel, en als we onder biografie verstaan ‘alle lotgevallen van individuele wetenschappers die niet tot hun wetenschappelijk handelen behoren’, dan zijn biografische factoren hooguit van indirect belang. De ontwikkeling van de wetenschap vertoont allereerst eigen, wetenschaps-interne wetmatigheden: op een gesignaleerd probleem volgen pogingen tot oplossing, op een hypothese volgt toetsing etc. Verder wordt de feitelijke wetenschapsontwikkeling bepaald door wetenschaps-externe factoren van vooral culturele, sociale en economische aard. Hun functie is vooral die van stuwing of remming van het wetenschaps-interne proces. Daarnaast bepalen deze factoren vooral de feitelijk aangevatte problemen, en deels ook het type oplossingen dat gezocht, geaccepteerd en geprefereerd wordt. Op microniveau, d.w.z. het niveau van het kleinschalige handelen van één of enkele wetenschappers, kunnen biografische feiten wel degelijk een sturende factor zijn. De doorwerking van dat individuele handelen (en dus indirect van de biografische factoren) op macroniveau wordt echter geheel bepaald door de genoemde interne en externe factoren. Die bepalen bijvoorbeeld of een bepaald idee algemeen geaccepteerd wordt, en of het in het vakgebied een al of niet centrale rol gaat vervullen. Het verhaal over Reichling bevestigt dit beeld. De uiteindelijke rol van zijn ideeën in de geschiedenis van de Nederlandse taalkunde wordt niet uitsluitend bepaald door die ideeën zelf, laat staan door hun al of niet biografische oorsprong, maar door de ideeën in wisselwerking met het heersende taalkundige klimaat. Dat klimaat bepaalde bijvoorbeeld dat destijds Reichlings syntactische woorddefinitie veel invloedrijker werd dan zijn filosofischpsychologische fundering van het woordbegrip. Beperken we ons tot het microniveau, om daarbinnen de rol van biografische factoren nader in beeld te krijgen, dan blijken ook hier hooggespannen verwachtingen misplaatst. Ik denk niet dat geschiedschrijvers van de taalkun-

Voortgang. Jaargang 18 142 de zich zonder meer op de totale biografie van vroegere taalkundigen moeten storten in de zekere verwachting dat deze vorm van contextualisering altijd verhelderend werkt.31 Veeleer zal, al naar gelang het onderwerp, daar gekeken moeten worden, waar verwevenheid van biografie en wetenschappelijk werk aannemelijk lijkt, en dan in eerste instantie op die punten die buiten de wetmatigheden van de interne wetenschappelijke dynamiek vallen,32 bijvoorbeeld de keuze van te onderzoeken onderwerpen en problemen, of het lanceren van een volslagen nieuw idee. In dat soort gevallen kan de biografie van wetenschappers verhelderend materiaal opleveren. Dat geldt ook voor kwesties die te maken hebben met de hoeveelheid, het tempo en de stijl van hun wetenschappelijke productie. Gaat het om punten die binnen de wetenschaps-interne dynamiek vallen, dan is er alleen in probleemgevallen, bijvoorbeeld onverklaarbaar duistere passages of incoherenties binnen iemands werk, een reden om biografische of andere wetenschaps-externe factoren te hulp te roepen. Die factoren moeten dan verklaren hoe het komt dat wordt afgeweken van de gebruikelijke rationele regels die aan wetenschapsbeoefening ten grondslag liggen. Naast dit selectieve hanteren van biografische gegevens, blijft ook de totale biografie als genre zijn waarde natuurlijk behouden. Voorop staat dan een meer algemene interesse, in de persoon evenzeer als in het werk, niet alleen de behoefte het werk nader te verklaren (zie ook noot 31). Kunnen we bij Reichling verbanden tussen biografie en werk aanwijzen? Op een paar punten hebben we al gezien dat dit inderdaad mogelijk is. Ik noem ze nogmaals expliciet.33 Om te beginnen is er het feit dat Reichlings taalkundige productie afnam naarmate het gezinsleven hem meer bezighield. Aan deze afname droegen echter, zoals gezegd, ook vakinterne ontwikkelingen als de teruggang van de fenomenologische benadering hun steentje bij. Een meer inhoudelijk verband kan op drie punten aangewezen worden. In de eerste plaats bij de ommezwaai van letterkunde naar taalkunde, mede door de bemoeienis van de Jezuïetenorde. In de tweede plaats bij zijn beroep op het scholastische begrippenarsenaal, dat mogelijk werd gemaakt door zijn gedegen vorming bij de Jezuïeten. In de derde plaats bij de verschuiving van aandacht ten gunste van puur-taalkundige onderwerpen, samenhangend met de bereikte positie van hoogleraar ATW. Bij dit laatste punt spelen ook weer autonome vakontwikkelingen een rol: wederom de teruggang van de fenomenologische benadering, én de opkomst van een breder internationaal spectrum van taalkundige richtingen.

7. Conclusie

Samenvattend komen we tot de volgende slotsom over Reichlings leven en werk. Reichlings biografie is om zichzelfs wil interessant voor ieder die

Voortgang. Jaargang 18 143 geïnteresseerd is de 20e-eeuwse lotgevallen van de taalwetenschap en haar beoefenaars aan Nederlandse universiteiten, de Amsterdamse in het bijzonder. Inhoudelijk is een deel van Reichlings ideeën, evenzeer om zichzelfs wil, voor een aantal taalkundigen opnieuw interessant, en, naar het zich laat aanzien, helder genoeg om begrepen te worden zonder de hulp van biografische gegevens. Wel kan een deel van die gegevens dienen om zijn taalkundige ontwikkeling nader te verduidelijken.

Voortgang. Jaargang 18 147

Bibliografie

Ankersmit, F.R. 1984 Denken over geschiedenis. Een overzicht van moderne geschiedfilosofische opvattingen. Groningen: Wolters-Noordhoff. Bakker, D.M. & G.R.W. Dibbets (eds.) 1977 Geschiedenis van de Nederlandse taalkunde. Den Bosch: Malmberg. Bühler, Karl 1934 Sprachtheorie; die Darstellungsfunktion der Sprache. Jena: Fischer. Reprint 1982 Stuttgart: Fischer. Chomsky, N. 1957 Syntactic Structures. The Hague etc.: Mouton. Chomsky, N. 1966 Cartesian linguistics. A chapter in the history of rationalist thought. New York etc.: Harper & Row. Daalder, S. 1994 ‘Reichling en het primaat van het woord’. In: Voortgang, jaarboek voor de Neerlandistiek, 14. Amsterdam: Stichting Neerlandistiek VU; Münster: Nodus: 257-272. Dik, S.C. 1987 ‘Anton Joannes Bernardus Nicolaas Reichling 9 juli 1898 - 25 mei 1986’. In: Jaarboek 1987 Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Amsterdam etc.: Noord-Hollandse Uitgevers Maatschappij: 95-103. Dussen, J.W. van der 1986 Filosofie van de geschiedenis. Een inleiding. Muiderberg: Coutinho. Elffers, E.

Voortgang. Jaargang 18 1991 The historiography of grammatical concepts. 19th and 20th-century changes in the subject-predicate conception and the problem of their historical reconstruction. Amsterdam etc.: Rodopi.

Voortgang. Jaargang 18 148

Elffers, E. 1994 ‘Reichling en de psychologie’. In: Voortgang, jaarboek voor de Neerlandistiek, 14. Amsterdam: Stichting Neerlandistiek VU; Münster: Nodus: 237-255. Elffers, E. (te verschijnen) ‘Reichling and De Groot: Two Dutch reactions to Bühler's organon-model’. In: J. Noordegraaf & F. Vonk (eds.) Semantics and pragmatics in the Low Countries. Münster: Nodus. Geeraerts, D. 1983 ‘Lexicografie en linguïstiek: Reichling gerehabiliteerd’. In: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 99: 186-206. Geeraerts, D. 1986 Woordbetekenis. Een overzicht van de lexicale semantiek. Leuven etc.: Acco. Groot, A.W. de 1949 Structurele syntaxis. Den Haag: Servire. Groot, A.W. de 19683 1962] Inleiding tot de Algemene Taalwetenschap. Tevens inleiding tot de grammatica van het hedendaags Nederlands. Groningen: Wolters-Noordhoff. Haan, S. de 1986 ‘Woordbetekenis als syntactische factor’. In: C. Hoppenbrouwers e.a. (eds.) Syntaxis en lexicon. Veertien artikelen bij gelegenheid van het emeritaat van Albert Sassen. Dordrecht: Foris: 105-116. Kivits, T. 1992 Geschiedenis van de psychologie. Utrecht: Spectrum. Koster, J.

Voortgang. Jaargang 18 1983 ‘Taalkunde: van common sense naar wetenschap’. Tijdschrift voor taal- en tekstwetenschap 3: 198-213. Lakatos, I. 1971 ‘History of science and its rational reconstructions’. In: R. Buck & R. Cohen (eds.) Boston studies in the philosophy of science, 8. Dordrecht: Reidel: 91-136. Langeveld, M. 1936 ‘Reichlings woordtheorie. Een inleidende studie’. De nieuwe taalgids 30, 363-381. Noordegraaf, J. 1994 ‘Reichling revisited. Algemene taalwetenschap in Nederland 1935-1960’, in: Voortgang, jaarboek voor de Neerlandistiek 14, Amsterdam: Stichting Neerlandistiek VU; Münster: Nodus: 273-302. Ook in: J. Noordegraaf Voorlopig verleden. Taalkundige plaatsbepalingen, 1797-1960. Münster 1977: Nodus: 178-211. Reichling, A. 1925 Het platonisch denken bij P.C. Boutens: een poging tot verklaring van Boutens' wijgeerig dichten. Maastricht: Leiter-Nijpels.

Voortgang. Jaargang 18 149

Reichling, A. 1935 Het woord. Een studie omtrent de grondslag van taal en taalgebruik. Nijmegen: Berkhout. Reichling, A. 1936 Aankondiging van Reichling 1935. Neophilologus 21: 246-247. Reichling, A. 19653 1961] Verzamelde studies over hedendaagse problemen der taalwetenschap. Zwolle: Tjeenk Willink. Reichling, A. 1963 Das Problem der Bedeutung in der Sprachwissenschaft. Innsbruck: Sprachwissenschaftliches Institut der Leopold-Franzens-Universität. Reichling, A. & E.M. Uhlenbeck 1964 ‘Fundamentals of syntax’. Proceedings of the Ninth International Congress of Linguists, Cambridge Mass, August 27-31, 1962. Ed. by H.G. Lunt. The Hague: Mouton: 166-175. Royen O.F.M., P. Gerlach 1936 ‘Reichling; Langeveld’. De nieuwe taalgids 30: 351-362. Schmitter. P. 1982 Untersuchungen zur Historiographie der Linguistik. Struktur - Methodik - theoretische Fundierung. Tübingen: Günter Narr Verlag. Seuren, P.A.M. 1966 ‘Het probleem van de woorddefinitie’. Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 82: 259-293. Steinthal, H. 1863 Geschichte der Sprachwissenschaft bei den Griechen und Römern mit besonderer Rücksicht auf die Logik. Berlin: Dümmler.

Voortgang. Jaargang 18 Toorn, M.C. van den 1977 De Nederlandse spraakkunst in de twintigste eeuw. In: Bakker & Dibbets (eds.) 1977: 161-194. Uhlenbeck, E.M. 1988 ‘Anton Reichling, Nijmegen 9 juli 1898 - Amsterdam 25 mei 1986’. Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden 1986-87. Leiden: Maatschappij der Nederlandse Letterkunde: 110-120. Vonk, F. 1989 ‘Karl Bühlers taaltheorie en de Nederlandse psychologie en taalkunde tussen 1920 en 1950’. In: Voortgang, jaarboek voor de Neerlandistiek 10. Amsterdam, Stichting Neerlandistiek VU: 239-278. Vonk, F. 1992 Gestaltprinzip und abstraktive Relevanz. Eine wissenschaftliche Untersuchung zur Sprachaxiomatik Karl Bühlers. Münster: Nodus.

Eindnoten:

1 In dit artikel zijn diverse gegevens verwerkt die mij vóór en na de lezing waar dit artikel op gebaseerd is (13-12-'95, Biografieweek Letteren UvA) aangereikt zijn. Daarvoor bedank ik Angéle Reichling-Zufang, Pieter Seuren, Frida Balk-Smit Duyzentkunst en Bernard Tervoort. 2 Het artikel ‘Reichling revisited. Algemene taalwetenschap in Nederland 1935-1960’ van Jan Noordegraaf (1994) gaat uitvoerig in op de beginfase van het vak Algemene Taalwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam en Reichlings rol daarin. Van dit artikel heb ik voor deze bijdrage dankbaar gebruik gemaakt. Veel ontleen ik ook aan Dik (1987) en Uhlenbeck (1988). 3 Zie voor Reichlings leven en werk ook de beide necrologieën Dik (1987) en Uhlenbeck (1988). 4 Een factor die daarbij ook speelde was het bestaan van fascistoïde sympathieën in deze kringen. Ook Reichling zelf zal daar, gelet op zijn latere - bescheiden - rol in het verzet, weinig gelukkig mee geweest zijn. 5 Zie Noordegraaf (1994:291) voor een opsomming van recensies van Reichlings dissertatie. 6 Zie Noordegraaf (1994:282) voor een overzicht van de eerste hoogleraren Algemene Taalwetenschap aan de verschillende Nederlandse universiteiten. 7 Bühlers belangrijkste taalkundige werk is de Sprachtheorie (1934). Van dit werk heeft Reichling bij het schrijven van Het woord pas in de laatste fase gebruik kunnen maken (hetgeen resulteerde in een aantal tussengevoegde, met een asterisk gemarkeerde, extra voetnoten). Wel heeft hij een voorstudie tot de Sprachtheorie benut, alsmede eerdere publicaties van Bühler waarin zijn

Voortgang. Jaargang 18 voor de taalkunde belangrijke inzichten al te vinden zijn. Zie voor de rol van Bühlers werk in de Nederlandse taalkunde Vonk (1989) en Elffers (gaat versch.) 8 De Groot is vooral bekend geworden door zijn uit 1949 daterende Structurele syntaxis en zijn Inleiding tot de algemene taalwetenschap (1962). In de jaren '30 had hij zijn sporen al verdiend met de toepassing van structuralistische inzichten op de fonologie. 9 Dik (1987:96). 10 Zie de aankondiging in Neophilologus (Reichling 1936:247): ‘A complete treatise on modern linguistics will have to embrace 1) the sentence, 2) the word group, 3) speech acts and their reaction [?] on the hearer, 4) the language system. Of this remoter and more ambitious project Het Woord is intended to be the first part.’ (geciteerd in Daalder 1994:269) 11 De zgn. ‘lineaire methode’ in de syntaxis baseert zich weliswaar op Reichlings inzichten, maar is toch vooral ontwikkeld door Uhlenbeck (zie Van den Toorn 1977:176-178). 12 Reichlings enige gepubliceerde buitenlandse voordracht is zijn Innsbruckse lezing (Reichling 1963). Wel heeft Uhlenbeck in 1962 mede uit Reichlings naam op het internationale linguïstencongres in Cambridge Mass. een uiteenzetting over syntaxis gegeven (Reichling & Uhlenbeck 1964). 13 Zie bv. Royen (1936:352): ‘Bovendien is het werk van Reichling te polemies, niet van toon, maar van opzet [...] Door evenwel almaar scheve theorieën te willen rechtzetten, houdt de geleerde auteur de lijn van zijn betoog niet strak genoeg; stelt hij te hoge eisen aan de opmerkzaamheid van de lezer d.w.z. van de bestudeerder, die nu de opvattingen van de schrijver zelf van hier en daar moet bijeenhalen, om er een geheel van te vormen.’ 14 Voor een tegenaanval van tgg-zijde was Reichling natuurlijk een makkelijke prooi: veelvuldig werd verwezen naar het uitblijven van empirische onderzoekssuccessen binnen (en dus, zo meende men, ten gevolge van) Reichlings benadering. Zie bv. Koster (1983). 15 Zo onderscheidt Reichling, in het kader van zijn fundering van het foneembegrip drie soorten ‘aanschouwelijkheid’ (‘kennende’, ‘kenbare’ en ‘gekende’ aanschouwelijkheid). Deze indeling bouwt voort op het thomistische onderscheid van verschillende fasen die de ‘phantasmata’ in de geest doormaken. In Langevelds recensie van Het woord wordt in een voetnoot gewezen op de thomistische oorsprong van Reichlings begrippen (Langeveld 1936:368). 16 Dit gold bijvoorbeeld voor de taalkundige-filosoof Hendrik Pos (1898-1955) en de psycholoog-taalkundige Martinus Langeveld (1905-1989). Ook in hun werk spelen Bühlers inzichten een belangrijke rol (zie Vonk 1989). 17 Reichlings definitie luidt: ‘Het woord is een isoleerbaar, betekenisdragend, naar plaats en opeenvolging der samenstellende fonemen volstrekt bepaald taalbouwsel’ (Reichling 1935:367). In enigszins gewijzigde vorm keert de definitie terug in Reichling (19653:35). Typerend voor de selectieve ‘Reichling-receptie’ is bv. de wijze waarop zijn werk wordt behandeld in Van den Toorn 1977. Na het nogal armoedige zinnetje ‘Reichling verwierp de theorie van het zinsprimaat en richtte alle aandacht op het woord, waarover hij diepgaand reflecteerde’, wordt verder uitsluitend, en tamelijk gedetailleerd, ingegaan op Reichlings syntactische woorddefinitie (p. 176 en 182). Ook Seurens kritische bespreking van Reichlings woorddefinitie lijdt aan deze vertekening (Seuren 1966). Opmerkelijk is het dat Seuren zich realiseert dat bij Reichlings syntactische woorddefinitie zijn psychologische fundering van het woordbegrip moet worden voorondersteld. Hij maakt die fundering echter onschadelijk door hem ‘samen te vatten’ in termen van de weinig specifieke notie ‘vormelijke en semantische konstantheid’, en maakt zo de weg vrij voor kritiek op uitsluitend de syntactische woorddefinitie. 18 Dit is te sterk uitgedrukt. Zeker in Nederland handhaafde zich vooralsnog een tamelijk krachtig anti-behaviorisme, met name in de zgn. ‘Utrechtse school’. Deze richting heeft echter, door haar normatieve en therapeutische gerichtheid, geen betekenis voor de taalkunde gehad. Het feit dat zij de term ‘fenomenologisch’ in haar vaandel voert, en zich, evenals Bühler en Reichling, baseert op het werk van Edmund Husserl (1859-1938), doet hier niets aan af. Ook de Gestalt-psychologie handhaafde zich, met name in Amerika, in een therapeutische variant. Zie Kivits (1992) voor deze ontwikkelingen, met een accent op de Nederlandse psychologie. 19 Op Tervoorts ontwikkeling als toegepast taalkundige (uitmondend in een hoogleraarschap voor dit onderdeel van de Algemene Taalwetenschap naast Reichlings directe opvolger, Simon Dik, aan de UvA) heeft Reichling vanaf het begin een grote invloed uitgeoefend, om te beginnen door hem zijn in de laatste oorlogsjaren aan het doofstommeninstituut te St.-Michelsgestel verzamelde onderzoeksmateriaal ter beschikking te stellen. 20 Dat Reichling, na zijn omvangrijke en moeilijk toegankelijke dissertatie, zijn opvattingen bondiger en op een veel minder filosofische wijze heeft verwoord en verder uitgewerkt in enkele

Voortgang. Jaargang 18 kortere publicaties (later samengevat in de Verzamelde Studies 1961) heeft de verspreiding van zijn ideeën sterk bevorderd. 21 Tot deze opbloei in Amsterdam hebben ook de filosofen Evert Beth (1908-1964) en Frits Staal bijgedragen. Reichlings felle kritiek op de tgg betrof veel meer aspecten dan Chomsky's asemantische opstelling. De degens kruisten zich op punten die varieerden van de achterliggende metatheorie tot concrete voorstellen voor zinsstructuren (Reichlings [(NP-V)-NP] tegenover Chomsky's [NP-(V-NP)]; overigens bestaan er, naar Hans den Besten mij meedeelde, recente tgg-voorstellen conform Reichlings struktuur). In Elffers (1994) wordt op enkele aspecten kort ingegaan. De gepolariseerde sfeer (waarin de vraag of een bepaalde taalkundige ‘al’ ‘om’ was de hoogste nieuwswaarde had) maakte toenadering tussen de partijen bij voorbaat kansloos. 22 Tot die minderheid behoorden, elk op eigen wijze, ook Eugenius Uhlenbeck, Frida Balk, en - van de jongere generatie - Reichlings leerlingen Simon Dik en Jan Kooij (van wie de laatste later alsnog de generatieve benadering accepteerde). 23 Het is dus ook niet nodig te verklaren (bv. met een beroep op de geringe populariteit van een pragmatische kijk op taal in Reichlings tijd, zie Dik 1987:97) waarom Reichling geen uitgewerkte taaldaad-theorie presenteert. Reichlings nadruk op het handelingskarakter van taalelementen heeft veel meer te maken met de achterliggende psychische ‘act’ (een typisch fenomenologische notie) van de spreker, dan met het te bewerkstelligen illocutieve effect. T.a.v. Reichlings geestverwant Bühler wordt overigens dezelfde interpretatiefout gemaakt, maar ook bestreden (zie Vonk 1992:210-212). 24 Zie Van der Dussen (1986:131). Ankersmit (1984:172 vlgg.) laat zien dat met de term ‘historisme’ verschillende, deels aan elkaar gerelateerde, visies worden aangeduid. Ik beperk me tot de hier gegeven interpretatie. Zie voor de rol van het historisme in de geschiedschrijving van de taalkunde en een nadere uitwerking van de hier geformuleerde kritiek Elffers (1991:2.3). 25 In de geschiedschrijving van de taalkunde wordt Chomsky's Cartesian linguistics (1966) vaak aangehaald als voorbeeld van het hier beschreven type anachronisme. Zie bv. Schmitter (1982:22 vlgg.) 26 Steinthal (1863:XI) in Schmitter (1982:33). Schmitter (1982) behandelt vele vergelijkbare uitspraken van vakhistorici. Vooral latere auteurs vechten ook expliciet de ‘vooruitgangshypothese’ aan, die aan de gewraakte anachronistische beoordelingen ten grondslag ligt. 27 Op dit punt spiegelen taalkundige vakhistorici zich soms te veel aan literatuuren andere kunsthistorici, in het idee dat het mogelijk en zelfs wenselijk zou zijn, om, juist van een zekere tijdsafstand, vast te stellen wat in een bepaalde periode ‘werkelijk van waarde’ was. Mijns inziens kan historisch onderzoek op zichzelf nooit in een dergelijk oordeel resulteren. Hooguit kunnen vak- en kunsthistorici voorwaarden scheppen voor een afgewogen vakmatig oordeel over een periode, doordat dankzij hun speurwerk de periode op een evenwichtige manier ‘geïnventariseerd’ wordt, evenwichtiger dan men als vakbeoefenaar of kunstenaar in het hier en nu pleegt te doen. 28 In Elffers (1991) wordt in par. 3.1.3 uitgebreider ingegaan op de verschillende typen historisch ‘belang’ en hun achterliggende visies op wetenschapsgeschiedenis. Een analyse van wat ik hier losweg heb aangeduid als ‘zo goed mogelijk (historisch) begrijpen’ staat in hs. 4 en 5. 29 Bij de vorming van een dergelijke mening kan het tijdsperspectief eventueel als contextuele factor meespelen, in zoverre dat bv. bij de bewondering voor bepaalde ideeën het relatieve ‘gemak’ waarmee de ideeën in de bewuste wetenschappelijke en culturele situatie gevormd konden worden, wordt meegewogen. Dit aspect speelt doorgaans ook een rol bij de beoordeling van ideeën van tijdgenoten. Mits niet in historistische terminologie gegoten, zijn dergelijke historischgewogen beoordelingen niet problematisch. 30 In Elffers (1991:hs.5) worden de in deze standpunten verwoorde principes nader uitgewerkt, op basis van in Lakatos (1971) geïntroduceerde ideeën over de verhouding tussen wetenschaps-interne en -externe factoren in de wetenschapsgeschiedenis. 31 In Elffers (1991:2.3) wordt dit ‘contextualisme’, een met het historisme verwante neiging, ‘omringende’ feiten zonder meer verklarende kracht toe te kennen, nader geanalyseerd. Dikwijls wordt het stilstaan bij biografische details m.i. in feite niet gemotiveerd door de behoefte aan verklaring van nog onverklaarde wetenschapshistorische feiten, maar door een directe interesse voor de persoon zelf. De vakgeschiedschrijving is meer gebaat bij een eerlijke erkenning van deze - volstrekt legitieme - interesse, dan bij niet waargemaakte frasen over de verheldering die zou uitgaan van het ‘in zijn context plaatsen’ van ouder wetenschappelijk werk.

Voortgang. Jaargang 18 32 Eenvoudig gezegd: voor de verklaring van het feit dat iemand ‘12’ antwoordt op de vraag ‘hoeveel is 5 + 7?’ hebben we zijn biografie niet nodig; die kan hooguit factoren aanleveren die verklaren dat deze persoon deze som wilde oplossen. Het voorbeeld is minder triviaal dan het lijkt: in de geschiedschrijving van de alfa-wetenschappen, waaronder de taalkunde, bestaat nog in sterke mate de filologisch-geïnspireerde gewoonte, op zoek te gaan naar de (ev. uit iemands biografie op te delven) ‘bron’ voor een idee. Daarbij wordt voorbij gegaan aan de essentie van wetenschapsbeoefening: het genereren van nieuwe ideeën als antwoord op problemen. 33 Ik ga hier voorbij aan de rol van Reichlings polemische stijl (zie par. 3), omdat dit weliswaar een externe, maar geen biografische factor is. Overigens is een precieze afgrenzing van wat tot ‘biografie’ gerekend moet worden niet probleemloos.

Voortgang. Jaargang 18 151

Joast Halbertsma en de Anglo-Saxon controversy (1834-1835) Taalkunde tussen oud en nieuw en tussen tekst en theorie A. Feitsma

Abstract - During his stay in the Netherlands in the years 1829-1840 the English chaplain Joseph Bosworth made contacts with several philologists. Among them was his fellow clergyman and philologist Joast Halbertsma. One result of their contacts was the article about Frisian Halbertsma wrote for one of Bosworth's publications about Anglo-Saxon. Moreover, through Bosworth Halbertsma got himself acquainted with the English philology, especially the Anglo-Saxon controversy (1834-1835). The new Saxonists, like Thorpe and Kemble, followed the newly introduced ideas of the continental philology of Rask and Grimm and criticised the old Saxonists with their less sophisticated methods. Halbertsma admired the new Saxonists but on the other hand he criticised them because in their Anglo-Saxon editions they took the text of the manuscript not enough into account.

1. Inleiding

Engelse taalkundigen als Benjamin Thorpe en John Mitchell Kemble werden vanaf omstreeks 1830 geboeid en geïnspireerd door leidende figuren uit de nieuwe continentale taalkunde als Rask en Grimm. Hetzelfde was het geval met de friese taalkundige Joast Halbertsma. Zijn kennismaking met het werk van Thorpe en Kemble in 1834 was voor hem een nieuwe aanleiding voor opgetogen maar ook kritische reacties. De in Engeland ontstane Anglo-Saxon Controversy van de nieuwlichters Kemble en Thorpe tegen de ‘old Saxonists’ in 1834-1835 werd in 1838 nog gevolgd door een beperkte discussie, waartoe Edwin Guest aanleiding gaf. Joseph Bosworth, die destijds in Nederland woonde en zelf in 1834 ook aan de discussie heeft deelgenomen, bracht Halbertsma van een en ander op de hoogte. Zodoende heeft ook Halbertsma zijn mening over enkele twistpunten ten beste gegeven. Deze contacten horen bij het ontwaken van de nieuwe taalkunde in Nederland en vormen een weinig bekend onderdeel van de taalkundige relaties tussen Engeland en Nederland. Dit artikel is ontstaan in het kader van mijn onderzoek naar de taalkundige Joast Halbertsma. In het navolgende komen achtereenvolgens aan de orde: de contacten tussen Halbertsma en Bosworth, inclusief het artikel van Halbertsma over het fries voor diens Anglo-Saxon Dictionary (2), de ‘new Saxonists’ Thorpe en Kemble, leerlingen van respectievelijk Rask en Grimm, hun angelsaksische tekstedities en hun kritiek op oudere tekstuitgevers (3), hun kritiek op het

Voortgang. Jaargang 18 152 gebruik van de oude ‘Anglo-Saxon characters’ door oudere uitgevers (4), en hun toepassing van de klankregels van de nieuwe taalkunde in hun edities ten koste van de getrouwe weergave van de handschriften en in het kader daarvan hun gebruik van accenten (5), Halbertsma's bestrijding van deze editiemethode en van het gebruik van accenten, en zijn verdediging van het belang van tekstgetrouwe weergave van handschriften (6), de discussiebijdragen van de bemiddelende Bosworth en de editie-kundige Sir Frederic Madden (7), de kritiek van Edwin Guest op de editiemethoden van de ‘new Saxonixts’, geciteerd door Halbertsma in handschriftelijke aantekeningen bij Thorpe's Caedmon-uitgave (8) en een samenvatting van Halbertsma's taalkundige positie (9).

2. Halbertsma en Bosworth

In mijn speurtocht naar taalkundige relaties van Joast Hiddes Halbertsma (1789-1869) in het buitenland kwam ik in de Algemeene Konst- en Letterbode van december 1835 een stuk van Halbertsma tegen over engelse taalkunde, gedateerd 18-10-1835. Ik haal daar een fragment uit aan:

Ook de Engelschen beginnen uit hunnen slaap op te staan. Sedert de laatste jaren, hebben zij van de Angelsaxische auteuren uitgaven geleverd, die hun pers en ijver gelijke eer aandoen. Ik noem vooral eene nieuwe uitgave van Caedmon, eenmaal door Junius in den naakten tekst uitgegeven, maar nu door Benjamin Thorpe te gelijk met eene uitmuntende vertaling in 1832 te Londen in het licht gezonden. Vervolgens in 1833 het allermoeijelijkste, maar ook belangrijkste gedicht Bèowulf door John M. Kemble, waarop wij nu nog een glossarium wachtende zijn. Nooit is eenig dichter met meer onnaauwkeurigheden in den tekst en dieper onkunde in de vertaling uitgegeven, dan deze Béowulf door Thorkelin in 1815 te Koppenhagen, zoodat de Heer Kemble in eene allerdringendste behoefte voorzien zal. De Heer Kemble is uit de school van Jacob Grimm en heeft te Cambridge lessen aangevangen over de Germaansche letteren, die verleden jaar aan den gang waren; doch dewijl het zijn Ed. behaagd heeft, Junius, Hickes en Lye, als onkundigen, te verguizen, zijn de voorstanders der oude school te Oxford tegen hem opgestaan, en thans wordt in het Gentlemans Magazine een pennestrijd tusschen de beide partijen gevoerd, met al de bitterheid, die aan opgehitste driften eigen en aan de waarheid vreemd is. Nog zijn wij aan B. Thorpe schuldig de uitgave eener Angelsaxische vertaling van het verhaal van Apollonius van Tyrus [...] met eene letterlijke vertaling te Londen 1834.

Halbertsma memoreert verder het woordenboek van verouderde en provinciale woorden van wijlen Jonathan Boucher, waarvan hem ‘door de goedheid

Voortgang. Jaargang 18 153 van mijn’ vriend Bosworth [...] 2 afleveringen (1832 en 1833) in handen gekomen' zijn (alles wat van dat woordenboek verschenen is). Joseph Bosworth (1789-1876), die van 1829 tot 1840 ‘chaplain in Holland’ is geweest, eerst in Amsterdam en later in Rotterdam, heeft in Nederland een respectabel netwerk opgebouwd. Zo heeft hij tussen 1831 en 1840 een vrij intensieve correspondentie met zijn friese collega-geestelijke en collega-taalkundige Halbertsma gevoerd, waarvan ons 33 brieven van Bosworth en bovendien nog drie (klad)brieven van Halbertsma van 1836 en 1854 zijn overgeleverd. Wellicht is het contact van Bosworth met de leidse hoogleraar H.A. Hamaker, die met Halbertsma bevriend was, aanleiding geweest tot de latere correspondentie met Halbertsma. Stanley (1990:439) noemt een brief van Bosworth aan Hamaker van 19-3-1831 en de oudst bewaarde brief van Bosworth aan Halbertsma is van 8 september 1831. Halbertsma kreeg en leende verschillende boeken van Bosworth, maar vooral de engelse tijdschriften die Halbertsma via zijn correspondentie met Bosworth onder ogen kreeg, waren belangrijk voor zijn kennis van de discussie die in Engeland gaande was in het kader van de Anglo-Saxon Controversy, die bijna geheel plaats vond in The Gentleman's Magazine van 1834-1835. Juist dat tijdschrift had een prominente plaats in hun correspondentie. De vruchten van de verschillende contacten van Bosworth blijken uit het voorwerk van zijn Dictionary of the Anglo-Saxon Language (1838). Daarin had hij stukken over verschillende talen opgenomen, die hij door deskundigen op de betreffende gebieden, zoals bijvoorbeeld Siegenbeek, had laten nakijken. Halbertsma had in dat kader zelf een stuk (met de nodige uitweidingen) geschreven over ‘Ancient and Modern Friesic compared with Anglo-Saxon’. Dit artikel, ‘entirely written by the Rev. J.H. Halbertsma’ (Bosworth 1836a: Preface), was voor het eerst verschenen in een publicatie van 1836, The Origin of the Germanic and Scandinavian Languages, and Nations: with a Scetch of their Literature, dat later in het voorwerk van Bosworth's Dictionary van 1838 kwam. De bedoeling was geweest dat er in een andere publicatie nog twee delen op Halbertsma's artikel zouden volgen: het tweede zou gaan over ‘the sound of each Anglo-Saxon Letter’ en het derde over ‘the practical application of the preceding rules relative to the vowels, diphthongs, and consonants’ (Halbertsma 1836:80). Die vervolgen zijn niet verschenen. Halbertsma's verslag in de Konst- en Letterbode, de correspondentie van Halbertsma en Bosworth, het in de Dictionary van Bosworth gepubliceerde artikel over Fries en Angelsaksisch, zijn eigen handschriftelijke aantekeningen daarbij en uiteraard de engelse discussie zelf, geven ons een aardig beeld van Halbertsma's partij kiezen en zijn inhoudelijke reacties, van zijn ideeën aangaande de plaats van het Fries naast het Angelsaksisch en de waarde van

Voortgang. Jaargang 18 154 de dialecten. Ook kan de vraag gesteld worden hoe zijn ideeën zijn gerecipieerd en gewaardeerd, en of zijn ideeën ook concrete invloed hebben gehad in Engeland. De gedachtenwisseling vond plaats over het Kanaal heen; Halbertsma zelf was toen nog nooit in Engeland geweest. Zijn reizen naar Engeland dateren van 1843, 1852, 1856 en 1859 (Dykstra 1969). In het hier volgende wil ik mij beperken tot Halbertsma's reacties op de Anglo-Saxon Controversy in The Gentleman's Magazine van 1834-1835 (John Mitchell Kemble, Benjamin Thorpe en anderen) en tot een nasleep daarvan in 1838 (Edwin Guest) (zie ook Wülker 1885:54, 59-60).

3. Thorpe en Kemble

De beide hoofdrolspelers in de nieuwe school, Benjamin Thorpe (1782-1870) en John Mitchell Kemble (1807-1857), hadden hun licht opgestoken bij Rask en Grimm. Thorpe was van 1826 tot 1830 in Kopenhagen geweest en had daar contact gehad met Rask (Aarsleff 1983:161, 181-182, 202). In 1830 werd zijn engelse vertaling van de door de schrijver zelf herziene Angelsaksisk Sproglaere van Rask (1817) gepubliceerd onder de titel Grammar of the Anglo-Saxon Tongue (Aarsleff 1983:182). Hij is vermoedelijk ook de auteur van een (gecombineerde) recensie van de Deutsche Grammatik von Dr. J. Grimm (Göttingen 1822-26), en Det Danske, Norske og Svenske Sprogs Historie af N.M. Petersen (Copenhagen 1829) in The Foreign Review (1830). Die recensie werd tot nu toe toegeschreven aan Rask en is opgenomen in de door diens broer H.K. Rask uitgegeven Afhandlinger af R.K. Rask II (1836). Weliswaar vertonen de ideeën van de recensent en zijn kritiek op Grimm sterke gelijkenis met de opvattingen van Rask, maar hij presenteert zich toch duidelijk als Engelsman. Rask en Thorpe moeten voor 1830 veel contact hebben gehad, maar afgezien van de waarderende woorden van Rask voor Thorpe als kundig en vlijtig kenner van de ‘Linguae Septentrionales’ in een latijns Postscriptum in de Grammar (1830:LVIII-LIX), ben ik de naam Thorpe nergens in de uitgaven van werken en brieven van Rask tegengekomen. Kemble had in 1829-1830 Duitsland bezocht. In mei 1833 en januari 1834 had hij Grimm geschreven over de uitgeversactiviteiten van Thorpe en hemzelf. Bij die laatste brief sloot hij ook een exemplaar in van zijn niet gepubliceerde recensie van Grimm's Deutsche Grammatik. In augustus 1834 bezocht hij voor het eerst een paar weken lang Göttingen, en in het bijzonder de Grimms (Dickins 1939:54-55, 61). Thorpe en Kemble ‘brought the new philology to England in the 1830's, some fifty years after Sir William Jones had laid the foundation’ (Aarsleff 1983:161). In de jaren dertig en veertig publiceerden Thorpe en Kemble ‘an unprecedented number of [Anglo-Saxon] texts from the original manuscripts’ (Aarsleff 1983:189). Ze lijken zich vooral op die uitgeverswerkzaamheden

Voortgang. Jaargang 18 155 te hebben geconcentreerd; een oudengelse grammatica hebben Thorpe en Kemble niet geschreven. Over die edities gaan ook de discussies in de Anglo-Saxon Controversy en de commentaren van Halbertsma (1836; cf. 1838 en Rask 1830 juni-sept.). Specifiek taalkundige artikels van de ‘new Saxonists’ komen niet ter sprake, en die vinden we ook niet in de boekerij van Halbertsma op de PB. Wel houden Halbertsma's commentaren op de edities vaak verband met taalkundige kwesties, met name de vraag in hoeverre de taalregels of de tekst van het handschrift beslissend moeten zijn voor de tekst van de editie. Het feit dat Kemble een aanhanger van Grimm was, zal voor Halbertsma, die in 1830 zelf voor het eerst schriftelijk contact met Grimm had opgenomen, destijds een aanbeveling zijn geweest (cf. Halbertsma 1835). Halbertsma (1822:631; cf. Feitsma 1997:144) had al kritiek geleverd op oude uitgevers-corifeeën als Junius en Hickes; Rask (1817:36-38) was hem daarin al voorgegaan in zijn kritiek op Hickes (1705) en vooral Lye (1772). Junius, Hickes en Lye hadden het nu bij Kemble nog zwaarder te verduren. Geen wonder dat Halbertsma (1835) opgetogen is over het werk van de nieuwe school. Ook de respectloosheid van Kemble tegenover de autoriteiten zal hij gewaardeerd hebben. Overigens had Halbertsma wel kritiek op de bitterheid van beide kanten in de polemiek die de oude en de nieuwe school met elkaar voerden, en daarin is Halbertsma niet de enige geweest. Evenals Kemble (1833:xxix-xxx), had Halbertsma kritiek op de gebrekkige Beowulf-uitgave van 1815 van de Deen Thorkelin, die intussen wel de eerste uitgever van dat werk was geweest. En het lijkt erop dat de plannen die de Deen Grundtvig had gemaakt voor een uitgave van angelsaksische teksten (1830) de stoot heeft gegeven tot de angelsaksische activiteiten van de Engelsen, en dan met name van Thorpe en Kemble.

4. Angelsaksische letters

Kemble (1834 I:391, 393) beschuldigde de oude school van ‘the most incompetent ignorance’ en van ‘bibliomaniacal foppery’. Dat laatste slaat op het feit dat de oude school de oude angelsaksische letters wilde aanhouden, terwijl Thorpe en de nieuwe ‘continentale’ school de oudengelse ‘Saxon’ letters (‘with a true knowledge of their no-value’) in de angelsaksische teksten hadden opgegeven. Daarover waren Rask, Grimm, Thorpe en Kemble het met elkaar eens. Halbertsma laat zich daarover verder niet expliciet uit. Rask (1817:44 en 1830:LV) schrijft over zijn keuze voor het ‘Roman alphabet’ en tegen de ‘Anglo-Saxon characters’ dat die keuze eerst na rijp beraad is gemaakt. De angelsaksische letters zijn niet echt origineel, maar een ‘barbarous, monkish corruption’ van het romeinse alfabet. Alleen de þ

Voortgang. Jaargang 18 156 en Đ, die aparte klanken voorstellen, heeft hij behouden. Het is jammer, aldus Rask, dat het engelse alfabet die beide tekens heeft verworpen. Dezelfde gedachtengang volgt Thorpe (Kemble 1834:393). Bosworth, die een tussenpositie probeert in te nemen in het geschil tussen oude en nieuwe school, gebruikt in zijn Elements van 1823 nog de oude angelsaksische letters, maar heeft ze in zijn Essentials van 1836(b) opgegeven. Het doorslaggevende argument is voor Bosworth (1838:xxviii), dat het romeinse alfabet ‘would be the most legible, and would best show the identity of the present English with the Anglo-Saxon, as well as the clear analogy existing in the words of all the other Germanic languages’.

5. Accenten en klankregels

In de nieuwe taalkunde van Rask en Grimm waren verschillende taalregels vastgesteld op grond van analogieën en taalregels in de eigen taal en in verwante talen onderling. Aan de hand daarvan konden theoretisch juiste taalvormen worden vastgesteld, die niet altijd hoefden overeen te komen met de in de manuscripten voorkomende vormen. Dat kon bij aanhangers van de nieuwe school, zoals Thorpe en Kemble, gevolgen hebben voor de gedaante van hun tekstuitgaven. Ook het consequent aanbrengen van accenten boven lange klinkers in de angelsaksische tekstuitgaven was een gevolg van die denk- en werkwijze. De accenten in het angelsaksisch hebben een voorgeschiedenis. In sommige latijnse inscripties vanaf de periode van keizer Augustus ‘toutes les voyelles longues - sauf i dont la longueur est marquée par un allongement - sont surmontées d'un trait semblable à un accent aigu ou parfois à une apostrophe’; dat is een apex, een van de ‘signes diacritiques’ (Beaulieux 1967:2-3). Quintilianus (I 7: 2-3) acht de apex niet nodig op alle lange syllaben, maar alleen als er homonymie dreigt, zoals bij málus voor appelboom en malus voor slecht; palús voor paal en palús voor moeras; en in de ablatief met een lange uitgang tegenover de nominatief met een korte:

ut longis syllabis omnibus adponere apicem ineptissimum est, quia plurimae natura ipsa verbi, quod scribitur, patent, sed interim necessarium, cum eadem littera alium atque alium intellectum, prout correpta vel producta est, facit: ut ‘malus’ arborem significet an hominem non bonum apice distinguitur, ‘palus’ aliud priore syllaba longa, aliud sequenti significat, et cum eadem littera nominativo casu brevis, ablativo longa est, utrum sequamur, plerumque hac nota monendi sumus. (cf. Lambert 1898:239-240).

De accenten in de angelsaksische handschriften stammen af van die apices, ‘welche die römischen Grammatiker zur Bezeichnung langer Vokale empfeh-

Voortgang. Jaargang 18 157 len, wenn Zweideutigkeiten entstehen konnten.’ Die ‘sind von links unten nach rechts oben gezogene Akute, manchmal mit einem kleinen Federstrich nach unten am oberen rechten Ende’ (Brunner 1965:16). Die vorm, een kwestie van kalligrafie, ‘has misled most German editors into printing it as a circumflex’ (Sweet 1888:108). Grimm (1822:4) beschrijft de vorm zo:

Angelsächsische, hochdeutsche und selbst nordische handschriften bedienen sich, alle jedoch unregelmäßig, eines hackens, der bald mehr dem acutus, bald mehr dem circumflex gleicht, letztern wählen hin und wieder angelsächsische drucke. Die meisten hss. laßen alle dehnzeichen aus, und andere brauchen den acutus neben dem dehnenden circumflex oder auch allein zur wirklichen accentuation, die von der dehnung völlig verschieden ist [...].

Sweet (1888:107-109) gaat uit van het accent als lengteteken in oudengelse handschriften, maar heeft geconstateerd dat die heel verschillend met de accenttekens omgaan: sommige gebruiken het consequent als lengteteken, andere veeleer voor de klemtoon en in nog andere handschriften is eigenlijk geen enkele consequentie te vinden. Ter aanduiding van de lengte worden in de handschriften trouwens ook wel dubbele vocalen gebruikt. Oudere uitgaven gebruiken meestal geen accenten, terwijl de nieuwe school van Kemble c.s. ze consequent als lengtetekens gebruikt. Dat gebruik stond ook Grimm voor, al had ook hij wel gezien dat de accenten vaak de klemtoon van de syllabe aanduiden. De negentiende-eeuwse opvattingen over de angelsaksische accenten zijn opgegeven nadat Lorenz Schmitt (1907) en Wolfgang Keller (1908) over betekenis en gebruik ervan meer helderheid hadden verschaft. De lengte van de vocaal wordt tegenwoordig aangegeven met een horizontaal streepje boven de vocaal (cf. Brunner 1965:15 en Quirk and Wrenn 1955/1996:9-10). Rask (1830:4-11; cf. 1817:§3-7) onderscheidt tussen de ‘clear’ en ‘open’ klanken zonder accent en de ‘broad’, ‘deep’ en ‘diphthongal’ klanken met accent. Dat onderscheid acht Rask (1826:195) noodzakelijk voor verscheidene talen; hij noemt in dat verband het portugees, spaans, italiaans en frans; in een later stadium hebben ook het hongaars, pools, litaus, lets, cymrisch en gaelisch ze ingevoerd; en nog dichterbij talen als ijslands en angelsaksisch. (Cf. Rask 1825:§10-18). In dat kader is Rask (1830:4-5) een groot voorstander van de accenten in angelsaksische uitgaven:

The accents, which are so indispensable to the pronunciation, and even to the understanding, of the language, are very often neglected by the old transcribers, and in the printed copies, for the most part, left out entirely; they are therefore very difficult to determine. But how necessary the accentuation sometimes is, in fixing the signification of words, may be seen from the

Voortgang. Jaargang 18 158

following examples: ac but, ác an oak; wende turned, wénde expected; is is, ís ice; for for, fór went; [...]. Analogy with the Icelandic, German, and English, throws much light upon this subject; much help is also to be derived from the derivation and inflection of the A.S. itself, [...]. It is singular that the accents, which are given in Lambard's quarto edit. of the A.S. Laws [1568], (reprinted in folio, Cant. 1644) are omitted in the far superior Edit. in fol. by Wilkins 1721.

Rask gebruikt de acutus en keurt de circumflex die Grimm gebruikt, af (1830:5):

Sometimes the acute, and sometimes the circumflex accent has been used to denote the long or broad sound of the vowels. Dr. Grimm would, in all cases, use the circumflex, but the acute seems, upon the whole, to be preferable; partly on account of its neater appearance in printing, and partly from analogy whith the Icelandic, where they write fótr, bót, hús, út, víf &c. It seems also to agree well with the practice in French, where the é fermé has precisely the same sound. In the Edit. of Caedmon by F. Junius, Amst. 1655, the acute accent frequently occurs. This accentuation, which merely determines the sound or pronunciation of the vowel, must not be confounded with intonation or the determination of the syllable, on which the chief tone falls.

Uit de woorden van Rask moet men opmaken dat bij hem het accent niet alleen de lengte maar vooral de kwaliteit van de vocaal aangeeft, terwijl Grimm het alleen over de lengte heeft. Rask (1830 juni-september) verwijt Grimm dat hij geprobeerd heeft om het oude gebruik te veranderen, maar zijn systeem moet afgewezen worden juist omdat het niet overeenkomt met het oude nationale gebruik. In tegenovergestelde zin refereert Kemble later (1835 II:28) aan het verschil tussen Grimm en Rask (daarnaar verwijst later ook Guest 1838 II:146). Sommige vocalen, aldus Kemble, werden in latere manuscripten (van na de ‘Conquest’) voor bepaalde consonanten lang onder deense invloed, maar bleven kort ‘in all the Teutonic tongues but the Norse’. Rask heeft zich laten misleiden door ‘his Norse analogies’ en Thorpe heeft hem daarin gevolgd. Wat de vorm van het accent betreft geeft Grimm (1840:37), anders dan Rask, de voorkeur aan de circumflex. Hij zegt verder over de ‘bezeichnung’ van de vocalen dat

an deren genauigkeit in der grammatik höchst gelegen sein muß. Lebendige sprachen bedürfen ihrer an sich nicht, weil die richtige aussprache jedem bekannt ist; aber die zusammenstellung vielfacher dialecte, noch mehr die vergleichung urverwandter sprachen würde ohne solche sorgfalt einbüßen und

Voortgang. Jaargang 18 159

unsicher werden. [...]. Die länge scheint am zweckmäßigsten durch den circumflex ausgedrückt, wie ihn auch ahd. handschriften dafür verwenden. zuweilen ist in ihnen und noch öfter in ags. und altn. büchern die zweite hälfte des zeichens abgebrochen, was bei herausgabe der letztgenannten verleitet hat, den acutus an die stelle des circumflexes zu setzen. wie mir scheint, verwerflich, da der acutus besser für andere zwecke, theils zur unterscheidung gebrochner vocale von diphthongen, theils zum ausdruck des wirklichen accents gereicht. [...].

Anders dan Sweet (1888:108), die de circumflex bij de duitse uitgevers een vrucht van misleiding door de vorm van de apex noemt, is Grimm dus van mening dat juist de uitgevers van oudnoorse en angelsaksische teksten door misleiding de acutus gekozen hebben. De lengte van de vocalen kan volgens Grimm (1840:38) worden opgemaakt uit de volgende factoren:

1) aus handschriften, welche die länge sowol durch gemination des einfachen vocals als durch dessen circumflexion ausdrücken, letzteres am sorgsamsten ahd. bei N[otker]; unverlässiger sind ags. und altn. hss. 2) aus den reimen, zumal den reinen mhd. dichter. 3) aus zusammenhalten der dialecte unter einander, insofern der eine bloße länge zeigt, wo der andre diphthong, oder der eine vollen vocal, wo der andre gebrochnen. 4) aus den gesetzen des ablauts. 5) aus denen des umlauts. 6) aus verschiedenheit der ableitung und flexion, insoweit beide von länge oder kürze der vorhergehenden silbe abhängen. 7) zuweilen noch aus dem accent und dessen verhältnis zur quantität. 8) aus vergleichung der urverwandten sprachen in denselben wörtern. 9) aus behandlung griech. und lat. wörter, zumal eigennamen, die in unsre sprache, gern mit verlängerung ihrer kurzen vocale, übergenommen wurden.

Kemble (1833:xxiii) was van mening dat de angelsaksische handschriften over het algemeen ‘hopelessly incorrect’ waren. Vooral die van na de ‘Conquest’ waren slordig in hun accentuering, deels door ‘ignorance’, deels door ‘carelessness’ (1835 II:28). Voor het vaststellen van de correcte tekst met dito accentuering had hij een radicale oplossing met behulp van de ‘vaste wetten’ van de nieuwe taalkunde van Grimm (1833:xxiv-xxv, xxviii) en van de vergelijking met vormen uit andere germaanse talen (1835 II:29). Weliswaar gaf Kemble de tekst van het manuscript nauwkeurig weer, maar in de noten zette hij de volgens hem goede lezing, gebaseerd op de regels van de nieuwe taalkunde. Wat de accenten betreft die op de lange vocalen moesten staan: de accenten uit het handschrift werden in zijn uitgaven weergegeven met een circumflex (in navolging van Grimm?), terwijl een acutus werd gebruikt voor de accenten die hij zelf had toegevoegd. In de Preface van zijn

Voortgang. Jaargang 18 160

Beowulf-uitgave (1833:xxiii-xxvi) omschrijft hij zijn wijze van uitgeven aldus:

when every allowance has been made for date and dialect, and even for the etymological ignorance of early times, we are yet met at every turn with faults of grammar, with omissions or redundancies of letters and words, which can perhaps only be accounted for by the supposition that professional copyists brought to their task (in itself confusing enough,) both lack of knowledge, and lack of care. A modern edition, made by a person really conversant with the language which he illustrates, will in all probability be much more like the original than the MS. copy, which, even in the earliest times, was made by an ignorant or indolent transcriber. But while he makes the necessary corrections, no man is justified in withholding the original readings: for although the laws of a language, ascertained by wide and careful examination of all the cognate tongues, of the hidden springs and groundprinciples upon which they rest in common, are like the laws of the Medes and Persians and alter not, yet the very errors of the old writer are valuable, and serve sometimes as guides and clues to the inner being and spiritual tendencies of the language itself. [...]. I have endeavoured to accomplish this end by printing the text, letter for letter, as I found it; the corrections, which for the most part either the laws of the grammar or of the versification, suggest almost without possibility of error, are added at the foot of each page. The only exception to this, is the accentuation of the long vowels, which from its importance to the meaning of the words I have every where added, still however carefully distinguishing such as are found in the MS. by a circumflex. In cases where portions of the text have perished, which has happened unfortunately by the edge of almost every page, and which is a progressing evil, I have generally from conjecture (if conjecture it can be called, to restore letters to words whose form no scholar can doubt for a moment,) endeavoured to supply the deficiencies: such interpolations are all confined within brackets. Lastly where the MS. seemed to be hopelessly in fault I have marked the passage thus, †.

In dezelfde Preface van zijn Beowulf-uitgave (opgedragen aan James Grimm) brengt Kemble (1833:xxiii) hulde aan Grimm en zijn Deutsche Grammatik en schrijft hij (1833:xxviii) dat zijn uitgave (met een zeer beperkte woordenlijst) speciaal bedoeld is voor ‘those who have studied in the deep school of Teutonic Philology, the sound iron-bound system of comparative etymology acted upon by J. Grimm and Rask’. Anders dan Kemble ‘verbeterde’ Thorpe de tekst (inclusief de accenten) van het handschrift zonder dat voor de lezer te verantwoorden. Maar vooral de provocerende en minachtende toon van Kemble en de invoering van de ‘German accents’ riepen emotionele reacties van de ‘old Saxonists’ op.

Voortgang. Jaargang 18 161

In de opsommingen van regels bij Rask en vooral bij Grimm kan men al een gerede aanleiding zien voor uitgevers als Thorpe en Kemble om voor de vaststelling van taalvormen in een angelsaksisch handschrift taalregels te hanteren buiten de taalvormen van het handschrift om. Kemble (1835 II:28) hoont degenen die de accenten verwaarlozen uit respect voor de autoriteit van de handschriften en om dezelfde reden fouten uit het handschrift in de uitgave overnemen. Zo'n werkwijze getuigt volgens Kemble van onkundigheid. Halbertsma accepteerde evenwel niet een tekstweergave in angelsaksische uitgaven op grond van dit soort taalregels, zonder voldoende rekening te houden met de tekst van het handschrift.

6. De opvattingen van Halbertsma

Halbertsma had in 1830 (dus nog vóór zijn briefwisseling met Bosworth en het uitbreken van de Anglo-Saxon Controversy) in een niet bewaard gebleven brief aan Rask al kritiek geleverd op het gebruik van accenten, die volgens hem verschillende dingen kunnen betekenen (in tegenstelling tot Rask was ook Telting (1844:183) van mening dat het fries het best zonder ‘toontekenen’ kon stellen). In zijn brief van 1830 (juni-september) gaat Rask op Halbertsma's bezwaren in:

2) The accents, you say, denote now sonus and then tonus, but chiefly tonus, & receive a signification after the fancy of the Grammarian, whilst the letters have a fixed general value &c. In modern Spanish indeed the accent denotes tonus, but in the ancient Gothic languages never, unless it should be accidentally, but always sonus; thus o and ó in Icelandic are materially different sounds, o very open as in Engl. for, horse, and preserves always this sound whether long or short; whereas ó is very broad and deep I suppose like the Dutch oo in oog, Engl. o in more, nose &c. though somewhat more diphthongal (nearly ow). And thus in all other cases; a is clear, á is broad or diphthongal (nearly aw); [...]. This use, Sir! is not assumed according to the fancy of any Grammarian but the very same in Anglo-Saxon and nearly in the same words, except where a difference of dialect takes place, [...]. And all these words are in Icelandic also written with the accent or other diphthongs thus: reid, árar, [...]. Thus even in Old-Saxon [...]. Hence you will see, Sir! that the accents were used uniformly by the old Gothic nations to give the vowels a broad or deep, diphthongal sound, and that this by no means depends on the fancy of any Grammarian. Only Dr. J. Grimm has attempted to alter this usage, but his system appears rejectible on that very ground that it is in opposition to the old national use. [...]. 3) ‘The letters have a fixed general value’, you say, in opposition to the accents; but is not this very value entirely subverted by the many diphthongs?! f.i. o has a fixed value, and e likewise, very true; but what be-

Voortgang. Jaargang 18 162

comes of this fixed value in goed, moed, doe &c.? Besides the sound in question does not appear to be any diphthong whatever, nor to have any thing to do with the fixed general value of either o or e. This is the very worst side of this system of writing, [...].

Een jaar of wat later vinden we Halbertsma's reacties op de uitgeversmethode van Kemble en Thorpe en met name hun volgzaamheid ten opzichte van de regels van de nieuwe taalkunde in zijn stuk over fries en angelsaksisch (1836). Halbertsma (1836:§128-129) lijkt niet meer zo zeker te zijn van de ‘fixed value’ van de letters, maar hij blijft tegen de accenten in het algemeen en in het angelsaksisch in het bijzonder; die acht hij verwarrend. Wat dat betreft heeft Rask hem blijkbaar niet kunnen overtuigen. Halbertsma spreekt zich duidelijk uit tegen de ideeën van de nieuwe school op dit punt:

128. Of late, the accent by which some Anglo-Saxon MSS. are marked, is held as one of the most efficient means of ascertaining the true pronunciation of the Anglo-Saxon, and Wilkins and other publishers are to be blamed for omitting them [cf. Rask 1830:4-5]. It is here necessary to state my opinion on this subject.

Het accent kan drie dingen betekenen:

A mark of accent, in modern tongues, may have three applications: - 1st. It may denote the stress of the voice on a certain syllable, and this is perhaps the only purpose for which the accent (') may be lawfully used. 2nd. But, improperly and contrary to its original design, it may denote the very nature of the sound of the vowel. And 3rd. it may be used to designate the lengthening of a short vowel, without altering the nature of its sound.

In above and comfort, you hear the short sound of o, and in ghost, potent, low, we have the long sound; but in loose, the very nature of the sound is changed and varies from o to the French ou, and in for to au. Suppose pótent to be noted by the accent, and the sound of the o to be unknown to you: what will this accent then mean? Will it signify simply the lengthening of the short o? or one of the four or five modifications of the sound of o? and which of the modifications? Or does it mean that po in potent has the stress? If no one can ascertain to which of these six or seven purposes this single mark is applied, of what use can it be in settling the pronunciation of Anglo-Saxon?

Halbertsma illustreert het probleem aan de Caedmon-uitgave van Thorpe:

129. Is the a long in þá then, [...], contrary to the short a in Frs. v. [= old Frisian] da; Moes[ogothic] than; Dut[ch] dan then, and agree with the

Voortgang. Jaargang 18 Icelandic þá tunc, pronounced thau or tav? Or does it denote a inclining to o?

Voortgang. Jaargang 18 163

Or does it mean a modified a little by i? Is a long in náman, [...], contrary to Moes[ogothic] namo; Frs. v. [= old Frisian] namme; Icel. namn and nafn, which have all short a? Or does it mean an inclination of the a to the sound of the old o in νομα and nomen? [...].

Nog afgezien van de accenten wil Halbertsma (1836:§57-58) veel meer dan Kemble en Thorpe uitgaan van het handschrift. Hij is zelfs van mening dat de copiïsten die de taal niet zo goed kennen, relatief betrouwbaarder teksten leveren:

One common fate accompanied all the MSS. of the middle ages, that the text was modernised, and therefore spoiled when copied by a person who spoke the same language, and nothing but the ignorance of the scribe could give security from this perversion. Not understanding the MS. he was compelled to copy literally, and his errors, [...], are easily rectified by the critic. The fact is, that the copyist, considering the words only as a vehicle of the sense, did not care about the language. Every scribe, therefore, changed the language of his MS. into the dialect of his own time and dwelling-place. [...]. The same fate attended the most ancient pieces of Anglo-Saxon poetry, not to speak of prose.

Verder moest er rekening mee gehouden worden dat ‘variety in writing ought to be carefully distinguished from variety of dialect’ en volgens Halbertsma (1836:§9-10) kon de verscheidenheid van spelling bij een schrijver die probeert om de goede letter te vinden ons helpen bij het vaststellen van de uitspraak van het angelsaksisch:

This diversity in the spelling of a word is of the greatest importance to one who would ascertain the true pronunciation of the Anglo-Saxon. While the writer is groping about him for proper letters, we guess the sound he wished to express by assuming some middle sound between the letters he employs [cf. Halbertsma 1822:582, 589; Feitsma 1997:150]. This advantage would have been totally lost to us if the orthography of the Anglo-Saxon could boast of the same uniformity as that of the English recorded in Walker's Pronouncing Dictionary. In this respect we owe a thousand thanks to Lye, who gives us the Anglo-Saxon words as he found them, and never alters the orthography to suit his own views. [...]. [His] trifling mistakes should not obscure his immense merits in faithfully giving us the vowels of the Anglo-Saxon authors, with all their odd and lawless exertions to express the sounds they heard.

De uitgever van oude teksten moet ook, aldus Halbertsma (1836:§58), het verschil in tijd van schrijven in acht nemen. Zo dateert het handschrift van

Voortgang. Jaargang 18 164 de Caedmon waar Thorpe zich in zijn editie op baseert, uit de tiende eeuw, terwijl Caedmon omstreeks 680 is overleden. Er moet een groot verschil zijn geweest tussen de zevende-eeuwse taal van Caedmon die oorspronkelijk ‘cowherd at Whitby’ in ‘the uncivilized northern parts of England’ was en die van de ‘far more civilized inhabitants of southern England two centuries later’. Om dat verschil concreet te laten zien zet Halbertsma stukjes van een handschrift van 737 naast dezelfde tekst volgens het handschrift van koning Alfred van ± 885. In §60-79 geeft hij in detail de verschillen aan, ‘that the changes the language underwent in the interval may be clearly seen’. De verschillen tussen die beide handschriften wijzen erop, zo betoogt Halbertsma (1836:§81-84), dat de oudere taal meer overeenkomt met de verwante talen en dat de latere taal grotere verschillen laat zien. Die overeenkomst zou nog groter worden als wij verder in de tijd terug konden gaan. Halbertsma had al eerder met de problematiek van de uitgeversarbeid te maken gehad. Al in de twintiger jaren kwam Halbertsma (1827b:1-125) met een uitgave van een tekst van Gysbert Japiks in Hulde II. In die uitgave wil hij aan de ene kant de verscheidenheid in de eenheid respecteren: ‘De natuur is verscheiden in hare eenheid’ (1827a:14), aan de andere kant wil hij de spelling van de dichter gelijkvormiger maken om de uitspraak beter weer te geven (1827a:1). Daardoor heeft hij in deze uitgave redelijk wat genormaliseerd (Feitsma 1998:37). Als hij in 1840 de tekst van een gedicht van Gysbert (de Tjerne) uitgeeft, streeft hij in principe een diplomatischer wijze van uitgeven na (1840:131):

Den tekst der Bolswarder uitgave heb ik niet verlaten, dan in gevalle van duidelijken misslag der drukpers. De gelijkvormigheid in de spelling, [...], zou moeten steunen op het denkbeeld, dat hetzelfde woord in den tongval van Gysbert ook steeds dezelfde uitspraak had. Dit denkbeeld nu houdt geenen steek. Quea en quoe, kwaad, bij voorbeeld, die zich nu aan twee onderscheidene tongvallen toegeëigend hebben, zoodat de Dongera-deelen quoe, en de gewone Landfriezen quea zeggen, wierd in Gysberts tijd nog door elkander gebruikt, gelijk par en poer, mar en moer in mijne kindschheid te Grouw. Bovendien zijn de vokaalteekens van ons Alphabeth te arm, dan dat zich voor ieder der menigvuldige en teedere klankverschillen eener onbedorvene taal dadelijk het onbepaalde en ontwijfelbare teeken aanbiedt. De dichter wankelt dus dikwerf tusschen y en ij, uw en uy, bij voorbeeld, en mij dunkt, wij moeten die verschillende spellingen in onze drukken laten, om tusschen de uitersten een middenevenredige te zoeken, die het raadsel der ware uitspraak oplost. [cf. 1858:vi].

Voortgang. Jaargang 18 165

Ook al heeft het diplomatische karakter van Halbertsma's uitgave in 1840 zo zijn beperkingen, het principe komt duidelijk overeen met zijn uitlatingen in de dertiger jaren.

7. Twee niet-polemische discussianten

In november 1833 lijkt Kemble nog een onbekende te zijn voor Bosworth, gezien zijn brief van 2-11-1833 aan Halbertsma (‘Beowulf is printing by a Mr. Kemble. He gives no translation, but the text as correctly as possible, with a very few notes.’). In het kader van de ‘controversy’ stuurde Bosworth (5-9-1834) een verzoenend stuk naar The Gentleman's Magazine (gepubliceerd in het oktobernummer) (cf. Aarsleff 1983:198). B[osworth] (1834 II:363-364) schrijft daarin onder meer:

Truth, and not the predominance of a party, ought to be the pursuit of every scientific and literary man. [...]. Should any one imagine that he has superior powers, and more extensive knowledge, then let him not attempt to shew them by haughty or angry expressions, but by his useful and valuable publications. I am no enemy to discussion, [...]; but the greatest benefit is derived where the discussion is calm, and a dignified tone of writing sustained. [...]. The Anglo-Saxon text [in Mr. Thorpe's edition of Apollonius] is correctly printed with a strict attention to the accents. [...]. Mr. Kemble [...] has a new edition of Beowulf, with an English translation, and a glossary, in the press. When this appears, many of the objections of T.W. [een van de tegenstanders van Kemble in de controversy] may be removed.

In een brief van 30-3-1835 wees Bosworth Halbertsma op de polemiek over de ‘Anglo-Saxon controversy’ in The Gentleman's Magazine en op zijn eigen rol daarin:

I also send you the Gents. Magazine for last year. You will see how poor Kemble has been buffeted. Such angry squabbles do no good. I wrote one letter to compose the strife. See page 363, 364 B. [...]. What is your opinion of Mr. Kemble's & the Oxford dispute?

Het blijft voor Bosworth niet bij een tussenpositie in het geschil tussen de oude en nieuwe school, in zijn taalkundige opvattingen schuift hij langzaam op van de oude naar de nieuwe school, niet alleen in zijn keuze voor de latijnse in plaats van de angelsaksische letters. Zijn Elements of Anglo-Saxon Grammar (1823) was volgens Aarsleff (1983:173; cf. 182-183) ‘marked by very skimpy use of Rask's greatly superior Angelsaksisk Sproglaere’ [1817] and by complete ignorance of Grimm's Deutsche Grammatik’. Uit de titel ‘The Essentials of Anglo-Saxon Grammar, with an Outline of Professor Rask

Voortgang. Jaargang 18 166 and Grimm's Systems’ (1836b) dat in het voorwerk van zijn Dictionary is opgenomen, blijkt evenwel de vernieuwing van Bosworth in grammaticale zin (Aarsleff 1983:205-206). Zelf constateert Bosworth in de Preface van The Essentials dat ‘there has been a gradual approximation, in grammatical forms and accents, to the views of Professor Rask and Grimm’. (Bosworth noemt Rask hier ‘a lamented friend, the late Professor Rask’). In de verzoenende brief die hij op 5-9-1834 aan The Gentleman's Magazine stuurde, had Bosworth nog gesteld dat in de uitgaven alleen accenten moesten staan waar ze in het handschrift ook stonden:

I think T.W. must acknowledge that accents are found in Anglo-Saxon MSS. and that they are useful. [...]. The acute accent, placed over vowels by the Anglo-Saxons to denote their long sounds, was discontinued by the Norman scribes, [...]. The difficulty is to know what words should be accented. Some aid may be derived from the analogy of our own language, and from others of co-equal origin; but infallible information can only be obtained from the best MSS. [...], it is highly necessary that those who publish Anglo-Saxon works, should be especially careful to give all the accents found in the MSS. and no more. [...]

Deze beschrijving komt al voor een groot deel met die van Kemble overeen. Een paar jaar later wil Bosworth net als Kemble op alle vocalen accenten zetten die volgens de uitgever lang zijn. Hij schrijft dan in de Preface (gedateerd 1-1-1837) van zijn Dictionary (1838:xxviii):

Accents are now adopted, as they were evidently employed by the Anglo-Saxons to distinguish long from short vowels: thus, ác an oak, ac but; ís ice, is is; þé thee, þe the; fór went, for for, &c. They are only used in this Dictionary on the word and its variations standing at the head of each article, this being sufficient for all practical purposes.

Zo bleek Bosworth, die oorspronkelijk bij de oude school werd gerekend, tenslotte meer voor de nieuwe school geporteerd te zijn. Een van de tegenstrevers, T.W. (1834 II:260), was er eerder al niet zo gerust op dat Bosworth zich niet zou laten misleiden door ‘the German school’. In Bosworth's correspondentie met Halbertsma wordt de inhoud van de verschilpunten in de Controversy niet genoemd. Wel schrijft hij vóór het artikel van Halbertsma (Bosworth 1836a:34) dat ‘there may be, in some minor points, a little diversity of opinion between the author and his friend the Rev. J.H. Halbertsma, yet it would be unjust to make alterations.’ Dat zou bijvoorbeeld kunnen gaan over de kwestie van de accenten.

Voortgang. Jaargang 18 167

Er was nog een die zich met twee bijdragen zonder noemenswaarde polemiek in de discussie mengde: Sir Frederic Madden (1801-1873), ‘antiquary and palaeographer’, die sinds 1828 ‘assistant keeper of manuscripts in the British Museum’ was en vooral bekend was geworden door zijn uitgave van Havelock the Dane (1828) en later door die van Layamon's Brut (1847) (Aarsleff 1983:199). Halbertsma (1865:404-406) zal later Madden's uitgave van de bijbel van Wycliff (1850) heel hoog schatten, en erover klagen dat de engelse taalkundigen daar niet veel belang bij hebben, evenmin als bij een kritische Shakespeare-uitgave. Dat ‘teekent met een enkelen trek den zin der Engelsche natie voor de Engelsche taal, en hoe zij de studie daarvan begrijpt’. Madden, die zich beklaagt over ‘the temper displayed on both sides’ in de Controversy, heeft het in zijn eerste bijdrage vooral over ‘the principles of correct editing’ (Aarsleff 1983:199). Madden had grote bewondering voor de mannen van de nieuwe school en voor het werk van Thorpe. Dat steekt hij niet onder stoelen of banken, maar in het verband van ons betoog zijn zijn kritische opmerkingen interessanter. Hij had in Thorpe's glossary bij de Analecta verwijzingen willen hebben naar de Belegstellen en hij had ook graag meer aandacht voor spellingsverschillen in de verschillende handschriften gezien; dat zou voor de grammatica van groot belang zijn geweest. Hij miste in de glossary ook heel wat woorden. In het novembernummer (1834 II:483-486) schrijft hij dat Kemble

is in the right, and that the Old School of Saxonists, from the time of Hickes to Bosworth, did not study the language on those sound principles of grammar and analogy, which have recently been pointed out to us by the Northern philologists. [...]. the great defect in this Glossary is, that there are no references (or very rarely) given to the pages in which the words occur, [...]. For minuter inquiries of a grammatical nature, I would have wished the Glossary, both to the ‘Analecta,’ and to the ‘Caedmon,’ to have been fuller, and to have included the oblique cases of the nouns, and past tenses and participles of the verbs. [...] until such helps are at hand, I am convinced no certain rules can be made with regard to the grammatical forms of the parts of speech. Few, if any, of the editors of Saxon works have hitherto taken the pains to collate the orthographical variations in different MSS.; yet these may often be found to affect very considerably the assumed grammatical rules at present laid down. [cf. Aarsleff 1983:199-200].

In het decembernummer (1834 II:591-594) maakt Madden ‘some brief remarks on some of the semi-Saxon words inserted in Mr. Thorpe's Glossary to his “Analecta'”’. Hij besluit:

Voortgang. Jaargang 18 168

These observations are not intended as an attack on Mr. Thorpe's work, nor do they at all lessen its general accuracy and value; but are only drawn up to show that a mere knowledge of Saxon is not sufficient to ensure an editor of Lagamon from occasional mistakes, whatever Mr. Kemble may think to the contrary. No one can be more aware than I am of the difficulties which present themselves in authors of this early period, with so few and feeble guides to help us to understand them, and no one would be more ready to confess an error, or be grateful for correction, if offered in a proper manner, than myself.

Waarschijnlijk heeft Halbertsma het werk van Madden leren kennen door diens bijdragen aan de Anglo-Saxon Controversy. Verschillende kritische opmerkingen van Madden over de editie-techniek van de angelsaksische uitgaven zullen Halbertsma uit het hart gegrepen zijn, evenals, mag men aannemen, zijn waarderende woorden over de kwaliteit van de edities van de nieuwe school. Bosworth gaat ook wel wat die richting uit, maar houdt zich veel meer op de vlakte. Dat zal Halbertsma veel minder aangesproken hebben. Bosworth lijkt in zijn woordenboek de gebruikelijkste spelling te volgen, met de ‘principal variations’ van de auteurs: waarschijnlijk een grofweg diplomatische weergave (1838:xxviii):

That orthography is, for the most part, strictly followed which is found most frequently in the best authors: still the principal variations in the literal expression of a word are added in the order in which they vary from what is deemed the correct spelling. No fancy or presumption has been permitted in the orthography; but all authors have been allowed to answer for themselves and to appear in their own dress, without a wish to dictate the mode in which it is now presumed they ought to have written.

8. De Anglo-Saxon Controversy in 1838

Dat de Anglo-Saxon Controversy nog niet voorbij was na 1835, bleek mij uit handschriftelijke aantekeningen van Halbertsma bij de Caedmon-uitgave van Thorpe van 1832. Onder die aantekeningen wordt verwezen naar ‘Guest's History of English Rhythms. In een contracritiek Gent. Magaz. Jun. 1838. p. 624. Aug. 143’. Het bleek te gaan om een boek van Edwin Guest (1838), waarvan ik de tweede druk van 1882 kon bemachtigen. De kritiek op dat boek door een zekere W. (volgens Guest 1838 vermoedelijk ‘a pupil of Mr. Kemble’), in The Gentleman's Magazine van juni 1838, kon ik niet te pakken krijgen, wel de contra-critiek van Guest zelf (1838). Bij vergelijking van de aantekeningen van Halbertsma met de contra-critiek bleek mij dat die allemaal teruggebracht kunnen worden tot de tekst van de contra-critiek.

Voortgang. Jaargang 18 169

Halbertsma hoeft dus niet zelf het boek van Guest gezien te hebben. Zijn citaten worden hier weergegeven zoals Guest ze in de contra-critiek heeft genoteerd. Edwin Guest (1800-1880) wordt een ‘historical writer’ genoemd, en geroemd om zijn grondige wijze van onderzoek, hij was ‘practically the founder of the Philological Society’ (1842). De History of English Rhythms was zijn eerste publicatie. Naar aanleiding van dat boek schrijft Aarsleff (1983:205) dat Guest

devoted part of Bk. III, ii (II, 4-17), to the Anglo-Saxon controversy, chiefly the matter of vowel quantity. His opinion of Grimm's account of ‘changes of letters’ is curious; he found that ‘the laws, which regulate these changes, are barely glanced at.’ He was still looking for the causes of language, not merely its description.

Uit de tekst van Guest (1882:305) maak ik op dat het er bij hem om gaat dat dezelfde (uiterlijke) vormen soms heel verschillende taalelementen kunnen zijn, en dat Grimm in die onderscheiding is tekortgeschoten. In die zin is volgens hem ‘the great defect of the Deutsche Grammatik [...] a want of sound distinction - of a jealous and a penetrating criticism’. Vergeleken met dat doel vindt hij Grimm blijkbaar te oppervlakkig. Weliswaar zegt Thorpe (1832:XIV) dat ‘in the accentuation, which confirms in almost every case the theory of Professor Rask [1830:4ff.], I have followed the authority of manuscripts, and, except in a very few instances, that of the manuscript of Caedmon itself’, maar daar zet Guest (1882:308-311) de nodige vraagtekens bij. In de aan de contra-critiek van Guest ontleende aantekeningen van Halbertsma (en in het betoog van Guest zelf) komen drie punten van kritiek op de editie-techniek van Thorpe en anderen ter sprake: 1. Thorpe houdt zich niet aan het handschrift wat de accenten betreft, hoewel hij zegt dat hij trouw is geweest aan het handschrift, en als lengtetekens zijn de accenten ook niet consequent aangebracht zonder dat dat wordt aangegeven. In dat opzicht is hij beter te spreken over de uitgever van de Beowulf, die wel verantwoordt wat hij verandert (Kemble):

I have compared his [Thorpes] edition with the MS. of Oxford, and find accents omitted or intruded without authority, at the rate of some twenty a page - by what licence of language can these be called a few instances? If the reader ask, what theory has been followed after this bold departure from the original? - an answer would be difficult. The very same words are found in one page with long vowels, and in another with short, as if the accent were inserted or omitted, as the whim of the moment dictated. To the edition of

Voortgang. Jaargang 18 170

Beowulf these observations only partially apply. The editor has shown more deference to his reader, and has distinguished between theory and fact - between his own accents, and the accents of his MS. [...]. If we look into Anglo-Saxon MSS., we find some without any accents; and few in which they have been systematically adopted. In the Beowulf MS, the whole number of accents cannot amount to more than a few dozens. In the MS. of Caedmon, they were also at first very sparingly used; but were profusely added by the same hand that corrected the MS.

Die inconsequentie kan men niet wijten aan de ‘ignorance of the writers’:

To charge these conflicting usages upon the ignorance of the writers is a ready method of solving a very difficult question. That some of our Anglo-Saxon MSS. have been carelessly transcribed, may be admitted, but I cannot allow that such is their general character. Many of them are beautifully written, and have minute corrections, which show they have been revised with no less care; and these MSS. agree no better than the others with any theory that has yet been started on the subject of Anglo-Saxon orthography. To pare down their peculiarities to a level with German criticism is an easy task, but one, I think, that is little likely to aid the progress of Anglo-Saxon scholarship.

2. de uitgevers veroorloven zich wel eens te veel vrijheid in het aan- en uitelkaar schrijven van woorden en het gebruik van het verbindingsstreepje:

Another licence very commonly taken, is that of compounding and resolving words. In English we write some words continuously, as redbreast, others we split, as it were, into distinct words, as coal mine; or link together by means of the hyphen, as pear-tree. The hyphen was unknown to the Anglo-Saxons; but compounds were frequently resolved into their elements, and written as though they formed distinct words. Now there is no objection to the hyphen, if it be used only to tie together the scattered elements of a compound; for, even if there be blunders in the construction of a passage, and words united that should be separate, yet the reader possesses an easy remedy - he has merely to strike out the hyphen and the real text is before him. But the case is widely different when the hyphen is used in the resolution of words. He must then rest content with such readings as are given him. The editor is secure from criticism.

3. Ook laat Thorpe zich volgens Guest bij de versificatie, de prosodie, te veel leiden door de autoriteit van ‘some eminent grammarian’ (= Rask 1830:135ff.) en te weinig door de tekst:

Voortgang. Jaargang 18 171

... it is matter of regret that the confidence reposed in some eminent grammarian has too often led our editors to ‘restore’ the versification, without informing the reader. The alterations which have been thus made are, I fear, but too numerous, and more than one scholar has thus impaired his usefulness, whose services, in other respects, may well deserve our thanks. [Note:] The evening before I examined the MS. of Caedmon, I marked down between twenty and thirty cases of doubtful prosody. In every one of these instances but two, the text had been altered. The motive for these changes was, in general, obvious enough; it was to bring two alliterative syllables into the first section; or to begin the second section with the chief letter, as Rask [1830:135] terms it; or to support some of the other prosodial canons of that grammarian. To effect these objects, we have periods ending in the midst of a section, and pauses immediately between a preposition and its substantive!

Guest streeft er in zijn boek naar om beide partijen, zowel de oude als de nieuwe school, recht te doen en neemt afstand van de polemische toon in de Anglo-Saxon Controversy. Hij spreekt zijn waardering uit voor Lye en Hickes (die hij miskend acht), maar ook voor Rask en nog wat meer voor Grimm. Van Rasks Anglo-Saxon Grammar acht Guest (1882:305) de ‘Accidence’ het waardevolst, maar ‘the Syntax and the Prosody (and more especially the latter) must, I think, be considered as failures.’ De meeste kritiek van Guest (1838:146) lijkt zich te richten op de ‘school’ van ‘the New Saxonists’ van wie hij Kemble en Thorpe de enigen vindt, ‘whose writings entitle them to notice’. De meeste sympatie lijkt uit te gaan naar de ‘old Saxonists’. Wat de manier van uitgeven betreft staat Guest duidelijk het meest aan de kant van Madden en Halbertsma, volgens het beginsel: eerst naar het handschrift kijken, daarna eerst naar de theorie. Het feit dat Halbertsma de kritiek van Guest overschrijft, zegt wel iets van het belang dat hij eraan hecht en getuigt ook zeker van zijn instemming. In het verband van ons artikel is het vooral het eerste punt van Guest dat onze aandacht verdient. Over de beide andere punten hebben wij tot nu toe bij Halbertsma niets gevonden, maar met name de versificatie heeft in de toenmalige discussie over het angelsaksisch zeker een rol van belang gespeeld.

9. Besluit

Omstreeks 1830 heeft Halbertsma kennis gemaakt met de nieuwe school van Rask en Grimm, en daarmee met de nieuwe historisch-vergelijkende taalwetenschap. Zijn vernieuwde kennismaking daarmee in het elan van mensen als Kemble en Thorpe enkele jaren later heeft hem ongetwijfeld een nieuwe impuls gegeven op dat terrein. In zijn contacten met Engeland speelt daarnaast ook weer de filologie in engere zin een belangrijke rol, zoals dat overigens ook met de ‘new Saxonists’ zelf het geval was. Halbertsma's waarde-

Voortgang. Jaargang 18 172 ring voor de kwaliteit van de nieuwe aanpak van taalkunde en angelsaksische tekstuitgaven is daarbij voor hem geen beletsel voor een kritische beoordeling van bepaalde aspecten van hun tekstedities en een nuchtere, praktische benadering van teksten en taalgebruikers. Ook tegenover Grimm behield Halbertsma bij al zijn bewondering zijn kritische instelling. Zijn habitus tegenover filologie en taalkunde en zijn praktische aanpak lijken in zijn taalkundig leven constante elementen te zijn. Zo was bijvoorbeeld ook zijn idee dat de angelsaksische uitspraak kan worden bepaald mede met behulp van wisselende en weifelende spellingen in 1822 al aan de orde. Karakteristiek voor Halbertsma is eveneens dat hij zijn aandacht voor de tekst zoals die voor hem ligt, tegen de laatdunkende opmerkingen van Kemble in handhaaft. Hij lijkt er niet bang voor te zijn dat hij daardoor kans loopt in een verkeerd hokje te worden gestopt.

Bibliografie

PB = Provinsjale Biblioteek fan Fryslân (Leeuwarden) BH = Biblioteek Halbertsma (op Provinsjale Biblioteek)

Hans Aarsleff 1983, The study of language in England 1780-1860. Minneapolis/London 1983. Charles Beaulieux, Histoire de l'orthographe française. Tome second. Les accents et autres signes auxiliaires. Paris 1967. J. Bosworth, The Elements of Anglo-Saxon Grammar, with copious notes, [...]: and A Grammatical Praxis with a literal English version: to which are prefixed, Remarks on the history and use of the Anglo-Saxon, and an Introduction, on the origin and progress of alphabetic writing, [...]. London 1823 [BH]. J. Bosworth, [brief aan H.A. Hamaker 19-3-1831] hs. BPL 2013 UB Leiden. J. Bosworth, [33 brieven aan J.H. Halbertsma 1831-1840]. In: hs. 6185 PB. J. Bosworth, [brief aan J.H. Halbertsma, 2-11-1833]. In: hs. 6185 PB. B. [= J. Bosworth], ‘[verzoenend artikel van 5-9-1834]’. In: The Gentleman's Magazine 1834 II:363-364 (oct.). J. Bosworth, [brief aan J.H. Halbertsma, 30-3-1835]. In: hs. 6185 PB. J. Bosworth, The Origin of the Germanic and Scandinavian Languages, and Nations: with a Sketch of their Literature, and short chronological specimens of the Anglo-Saxon, Friesic, Flemish, Dutch, [...]: tracing the progress of these languages, and their connexion with the Anglo-Saxon and the present English. London, 1836a. [BH] J. Bosworth, The Essentials of Anglo-Saxon Grammar with an outline of Professor Rask and Grimm's systems [London 1836b]. [BH] J. Bosworth, A Dictionary of the Anglo-Saxon Language, containing [...], with a preface on the origin and connexion of the Germanic tongues - a map of languages - and the essentials of Anglo-Saxon Grammar. London 1838. [BH]

Voortgang. Jaargang 18 173

Jonathan Boucher, Boucher's glossary of archaic and provincial words: a supplement to the dictionaries of the English language, particularly those of Dr. Johnson and Dr. Webster / ed. by Joseph Hunter and Joseph Stevenson. London, 1832-33. [BH] Karl Brunner, Altenglische Grammatik nach der Angelsächsischen Grammatik von Eduard Sievers. Tübingen 1965. Bruce Dickins, ‘John Mitchell Kemble and Old English Scholarship (with a bibliography of his writings)’. In: Proceedings of the British Academy 1939. London. K. Dykstra, ‘Halbertsma en Ingelân’. In: Joast Hiddes Halbertsma 1789-1869. Brekker en bouwer. Drachten 1969, 311-320. A. Feitsma, ‘De eerste taalkundige publicatie van Joast Halbertsma (1822)’. In: Ariane van Santen en Marijke van der Wal (eds.), Taal in tijd en ruimte, voor Cor van Bree. Leiden 1997, 143-152. A. Feitsma, ‘Gysbert-Japicx-edities van Epkema (1821) en Halbertsma (1827)’. In: Maurice Vliegen en Jaap van Maren (eds.), ‘Uten Schatschrine des Herten’. Vriendenboek voor Henk Meijering bij zijn afscheid. Amsterdam 1998, 35-44. Jacob Grimm, Deutsche Grammatik I. Zweite Ausgabe. Göttingen 1822. [BH] Jacob Grimm, Deutsche Grammatik I. Dritte Ausgabe. Göttingen 1840. [BH] N.F.S. Grundtvig, Bibliotheca Anglo-Saxonica. Prospectus [...] for the Publication of the most valuable Anglo-Saxon Manuscripts, [...]. London 1830. Edwin Guest, A History of English Rhythms. A New Edition, edited by Walter W. Skeat. London 1882 (eerste druk 1838). Edwin Guest, ‘The Anglo-Saxon Controversy’ [contra-critiek tegen kritiek van W.]. In: The Gentleman's Magazine 1838 II:143-149 (aug). J.H. Halbertsma, ‘Ontwikkeling der gronden van mijn gevoelen nopens een paar regels uit Giisbert Japiks, voorkomende in eene redevoering van den hooggeleerden R. Koopmans over dien dichter’. In: Vaderlandsche Letteroefeningen 1822 II (Mengelwerk), p. 526-534, 582-593, 625-633. J.H. Halbertsma, ‘Spelling’. In: Over de Spelling van Gysbert Japiks. PB 212 hs. 1827a. J.H. Halbertsma (ed.), ‘Verhandeling over leven en sterven’. In: J.H. Halbertsma, Hulde aan Gysbert Japiks. [...]. Tweede stuk. Leeuwarden 1827b, j-xliv; 1-125. J.H. Halbertsma, ‘[Berigten, gedateerd 18-10-1835]’. In: Algemeene Konst- en Letterbode 27; 1835 II: 390-391, 402-403, resp. nr. 53:4-12-1835 en nr. 54:11-12-1835. J.H. Halbertsma, ‘[kladbrief] aan J. Bosworth 1836, aug.-dec.]’; PB 178 hs. B V; uitgegeven in It Beaken XX (1958), 163-166 (Teake Hoekema ed.). J.H. Halbertsma, ‘Friesic. Ancient and Modern Friesic compared with Anglo-Saxon’. In: J. Bosworth 1836a, 35-80. J.H. Halbertsma [± 1838], ‘[handschriftelijke aantekeningen’ bij] Thorpe 1832 (ex. BH op PB).

Voortgang. Jaargang 18 174

J.H. Halbertsma (ed.), ‘Gysbert Japix’. In: J.H. Halbertsma, Letterkundige Naoogst I. Deventer 1840, 96-298. J.H. Halbertsma, ‘[twee kladbrieven] aan J. Bosworth 1854, 2-12’; PB hs 117. J.H. Halbertsma. Het Evangelie van Mattheus Vertaald in het Land-Friesch. Londen, 1858. J.H. Halbertsma, ‘[recensie van] Die Nord-Friesische Sprache nach der Moringer Mundart, zur Vergleichung mit den verwandten Sprachen von Bende Bendsen. (1860)’. In: De Vrije Fries 10 (1865), 345-438. Georgius Hickesius, Institutiones Grammaticae Anglo-Saxonicae et Moeso-Gothicae. Oxoniae 1689. Georgius Hickesius, Linguarum vett. septentrionalium thesaurus grammatico criticus et archaeologicus. Oxoniae 1705. [BH] Louis Hjelmslev (ed.), Rasmus Rask Ausgewählte Abhandlungen I-III. Kopenhagen 1932-1937. Louis Hjelmslev (ed.), Breve fra og til Rasmus Rask I-III. København 1941-1968. Franciscus Junius (ed.), Caedmonis monachi Paraphrasis Poetica. Amstelodami 1655. [BH] Franciscus Junius, Etymologicum Anglicanum. Ex Autographo descripsit & accessionibus permultis auctum edidit Edwardus Lye. Oxonii 1743. [BH] Wolfgang Keller, Über Akzente in ags. Handschriften. Prager deutsche Studien, Heft 8. Prag 1908. S. 97-120. J.M. Kemble (ed.), The Anglo-Saxon poems of Beowulf. London 1833. [BH] [J.M. Kemble], ‘[review of Thorpe's Analecta Anglo-Saxonica]’. In: The Gentleman's Magazine 1834 I:391-393 (april). J.M. Kemble, ‘On Anglo-Saxon Accents’. In: The Gentleman's Magazine 1835 II:27-30 (july). William Lambard (ed.), Leges Anglo-Saxonicae. 1568 quarto, 1644 folio. Maurice Lambert, ‘Etude sur les signes diacritiques ou orthographiques en Français’. In: Compte rendu du quatrième congrès scientifique international des catholiques tenu à Fribourg (Suisse) Du 16 au 20 août 1897. Sixième section. Sciences philologiques. Fribourg 1898, 239-272. Edwardus Lye, Dictionarium Saxonico et Gothico-Latinum. [...]. grammaticam utriusque linguae praemisit Ow. Manning. Lond. 1772. [BH] Frederic Madden, ‘On the progress of Anglo-Saxon literature in England’. In: The Gentleman's Magazine 1834 II 483-486, 591-594 (nov.-des.). Marcus Fabius Quintilianus, Institutiones oratoriae Libri XII. Ausbildung des Redners. Zwölf Bücher. Darmstadt 1995. Randolph Quirk and C.L. Wrenn, An Old English Grammar. London 1955/1996. H.K. Rask (ed.), Samlede tildels forhen utrykte Afhandlinger af R.K. Rask II. København 1836. [PB] R.K. Rask, Angelsaksisk Sproglaere tilligemed en kort laesebog. Stokholm 1817. [PB] R. Rask, Frisisk Sproglaere udarbejdet efter samme Plan som den islandske og angelsaksiske. København 1825. [BH]

Voortgang. Jaargang 18 175

R. Rask, Forsøg til en videnskabelig dansk Retskrivningslaere med hensyn til stamsproget og nabosproget. København 1826. R.K. Rask, A Grammar of the Anglo-Saxon Tongue, with a praxis, by Rasmus Rask, [...]. A new Edition enlarged and improved by the Author. Translated by B. Thorpe, Honorary Member of the Icelandic Literary Society of Copenhagen. Copenhagen 1830. [BH] R.K. Rask, ‘[brief aan J.H. Halbertsma], 25/6-11/9 1830’. In: Louis Hjelmslev, Breve fra og til Rasmus Rask II 1820-1832. København 1941, nr. 907, s. 239-243. Lorenz Schmitt, Lautliche Untersuchung der Sprache des Laecebôc. Bonn 1908. Daraus Teildruck: Die Akzente in altengl. Handschriften mit Berücksichtigung der Akzente im Lateinischen und Althochdeutschen. Diss. Bonn 1907. E.G. Stanley, ‘J. Bosworth's interest in “Friesic” for his Dictionary of the Anglo-Saxon Language (1838): “The Friesic is far the most important language for my purpose”’. In: R.H. Bremmer Jr., G. van der Meer and Oebele Vries (eds.), Aspects of old Frisian Philology. Amsterdam/Groningen 1990, 428-452. Henry Sweet, A History of English Sounds. 2nd. ed. Oxford 1888. [PB] T.W., ‘[tegen Kemble]’. In: The Gentleman's Magazine 1834 II:260 (sept.). A. Telting, ‘Iets over de grammaticale beoefening der Friesche taal in haren geheelen omvang’. In: De Vrije Fries III (1844), 158-192. G.J. Thorkelin (ed.), De Danorum rebus gestis seculo III. et IV. Poëma Danicum dialecto Anglo-Saxonica. Havniae 1815. [BH] [Benjamin Thorpe?], ‘[recensie van] Deutsche Grammatik von Dr. J. Grimm (Göttingen 1822-26) [en] Det Danske, Norske og Svenske Sprogs Historie af N.M. Petersen (Copenhagen 1829)’. In: The Foreign Review, and Continental Miscellany. Volume V (1830), 493-500. Ook in: H.K. Rask 1836, 442-462. Benjamin Thorpe (ed.), Caedmon's Metrical paraphrase of parts of the Holy Scriptures. London 1832. [BH] Benjamin Thorpe (ed.), The Anglo-Saxon version of the Story of Apollonius of Tyre. London 1834a. [BH] Benjamin Thorpe (ed.), Analecta Anglo-Saxonica. A selection in prose and verse. London 1834b. [BH] W., ‘[kritiek op Guest 1838]’. In: The Gentleman's Magazine 1838 I:624ff. (june). J. Walker, A critical Pronouncing Dictionary and expositor of the English Language. London/Leipzig 1826. David Wilkins (ed.), Leges Anglo-Saxonicae Ecclesiasticae et Civiles. Londini 1721. [PB 3391R fol. BH] Richard Wülker, Grundriss zur Geschichte der Angelsächsischen Literatur. Mit einer Übersicht der angelsächsischen Sprachwissenschaft. Leipzig 1885. [PB]

Voortgang. Jaargang 18 177

Jac. van Ginneken in de Tweede Wereldoorlog* Gerrold van der Stroom

Abstract - Jac. van Ginneken (1877-1945) was one of the most prominent Dutch linguists of the interbellum. Even so, he established no school of thought in the Netherlands. This was made impossible by the boycott of his work by the Dutch academic establishment lasting for several decades and founded upon rather furtive references to his behaviour during World War Two. The following contribution will deal with the actions, between 1940 and 1945, of Van Ginneken the professor, Van Ginneken the Jesuit and Van Ginneken the person-in-hiding. A cautious conclusion is that there is little or nothing for which to reproach Van Ginneken.

‘Groter taalgeleerde dan Van Ginneken heeft Nederland in de jongste eeuw misschien niet voortgebracht’, aldus Jan Rogier in zijn ‘Terugblik’ op de jaren 1923-1973 van de Katholieke Universiteit Nijmegen. Volgens de Nijmeegse hoogleraar Jos Schrijnen was Van Ginneken ‘een gek’ en naar het oordeel van W.H. Nolens - voorzitter van de katholieke fractie in de Tweede Kamer - een ‘megalomaan’. Desalniettemin bleef prof. dr. Jac. van Ginneken S.J., volgens opnieuw Rogier, ‘tot zijn dood op 22 oktober 1945 de glorie der universiteit’ (Rogier 1974:26, 27). De internationaal vermaarde taalkundige Roman Jakobson herdacht Van Ginneken nog in 1961 als ‘a scholar of amazing energy, versatile erudition, and creative imagination’ (Jakobson 1962:XXVI). Van Ginneken werd door veel leerlingen op handen gedragen,1 maar kreeg uiteindelijk geen volgelingen. Waardoor komt het dat Van Ginneken (vooral in Nederland) onmiddellijk na de obligate necrologieën eenvoudig doodgezwegen werd? A.M. Hagen, ‘kritisch bewonderaar’ van Van Ginneken, heeft vorig jaar aangetoond dat dit grotendeels terug te voeren is op ‘een lokale professoren-kinnesinne’ (Hagen 1998:22, 28), maar iets eerder, in 1995, gaven de emeriti H. Schultink en A. Weijnen te kennen Van Ginnekens werk na de oorlog uit de weg te zijn gegaan omdat ‘er iets niet deugde’, respectievelijk omdat je de kans liep voor fascist uitgemaakt te worden (Van der Stroom 1996:111-113). Het heeft iets ergerlijk arrogants iemand van wiens leven men op enkele feiten na niets weet en die geen politieke of militaire rol heeft gespeeld en zich niet schuldig heeft gemaakt aan wangedrag, tientallen jaren na het einde van de Tweede Wereldoorlog minutieus de maat te willen nemen van zijn toenmalige houding. Dat is dan ook geenszins de bedoeling van deze bijdrage. Wel probeer ik mogelijke oorzaken rond de postume boycot van Van

Voortgang. Jaargang 18 178

Ginneken aan te wijzen en die moeten blijkbaar in de jaren 1940/1945 gezocht worden.

De jezuïet en taalgeleerde J.J.A. van Ginneken (1877-1945)2 bestreek tijdens zijn bijzonder werkzame leven talloze sociale, religieuze en wetenschappelijke terreinen. Na decennialang stilzwijgen is juist de afgelopen jaren zijn voortrekkersrol bij de beroepskeuze en arbeidsethiek,3 de RK-lekenorden,4 de dialectologie,5 de taalpsychologie,6 -sociologie7 en -biologie8 geboekstaafd, en is ook zijn bijdrage aan de ‘signifische beweging’ uit de jaren twintig,9 aan de vooroorlogse spellingstrijd,10 aan het taalonderwijs11 en zelfs aan de bekering van Frederik van Eeden12 gedocumenteerd. Dit is minder het geval met zijn gedragingen in de Tweede Wereldoorlog.13

Theorie

Zoals bekend koppelde Van Ginneken in zijn taalbiologische theorieën de fonologie aan de toenmalige genetische wetenschap en daarmee onder meer aan het begrip ‘ras’. Dat kwam hem eind jaren zeventig op een postume afstraffing door Thijs Pollmann te staan. Het was de tijd van prof. Buikhuizen en diens aanzet tot de zogenaamde biocriminologie en daar was de toen dominante politieke stroming niet van gediend. Pollmann zag een parallel tussen de biocriminologie en Van Ginnekens taalbiologie uit de jaren twintig en dertig, en verklaarde dat Van Ginnekens toenmalige opvattingen tegen het fascisme hadden aangeleund (Pollmann 1979). Gerard Kempen (1987:153, noot 20) lijkt zich hierbij aan te sluiten door, onder verwijzing naar Pollmanns krantenartikel, ‘de beruchte kanten van Van Ginnekens roemruchtheid, die met name in zijn latere werk zichtbaar worden’ te noemen. Ten aanzien van Van Ginnekens taalbiologische theorie is hierop inmiddels wel iets afgedongen (Van der Stroom 1995; 1996),14 maar hoe staat het in dit verband met Van Ginnekens activiteiten?

Meldungen aus den Niederlanden

Jos Joosten sprak kort geleden het vermoeden uit dat het door Van Ginneken gelegde verband tussen taalkunde en biologie èn erfelijkheid debet zal zijn geweest ‘aan de met enige regelmaat opduikende geruchten over Van Ginneken tijdens de bezetting’. Hij constateerde verder dat deze geruchten steeds op ‘één en dezelfde bron’ teruggaan, namelijk op de herdenkingsrede van een rancuneuze Gerard Brom (Brom 1955/1956). Dit is weliswaar niet helemaal juist, maar het is wel terecht dat Joosten er op wijst dat dit stuk ‘niet altijd even betrouwbaar’ is en hij plaatst er voldoende kanttekeningen bij om Van Ginneken op dit punt van een suspect oorlogsverleden te zuiveren (Joosten 1998:25 e.v.).

Voortgang. Jaargang 18 179

Desalniettemin meen ik Joosten op één punt aan te kunnen vullen: Brom verhaalt dat toen de bezetter in 1941 vroeg wie van de Nijmeegse geleerden bereid was lezingen in Duitsland te geven, Van Ginneken de enige was die zich beschikbaar stelde (Brom 1955/1956:285). Dit verhaal is inmiddels overbekend15 en iedereen zou het van Brom hebben, maar diens opmerking is volgens Joosten ‘- tegenwoordig al helemaal - moeilijk controleerbaar’ (Joosten 1998:26). Dat valt wel mee: in het archief van de Höherer SS- und Polizeiführer (Rauter) bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie kan men in de ‘Meldungen aus den Niederlanden’ van 28 mei 1941 lezen:

Im Auftrage einer Dienststelle des Reichskommissars [Seyss-Inquart] wurde unter der Nijmeger Professorenschaft vor kurzem eine Umfrage gehalten, ob und welche Professoren zur Abhaltung von Vorlesungen über holl. Kultur und Wissenschaft an deutschen Universitäten bereit sind. Als Ergebnis dieser Umfrage meldete sich lediglich ein Professor (der Jesuit Prof. Ginneken), während alle übrigen das Ansinnen entschieden ablehnten. Als Begründung wurde angeführt, Holland befinde sich jetzt noch im Kriegszustand mit dem Deutschen Reich, so dass die Annahme eines solchen Vorschlages erst nach Friedensschluss in Betracht gezogen werden könne.

Grote delen van dit stuk vindt men afgedrukt in het Nijmeegse boek over de jaren 1923-1973 (Manning e.a. 1974:223-224) en ook Brabers verwijst ernaar in het jongste Nijmeegse gedenkboek (Brabers 1998, I, 255, noot 263). Volgens Brabers is deze houding van Van Ginneken te wijten aan diens ‘naïeve onaantastbaarheid’ waarvan in dit geval de grenzen toch wel overschreden werden en Rogier wees er in hetzelfde verband al vroeger op dat dit gedrag terug te voeren is op het feit dat Van Ginneken zich als ‘een alleenheerser’ voelde, die zich niet aan afspraken behoefde te houden, die voor anderen golden. Hij meende het zich te kunnen veroorloven op de Duitse uitnodiging in te gaan (Rogier 1974:26). Terecht noemde Noordegraaf zo'n houding ‘wat merkwaardig’ (1980:42) en ik voegde daar voor dit specifieke incident ‘op zijn minst uitzonderlijk naïef’ aan toe (Van der Stroom 1981:94; 1995:31; 1996:107). Dit gedrag van Van Ginneken in 1941 staat vast en anders dan Joosten twijfel ik niet aan het waarheidsgehalte. De vraag moet echter wel gesteld worden in hoeverre het geheel aan Van Ginneken persoonlijk moet worden toegerekend. Is het eigenlijk wel goed denkbaar dat hij in deze kwestie gehandeld heeft zonder toestemming van, of overleg met zijn orde-overheid, of ten minste tegen het gevoelen van zijn huisgenoten van de Sociëteit in? Hoe oncollegiaal tegenover zijn medeprofessoren hij zich ook opgesteld moge hebben, aan ‘afspraken’ binnen de Sociëteit zal hij zich niet hebben kunnen, noch willen onttrekken en zeker moest

Voortgang. Jaargang 18 180 hij als jezuïet de loyaliteit en gehoorzaamheid jegens zijn orde stellen boven elke andere solidariteit. Ten slotte moet men bedenken dat in mei 1941 weliswaar de Februari-staking in Nederland al een voor iedereen duidelijk signaal over de beginnende Jodenvervolging had gegeven, maar dat verder in de wereld alleen Engeland zich actief in oorlog met Duitsland bevond en dat van de Duitse wandaden in Polen tot het westen nog bijna niets was doorgedrongen.

Dictator

Moeilijker ligt het bij een andere gedraging van Van Ginneken die volgens Brom eveneens aan diens gevoel een ‘geroepen alleenheerser’ te zijn toe te schrijven is: Van Ginneken dorst ‘in 1933, toen Hitler juist aan het bewind kwam [op 30 januari werd hij Rijkskanselier], het gebed, dat hij namens de Katholieke Universiteit bij het eeuwfeest van Christus improvizeerde, [...] besluiten met, bij wijze van climax en niet zonder stemverheffing, de naam Dictator te geven aan de Godmens, voor wie het apostolisch woord Heer of Meester hem zeker niet modern genoeg meer klonk’ (Brom 1955/1956:279). Bij oppervlakkige beschouwing zou men dit nu, meer dan zestig jaren later, kunnen afdoen als een merkwaardige woordkeus op een omineus tijdstip. Dan gaat men evenwel voorbij aan de wereldlijk-politieke stand van zaken in begin 1933: nog niet Hitler, maar veeleer Mussolini, die sinds 1922 in Italië de macht in handen had, was toen de gevierde dictator, met wie het Vaticaan zich in het Concordaat van 1929 gearrangeerd had. Il Duce had ook in Nederland bewondering gewekt en werd hier zeker niet alom verguisd. Daar komt de kerkelijke context van Christus' eeuwfeest in 1933 nog bij. Negentien eeuwen na zijn op het jaar 33 gestelde dood was er sprake van een zekere Christus-cultus waarin deze met de toejuiching zoals behoorde bij het Christus-Koningfeest op de laatste zondag van oktober door gelovigen werd toegezongen: ‘Christus regnat, Christus vincit, Christus imperat’ (Christus regeert, Christus overwint, Christus beveelt). Imperator en dictator liggen dicht bij elkaar. Dit laatste gold wel heel zeker voor een geharnaste jezuïet als Van Ginneken: in letterlijke zin de onvoorwaardelijk gehoorzame soldaat van de paus, op diens afroep terstond beschikbaar om binnen de militair-hiërarchisch opgezette organisatie van de jezuïetenorde met militaire precisie ten strijde te trekken voor het ware geloof. Voor iemand met een dergelijk militante geloofsijver gold de paus, en in geestelijke zin a fortiori Christus zelf, als de imperator, de dictator, de leider. Het gebruik door Van Ginneken van het woord ‘dictator’ voor de Christus-figuur was in 1933 zo merkwaardig niet. Wat in feite wèrkelijk merkwaardig is, is niet zozeer het anachronistische, als wel de kwaadwilligheid van de uitleg die Brom aan Van Ginnekens uit-

Voortgang. Jaargang 18 181 spraak geeft. Juist toen Duitsland zich in 1933, maar eigenlijk pas na de uitzonderingswetten die volgden op de Rijksdagbrand van 27 februari en het Ermächtigungsgesetz van 24 maart, door Hitlers Machterschleichung gevoegd had bij de al bestaande dictaturen in de Sovjet-Unie (want laten wij de toen door bijna allen in het westen gehate en gevreesde rode dictatuur niet vergeten!) en Italië, roept Van Ginneken met stemverheffing uit dat niet de door hele volken toegejuichte anti-christelijke communistische, fascistische en nationaal-socialistische machthebbers, maar Christus de enige ware dictator van de wereld is. Wat Brom op grond van Van Ginnekens uitroep suggereert, dat deze een bewonderaar van dictatoren naar Hitlers model was, slaat, juist op dat omineuze tijdstip, nergens op. Hij stelt daar juist een andere dictator tegenover, wiens rijk ‘niet van deze wereld’ is (Johannes 18:36). In 1942 herhaalt Van Ginneken dit, zoals we straks zullen zien, bijna letterlijk in een ongepubliceerd, intern stuk, waarschijnlijk vooral gericht tot novicen van de Societas Jesu, als hij de woorden van de Generaal der orde weergeeft over ‘den waren Führer en den echten Duce der Sociëteit, namelijk den Paus van Rome’.

Geert Groote

Zeven jaar later overrompelde het leger van de Führer Nederland en bezette het daarop vijf jaar lang. In die periode namen enerzijds zo'n vijfentwintigduizend mensen deel aan het verzet (De Jong 1976:218, 220) en deden anderzijds een kleine vijfentwintigduizend Nederlanders vrijwillig dienst bij formaties van de Waffen-SS (In 't Veld 1976, I, 406). Afgezien van de in 1940 ruim honderzestigduizend leden tellende Joodse bevolkingsgroep gingen verreweg de meeste anderen, ook onder professoren, uiteraard voor zover niet vervolgd of anderszins door de Duitsers opgejaagd, over tot de orde van de dag. Zo ook Van Ginneken. Hij zette zijn wetenschappelijke arbeid aanvankelijk gewoon voort. In 1940 was zijn synoptische uitgave Trois textes pré-Kempistes du premier livre de l'Imitation verschenen (Van Ginneken 1940), het jaar daarop gevolgd door opnieuw een editie, deze keer van gedeelten van het tweede Boek van De Imitatione Christi (Van Ginneken 1941a). Beide boeken kwamen voort uit Van Ginnekens in 1924 begonnen en vanaf 1929 in boekvorm voortgezette zoektocht ‘naar den oudsten tekst en den waren schrijver van het eerste Boek der Navolging van Christus’ (Van Ginneken 1929a).16 Zodra de buitenlandse bibliotheken weer toegankelijk zouden zijn, zouden twee verdere delen over Boek 3 en 4 volgen (Van Ginneken 1944b, 4, noot 1). Deze delen zijn nooit verschenen. Weliswaar moest Van Ginneken in 1942 in zijn bijna vierhonderd bladzijden tellende Geert Groote's levensbeeld wel erkennen dat nog niet voor alle vier Boeken der Navolging van Christus het auteurschap van Geert Groote

Voortgang. Jaargang 18 182

‘even evident bewezen’ was, toch meende hij in Geert Groote de auteur van de Navolging gevonden te hebben: niemand van ‘al de figuren der Moderne Devotie’ behalve Geert Groote zelf was van het juiste formaat en kende ‘zoo'n wereldsche zondige ervaring’ om zoiets te hebben kunnen volbrengen en zijn conclusie was dan ook dat ‘Thomas a Kempis met zoo'n geheel andere levenservaring de Imitatio onmogelijk kan hebben geschreven’ (Van Ginneken 1942:384, 386; 1944b:4). Uiteindelijk zou na Van Ginnekens dood het pleit in het voordeel van Thomas a Kempis worden beslecht (De Bruin 1954).17

Titus Brandsma

Inmiddels ging de oorlog toch zeker niet onopgemerkt aan de Nijmeegse universiteit voorbij: in januari 1942 werd prof. dr. Titus Brandsma O. Carm., hoogleraar in onder andere de geschiedenis der mystiek, door de Duitsers gearresteerd. Brandsma was al voor de oorlog geestelijk adviseur van de RK Journalistenvereniging geweest en sinds het begin van de bezetting was hij tevens adviseur in persaangelegenheden van het episcopaat. Eind december 1941 had hij een rondreis langs directies en redacties van RK bladen ondernomen met een circulaire waarin deze van de zijde van de aartsbisschop opgeroepen werden de door de bezetter afgedwongen plaatsing van advertenties voor de NSB beslist te weigeren ‘indien zij prijs stellen op het katholieke karakter van haar dagblad’.18 Dat kwam hem duur te staan. Hij werd door de Sicherheitspolizei gearresteerd en naar de gevangenis van Scheveningen, naar het kamp Amersfoort en uiteindelijk naar Dachau overgebracht. In dat laatste kamp hield hij het vijf weken vol: hij overleed er op 26 juli 1942. ‘In de herfst werd Brandsma bij de rectoraatsoverdracht aan de Nijmeegse universiteit herdacht. “In liefde lag zijn beslissende kracht”, zei de scheidende rector magnificus [F.J.Th. Rutten]. Maar geen woord over Dachau, geen woord over zijn gevangenschap, geen woord over zijn actie. De tyran luisterde mee’ (De Jong 1974:759 (724)). Niet alleen Rutten herdacht Brandsma, ook Van Ginneken had een herdenkingsrede opgesteld. Deze onuitgegeven rede bevindt zich nu in de collectie-Van Ginneken die bij het Nijmeegse Berchmanianum, in het Archief van de Nederlandse Provincie der Jezuïeten, berust.19 De rede draagt de titel ‘Anno Sjoerd Brandsma 1881’, maar heeft geen datum. Waarschijnlijk heeft Van Ginneken haar op 23 september 1942 in de zitting van de Academische Senaat uitgesproken,20 maar dan toch wel niet letterlijk: Van Ginneken vermeldt in het overigens weinigzeggende stuk de arrestatie, het verblijf in Scheveningen en in Amersfoort. Het is niet goed denkbaar dat dat in september 1942 in bezet Nederland nog mogelijk was.21 Immers, de dictator luisterde mee. Over Brandsma's dood was Van Ginneken ‘zoo goed als niets bekend’.22

Voortgang. Jaargang 18 183

Dat de doodzieke Brandsma door een kamparts in Dachau was afgemaakt (De Jong 1974:759 (723)), wist Van Ginneken natuurlijk niet. Van Ginnekens besloot met: ‘[Titus Brandsma] was goed en hulpvaardig, ja goedig, misschien te goed voor deze booze wereld. Een Friesche vasthoudendheid in de beginselen paarde zich aan een beweeglijke suggestibiliteit, die veeleer aan een Brabander liet denken.’23 Waarschijnlijk speelde in deze laatste woorden Van Ginnekens eigen Brabantse achtergrond mee. Titus Brandsma werd in 1985 zalig verklaard.

Dialecten-commissie

Van Ginneken was reeds vóór de oorlog tot voorzitter van de Dialecten-commissie der Koninklijke Nederlandsche (sedert augustus 1940 slechts: Nederlandsche) Akademie van Wetenschappen gekozen. Ook dit werk ging tijdens de oorlog voort. Om, aldus Van Ginneken, ‘in deze moeilijke jaren’ het contact met de medewerkers van de verzonden vragenlijsten te onderhouden, besloot men in 1942 jaarlijks een lezingendag ten behoeve van deze correspondenten te organiseren (Friesch substraat 1942:1). Ten minste vier van die dagen zijn er in de jaren 1940-1945 gehouden.24 De Tweede Wereldoorlog speelt bij deze vergaderingen geen directe rol: wanneer W. Gs Hellinga spreekt over ‘den Von Moltke van deze zo opmerkelijk militairistische taalkaartenstrategie’ (Hellinga 1943:29), dan duidt hij uiteraard op de negentien-de-eeuwse Pruisische generaal-veldmaarschalk graaf Von Moltke (1800-1891) en niet op de jongere graaf Von Moltke (1907-1945), overtuigd tegenstander van Hitler. Opvallend bij deze vergaderingen is dat de taalbiologie weer eens van zich deed spreken. Van Ginneken had na het vaak genoemde, maar waarschijnlijk weinig geraadpleegde, Ras en taal uit 1935 zijn toehoorders in het Vondeljaar 1937 nog versteld doen staan door bij Vondel een sterke ‘prae-Slavische rasinvloed’ te ontdekken (Van Ginneken 1937:104), maar sedertdien was het op dit punt vrij stil geworden.25 Tot alle drie sprekers op de lezingendag voor de Dialecten-commissie in november 1943 wederom over de taalbiologie kwamen te spreken: de apert ‘foute’ Nijmeegse hoogleraar Th.L.J.A.M. Baader26 verklaarde de zogenaamde accentwisseling in diftongen uit ‘rasgeografische gegevens’: het ‘wisselend intensiteitsaccent’ zou volgens hem ‘als het Noordsche ras-eigen’ beschouwd kunnen worden omdat bij andere rassen ‘de dynamiek als hoofdkenmerk van de rasziel ontbreekt’ (Baader 1944:8); de frisist G. Gosses zei ‘een bekende publicatie van collega Van Ginneken over de erfelijkeid der klankwetten [Van Ginneken 1926] met instemming’ gelezen te hebben (Gosses 1944:9) en Van Ginneken zelf concludeerde aan het slot van zijn lezing ‘De accentwisseling in de diphtongen van Brabant en Limburg’, dat genoemde accentwisseling toe te schrijven is aan ‘een concur-

Voortgang. Jaargang 18 184 rentie tusschen twee silbenvormen: de open en de gesloten silbe. En deze berusten beide op twee verschillende en concurreerende ethnische articulatiebases, in ééne taalgemeenschap’ (Van Ginneken 1944a:26). Ook in de gedachtewisseling in april 1944 na lezingen over Oost-Noordbrabantsche dialectproblemen kwamen de ‘concurreerende articulatiebases tengevolge van het rasverschil’ aan de orde.27 In april 1943 dreigde er een einde te komen aan de zelfstandige activiteiten van de Dialecten-commissie. De Leidse germanist Jan de Vries, leider van het Letterengilde, waarnemend president van de Kultuurkamer en begunstigend lid van de SS (niet te verwarren met de Waffen-SS), wilde het Dialecten Volkskundebureau van de Akademie in één groot wetenschappelijk lichaam samenvatten: het Instituut voor Nederlandsche Taal en Volkskultuur. Hij had onder anderen Van Ginneken voor dit plan weten te winnen. Deze zou graag directeur van het Dialectenbureau binnen dat Instituut worden (Dekker 1994: 357 met noot 54). P.J. Meertens, secretaris van de Dialecten-commissie, was niet tegen zo'n instituut, maar wilde niet dat het in de oorlogsjaren en met steun van de bezetter zou worden opgericht. Daartoe heeft hij de Behörden aan het lijntje gehouden door alle in aanmerking komende gebouwen af te wijzen (Meertens 1989:209-211). Van het Instituut kwam uiteindelijk niets terecht.28

‘Uitstellen tot na den oorlog’

Midden in de oorlog schreef Van Ginneken een tekst waarop hij naderhand in de linker bovenhoek schreef: ‘uitstellen tot na den oorlog.’29 Deze marginale aantekening is - zeker binnen het kader van dit artikel - intrigerend en de inhoud van het stuk wettigt het er hier uitgebreid uit te citeren, al gaat het vooral over Van Ginneken als jezuïet in oorlogstijd en niet over de hoogleraar. Van Ginneken deelt zijn beoogde gehoor, waarschijnlijk vooral jezuïe-ten-novicen, mee dat hij ‘reeds sinds 1933, nu dus al bijna negen jaar lang’ jaloers is. Het stuk zal dus in 1942 zijn opgesteld. Hij begint zijn confidentie met de uitroep:

Ik ben jaloersch, o ik ben zoo jaloersch. Laat ik onmiddellijk de novicen onder U gerust stellen, niet uit hoogmoed of wrevel, niet om persoonlijken nijd of gekrenktheid ben ik jaloersch, maar ik ben jaloersch als Apostel, ik ben jaloersch als Jezuiet en ik weet zeker dat Vader Ignatius30 van uit den hemel voor zijne Compagnie van Jesus op aarde even jaloersch is als ik.

Daarop herhaalt Van Ginneken de woorden die hij in 1933 in het openbaar had uitgesproken en het jaar daarop had laten afdrukken:

Voortgang. Jaargang 18 185

‘Wie zou het geloofd hebben, als iemand vóór 10 jaar zou voorspeld hebben, dat de machtigste partij van Duitschland, de Marxisten in dit jaar de plaats zouden moeten ruimen voor de Nazi's met 90% aller kiesgerechtigden achter zich?31 Wíe had het vóór 20 jaar durven gelooven dat de zoo fabelachtig verdeelde Italianen, tot de carbonari32 en de braafste Katholieken incluis, één groote fascistische eenheid zouden vormen? Terecht - zoo ging ik toen [in 1933] verder - kunt gij van meening verschillen en redetwisten over Adolf Hitler's en Mussolini's recht om naar de macht te grijpen; over Gods rechten is onder ons geen meeningsverschil, evenmin als over het recht der Kerk, om de blijde boodschap van het Evangelische heil over de wereld te dragen. Welnu, spiegelen wij Christenen ons dan: in de gewillige gezagserkenning der Duitschers en Italianen; en volgen wij hen, althans na in onze gehoorzaamheid aan de Kerkelijke Overheid, den Paus en de Bisschoppen [Van Ginneken 1934:47].’

En hij vervolgt met de brief van ‘onze Pater Generaal [algemene overste]’ aan alle huizen der Sociëteit waarin deze

nu enige weken geleden beval dat juist in dit jaar [1942], midden in den universeelsten en ijselijksten oorlog, dien de wereld ooit heeft meegemaakt, en van wiens uitslag dus ook wel heel veel voor de toekomst af moet hangen, dat juist nu de Oversten er speciaal werk van moesten maken om de liefde en de vereering voor den waren Führer en den echten Duce der Sociëteit, namelijk den Paus van Rome, bij deze gelegenheid in al hun onderdanen en huisgenooten moesten trachten op te wekken en aan te wakkeren.

Het zijn woorden die herinneren aan de hierboven beschreven uitroep van Van Ginneken in 1933, maar zij zouden deze keer van de generale overste stammen. En volgens Van Ginneken zou deze pater generaal ook nog gedacht hebben:

Dat heeft de duivel van ons afgekeken, die leelijkerd, en nu durft hij ons met onze eigen wapenen te gaan bestrijden. En zoo van buiten gezien, heeft hij er nog veel meer succes mee dan wij. Kijk maar eens naar Rusland, ik weet niet of de Paus van Rome dat zelfs met zoo groote getallen van Jezuieten klaar gespeeld had. Maar is dat dan niet om jaloersch op te worden?

Van Ginneken is jaloers op de massale ‘gewillige gezagserkenning’ door het volk die de Duitse nationaal-socialisten, de Italiaanse fascisten èn de marxisten uit de Sovjet-Unie ten deel gevallen was. Dit is hem een ‘openbaring’, een onbegrijpelijk fenomeen, een ‘raadselachtige werkelijkheid’ zoals hij het verderop noemt. In wat daarop volgt, geeft hij helder weer waar het om draait:

Voortgang. Jaargang 18 186

Want let wel, zoowel het Fascisme als het Duitsche Nationalisme zijn niet slechts een partijleer, maar een echte levensbeschouwing, die evenals het socialistisch Marxisme, als een echte rivierbedding der geesten, met de verschillende godsdiensten op ééne lijn moet gesteld worden. [...] Al die nieuwe aanhangers der Nazi's zijn dus bekeerlingen, die werkelijk hun vroegere levensbeschouwing hebben opgegeven en de nieuwe levens- en staatsvisie van Hitlers Mein Kampf en Rosenbergs Mythus33 hebben aanvaard. En nu laten wij ons natuurlijk door het Duitsche Propagandaministerie van den apostaat Goebbels niet wijs maken dat er heusch 90% van het Duitsche volk volop tot de nieuwe leer is overgegaan, maar dat het er toch zóóveel zijn, als de Katholieke Kerk nergens ter wereld in dien tijd, in één land heeft bijgewonnen, is toch, meen ik, moeilijk te betwijfelen. En daarop hebben wij dus het volle recht om jaloersch te zijn.

Hoe hebben zij dit bewerkstelligd? ‘Met een echte revolutionnaire omwenteling, niet met een pacifieke penetratie. Zij hebben heel Duitschland overrompeld, overdonderd als U wilt en eronder gekregen’. Met ‘deze contemporaine feiten’ voor ogen keek Van Ginneken er alle woorden van Jezus op na. Misschien moest het vreedzame apostolaat worden losgelaten. Veel steun vond hij niet in het evangelie. Bijzonder omzichtig formuleerde hij zijn gedachte ‘dat Jesus eigenlijk ook niet of althans niet uitsluitend het oog heeft gehad op zoo'n langzame pacifieke penetratie, maar werkelijk de hoop gevoed heeft, althans van tijd tot tijd bij wijze van aanvulling der pacifieke bekeering op een revolutionnaire of althans vrij schielijke omzwaai van een heidensche in een Christelijke wereld’. Het overrompelen en overdonderen kwam Van Ginneken trouwens ook niet zo onevangelisch voor: Jezus karakteriseerde zijn apostelen Johannes en Jacobus als de zonen van de donder34 ‘en ook Paulus neemt herhaaldelijk een beetje de manieren van een echte overrompelaar der heidenen aan’. Over de Führer-verering merkte Van Ginneken op:

Er gaat een betooverende, een magische kracht van Adolf Hitler's persoonlijkheid uit. Men vereert hem niet alleen, maar men dweept met hem, men bemint hem niet alleen maar adoreert hem. Men ziet in hem een orakel, een halve godheid. Zijn tegenstanders spreken van een diabolische aantrekkingskracht, en achten zelfs een soort bezetenheid niet uitgesloten, want het is een feit dat hij exstatische aan- en uitvallen heeft, die aan occultisme en magie doen denken. Al deze woorden zijn natuurlijk slechts benaderingen der raadselachtige werkelijkheid, maar aan zijn ongeloofelijk verregaanden invloed op duizenden, ja op millioenen zijner landgenooten valt niet langer te twijfelen. Mocht zijn persoon vallen, dan stort alles ineen, dat zeggen de beste getuigen. Welnu, ik laat nu in het midden, wat van dit alles nu ten slotte navolgenswaardig, en wat er verfoeilijk en menschonwaardig in is; maar ik stel U toch

Voortgang. Jaargang 18 187

ronduit voor de vraag: kunnen wij Jezuieten met onze liefde en onze vereering voor den Paus van Rome tegen dit alles op? Of leggen wij het af? En wat zou Ignatius zeggen, als hij met deze nieuwe feiten voor oogen onze Constituties opnieuw moest schrijven?35 Toen in 1550 wees hij er alleen op, dat vele zijner medebroeders in hun geestelijken vooruitgang en hun zielenijver niet konden halen aan den ijver, dien hij bij de hovelingen van het Spaansche hof had aangetroffen om hun aardschen koning te dienen en te behagen en zijn wereldsch rijk uit te breiden. Zou hij misschien, als hij nu moest schrijven onze vereering en liefde voor den Paus van Rome niet op dezelfde wijze bij de liefde en de vereering der Nazi's voor hun Führer achterstellen en ons hiermee hoonen en beschaamen?

Hier eindigt het eerste deel en een tweede heeft Van Ginneken niet geschreven. Wel noteerde hij alvast:

daarna 2de deel. hoeveel meer reden wij hebben om den Paus van Rome te vereeren en lief te hebben dan de Nazi's voor hun Führer. ten slotte rekenen met de mogelijkheid dat het resultaat van dezen oorlog wel eens een schielijke revolutionnaire wereldbekeering zou kunnen zijn.

Dat laatste zou een misrekening blijken. Voor het overige vind ik het een raar stuk; het was dan ook een toespraak die niet tot buitenstaanders, maar kennelijk tot ordebroeders en novicen gericht was, en als niet-rooms-katholiek sta ik vreemd tegenover de denkwereld van de jezuïeten van bijna zestig jaar geleden, getraind als die waren en werden in gewillige en absolute gezagsaanvaarding in onvoorwaardelijke gehoorzaamheid en trouw aan eigen overheden en de paus. Alhoewel Van Ginnekens afgunst bij velen nu kinderlijk en ongepast overkomt, lijkt zij oprecht. De vergelijking tussen de drie totalitaire politieke bewegingen enerzijds en de militante godsdienstijver van de Societas Jesu anderzijds gaat misschien niet helemaal op, hoewel het veel lijkt op de reputatie van de jezuïeten in het tijdperk van de Verlichting, die, na hun verdrijving uit vele staten, ten slotte er toe leidde dat de Sociëteit in 1773 door de paus werd opgeheven en eerst in 1814 weer hersteld werd. In elk geval is de bij Van Ginneken opgeroepen jaloezie op het succes van de nazi's, fascisten en communisten, hoe onbeholpen en onhandig die ook schijnt, vanuit het standpunt en de beleving van de jezuïet Van Ginneken goed te begrijpen. De kenschetsing van de Reichsminister für Volksaufklärung und Propaganda Goebbels en de observaties rond het fenomeen Hitler zijn juist en dat de jezuïeten - en alle andere christenen - het halverwege de Tweede Wereldoorlog tegen de nazi's dreigden ‘af te leggen’, is waar. De hoop dat de oorlogsellende ten slotte na afloop tot een religieuze omwenteling zou kunnen leiden, klinkt voor

Voortgang. Jaargang 18 188 ons achteraf onnozel en wereldvreemd, al koesterden vele communisten eenzelfde soort verwachting in hun voordeel. Wel geeft Van Ginneken er blijk van oog te hebben voor de ‘verfoeilijke en mensonwaardige’ kanten van het nationaal-socialisme, maar misschien school er toch ook iets in dat ‘navolgenswaardig’ was. Hij geeft geen nadere invulling aan deze categorieën, maar duidelijk is dat het eventueel navolgenswaardige niet in de inhoud lag, maar uitsluitend in de onvoorwaardelijkheid van de toewijding aan de leidersfiguur (voor hem en de gehele Sociëteit dus: de paus als hoofd van de kerk en de christenheid), en in de wijze waarop men gehele volksmassa's in ongelooflijk korte tijd kan brengen tot ‘gewillige gezagserkenning’ (voor hem dus: erkenning van het gezag van de paus als plaatsbekleder van Christus op aarde).

Loyaliteitsverklaring; Nijmegen sluit de luiken

Joseph Goebbels, de ‘apostaat’, de ‘geloofsverzaker’, wilde het Duitse volk inderdaad doen geloven dat het en masse voor 90% het nationaal-socialisme aanhing. Een dergelijke fenomenale aanhang genoot deze leer in Nederland gelukkig nooit. Uit de gebeurtenissen in het voorjaar van 1943 rond de zogenaamde loyaliteitsverklaring zou men kunnen opmaken dat voor de Nijmeegse studenten zelfs het omgekeerde het geval was, al hielp de principiële houding van de universiteit (en het episcopaat) hun daarbij. In februari 1943 hadden in diverse universiteitssteden razzia's op studenten plaatsgevonden. Op grond daarvan staakten in Nijmegen de studenten het volgen van colleges. De hierboven aangehaalde ‘foute’ Nijmeegse hoogleraar Baader rapporteerde hierover uitvoerig aan de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei. De Nijmeegse senaat besloot, tot steun aan de studenten, de colleges te staken. In maart kondigde de Reichskommissar für die besetzten niederländischen Gebiete Seyss-Inquart een Verordnung af waarin bepaald werd dat iedere afgestudeerde een bepaalde tijd in het kader van de arbeidsinzet (in Duitsland) moest werken en het in de pas met de bezetter lopende Departement van Opvoeding, Wetenschap en Kultuurbescherming publiceerde een besluit waarin als voorwaarde voor hun studie aan een Nederlandse universiteit van de studenten werd geëist dat zij een loyaliteitsverklaring zouden ondertekenen waarin zij zouden verklaren zich te zullen houden aan de voor het bezette gebied uitgevaardigde wetten en zich te zullen onthouden van elke tegen het Duitse Rijk, de Duitse Wehrmacht of de autoriteiten gerichte handeling.36 Wie niet tekende, zou zijn studie moeten opgeven. Nijmegen had met Rotterdam, Tilburg en de Vrije Universiteit afgesproken dat zij de loyaliteitsverklaring niet eens ter tekening neer zouden leggen. Alleen Nijmegen blééf ook zo strijdvaardig en gaf aan haar studenten niet eens de gelegenheid tot tekenen. De rector magnificus B.H.D. Hermesdorf typte dit laatste zelf op een

Voortgang. Jaargang 18 189 briefje en prikte het op het officiële mededelingenbord, eraan toevoegend dat de Nijmeegse universiteit met ingang van 12 april 1943 zou sluiten. Dat had de senaat daags tevoren besloten. De Nederlandse hoogleraren hadden vóór gestemd; alleen de Rijksduitser Baader was tegen.37 ‘De luiken van het hoofdgebouw gaan dicht’ (Jaarboek 1942-1946:53). Aldus geschiedde. Van de studenten in Nijmegen tekende 0,3%,38 aan de VU 1,1%. Delft scoorde het hoogst: 25,6%. De RK Universiteit ging dicht, de colleges en practica werden gestaakt, geen tentamens of examens werden meer afgenomen. Wat deed Van Ginneken daarop?

Waterlandse dialecten

Van Ginneken ging op reis. In juni-november 1943 ondernam hij een dialecttocht naar Waterland en ‘wipte’ in die tijd slechts twee maal een dag naar huis. Bij zijn onderzoek naar de dialecten van Volendam, Monnickendam en Marken werd hij bijgestaan door maar liefst ‘negen dames en drie heeren, want de meesten mijner mannelijke studenten waren voor den Arbeitseinsatz naar Duitschland gevoerd’, aldus Van Ginneken einde zomer 1943 op een afscheidsavond te Volendam (Van Ginneken 1954, I, XIX). Een van zijn studentes was Maria (van den Hombergh-) Bot, die in 1954 zou promoveren op Structuur in de woordenschat van drie Waterlandse dialecten. In haar proefschrift vermeldt Van den Hombergh-Bot het oogmerk van het Waterlandse onderzoek dat onder de leiding van Van Ginneken in de oorlogsjaren was verricht:

De voornaamste bedoeling [...] was aan dit drietal nauwverwante Waterlandse dialecten te bewijzen, dat de taal niet de uiterlijke weerspiegeling of een volkomen gelijkend beeld van een volk is, maar inderdaad de diepe ziel daarvan; niet natuurlijk in de zin van een bewust subject, zoals de Romantiek dit heeft voorgesteld, maar in de zin van een objectieve en zakelijke geestesinhoud, die alles omvat en weergeeft, wat in de boezem der gemeenschap leeft en streeft (Van den Hombergh-Bot 1954:IX; Van Ginneken 1954, II, III).

Van den Hombergh-Bot bezorgde het tweede deel van Van Ginnekens postume Drie Waterlandse dialecten (1954), de latere Nijmeegse hoogleraar A. Weijnen tekende voor het eerste deel.39 De dialectologe J.C. Daan en de fonetica Louise Kaiser hielpen ook mee aan de voltooiing van ‘het posthume volledige opus, door hemzelf [Van Ginneken] wel eens zijn grootste werk genoemd’ (Van den Hombergh-Bot 1954:V). Eerder, in de jaren dertig, had Kaiser met P.J. Meertens in opdracht van de Dialecten-commissie (voorzitter Van Ginneken) onderzoek gedaan naar de taal van het eiland Urk. Hun werk werd in 1942 gepubliceerd en bevat een ‘Samenvatting en beschouwing over

Voortgang. Jaargang 18 190 het rassenkundig vraagstuk op Urk’ door ene H.Tj. Piebenga (Meertens & Kaiser 1942:120-123). Of een dergelijk antropologisch onderzoek ook in Waterland heeft plaatsgevonden, is mij niet bekend; in Van Ginnekens Drie Waterlandse dialecten van na de oorlog wordt er in elk geval niet van gerept.40 Wel treft men daar een kenmerkende taalbiologische verklaring aan voor de sterke invloed die het Volendamse volk volgens Van Ginneken had ondergaan ‘van het mediterrane ras met zijn sterke lippenstulping of algemeener, zijn labiale articulatiebasis’.41 Deze invloed zou zijn toe te schrijven aan Spaanse vissers die in de Tachtigjarige Oorlog door Bossu (Boussu), de door Filips II benoemde admiraal van Holland en Zeeland, bij Volendam aan land zouden zijn gezet en met vrouwen uit Waterland huwden (Van Ginneken 1954, I, XXII-XIII).42

De studie der Nederlandsche streektalen

Ook in De studie der Nederlandsche streektalen, in 1943 uitgegeven met steun van het gelijkgeschakelde Departement van Opvoeding, Wetenschap en Kultuurbescherming, ging Van Ginneken opnieuw in op zijn taalbiologie: hij wijdde er zijn hoofdstuk ‘De anthropologische dialectstudie’ aan. De ‘geniepige’ verdachtmakingen die Brom (1955/1956) naar aanleiding van dit boek aan het adres van Van Ginneken maakte, zijn onlangs door Joosten (1998:26-27) afdoende weerlegd. In Streektalen besteede Van Ginneken aandacht aan ‘beteekenisvelden’ (86, 93), aan de theorie van de ‘woordvelden’ zoals uiteengezet door de Duitse taalkundige Jost Trier. Van den Hombergh-Bot zou jaren later in haar proefschrift over Waterland bij deze theorie aansluiten. Behartigenswaardige opmerkingen over deze theorie en Van Ginneken maken Foolen en Noordegraaf (1996b:27-29), relevant voor het onderhavige artikel is vooral Van Ginnekens terloopse opmerking over ‘een gecombineerd anthropologisch en linguistisch familieonderzoek’ dat hij en A. de Froe van oktober 1942 tot juni 1943 in Nijmegen hadden verricht. Tot dan toe had ‘niemand getracht in het gezin de verschillende articulatiebases te onderscheiden, en met de verdere erfelijke gelijkenissen te vergelijken’. Daartoe waren Van Ginneken en De Froe nu met hulp van Louise Kaiser en haar instrumenten overgegaan.43 Vanwege de transportmoeilijkheden van die instrumenten moest men zich tot Nijmegen beperken. Desalniettemin kwamen ‘zelfs de noodige buitenlandsche en Oostindische invloeden, zoowel in het rasbeeld als in de articulatiebasis reeds duidelijk aan den dag’ (Van Ginneken 1943:77-78). Uiteindelijk werd ‘vermoedelijk in 1944’ het onderzoek gestaakt omdat het reizen te moeilijk werd. In 1981 schreef prof. dr. A. de Froe mij in een brief:

Voortgang. Jaargang 18 191

Na het einde van de oorlog heb ik bij mijn weten Prof. van Ginneken niet meer ontmoet, omdat hij ziek werd. [...] Het onderzoek werd niet voortgezet (dat kon niet zonder hem), werd niet uitgewerkt en heeft geen resultaten opgeleverd. Er zijn dus ook geen publicaties over verschenen. Het is jammer, maar het aandeel van Prof. van Ginneken was te persoonlijk dan dat een ander voor de voortzetting in staat geacht kon worden.44

Om althans de sefardische Joden voor deportatie te kunnen behoeden, had De Froe in juli en augustus 1943 een Anthropologische Untersuchung der sogenannten portugiesischen Juden in den Niederlanden verricht, ‘mit Mitwirkung von mehreren Sachverständigen’. De linguïst Van Ginneken hoorde daar niet bij.45

‘Tot dieper welzijn van ons allen’

In oktober 1943 voegde Van Ginneken een nieuwe loot toe aan zijn serie studies over De Navolging van Christus. Deze keer niet zozeer om het auteurschap van Geert Groote te bewijzen - daarvan bleef hij rotsvast overtuigd -, maar om het oorlogsleed van de mensen te lenigen: ‘De ongelukken en de tragedies ter wereld zijn thans zoo verduizendvoudigd, en de dringende vraag naar dieperen en menschelijker troost klinkt van zooveel zijden [...], dat men wel een vrek moest zijn, als men thans met Jesus “geen medelijden had met de schare”.’46 En zo'n gierigaard was Van Ginneken niet:

Juist door deze oorlogsongelukken bewogen, heb ik dan ook den tijd aan mijn taalwetenschappelijken arbeid onttrokken, om, zoo ooit, nu eindelijk mijn lang uitgestelde Nieuwe-Nederlandsche bewerking der Navolging van Christus: geduldig zinnetje voor zinnetje neer te schrijven (Van Ginneken 1944b:5, 6).

In 1929 had Van Ginneken de ‘oorspronkelijke Nederlandse tekst’, zoals hij het zelf uitdrukte, in paralleldruk naast ‘de oudste Latijnsche vertaling’ gezet (1929b), nu - in 1944 - ‘hertaalde’ hij die Middelnederlandse tekst in Nieuw-Nederlands. Hij besloot zijn inleiding met de wens:

Moge het gulden boekske dan ook in dezen oudsten authentieken vorm zijn weg vinden, vooral tot de wereldsche menschen, die troost behoeven; en die bij al deze rampen en ongelukken de veilige overtuiging willen redden, dat er één God alleen ten slotte ook hier beneden over alles beslist, en volkomen weet, wat en hoever Hij dat toelaat tot dieper welzijn van ons allen (Van Ginneken 1944b:6).

Vijf maanden later zou hij soortgelijke woorden in het openbaar uitspreken.

Voortgang. Jaargang 18 192

Nijmegen, 22 februari 1944

Op 22 februari 1944 beging de Amerikaanse luchtmacht de bijzonder ongelukkige vergissing Nijmegen voor Kleef, haar ‘target of opportunity’, te verslijten en bombardeerde daarop het centrum van de stad. Er kwamen bijna achthonderd mensen bij om het leven: ‘een aantal gelijk aan of misschien zelfs hoger dan dat van Rotterdam, 14 mei 1940.’47 Het bombardement had diepe indruk op Van Ginneken gemaakt. ‘Hij was direct na de gebeurtenis de straat op gegaan om waar nodig de Laatste Sacramenten uit te reiken’ (Joosten 1998:28). Hij deed meer. Op 6 maart ging hij de oecomenische rouwdienst voor, waar hij verklaarde:

De ramp welke Nijmegen heeft getroffen en welke bij honderden zware wonden sloeg, moet niet enkel beschouwd worden als een zwaren oorlogsslag, maar dient te worden aanvaard in innige onderdanigheid aan God, die weet wat wij kunnen dragen en ons leed toezond, omdat Hij ons uitverkoos iets te offeren voor het hooge heil der samenleving.48

In Storm-SS, het weekblad van de Germaansche SS, werd daarop in een bijdrage ‘Aan Prof. Dr. Jac. v. Ginneken S.J.’ getracht aan te tonen dat de ‘Anglo-Amerikaansche luchtgangsters’ die volgens Van Ginneken een ‘goddelijke opdracht’ vervullen, oorlog voeren op een wijze die in strijd is met de katholieke moraal-theologie, en daarmee ‘komt pater van Ginneken's bewering wel in een vreemd licht te staan’. Volk en Vaderland, het weekblad van de NSB, plaatste een karikatuur waarop Van Ginneken een Sovjet-onderscheiding krijgt uitgereikt door Satan met de woorden: ‘Asjeblieft, pater, eerlijk verdiend’.49 De oorlogshandelingen rond en in Nijmegen tijdens de geallieerde operatie Market-Garden, september 1944, maakte Van Ginneken niet mee, want hij was al eerder naar Waterland afgereisd.

Ondergedoken

Daar bleef hij evenwel niet lang. Op 20 mei 1944 hield hij nog een voordracht te Haarlem (Van Ginneken 1946) en een jaar later, op 1 juni 1945, schreef Van Ginneken:

Voor mij is het laatste jaar van den oorlog een begenadigd avontuur geworden. Terwijl ik te Volendam bezig was, mijn in 1944 ondernomen Waterlandsche dialectstudiën af te sluiten, kreeg ik een geheim bericht, dat ik van wege mijn Nijmeegsche toespraak na het bombardement op Maart, en de daarna gevolgde spotplaat in Volk en vaderland, als een der eersten op de centrale lijst der Invasie-gijzelaars was geplaatst.50 Ik ben toen ondergedoken, heb mij als leek vermomd51 en ben zoo bijna een vol jaar in de profane wereld gebleven.52

Voortgang. Jaargang 18 193

‘Asjeblieft, pater, eerlijk verdiend’

Voortgang. Jaargang 18 194

Van Ginneken als Jacques v.d. Hoop

Voortgang. Jaargang 18 195

Zijn Nijmeegse toespraak was er dus wel de reden van dat hij vermoedelijk in het late voorjaar van 1944 ‘als zekere civiele Jacques van de Hoop’ (vgl. Van Oostrum 1982:22) in de Jacob Obrechtstraat te Amsterdam-Zuid onderdook.53 Hij zat daar op de pastorie ‘en wou niet graag dat je daar kwam en hem herkende. Niemand mocht weten waar hij zat vanwege het risico dat hij als topintellectueel meende te lopen om gegijzeld te worden’ (Tervoort 1998: 114). Voor ‘de Amsterdamsche kringen’ die hem ‘als Nijmeegschen balling gastvrij hadden opgenomen’, gaf Van Ginneken ‘Zes religieuze Voordrachten in intiemen kring’, de eerste op 10 februari, de laatste op 21 april 1945. Het was Van Ginnekens bedoeling het geheel als boek onder de titel God en de oorlog te laten verschijnen. Centraal bij deze voordrachten stond het lijdensprobleem: ‘Is er ooit een fataler argument tegen de Goddelijke Voorzienigheid ingebracht, dan het huidige feit, dat 25 millioen godsbeelden elkander op de bloeddorstigste wijze trachten te vermoorden?’54 Van Ginneken hield zijn toehoorders voor dat ‘de oorlog steeds voor alle betrokkenen een heilsmiddel is in de hand van God’.55 Zo diene men bij de Hongerwinter niet als zovelen ‘de schuld aan de kwaadwilligheid en de hardheid van den dorschvlegel’ te geven, maar denke men ‘aan den Goddelijken dorscher!’ Van Ginneken kon zich voorts niet ‘aan den indruk onttrekken’,

dat het grootste deel van het Nederlandsche volk voor zijn bevrijding in de laatste jaren veel meer op Churchill en Roosevelt dan op God vertrouwd heeft, terwijl de verkeerde kant Adolf Hitler als den profeet van den nieuwen tijd aanbad. [Ik] acht het toch een zeer beschamend feit, dat in denkuren gerekend: ons volk zeker honderd maal zooveel vertrouwvol lovende en vereerende, ja adoratieve denkuren aan de geallieerden heeft gewijd dan aan God; en ik meen wel heel zeker te weten, dat God niet van plan is zich dit aanstootelijk onrecht zoo maar te laten welgevallen.56

Hij besloot zijn reeks voordrachten op 21 april 1945 met de woorden:

Als de vrede komt, krijgen wij dien niet zoozeer van Churchill, Truman of Stalin, als wel van den Barmhartigen God, en hebben wij Hem vooral daarvoor dank te weten, en den komenden vredestijd dus in Zijn geest en naar Zijn wenschen te besteden.57

Nog geen drie weken later, op 8 mei, trokken de Canadezen Amsterdam binnen. Ieder geschrift van de hand van een jezuïet dat bestemd is om voor een algemeen publiek gepubliceerd te worden, wordt door een aantal medebroeders aan revisie onderworpen.58 Zo ook Van Ginnekens laatste manuscript.

Voortgang. Jaargang 18 196

Het oordeel van ‘Censor I’ was - kort na de oorlog - vernietigend. Deze censor kon ‘God en de oorlog’ weliswaar ‘niet afkeuren op grond van strijd tegen zeden of geloof’, maar het boek ‘doet onaangenaam aan’:

Vooreerst omdat S. in de eerste bladzijden suggereert, dat hij een dappere, vaderlandschlievende onderduiker is geweest, terwijl toch allen weten hoe slap zijn houding in vele opzichten was. Hij zal daarmee een beslist belachelijke indruk wekken, dien hij zich om wille van zijn goeden naam besparen moet. Vervolgens is heel de houding, die S. in het boek aanneemt, onsympathiek. Met Olympische kalmte ziet hij neer op het gruwelijk lijden dat geleden is, zegt herhaaldelijk dat haast niemand de waarde daarvan inziet, en treedt op alsof hij in Gods Raad heeft gezeten, toen de Godd. Voorzienigheid deze orde van zaken voor ons bestemde, terwijl dit toch hét groote levensmysterie is, dat de menschheid steeds gekweld heeft. Maar voor S. is het lijden heelemaal geen mysterie; hij bejubelt het enthousiast [...], maar het werkelijk bestaande probleem lost hij niet op, al doet hij alsof het voor hem zoo klaar is als water. [...] Voor de groote massa staat er geen woord van troost, geen motief tot berusting in dit boek. [...] Voor de diepe ellende, die [de Tweede Wereldoorlog] over anderen gebracht heeft, toont hij weinig of geen begrip, terwijl hij zelf niets van dit alles ondervonden heeft.

Dat de mens door tegenspoed gelouterd wordt, had Van Ginneken in 1943 in het voorwoord van zijn bewerking van de Navolging (Van Ginneken 1944b:6) geschreven en in zijn Nijmeegse toespraak van voorjaar 1944 had hij dit herhaald, ongetwijfeld met de bedoeling troost, of althans, zoals Censor I het formuleert, een ‘motief tot berusting’ te verschaffen. Toen hij dit in het laatste oorlogsjaar in een uiteindelijk voor leken bestemd boek wilde herhalen, sloeg hij daarbij onmiskenbaar de verkeerde toon aan. Desalniettemin werd op 9 oktober 1945 het Imprimi potest aan Van Ginneken verleend met de overweging

of het wel opportuun is deze reeks voordrachten, welke voor een zeer bijzonder publiek in zeer bijzondere omstandigheden met veel vrucht en succes gehouden zijn, in geheel veranderde omstandigheden aan het groote publiek over te leveren. Doch tenslotte neme U zelf daarvoor de verantwoordelijkheid.59

Daar is het niet meer van gekomen: elf dagen later overleed Van Ginneken aan de gevolgen van een hersenbloeding.

Voortgang. Jaargang 18 197

Slot

Tot zover de activiteiten van Jac. van Ginneken tijdens de Tweede Wereldoorlog. In aantal vallen ze in het niet bij zijn vroegere activiteiten, die als geniaal, eigenzinnig, onstuimig, naïef enzovoort zijn afgeschilderd. Welke adjectieven zouden op Van Ginnekens gedragingen in oorlogstijd van toepassing kunnen zijn? Indien men tijdens de bezetting aanleiding had om mensen met wie men in aanraking kwam op hun instelling tegenover de Duitsers te beoordelen (en dat gold uiteraard niet voor de talloze oppervlakkige contacten die men in het dagelijks leven heeft), kende men vrijwel uitsluitend het onderscheid tussen ‘goed’ en ‘fout’. Men was dan een goed vaderlander of men heulde met de vijand en deed daarmee afbreuk aan de Nederlandse zaak. Deze politiekmorele schaal viel naadloos samen met het onderscheid tussen verzet en collaboratie en heeft tientallen jaren het perspectief bepaald.60 In 1977 introduceerde E.H. Kossmann het begrip ‘accommodatie’ in Nederland61 voor vormen van overleg, contact en samenwerking met de bezetter.62 Vanzelfsprekend blijven ook menselijker kwalificaties als indifferent, alleen met eigen leven bezig, laf, slap, heldhaftig en passief van toepassing voor die in feite toch maar spaarzame gevallen dat mensen in hun gewone ‘strijd om het dagelijks bestaan’ in een situatie kwamen waarin zij iets konden doen of nalaten dat op een of andere wijze door iedereen in directe relatie met oorlog en bezetting werd gezien. Er bestaat dus een uitgebreid vocabulaire om zulke gedragingen in die tijd te benoemen. Ik zou ermee hebben kunnen volstaan de activiteiten van Van Ginneken in oorlogstijd vast te leggen, niet die te duiden of te analyseren. Desalniettemin ontkomt men er bij een dergelijk onderwerp niet aan deze feitelijkheden te wegen. Enige kanttekeningen heb ik mij in het bovenstaande al veroorloofd. Aan een eindoordeel zal ik mij niet wagen - daartoe acht ik mij niet competent. Zo'n oordeel zou mijns inziens geen veroordeling in kunnen houden: Van Ginneken is niet ‘fout’ geweest:63 van sympathie met het nationaal-socialisme of met het fascisme heeft hij bij mijn weten nooit enig blijk gegeven, wél van jaloezie op het succes ervan. De contacten met Jan de Vries over het nieuwe instituut en het met steun van het Departement van OWK uitgeven van Streektalen vallen onder de noemer accommodatie. Dat is misschien niet zo fraai, maar goed beschouwd kan je het iemand amper aanrekenen, of je zou zo goed als de gehele toenmalige Nederlandse samenleving moeten beschuldigen. Immers, industrie, landbouw, handel, overheid en verkeer - de wisselwachter van het spoorlijntje Hooghalen-Westerbork! - waren noodgedwongen onderdeel van de Duitse oorlogvoering geworden en dat gold ook voor pers, radio, tot op zekere

Voortgang. Jaargang 18 198 hoogte ook het onderwijs met aangepaste teksten in leerboeken, cafés (voor Joden verboden) en voor wat niet al. Het accepteren door Van Ginneken van de Duitse uitnodiging in 1941 om lezingen in Duitsland te houden vormt een akelig incident dat niet zonder meer afgedaan kan worden met een verwijzing naar zijn spreekwoordelijke naïviteit. Daartegenover staat de pater Van Ginneken die in 1944 in Nijmegen in het openbaar een tekst uitsprak die - hoe waarschijnlijk weloverwogen ook geformuleerd - bij de bezetter niet in goede aarde kón vallen. Dit ‘bovengronds verzet’ te noemen gaat wellicht te ver, maar dat hij daarmee een risico heeft genomen, staat vast. In hoeverre hij zich in zijn argeloosheid tevoren van dit gevaar bewust is geweest, blijft de vraag, maar passief was hij toen niet. En daarmee onderscheidt hij zich van het merendeel van de bijna negen miljoen Nederlanders die het bezette vaderland toen bevolkten.

Voortgang. Jaargang 18 203

Literatuur

Accentwisseling in de diphtongen. Lezingen, gehouden [...] op 10 november 1943 door Th. Baader, G. Gosses en Jac. van Ginneken. Amsterdam: Noord-Hollandsche, 1944 (Bijdr. en Med. der Dialecten-commissie Ned. Ak. v. Wetensch.; V) Aptroot, Marion 1991 ‘Northwestern Yiddish. The State of Research’. In: History of Yiddish Studies. Winter Studies in Yiddish, Vol. 3 (1991) [Papers from the Third Annual Oxford Winter Symposium in Yiddish Language and Literature, 13-15 December 1987, edited by Dov-Ber Kerler] Aukes, H.W.F. 1947 Titus Brandsma. Utrecht; Brussel: Spectrum, 1947 Baader, Th. 1944 ‘De accentwisseling in het Westfaalsch en het Friezenveensch’. In: Accentwisseling 1944: 1-8 Brabers, Jan 1998 Proeven van eigen cultuur. Vijfenzeventig jaar Katholieke Universiteit Nijmegen 1923-1998. 2 dln. Nijmegen: Valkhof, 1998 Brom, Gerard 1946 ‘In Memoriam Jac. van Ginneken S.J.’. In: Jaarboek 1942-1946: 295 - 1955/1956 ‘Pater van Ginneken’. In: Roeping 31 (1955/1956), 273-288 Bruin, C.C. de 1954 De Middelnederlandse vertaling van De Imitatione Christi (Qui sequitur) van Thomas a Kempis. Leiden: Brill, 1954 Dekker, Ton 1994 ‘Het Rijksinstituut voor Nederlandsche Taal en Volkscultuur. Een mislukt initiatief tijdens de Tweede Wereldoorlog’. In: Antiquaren, liefhebbers en professoren. Momenten uit de geschiedenis van de Nederlandse Volkskunde, Ton Dekker e.a. (red.). Amsterdam: P.J. Meertens-Instituut, 1994 (Volkskundig Bulletin 20 (1994), 3 (december)) Delaissé, L.M.J. 1956 Le manuscrit autographe de Thomas a Kempis et ‘L'Imitation de Jésus-Christ’. Examen archéologique et édition diplomatique du Bruxellensis 5855-61. 2 bde. Paris; Bruxelles: Érasme; Anvers; Amsterdam: Standaard, 1956 (Les publications de scriptorium; II) Desmet, Piet 1998 [Recensie van Foolen & Noordegraaf (red.) 1996a]. Nederlandse taalkunde 3 (1998): 372-376 Elffers, Els 1996 ‘Van Ginneken als psycho-syntheticus’. In: Foolen & Noordegraaf 1996a: 51-80

Voortgang. Jaargang 18 204

Fontijn, Jan 1996 Trots verbrijzeld. Het leven van Frederik van Eeden vanaf 1901. Amsterdam: Querido, 1996 Foolen, Ad & Jan Noordegraaf (red.) 1996a De taal is kennis van de ziel. Opstellen over Jac. van Ginneken (1877-1945). Münster: Nodus, 1996 - 1996b ‘Bezieling en conflict. Jac. van Ginneken en de taalkunde’. In: Foolen & Noordegraaf 1996a: 11-34 Friesch substraat in Noord-Holland?, Een. Lezingen, gehouden [...] op 4 augustus 1942 door G. Gosses. G. Karsten en K. Heeroma, met een woord ter inleiding en een nawoord van Jac. van Ginneken. Amsterdam: Noord-Hollandsche, 1942 (Bijdr. en Med. der Dialecten-commissie Ned. Ak. van Wetensch.; II) Ginneken, Jac. van 1924 ‘Woorden en daden. De schrijver van de Navolging Christi’. In: De nieuwe eeuw, nr. 358 (3 juli 1924): 1260-1261 - 1926 De erfelijkheid der klankwetten. Amsterdam: s.n., 1926 (MKA, Lett., dl. 61, serie A, nr. 5) - 1929a Op zoek naar den oudsten tekst en den waren schrijver van het eerste Boek der Navolging van Christus. Tekstvergelijkende spoor-naspeuringen. Wetteren: De Meester, 1929 (Kon. Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde) - 1929b De Navolging van Christus of het dagboek van Geert Groote in den oorspronkelijken Nederlandschen tekst hersteld en met de oudste Latijnsche vertaling vergeleken. Brussel: Standaard; 's-Hertogenbosch: Malmberg, 1929 - 1934 ‘Christus in den modernen wereldstrijd’. In: Van Ginneken: Drie voordrachten voor het St. Thomas-college te Leuven, 1933. Mechelen: Het Kompas, 1934, 35-50 (Vragen van onzen tijd; 1) - 1935 Ras en taal. Amsterdam: Noord-Hollandsche, 1935 (VKA, Lett., n.r., dl. XXXVI) - 1937 ‘Vondel en Nederland’. In: Jaarboek der R.K. Universiteit te Nijmegen 1937-1938. Nijmegen; Utrecht: Dekker & Van de Vegt, 1938, 97-105 [Redevoering bij gelegenheid der Vondelherdenking op 22 november 1937] - 1939/1940a ‘Een Nederlandsch handboek voor de phonologie’ [rec. van N. van Wijk: Phonologie, 1939]. In: Onze taaltuin 8 (1939/1940): 185-187 - 1939/1940b ‘Nederlandsche taal- en cultuurrelicten uit den steentijd’. In: Onze taaltuin 8 (1939/1940): 129-146

Voortgang. Jaargang 18 205

- 1940 Trois textes pré-Kempistes du premier livre de l'Imitation, à l'occasion de l'anniversaire sexcentenaire de Gérard Groote. 1340-1940. Amsterdam: Noord-Hollandsche, 1940 (VKA, Lett., n.r., dl. XLIV) - 1941a Trois textes pré-Kempistes du second livre de l'Imitation. Amsterdam: Noord-Hollandsche, 1941 (Verhandelingen Ned. Ak. van Wetensch., Lett., n.r., dl. XLVI) - 1941b ‘Phonologische problemen die misschien door de aphasie- en de anarthrie-leer kunnen worden opgelost’. In: Psychiatrische en neurologische bladen 45 (1941): 1035-1043 - 1942 Geert Groote's levensbeeld naar de oudste gegevens bewerkt. Amsterdam: Noord-Hollandsche, 1942 (Verhandelingen Ned. Ak. van Wetensch., Lett., n.r., dl. XLVII, no. 2) - 1943 De studie der Nederlandsche streektalen. Amsterdam: Elsevier, 1943 (Hoekstenen onzer volkskultuur, 3e reeks: Streektalen dl. 1) - 1944a ‘De accentwisseling in de diphtongen van Brabant en Limburg’. In: Accentwisseling 1944: 18-26 - 1944b De Navolging van Christus, naar de oudste teksten in de authentieke volgorde bewerkt. Amsterdam: Noord-Hollandsche, 1944 (Mededeelingen Ned. Ak. van Wetenschappen, Lett., n.r., dl. 7, no. 1) [Inleiding gedateerd 7 oktober 1943] - 1946 Het mysterie der menschelijke taal. Haarlem: Bohn, 1946 (Haarlemsche voordrachten; II) - 1954 Drie Waterlandse dialecten. 2 dln. Alphen aan den Rijn: Samson, 1954 (Publicaties van de Stichting voor het Bevolkingsonderzoek in de Drooggelegde Zuiderzeepolders; 18) Gosses, G. 1944 ‘Stijgende diphtongen en accentverschuiving in het Friesch’. In: Accentwisseling 1944: 9-17 Graffi, Giorgio 1991 ‘La “linguistica psicologica” di van Ginneken’. In: Graffi: La sintassi tra ottocento e novecento. Bologna: Il Mulino, 1991, 96-100 Haas, Eric 1996a ‘“Maar ook God maakt niet alle mensen eender.” De beroepskeuzepsychologie van Jac. van Ginneken s.j.’. In: Opossum 6 (1996), nr. 20 (lente), 33-40 - 1996b ‘“Wat spreekt een rijkdom uit zoo'n profiel welsprekende tale.” De beroepskeuzepsychologie van Jac. van Ginneken’. In: De psycholoog 31, maart 1996, 111-114

Voortgang. Jaargang 18 206

Hagen, Anton M. 1988 ‘Dutch Dialectology: the National and the International Perspective’. In: Historiographia Linguistica 15 (1988): 263-287. Ook in: Noordegraaf, Versteegh & Koerner 1992: 329-353 - 1990 ‘Dutch Contributions to Social Dialectology’. In: Contemporary Dutch Linguistics, Flor Aarts & Theo van Els (eds.). Washington, D.C.: Georgetown University Press, 1990, 116-130 - 1996 ‘Van Ginnekens taalsociologie’. In: Foolen & Noordegraaf 1996a: 81-91 - 1998 ‘Jacques van Ginneken’. In: Nijmeegse gezichten 1998: 20-29 Hellinga, W.Gs 1938 De opbouw van de algemeen beschaafde uitspraak van het Nederlands. Amsterdam: Noord-Hollandsche, 1938. Ook opgenomen in Hellinga 1968: 1-362 - 1943 ‘Het Stadsfries en de problemen van het ontstaan van bijzondere stadsdialecten’. In: Invloed van het Stadsfriesch 1943: 25-37. Ook opgenomen in Hellinga 1968: 527-537 - 1968 Bijdragen tot de geschiedenis van de Nederlandse taalcultuur (Anastatische herdruk van Hellinga 1938 met aansluitende opstellen. Voor de herdr. gereedgemaakt door P. Tuynman). Arnhem: Gysbers & Van Loon, 1968 Hombergh-Bot, Maria van den 1954 Structuur in de woordenschat van drie Waterlandse dialecten. Een studie over de dialecten van Marken, Volendam en Monnikendam. Alphen aan den Rijn: Samson, 1954 Hulshof, Hans 1996 ‘Genetisch taalonderwijs in theorie en praktijk. Van Ginnekens ideeën over de relatie tussen taalkunde en taalonderwijs’. In: Foolen & Noordegraaf 1996a: 145-172 Hutton, Christopher M. 1999 Linguistics and the Third Reich. Mother-tongue fascism, race and the science of language. London; New York: Routledge, 1999 Invloed van het Stadsfriesch op het Friesch, De. Lezingen, gehouden [...] op 30 december 1942 door K. Fokkema, C. Wilkeshuis en W. Gs Hellinga. Amsterdam: Noord-Hollandsche, 1943 (Bijdr. en Med. der Dialecten-commissie Ned. Ak. van Wetensch.; IV) Jaarboek der R.K. Universiteit te Nijmegen 1942-1946. Nijmegen; Utrecht: Dekker & Van de Vegt, 1946 Jakobson, Roman 1962 ‘Concluding Remarks’. In: Proceedings of the Fourth International Congress of Phonetic Sciences, Helsinki, 4-9 September 1961, Antti Sovijärvi & Pentti Aalto (eds.). The Hague: Mouton, 1962, XXV-XXIX

Voortgang. Jaargang 18 207

Jong, L. de 1976 Verzet en illegaliteit 1940-1945. Amsterdam: Noord-Hollandsche, 1976 (MKA, Lett., n.r., dl. 39, no. 6) - 1974; 1975 Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl. 5; 6. 's-Gravenhage: Nijhoff (Staatsuitgeverij), 1974; 1975 Joosten, Jos 1998 Lijnen en breuken. Een kleine historische beschouwing over het Nijmeegse Instituut Nederlands. Nijmegen: Vantilt, 1998 Kaiser, L. 1933 ‘Brieven uit den vreemde, brief uit Rome’. In: Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde 77 (1933), 4611-4612 - 1963 Edam. Verschijning, verrichtingen en spraak van honderd inwoners. Amsterdam: s.n., 1963 (Publicaties van de Stichting voor het Bevolkingsonderzoek in de Drooggelegde Zuiderzeepolders; 30) - 1964 Fonetiek (2e sterk gewijzigde dr.). Den Haag: Servire, 1964 Kempen, Gerard 1987 ‘Psychologie van de zinsbouw. Een Wundtiaanse inleiding’. In: Kempen: Natuurlijke taal en kunstmatige intelligentie. Taal tussen mens en machine. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1987, 22-39 Klein, P.W.e.a. 1998 Een beeld van een academie. Mensen en momenten uit de geschiedenis van het Koninklijk Instituut en de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen 1808-1998. Amsterdam: KNAW, 1998 (Bijdragen tot de geschiedenis van de KNAW; 3) Lichtendahl, Liesbeth 1996 ‘De genese van het Handboek der Nederlandsche taal (1913-1914) van Jac. van Ginneken’. In: Voortgang XVI (1996), 141-171 Luykx, P. 1989 ‘Jacobus Johannes Antonius van Ginneken’. In: Biografisch Woordenboek van Nederland, dl. 3, 199-200. 's-Gravenhage: Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, 1989 (Rijks Geschiedkundige Publicatiën) Malmberg, Bertil 1991 Histoire de la linguistique de Sumer à Saussure. Paris: Presses Universitaires de France, 1991 Manning, A.F.e.a. (red.) 1974 Katholieke Universiteit Nijmegen 1923-1973. Een documentenboek. Bilthoven: Ambo, 1974 Meertens, P.J. & L. Kaiser 1942 Het eiland Urk. Alphen aan den Rijn: Samson, 1942 (Publicaties van de Stichting voor het Bevolkingsonderzoek in de Drooggelegde Zuiderzeepolders; 9)

Voortgang. Jaargang 18 208

Meertens, P.J. 1948 ‘Nederlandse filologie’. In: Geestelijk Nederland 1920-1940, K.F. Proost & Jan Romein (red.), dl. II, Amsterdam; Antwerpen: Kosmos, 1948, 14 e.v. - 1989 ‘Pieter Jacobus Meertens, Middelburg 6 september 1899 - Amstelveen 28 oktober 1985’. In: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, 1987-1988. Leiden: Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1989, 197-227 Neijt, Anneke 1996 ‘Van Ginnekens geruchtmakende bekering. Spellingstrijd in de eerste helft van deze eeuw’. In: Foolen & Noordegraaf 1996a: 119-144 Nijmeegse gezichten. Vijfenzeventig jaar Katholieke Universiteit. Nijmegen: Uitgeverij KU Nijmegen, 1998 Noordegraaf, Jan 1980 ‘Jac. van Ginneken en de signifische beweging’. In: Was ik er ooit eerder? Een bundel opstellen aangeboden aan dr. H.A. Wage, S.A.J. van Faassen (red.). 's-Gravenhage: Bzztôh, 1980, 41-61 - 1988 ‘Hoogvliet vs. Van Ginneken. Dutch Linguistics around the Turn of the Century’. In: Historiographia Linguistica 15 (1988): 207-238. Ook in: Noordegraaf, Versteegh & Koerner 1992: 273-304 en in: Noordegraaf: The Dutch Pendulum. Linguistics in the Netherlands 1740-1900. Münster: Nodus, 1996, 99-129 - 1996 ‘Jacobus Joannes Antonius van Ginneken’. In: Lexicon Grammaticorum. Who's Who in the History of World Linguistics, Harro Stammerjohann (ed.). Tübingen: Max Niemeyer, 1996, 344-345 - 1999 ‘Dutch Linguists between Humboldt and Saussure’. Paper given at the 8th International Conference on the History of the Language Sciences (ICHoLS VIII), École Normale Superieure de Fontenay-aux-Roses/Saint Cloud, Fontenay-aux-Roses, 14-19 September 1999 - 2000 ‘Van Ginneken, Jacques Johannes Antonius’. In: Biographical Dictionary of Western Linguistics since 1450, John Joseph & Pierre Swiggers (eds.). London: Routledge (in press) Noordegraaf, Jan, Kees Versteegh & Konrad Koerner (eds.) 1992 The History of Linguistics in the Low Countries. Amsterdam; Philadelphia: Benjamins, 1992 (Amsterdam Studies in the Theory and History of Linguistic Science, Series III, Vol. 64) Oost-Noordbrabantsche dialectproblemen. Lezingen, gehouden [...] op 12 april 1944 door A. Weijnen, J.M. Renders en Jac. van Ginneken. Amsterdam: Noord-Hollandsche, 1946 (Bijdr. en Med. der Dialecten-commissie Ned. Ak. van Wetensch.; VIII)

Voortgang. Jaargang 18 209

Oostrum, Hilde van 1982 ‘De Graal. Een rooms-katholieke beweging voor meisjes’. In: Vrij Nederland, 28 augustus 1982, 3-27 Pollmann, Thijs 1979 ‘Ook een Fata Morgana is werkelijkheid’. J. van Ginneken en de taalbiologie. Utrecht (Interne publikatie Instituut De Vooys 79-NE-10) [Een verkorte versie, ‘Dikke lippen, boze tongen’, verscheen in NRC-Handelsblad, 11 augustus 1979] Rogier, L.J. 1974 ‘Terugblik’. In: Manning e.a. 1974: 15-47 Schmitz, H. Walter 1990 De Hollandse Significa. Een reconstructie van de geschiedenis van 1892 tot 1926. Assen; Maastricht: Van Gorcum, 1990 Strien, Pieter J. van 1998 ‘De liefdesproef van Jac. van Ginneken’. In: De psycholoog, okt. 1998, 463-464 Stroom, Gerrold P. van der 1981 ‘De receptie van Jac. van Ginnekens taalbiologie’. In: Voortgang II (1981), 81-102 - 1995 The Reception of Jac. van Ginneken's Language Biology. Amsterdam: Stichting Neerlandistiek VU; Münster: Nodus, 1995 (Cahiers voor Taalkunde; 13) - 1996 ‘De taalbiologie van Jac. van Ginneken’. In: Foolen & Noordegraaf 1996a: 93-118 Tervoort, Ben 1998 Jezus, ben jij dat? Het verhaal van een roeping. Nijmegen: Valkhof, 1998 (Memoreeks - Verhalen uit het katholiek leven; 1) Uitman, G.J. 1968 ‘De strijd om de opvolging van J. te Winkel’. In: Levende Talen 1968, 208-215; 281-286; 352-358 - 1975 ‘De strijd om de opvolging van J. te Winkel. Naschrift II’. In: Levende Talen 1975, 259-260 Veld, N.K.C.A. in 't 1976 De SS en Nederland. Documenten uit SS-archieven. 2 bdn. 's-Gravenhage: Nijhoff, 1976. (RIOD Bronnenpublicaties, Documenten; 2) Waaijman, Kees 1998 ‘Titus Brandsma’. In: Nijmeegse gezichten 1998: 50-59 Weijnen, A. 1996 ‘Herinneringen aan Jacques’. In: Foolen & Noordegraaf 1996a: 35-50 Wils, J. 1966 ‘In Memoriam Jacques van Ginneken (21 April 1877-20 October 1945)’. In: Portraits of Linguists. A biographical source book for the history of Western Linguistics. 1746-1963, Thomas A. Sebeok (ed.). Vol. 2. Bloomington; London: Indiana University Press, 447-454. Oorspr. in Lingua 1 (1948), 133-139

Voortgang. Jaargang 18 Eindnoten:

* Ik dank P. Tuynman voor zijn waardevolle opmerkingen en verduidelijkingen bij de eerste versie van dit artikel. J. Noordegraaf wees mij op een aantal belangrijke verspreide publicaties. 1 Van den Hombergh-Bot 1954:V; Rogier 1974:26; Foolen & Noordegraaf 1996b:14; Weijnen 1996; Hagen 1998:28. 2 Over Van Ginneken: Hagen 1998. Luykx 1989 is inmiddels enigszins verouderd; het is dan ook jammer dat P.W. Klein in zijn geschiedenis van de KNAW alleen dat artikel heeft geraadpleegd (Klein e.a. 1998: sub 1927). Over Van Ginneken als taalkundige: Noordegraaf 1996 en 2000, en Foolen & Noordegraaf 1996b. Over Van Ginneken en zijn meningen over De Saussure en Humboldt: Noordegraaf 1999. 3 Haas 1996; Van Strien 1998. 4 Van Oostrum 1982. 5 Hagen 1988. 6 Noordegraaf 1988; Graffi 1991: 96-100; Elffers 1996. 7 Hagen 1990: 116-118 en 1996; Lichtendahl 1996. 8 Van der Stroom 1981, 1995 en 1996; Malmberg 1991:471-472. 9 Noordegraaf 1980; Schmitz 1990. 10 Neijt 1996. 11 Hulshof 1996. 12 Fontijn 1996. 13 L.M.H. Joosten: Katholieken en fascisme in Nederland 1920-1940. Hilversum; Antwerpen: Brand, 1964, en J.P. de Valk: Roomser dan de paus? Studies over de betrekkingen tussen de Heilige Stoel en het Nederlands katholicisme 1815-1940. Nijmegen: Valkhof, 1998 bieden op dit punt geen uitkomst. 14 Vgl. evenwel Desmet 1998: 374, met noten 3 en 4. 15 Rogier 1974:26; Van der Stroom 1981:94; 1995:30-31; 1996:107; Brabers 1998: I, 255, noot 263. 16 Vergelijk ook Van Ginneken 1929b: een prachtuitgave in genummerde oplage voor ‘het ontwikkeld lezerspubliek’ in drie kleuren gedrukt op groot formaat. 17 Over een mogelijke achtergrond van Van Ginnekens these merkte De Bruin op: De gedachte dringt zich op dat Van Ginneken zich dáárom zo aangetrokken gevoeld heeft tot de figuur van Grote, omdat hij zijn eigen zielegang weerspiegeld zag in de innerlijke ontwikkeling van de vader van de Moderne Devotie, de lekenapostel naar zijn hart. Het door hem zelf geschapen probleem liet hem niet los, en zo kwam hij er toe, volkomen te goeder trouw, subjectieve ervaring terug te projecteren op de voorstelling die hij zich van Grote's persoonlijkheid gemaakt had. In de levensbeschrijving van deze man in wie hij zich zelf heeft herkend, gaf hij een geestelijk zelfportret dat van meer waarde is voor de toekomstige biograaf van een van Nederlands grote geleerden dan voor de beantwoording van de vraag aan wie wij de Navolging te danken hebben (De Bruin 1954:55). Zie verder Delaissé 1956, I:100-101 en 123-125, en De Bruin: ‘Geert Groote’. Die deutsche Literatur des Mittelalters: Verfasserlexikon (VL) 3 (1981):263-272, i.c. 269, en Paul van Geest e.a.: ‘Thomas Hemerken von Kempen’. VL 9 (1995): 862-882, i.c. 868. 18 Volledige tekst in Aukes 1947:203-204 (bijlage I). Voor Titus (ordenaam voor Anno Sjoerd) Brandsma, zie De Jong 1974:747-759 (712-724) en Waaijman 1998. 19 Arch. Ned. Prov. SJ, 597. Voor deze collectie en voor die bij de Nijmeegse Centrale voor Dialect- en Naamkunde, zie Lichtendahl 1996:164 (en Van Ginneken 1954, I, XIII; verder H.J.T.M. Brok: ‘Het archief Van Ginneken’. Mededelingen van de Nijmeegse Centrale voor dialect- en naamkunde der Katholieke Universiteit te Nijmegen 9 (1970):7-19). 20 Vergelijk Aukes 1947:195, noot 106. 21 In Geert Groote's levensbeeld uit 1942 bedankt Van Ginneken collega Brandsma voor het ter beschikking stellen van foto's. Hij voegde aan de desbetreffende noot toe: ‘Correctie noot: Deze dank heeft hem niet meer bereikt. R.I.P.’ (Van Ginneken 1942:5, noot 1) 22 Van Ginneken, ‘Anno Sjoerd Brandsma’, 4, 8 en 10. 23 A.v., 10. 24 Friesch substraat 1942; Invloed van het Stadsfriesch 1943; Accentwisseling 1944; Oost-Noordbrabantsche dialectproblemen 1946.

Voortgang. Jaargang 18 25 In Van Ginneken 1939/1940a:138 en 1939/1940b:187, en in 1941b komt de taalbiologie nog aan de orde. In De Tijd van 12 november 1941 verscheen een artikel ‘Phonologie en biologie’ over een voordracht van Van Ginneken voor de Phonologische Werkgemeenschap. 26 Over Baader in de oorlog, zie Rogier 1974:29-30. 27 Deze lezingen moeten aan Van der Stroom 1995 worden toegevoegd. Meer aanvullingen in noot 42 en in Van der Stroom 1996:104, noot 13. Voor het begrip articulatiebasis in samenhang met ras bij Van Ginneken, zie beide genoemde werken, resp. 7-8 en 93-94. Alhoewel voor dit artikel irrelevant wil ik hier tevens wijzen op uitspraken over Van Ginnekens vermeende anti-semitisme in het hoofdstuk ‘De Jodentaal’ van zijn Handboek der Nederlandsche taal, dl. II (1914) in twee recente publicaties: Aptroot 1991:47-49 en Hutton 1999:276. Of Van Ginneken in zijn Handboek van 1914, toen de ‘Dreyfus-affaire’ nog maar net achter de rug was, iets anders doet dan het weergeven van de toen al eeuwen in heel Europa algemeen gangbare vooroordelen over ‘de’ Joden, is een vraagstuk apart. 28 Volgens In 't Veld kwam het Instituut niet van de grond doordat het Departement van Financiën de nodige gelden niet wenste te verschaffen. Tevens zou de SS er wantrouwend tegenover hebben gestaan omdat men concurrentie voor het Germanisches Institut vreesde (In 't Veld 1976, II, 937, noot 8; I, 868-869, noot 2). Zie verder Dekker 1994. 29 Van Ginneken: [‘Ik ben jaloersch...’]. Handschrift in Arch. Ned. Prov. SJ, 597. 30 Ignatius van Loyola (1491-1556), Spaans-Baskisch beroepsofficier, werd na verwonding stichter van de Sociëteit van Jezus. Deze Societas Jesu werd in 1540 door paus Paulus III goedgekeurd. Ignatius werd in 1609 zalig en in 1622 heilig verklaard. 31 Dit percentage is niet juist. Na de golf van arrestaties van linksen, verbod van de socialistische en communistische pers, intimidaties en geweldplegingen van de SA die volgden op de Rijksdagbrand van 27 februari, verwierf Hitlers NSDAP op 5 maart 1933 het hoogste aantal stemmen ooit, bijna 44%, maar bij de laatste vrije Rijksdagverkiezingen op 6 november 1932 was dat slechts 33%. 32 Negentiende-eeuws geheim politiek genootschap in Zuid-Italië. 33 Alfred Rosenberg was de ideoloog van Hitlers Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei en schreef Der Mythos des 20. Jahrhunderts (1930). 34 Marcus 3:17. 35 In opdracht van de paus stelde Ignatius de constituties van de orde op, die in 1550 bekrachtigd werden. 36 Verordnungsblatt für die besetzten niederländischen Gebiete 1943:125-130. 37 Manning e.a. 1974:210-216 en 250-252; De Jong 1975:737 (704) e.v. 38 Men kon op eigen gelegenheid op het Departement gaan tekenen. Het percentage van 0,0016 dat Manning e.a. 1974:212, noot 34 noemt, is van 4 april 1943. 39 In 1995 haalde Weijnen zijn ‘Herinneringen aan Jacques’ op (Weijnen 1996). 40 Louise Kaiser gaf jaren na de oorlog een aantal antropologische gegevens weer die A. de Froe over Edam in de zomer van 1944 verzameld had. Het was de bedoeling geweest dat Van Ginneken ‘voortdurend contact’ zou onderhouden met Kaiser en De Froe in verband met zijn eigen Waterlandse onderzoek en het antropologisch en fysiologisch/fonetisch onderzoek te Edam van de twee laatstgenoemden. ‘Toen de omstandigheden Professor Van Ginneken noodzaakten van Volendam te vertrekken [...], kon van verder overleg geen sprake zijn. Het spraakonderzoek in Edam bleef geheel los staan van het taalonderzoek in de drie Waterlandse gemeenten’ (Kaiser 1963:1-3). 41 Van Ginneken 1954, I, XXI. 42 In 1933 scheef Kaiser over Van Ginnekens taalbiologie: Zooals [...] bekend mag worden verondersteld is Van Ginneken er in geslaagd de wetten der erfelijkheidsleer terug te vinden in de spreektaal. De klanken van een taal vormen een statistisch materiaal, dat volkomen te vergelijken is met de bloemen of zaden van een proefveld, en dat volgens dezelfde wetten van Mendel gegroepeerd blijkt. Hier heeft men dus de echte taalverwantschap, een uitdrukking, die de linguïsten graag en veel gebruikten, zonder er echter in de verte deze werkelijke beteekenis aan te hechten (Kaiser 1933:4611). Ruim dertig jaar later schreef Kaiser gunstig over Van Ginnekens Ras en taal (1935) waar hij antwoorden aandraagt op de vraag of taalverschillen ‘hun grond vinden in [...] verschillen naar herkomst en ras’ (Kaiser 1964:17, 128). Ook Meertens schreef na de oorlog, in 1948, enthousiast over Ras en taal: De wetenschap heeft dit boek vrijwel over de gehele linie doodgezwegen. Maar ook als men toegeeft dat het stoutmoedige en allerminst bewezen stellingen bevat, behoeft men nog niet de

Voortgang. Jaargang 18 ogen te sluiten voor de weidse perspectieven die het oproept. [...] Al is ook op dit gebied het laatste woord nog niet gesproken, het heeft er veel van weg dat inderdaad alleen de erfelijkheidstheorie de oorzaken en het wezen der klankontwikkeling begrijpelijk maakt (Meertens 1948:15). Met die laatste woorden sloot hij letterlijk aan bij wat Hellinga over Ras en taal in zijn proefschrift had opgemerkt (Hellinga 1938 en 1968:127, noot 1). Op 19 augustus 1943 had Meertens in zijn ‘diarium’ geschreven: bezoek bij Van Ginneken, die enige tijd in Volendam zit. Gisteren schreef ik over Jan de Vries, vandaag liet ik m'n gedachten gaan over m'n andere voorzitter [Van Ginneken]. Er zijn maar weinige Nederlandse filologen, over wie zo verschillend wordt geoordeeld als deze Nijmeegse filoloog, die het nooit heeft kunnen brengen tot een professoraat aan een Rijksuniversiteit - wat voor de Nederlandse wetenschap en in 't bijzonder voor de Amsterdamse gemeenteraad een schande blijft [zie Uitman 1968 en 1975]. Want wat men tegen Van Ginneken ook kan aanvoeren, onmiskenbaar is dat hij een geniale trek bezit, dat hij een man is van grote lijnen en van een brede visie... wetenschappelijke nauwgezetheid is niet zijn sterkste kant... maar zijn naam zal blijven voortbestaan als een vernieuwer van onze Nederlandse linguïstiek. (Diarium 1 juni 1942 - 31 dec. 1943. Archief P.J. Meertens, Universiteitsbibliotheek Amsterdam, 94. Met dank aan dr. Barbara Henkes, die mij op dit archiefstuk wees) 43 Wils karakteriseerde dit onderzoek als ‘very original’ (Wils 1966:453). 44 Brief van prof. dr. A. de Froe, 7 juli 1981. 45 Voor dit belangwekkende antropologische onderzoek in oorlogstijd, zie J. Presser: Ondergang (7e oplaag), dl. II. 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij, 1977, 72 e.v., en Salomon Louis Vaz Dias: ‘“Talmoed Tora keneged koelam”. Bijdrage tot de geschiedenis der Portugees-Israëlietische Gemeente te Amsterdam in de Tweede Wereldoorlog’. In: Studia Rosenthaliana 29 (1995), 29-70, m.n. 33-35. 46 Jezus' medelijden met de schare: Mattheüs 15:32 en Marcus 8:2 (de tweede vermenigvuldiging der broden). 47 A. Korthals Altes: Luchtgevaar. Luchtaanvallen op Nederland 1940-1945. Amsterdam: Sijthoff, 1984, 204. Verder over dit bombardement: Alfons E. Brinkhuis: De fatale aanval. 22 februari 1944. Weesp: Gooise, 1984. 48 Voor dit citaat heb ik slechts ‘foute’ bronnen: het weekblad van de NSB, Volk en Vaderland, 24 lentemaand [maart] 1944 en Storm-SS, 17 maart 1944. 49 A.v. 50 Dit begrip is bij hedendaagse onderzoekers naar de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog niet bekend. De invasie vond plaats op 6 juni 1944. 51 Joosten heeft een foto van Van Ginneken als onderduiker Jacques v.d. Hoop, met snor, weten te achterhalen (1998:29). In zijn autobiografische geschriften tekende Meertens op: In de oorlogswinter kocht hij [Van Ginneken] een pak van V & D en liep er triomfantelijk mee rond. Hij [liet] er zelfs briefkaarten van maken. Iedereen zag dat het iemand was die zich verkleed had. Om onder te duiken ging hij schuilen bij een berucht collaborant. Toen ik schrok dat te horen stelde hij me gerust: de mensen waren eerlijk als goud. Ik heb in mijn lange leven niemand gekend die zo naïef was als hij. (Autobiografische geschriften 1919-1939, 11a. Archief P.J. Meertens, Universiteitsbibliotheek Amsterdam, 142. Met dank aan dr. Barbara Henkes, die mij op dit archiefstuk wees) 52 ‘God en de oorlog door Jac. van Ginneken S.J.’, voorwoord. Arch. Ned. Prov. SJ, 596. 53 Eerder was ik hier nog niet zeker van, zie Van der Stroom 1996:108. 54 IIe Voordracht - ‘Een pleidooi voor het lijden’, 24 feb. 1945, 1. 55 Ie Voordracht - ‘De oorlog in Gods bedoeling’, 10 feb. 1945, 17. 56 A.v., 7, 15-16. 57 VIe Voordracht - ‘De nieuwe katholieke levensstijl’, 23. 58 Voor deze revisoren, zie Lichtendahl 1996:148 e.v. 59 Brief in het Arch. Ned. Prov. SJ, 596. 60 Hierover uiteraard de inaugurele rede van J.C.H. Blom uit 1983: In de ban van goed en fout?, herdrukt in Tussen goed en fout. Nieuwe gezichtspunten in de geschiedschrijving 1940-1945, G. Abma e.a. (reds.). Franeker: Wever, 1986, 30-52, i.c. 33. 61 W. Warmbrunn paste het begrip ‘accommodation’ in 1963 voor het eerst op de bezettingsgeschiedenis toe. Dit werd echter vertaald met ‘aanpassing’. Zie voor het woord

Voortgang. Jaargang 18 ‘accommodatie’ in dit verband de instructieve noot van J.Th.M. Houwink ten Cate: ‘Generaal Winkelman’. BMGN 105 (1990), 186-230, i.c. 187, noot 4. 62 E.H. Kossmann met assistentie van W.E. Krul: Winkler Prins geschiedenis der Nederlanden, dl. 3. Amsterdam; Brussel: Elsevier, 1977, 267-286. 63 Ook de bijzonder kritische Pollmann had ‘geen aanwijzingen’ om Van Ginneken daadwerkelijk ‘fout’ te noemen (Pollmann 1979:18). Verder is Van Ginneken niet bekend bij het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging van het Ministerie van Justitie. Dit archief van direct na de oorlog omvat meer dan 400.000 persoonsdossiers van Nederlanders (en Duitsers) tegen wie een verdenking van collaboratie e.d. was gerezen.

Voortgang. Jaargang 18 211

Personalia

Etienne Britz studeerde Nederlandse taal- en letterkunde aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. In 1997-98 was hij er gastdocent. Hij promoveerde aan de Universiteit van Stellenbosch op een proefschrift over Drie ‘Hollandse’ romans van Arthur van Schendel, is daar senior lector bij het departement Afrikaans en Nederlands. Zijn publicaties betreffen zowel de Zuidafrikaanse als de Nederlandse literatuur.

G.R.W. Dibbets is als bijzonder hoogleraar Geschiedenis van de Nederlandse grammatica in Westeuropese context verbonden aan de vakgroep Nederlands van de Katholieke Universiteit Nijmegen. Hij publiceerde talrijke artikelen en boeken, vooral over de geschiedenis van de Nederlandse taalkunde.

Els Elffers is docent Moderne Nederlandse taalkunde aan de Universiteit van Amsterdam, met als onderzoeksterreinen het moderne Nederlands (syntaxis en semantiek), de geschiedenis van de 19e- en 20e-eeuwse taalkunde, en de methodologische aspecten van de taalwetenschap en haar geschiedschrijving.

Anthonia Feitsma is emeritus hoogleraar Friese taal- en letterkunde aan de Vrije Universiteit en de Universiteit van Amsterdam. Haar onderzoek is de laatste jaren vooral gericht op de predikant en taalkundige Joast Halbertsma.

Ingrid Glorie studeerde Nederlands en ALW aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Ze is redactrice van het schilderstijdschrift Atelier en freelance vertaalster en journaliste. Daarnaast doet ze promotieonderzoek naar de contacten tussen Nederlandse en Zuid-Afrikaanse schrijvers in de periode 1902-1926.

Jaap C. Hoogteijling studeerde Nederlands en ALW aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Hij is bezig met een promotieonderzoek Derde Wereld-literatuur als spiegel van literatuuropvattingen in Nederland onder begeleiding van prof. dr. Mineke Schipper te Leiden, en is werkzaam als archivaris bij De Nederlandsche Bank.

Maaike Kroesbergen studeerde Nederlands aan de Vrije Universiteit te Amsterdam en doceert momenteel aan deze universiteit en aan de HOVO. Ze publiceerde eerder over onderwerpen uit de moderne literatuur in Voortgang, Literatuur en Bzzlletin.

Olf Praamstra doceert Nederlands-Indische letterkunde aan de Vrije Universiteit te Amsterdam en is UHD bij de opleiding Dutch Studies aan de Universiteit van Leiden. In 1997 was hij gedurende een half jaar gastdocent aan het Departement Afrikaans en Nederlands van de Universiteit van Stellenbosch. De laatste jaren publiceert hij vooral op het gebied van de Nederlands-Indische letterkunde.

Gerrold P. van der Stroom is neerlandicus te Amsterdam en bezorgde in 1994 de editie Tuynman/van der Stroom van P.C. Hoofts Lyrische poëzie. Hij was voordien jarenlang verbonden aan het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, waar hij onder meer editeur was van De Dagboeken van Anne Frank.

Voortgang. Jaargang 18