Powstanie I Działalność Ewangelickiego Macierzystego Domu I Szpitala Diakonis W Gdańsku W Latach 1857-1945

ARCHIWUM HISTORII I FILOZOFII MEDYCYNY 2019, 82, 9–26

MICHAŁ T. W. VON GRABOWSKI

Powstanie i działalność ewangelickiego Macierzystego Domu i Szpitala Diakonis w Gdańsku w latach 1857-1945

Founding and activity of the evangelical Diakon’ s Maternal House and Hospital in Gdańsk (Danzig) in the years 1857-1945

* Em. ordyn. (ltd. OA) Klinika Ortopedii, Edith-Stein-Fachklinik, Bad Bergzabern, Niemcy * Em. Sen. phys., Orthopaedic Clinic, Edith-Stein-Fachklinik, Bad Bergzabern, Germany

Słowa kluczowe: Key words: Historia gdańskiej medycyny, historia gdańskich szpi- History of medicine in Gdańsk (Danzig), hospitals hi- tali, ewangelicki Macierzysty Dom i Szpital Diakonis story of Gdańsk, the evangelical Diakon’ s Maternal Ho- w Gdańsku use and Hospital in Gdańsk

Streszczenie Summary W pracy przedstawiono okoliczności powstania i dzia- In the paper are presented the circumstances of founding, łalność ewangelickiego Macierzystego Domu i Szpitala development and activity of the evangelical Diakon’s Ma- Diakonis w Gdańsku w latach 1857-1945. Przypomnia- ternal House and Hospital in Gdańsk (Danzig) in the years no sylwetki sióstr przełożonych oraz naczelnych leka- 1857-1945. Are remembered the diakon’ s matronsisters rzy szpitala. and the leading doctors of the hospital.

Wprowadzenie Początki szpitalnictwa na terenie Europy sięgają nicze nazywano w Niemczech (i w Gdańsku) lazareta- wczesnego średniowiecza, gdy pod patronatem kościo- mi (Lazaretten). Słowo to wywodzi się od św. Łazarza ła zaczęto tworzyć, głównie we Włoszech i Francji, licz- z Betanii, wskrzeszonego przez Jezusa. W późniejszym ne domy opieki nad osieroconymi dziećmi, pielgrzyma- okresie określeniem „lazaret” objęto także stacjonarne mi, osobami ubogimi, chorymi, starymi i samotnymi. lub polowe szpitale wojskowe (Militärlazaretten), dzia- W owym czasie szpitale (hospitale) spełniały głównie łające przede wszystkim w okresie wojny. rolę przytułków, gdzie w imię chrześcijańskiej miłości W Gdańsku szczególny rozwój szpitalnictwa zbiegł bliźniego (caritas) i miłosierdzia (misericordis) otacza- się w czasie z działalnością tam Zakonu Krzyżackiego, no opieką najbardziej tego potrzebujących [1]. Nazwa który władał miastem w latach 1308-1454 [2]. Więk- szpital (niem. Hospital lub Spital) pochodzi od łaciń- szość gdańskich, zakonnych lub kościelnych fundacji skich słów „hospitalitas” („gościnność”) i „hospitium” szpitalnych powstała w tym właśnie okresie. Z nowszych („schronisko”). Szpitale, w których izolowano i leczono polskich opracowań ich szczegółową charakterystykę chorych zakaźnie i gdzie wykonywane były zabiegi lecz- zawdzięczamy przede wszystkim A. Szarszewskiemu 10 PRACE ORYGINALNE

i jego współpracownikom Powstanie [3, 4, 5]. ewangelickiego Szpitala Na przełomie XVIII Dziecięcego Diakonisek i XIX wieku poczęły powsta- w Gdańsku wać w całej Europie, także W dniu 22 lutego w Gdańsku, szpitale (laza- 1849 r. utworzone zostało rety) zajmujące się wyłącz- w Gdańsku „Żeńskie Sto- nie leczeniem chorych (tzw. warzyszenie dla Opieki proces medykalizacji szpi- nad Biednymi i Chory- tali) [6, 7]. Korzystali z nich mi” („Weiblicher Verein głównie ubodzy mieszkań- für Armen – und Kran- cy miasta. Tzw. „lekarzy kenpflege in Danzig”), biednych” („Armenärzte”) zrzeszające grono zaanga- zatrudniało i opłacało mia- Ryc. 1. Szpitalik dziecięcy przy ul. Schwarzes Meer 10. żowanych, ewangelickich sto. Nawracające epidemie obywatelek miasta, do dżumy i innych chorób za- których dołączyli wkrótce kaźnych, ogólny postęp nauk medycznych oraz szybki mężczyźni. Powodem powołania do życia stowarzysze- wzrost mieszkańców Gdańska spowodowały potrze- nia była głównie potrzeba pomocy licznym w mieście bę rozbudowy bazy szpitalnej w mieście. W połowie biednym, osieroconym, chorym i zaniedbanym dzie- XIX w. powstały tam dwie charytatywne, konfesyjne ciom. Pomysł członków powyższego stowarzyszenia fundacje szpitalne. W latach 1852-1853, dzięki wielkiej utworzenia w Gdańsku ewangelickiego szpitala dla ofiarności wiernych, otwarto, pierwszy w mieście od dzieci, wsparty przez ewangelickich duchownych, leka- czasów reformacji, katolicki Szpital Najświętszej Marii rzy i licznych obywateli zyskał szybko aprobatę władz Panny (Szpital NMP) sióstr Boromeuszek, co było wiel- miejskich i rządowych. kim sukcesem katolickiej mniejszości w mieście [8]. W dniu 1 maja 1857 r. członkowie Zarządu „Sto- Na reakcję protestanckiej większości, mocno wspiera- warzyszenia dla Opieki nad Biednych i Chorymi” (Ve- nej przez miejscowe władze, pruski rząd krajowy i ro- rein für Armen und Krankenpflege) w osobach: Luise dzinę cesarską, nie trzeba było długo czekać. W roku Blech, Emilie Conventz z d. Tiessen, Marianne Ris- 1857 otwarto w Gdańsku „konkurencyjny”, ewangelicki bet z d. Böhm, Friederike Plaw, dr med. Georg Abegg Szpital Diakonis dla Dzieci, przekształcony w 1860 r. na (1826-1900), superintendent, pastor Karl Adolph Blech Szpital dla Dzieci i Dorosłych (Diakonissen Kranken- (1796-1877), lekarz miejski (Kreisphysikus) dr med. haus für Kinder und Erwachsene). Przedmiotem ni- Eduard Glaser, radca miejski Martin August Hasse, niejszego opracowania są losy tego ostatniego szpitala radca handlowy John Sprott Stoddart i E. D. Thiel, pod- i związanych z nim instytucji do 1945 r. pisali protokół o powołaniu do życia „Ewangelickiego Szpitala dla Dzieci” („Evangelisches Kinderkranken- haus”) w Gdańsku. W dniu 9 maja 1857 za sumę 1900 talarów zakupiono na ten cel mały domek z ogrodem przy ulicy Schwarzes Meer 10 (ryc. 1) (obecnie część Alei Armii Krajowej). Na jego parterze mieściła się tylko jedna izba a na poddaszu trzy mansardowe poko- iki. Po doraźnej adaptacji, 10 czerwca 1857 r., nastąpiło poświęcenie i otwarcie szpitalika. Zgodnie z ówczesny- mi, skromnymi wymaganiami, dom mógł pomieścić do dwanaściorga dzieci. Opiekę nad nimi powierzono dwóm ewangelickim diakonisom (pierwszym zresztą w Gdańsku), sprowadzonym z Macierzystego Domu „Bethlehem” (Diakonissen-Mutterhaus – „Bethlehem”) w Ludwigslust w Meklemburgii. Wstępny statut szpitala z dnia 12 maja 1857 r. prze- widywał leczenie w nim chorych dzieci bez względu na Ryc. 2. Szpital dla dzieci i dorosłych przy Neugarten 23. ich religijne wyznanie i pochodzenie. Z hospitalizacji w zakładzie wyłączeni byli pacjenci chorzy zakaźnie MICHAŁ T. W. VON GRABOWSKI POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ EWANGELICKIEGO MACIERZYSTEGO DOMU I SZPITALA 11

Ryc. 3. Nowy budynek szpitalny przy Neugarten 3-5.

i nieuleczalnie. Diakonisy miały pracować pod nadzo- Ogrody) służył celom szpitalnym przez długie 15 lat rem lekarza i wyznaczonej osoby duchownej wyznania (do 1875 r.) ewangelickiego. Zarząd Szpitala mogły stanowić osoby Wzrastające potrzeby lokalowe, nowe wymagania obojga płci należące do „Stowarzyszenia do Opieki nad sanitarne i aspekty medyczne zmusiły wreszcie za- Biednymi i Chorymi”. Stowarzyszenie nie posiadało rząd do podjęcia decyzji o budowie nowego, dużego żadnych praw własnościowych w odniesieniu do mająt- i nowoczesnego szpitala. Po licznych pertraktacjach ku szpitalnego. Nowy szpital uzyskał urzędowo pełną z władzami miasta i osobami prywatnymi, 12 stycznia prawną i finansową samodzielność [9]. Dzienną stawkę 1870 r. doszło do zakupu, za sumę 7500 talarów, gruntu kosztów leczenia ustalono na 5 srebrnych groszy. Opła- i starych budynków przy Neugartenstrasse 3-5. Pod- tę należało uiszczać z góry, minimum za okres 14 dni. czas wstępnych robót ziemnych natrafiono na działce Możliwe było częściowe lub nawet całkowite zwolnie- na solidne fundamenty stojącego tam w XVII-XVIII nie ubogich chorych z opłat. Funkcjonowanie szpitala wieku zajazdu (Gasthof) „Krumme Linde” („Krzywa miało być zgodne z regułami wyznania ewangelickiego. Lipa”), gdzie w trakcie kilkakrotnej obecności w Gdań- sku zamieszkiwał car Piotr Wielki. Fundamenty te wy- Szpital Diakonisek dla Dzieci i Dorosłych (1860- korzystano pod budowę nowego szpitala. Jego plany, -1945) sporządzone przez radcę rządowego i budowlanego, Po dwóch latach istnienia, zarząd Szpitala Dziecię- architekta Brunona Ehrhardta (1826-1905), zostały cego doszedł do wniosku, że w zakładzie powinno być przedłożone zarządowi zakładu diakonis 13 grudnia prowadzone także leczenie osób dorosłych. Aby spro- 1869 r. Po licznych dyskusjach i poprawkach, plan bu- stać temu zadaniu, konieczne było znalezienie większe- dowy szpitala zatwierdzono 30 maja 1870 r. go budynku. W dniu 31 sierpnia 1860 r. zakupiono, za sumę 10.000 talarów, działkę i dom z ogrodem przy ulicy Neugarten 23 (ryc. 2). 8 listopada 1860 r. wprowadzi- li się tam pierwsi pacjenci, trzynaścioro chorych dzieci i 2 chore kobiety. Poświęcenie nowego szpitala nastąpi- ło 5 dni później. Zakład otrzymał nazwę „Das Evange- lische Diakonissenstift – das Krankenhaus für Kinder und Erwachsene in Danzig” („Ewangelicka Fundacja Diakonis – Szpital dla Dzieci i Dorosłych w Gdańsku”) Poza leczeniem chorych, przyznano zakładowi prawo kształcenia diakonis, co zostało zatwierdzone przez pruską kancelarię królewską w dniu 6 kwietnia 1861 r. Z braku własnej kaplicy, w maju 1863 r. dotychczasowy pawilon ogrodowy (Gartensaal) przekształcono na salę modlitwy (Betsaal). Pomimo bardzo skromnych wa- Ryc. 4. Ogród przyszpitalny. runków, budynek przy Neugarten 23 (obecnie ul. Nowe 12 PRACE ORYGINALNE

Ryc. 5. Schemat pomieszczeń szpitala diakonis w Gdańsku ok. 1907 r.

Budowa rozpoczęta 4 maja 1871 r. i zaplanowana na i licznymi balkonami. Znalazło się w nim miejsce na dwa lata, opóźniła się, z przyczyn finansowych i tech- 100 łóżek dla chorych dzieci i dorosłych obojga płci. Na nicznych, o dalsze dwa lata. Pozytywne efekty finansowe tyłach budynku urządzono ogród z drzewami i krze- przyniosła szeroko zakrojona akcja wspierania budowy wami (ryc. 4). Na uroczyste poświęcenie i otwarcie szpitala przez ewangelickie społeczeństwo Gdańska nowego szpitala (17 marca 1875 r.) przybyli wysocy i całych Prus. Stopniowo, dzięki celowym i konse- urzędnicy państwowi, przedstawiciele lokalnych władz kwentnym działaniom zarządu szpitala, oraz wsparciu miejskich i kościelnych, lekarze, oficerowie gdańskiego przez miasto, czynniki rządowe i rodzinę cesarską, uda- Garnizonu, kupcy i inne ważne osobistości [9]. Przeło- ło się szczęśliwie pokonać wszystkie trudności. W lu- żoną diakonisą zakładu mianowana została Leopoldina tym 1875 r. budynek był gotowy. Koszta jego budowy, von Behr przybyła z Berlina. Na uroczystość zaproszo- wynoszące ponad 238.000 marek, spłacone zostały już no także najuboższych mieszkańców Gdańska dla pod- do 1876 r. [9]. W rezultacie powstał okazały budynek kreślenia faktu, że to głównie z myślą o nich powstał szpitalny w stylu neogotyckim (ryc. 3), modnym wów- nowy szpital. Zakład ulegał stałej rozbudowie i unowo- czas w Gdańsku. Pomieszczenia charakteryzowały się cześnianiu, których szczegółowe wyliczanie, zawarte wysokimi i jasnymi salami, szerokimi korytarzami w publikacjach B. von Hülsena i E. Jacobi, przekracza- łoby ramy niniejszego opracowania. Schemat budynku szpitalnego z ok. 1907 r. ilustruje rycina 5. Warto tylko przypomnieć, że latach 1880-1881 wybudowano nowe, parterowe skrzydło budynku od strony zachodniej, nad którym w 1898 r. powstało dodatkowe piętro, od 1905 r. mieszczące oddział izolacyjny (Isolierstation). W 1885 r. zakupiono działkę przy Neugarten 6, poło- żoną na wschód do szpitala, gdzie w 1887 r. zbudowano tzw. Klassenhaus mieszczący sale chorych trzech kategorii płatności oraz aptekę (Apotheke) i laborato- rium. W ogrodzie posesji powstał w czerwcu 1894 r. Oddział dla Dzieci i Kobiet (Kinder und Frauenhaus), na którego poddaszu, w lutym 1905 r., urządzono od- dział dla chorych diakonis (Schwesternkrankensta- tion). W 1892 r. w środku ogrodu powstała kaplica dla Ryc. 6. Wnętrze kaplicy przyszpitalnej (źródło: Fliedner Kultursti- zmarłych (Leichenkapelle), ufundowana przez prze- ftung Kaiserswerth w Düsseldorfie) oryszę von Behr (stoi nadal). W 1902 r. w przedłużeniu MICHAŁ T. W. VON GRABOWSKI POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ EWANGELICKIEGO MACIERZYSTEGO DOMU I SZPITALA 13

zachodniego skrzydła budynku zbudowano masywny barak z salami dla chorych. W kwietniu 1904 r. na po- łudniowym krańcu działki przy Neugarten 3/5 powstał budynek mieszczący nową pralnię parową. W 1905 r. zbudowano stację pogotowia. W maju 1907 r., na ju- bileusz 50-lecia szpitala, oddano do użytku wygodny dom wypoczynkowy dla sióstr diakonisek (Schwester- nerholungsheim) o nazwie „Gotteshilfe” („Boska po- moc”) nad morzem w Sopocie [9]. W 1910 r. na baraku zachodniego skrzydła zbudowano oddział dla emerytowanych i niedołężnych diakonis (Feierabendstation). W 1911 r. powstała w szpitalu nowa sala operacyjna. W 1912 r. rozbudowano pomieszczenia dla chorych I i II klasy. W 1914 r. zakupiono za cenę 200.000 marek, Ryc. 8. Szpital po przebudowie w 1933 r. (źródło: Fliedner Kultur- działkę przy Neugarten 2 wraz z dwoma stojącymi tam stiftung Kaiserswerth w Düsseldorfie) budynkami w których znalazły się m.in. pomieszczenia dla diakonis i ich uczennic. W 1898 r. zakupiono dział- kę przy Neugarten 1, na której powstał Dom Fundacji dla diakonis na ostatnim jego piętrze. Nowo powstała Opiekuńczej (Auguste-Victoria-Stift). W efekcie wła- fasada budynku, pomimo wojennych zniszczeń i póź- snością domu i szpitala diakonis stał się cały odcinek niejszych remontów, zachowała swoją formę do czasów ulicy Neugarten od numeru 1 do 6. W 1926 r. powięk- współczesnych (ryc. 9) szono oddział męski głównego budynku przeznaczo- ny dla chorych III klasy i zbudowano kaplicę (ryc. 6), Fundacja cesarzowej Augusty Wiktorii (Auguste- z oknami wychodzącymi na ulicę Neugarten (ryc. 7). Victoria-Stift) Po wojnie kaplicę przekształcono na salę konferencyjną Cofając się w czasie do przełomu XIX i XX stulecia, szpitala (w maju 2019 r. nadano jej imię prof. Antoniego nie sposób pominąć ważnej okoliczności powstania, Hlavatego [10], kierownika Katedry i Kliniki Ortopedii we wrześniu 1901 r., nowego, reprezentacyjnego Domu Akademii Medycznej w Gdańsku w latach 1967-1990). Opieki (Stift), połączonego ze Szpitalem Diakonis W roku 1930 podwyższono budynek nad oddziałem i przeznaczonego dla osób chorych, samotnych i ubo- kobiecym i dziecięcym o jedno piętro. W wyniku pra- gich obojga płci, niezależnie od ich wyznania [11, 12]. wie 3-letniej gruntownej przebudowy i rozbudowy Głównym pomysłodawcą i realizatorem tego projektu (wg projektu znanego sopockiego architekta Adolpha był nadprezydent prowincji Prusy Zachodnie i minister Bielefeldta), jesienią 1933 r. powstał nowoczesny, czte- oświaty, w latach 1892-1902 przewodniczący zarzą- ropiętrowy gmach szpitalny (ryc. 8) z mieszkaniami du Szpitala Diakonis w Gdańsku, dr praw Gustav von

Ryc. 7. Fragment ściany frontowej głównego budynku szpitala Ryc. 9. Aktualny widok szpitala od strony wschodniej. (pocz. XX w.) 14 PRACE ORYGINALNE

Gossler (1838-1902) [13]. w obrębie większości ewan- Koszta nabycia działki i bu- gelickich organizacji chary- dowy domu opieki wynio- tatywnych (Diakonisches sły 500.000 marek. Dużą Werk, Diakonie Deutsch- ich część przejęła na siebie land, Diakonie-Kranken- para cesarska, a cesarzowa, haus). W kościele katolic- Auguste Victoria, osobiście kim podobne znaczenie uświetniła otwarcie Fun- odgrywa słowo „caritas” dacji. Budynek powstał na oznaczające „miłość bliź- działce o wielkości 0,4 ha, niego” (np. Deutscher Cari- położonej przy Neugar- tasverband). Macierzystych ten 1, zakupionej w grud- Domów Diakonis (Diako- niu 1898 r. Na terenie tym, nissen-Mutterhauser), czyli zwanym „Przyjacielskim ich stowarzyszeń oraz Szpi- Ogrodem” („Freundscha- Ryc. 10. Budynek Fundacji im. cesarzowej Auguste Viktorie. tali Diakonis (Diakonissen- flicher Garten”), prowa- -Krankenhäuser) powsta- dzony był przez cały rok ło w XIX w. ówczesnych wyszynk alkoholu, a latem Niemczech wiele, m.in. organizowano tam nocne występy teatralne, co bar- w Kaiserswerth koło Düsseldorfu, w Berlinie-Zehlen- dzo burzyło spokój potrzebny chorym. Budynek za- dorf, Królewcu (Königsberg) i in. Posiadały one znacz- planowany w stylu neogotyckim (ryc. 10) przez radcę ną autonomię w zakresie swojej działalności. budowlanego Tiburtiusa, zbudowała firma Hermanna Aż do połowy XX wieku przeważała w Niemczech Prochnowa (późniejszy budowniczy nowego Szpita- tradycyjna struktura wspólnoty diakonis, które po la Miejskiego we Wrzeszczu). Zarząd Fundacji przejął uroczystej konfirmacji (Einsegnungsgottesdienst), Zachodniopruski Macierzysty Dom i Szpital Diakonis z reguły przez całe życie żyły i pracowały w jednym (Westpreusisches Diakonissen Mutterhaus und – Kran- z prowadzonych przez nie zakładów, nie będąc jednak kenhaus). Poza 50-70 łóżkami dla hospitantów wyma- związanymi ślubami zakonnymi. Były one zobowiąza- gających opieki stacjonarnej, znalazło się w nim miejsce ne do prowadzenia prostego trybu życia, bezżenności na oddział dla emerytowanych i niedołężnych diakonis, i posłuszeństwa wobec przełożonych. Nosiły, w zależ- szkoła dla chorych dzieci z pobliskiego szpitala diako- ności od tradycji danego Domu, skromne, granatowe, nis oraz seminarium dla wychowawczyń małych dzieci szare lub czarne suknie, fartuszek i biały czepek oraz (Kleinkinderlehrerinnen), otwarte, wraz z przedszko- broszkę albo łańczuszek z symbolem macierzystego lem, w maju 1902 r. Do seminarium tego zgłaszały się zgromadzenia. Otrzymane kieszonkowe (Taschengeld) licznie uczennice nie tylko z Gdańska i jego okolic, ale składały do wspólnej kasy, z której mogły korzystać także z ziem etnicznie polskich pozostających pod za- w razie potrzeby. Na starość miały zagwarantowane borem rosyjskim [12]. Dyplom jego ukończenia miał mieszkanie, utrzymanie i opiekę w ramach wspólnoty jednak nieco niższą rangę niż dyplom przedszkolanki macierzystej [14]. Obecnie wolno diakonisom żyć sa- (Kindergärtnerin) uzyskany w jednej ze szkół państwo- modzielnie i zakładać rodziny. Mogą też dowolnie roz- wych. porządzać otrzymanym wynagrodzeniem i troszczyć W marcu 1945 r., w trakcie działań wojennych, bu- się o swoje zaopatrzenie. Poza pracą w służbie zdro- dynek Fundacji Augusty Wiktorii uległ całkowitemu wia i w opiece społecznej, są najczęściej zatrudniane zniszczeniu. W latach 50. XX wieku na miejscu tym w przedszkolach i domach starców. Aby podjąć stałą powstała parterowa przyszpitalna przychodnia orto- pracę w obrębie instytucji podległej Krajowemu Ko- pedyczna. W 1959 r. uruchomiono tam Przykliniczne ściołowi Ewangelickiemu (Evangelische Landeskirche) Warsztaty Ortopedyczne. kandydatki zobowiązane są przedtem do ukończenia trzyletniego szkolenia diakoniczno-teologicznego. Od Ewangelickie, niemieckie zgromadzenie Diakonis diakonis wymagana jest przede wszystkim stała goto- (sióstr luterańskich) -wość do ofiarnego służenia ludziom w imię chrześci- Określenie „diakonisa” (niem. Diakonisse lub Dia- jańskiej miłości bliźniego [15, 16]. konissin), jest żeńską formą greckiego słowa „diakonos” Według Encyklopedii Gdańskiej [17]: „Gdańskie oznaczającego „sługę” lub „służebnika”. W Niemczech diakonisy wywodziły się z filii macierzystego domu nazwa „Diakonie” („służba bliźniemu”) przyjęła się (Mutterhaus) w Berlinie-Zehlendorf i były zatrudnio- MICHAŁ T. W. VON GRABOWSKI POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ EWANGELICKIEGO MACIERZYSTEGO DOMU I SZPITALA 15

Ryc. 11. Symbol gdańskich diakonis na murze frontowym szpitala w Gdańsku.

ne w Gdańsku w Szpitalu Diakonisek przy Neugarten dorosłymi. Helena von Bülow, mianowana przełożoną 1-5 (obecnie ul. Nowe Ogrody), w Szpitalu Miejskim zakładu, przekazała cały swój majątek na rzecz założo- (Lazaret) przy Sandgrube 5/19 (obecnie ul. Rogaczew- nego przez siebie szpitala. W grudniu 1916 r. stowarzy- -skiego, w nowym Szpitalu Miejskim we Wrzeszczu szenia diakonis nawiązujące do tradycji Macierzystego przy Delbrückallee (obecnie ul. Dębinki) oraz w Szpi- Domu (Mutterhaus) w Kaiserswerth, utworzyły „Inter- talu Położnictwa i Chorób Kobiecych przy Schelmüller nationaler Kaiserswerther Verband”. Jedna z kolejnych Weg 1 (obecnie ul. Kliniczna)”. Jest to informacja nie- reorganizacji stowarzyszenia miała miejsce w marcu kompletna. Pracujące w Gdańsku diakonisy pochodzi- 2001 r., i polegała na ujednoliceniu reguł ich działal- ły także z innych regionów Niemiec i reprezentowały ności w nowoczesnej formie. Od samego początku różne domy macierzyste. symbolem „Kaiserswerther Diakonie” była biała gołę- Początek zgromadzeniu dał ewangelicki teolog The- bica z arki Noego trzymająca w dziobie gałązkę oliw- odor Fliedner, który wraz z żoną Friederike, otworzył ną, znak życia i nadziei. Diakonisy tego stowarzysze- w 1836 r., w Kaiserswerth koło Düsseldorfu, pierw- nia nosiły go w formie broszy, wisiorka lub pierścienia. -szy, skromny Zakład Diakonis oraz powołał do życia Znak ten widnieje do dzisiaj na ścianie szpitala im. M. Rheinisch-Westfälischer Diakonissenverein (Reńsko- Kopernika w Gdańsku (ryc. 11), którego poprzedni- -Westfalski Związek Diakonisek) dla szkolenia ewan- kiem był Szpital Diakonis. Niezależnie od inicjatywy gelickich opiekunek chorych/pielęgniarek (Krankenp- pastora Fliednera powstało w Niemczech wiele innych flegerinnen), oraz nauczycielek/wychowawczyń dla domów diakonis. Wypada wspomnieć, że w 1894 r. małych dzieci („Kleinkinderlehrerinnen”). Stał się on profesor teologii Friedrich Zimmer utworzył wspólnie wzorcem do tworzenia podobnych zakładów nie tyl- z przedstawicielkami „Ogólnego Niemieckiego Stowa- ko w Niemczech, ale w całej Europie, Północnej i Po- rzyszenia Kobiet” („Allgemeinen Deutschen Frauenve- łudniowej Ameryce, Azji i Afryce [18]. Zawód diako- rein”) Ewangelicki Związek Diakonie Berlin-Zehlen- nisy był w XIX w. dla kobiet ewangelickiego wyznania dorf (Evangelischer Diakonieverein Berlin-Zehlendorf pierwszą publicznie uznaną możliwością pogodzenia e.V.), spełniający potem centralną rolę i mający na celu pracy zawodowej z chrześcijańską misją służenia bliź- wspieranie i kształcenie kobiet i dziewcząt w jednym niemu. Inicjatywę pastora Fliednera podjęła z wielkim z socjalnych lub opiekuńczych zawodów. Jego członki- zaangażowaniem m.in. niemiecka arystokratka, Helena nie nosiły zazwyczaj broszę z wizerunkiem krzyża oraz von Bülow (1816-1890), która po ukończeniu szkolenia diakonicznej róży (Diakonierose). W połowie XIX w. i odbyciu praktyki w Kaiserswerth, utworzyła w 1847 r., powołano w Prusach do życia tzw. Ewangelicką Misję w swoim majątku Kleinow-Ludwigslust w Meklembur- Wewnętrzną (Evangelische Innere Mision), grupującą gii, mały szpital dla chorych, opuszczonych i ubogich instytucje, fundacje oraz świeckie i duchowne osoby dzieci (Fundacja „Bethlehem”). W listopadzie 1851 r., zaangażowane w udzielaniu pomocy ludziom najbar- dzięki wsparciu udzielonemu przez księcia Meklem- dziej tego potrzebujących. Celem Misji było połączenie burgii Friedricha Franza II i jego żony Auguste, po- pracy charytatywnej z ewangelizacją społeczeństwa. wstał w Ludwigslust nowy, okazały budynek, w któ- Od końca XIX wieku główną rolę odgrywały w niej lu- rym mogła być prowadzona opieka także nad osobami terańskie diakonisy. Na terenie Wolnego Miasta Gdań- 16 PRACE ORYGINALNE

ska (1920-1939) były one licznie zatrudnione w szpi- także Fundacji Diakonis (Diakonissenstift). W stosow- talach, przedszkolach, poradniach miejskich, domach nym protokole z 14 stycznia 1861 r. zapisano, że „Fun- starców i opieki społecznej, sierocińcach, przytułkach dacja Diakonis ma za zadanie nie tylko opiekę nad cho- dla kobiet i dziewcząt, schroniskach młodzieżowych rymi w każdym wieku, ale także szkolenie diakonis”. i in. [19]. Wśród nich najbardziej znaczącą instytucją Równało się to powstaniu w Gdańsku nowej filii Macie- był Dom Macierzysty i Szpital Diakonis oraz Fundacja rzystego Domu Diakonis z Królewca, (także mającego Opiekuńcza Auguste Victorie przy Neugarten. Liczbę swoje korzenie w Kaiserswerth). W październiku 1861 r. zatrudnionych w nich diakonis w latach 1861-1932 zostały przyjęte do gdańskiego zakładu dwie pierwsze przedstawia rycina 12 [12]. kandydatki na diakonisy (Probeschwestern), Auguste „Diakonie” jest obecnie największym stowarzysze- Anders i Luise Dombrowski. Pierwszą z nich, z powodu niem ewangelickich sióstr w RFN. W jej ramach za- „niezbyt dobrego zachowania się”, wkrótce zwolniono. trudnionych jest prawie 530.000 etatowych i 700.000 Druga zmarła po roku z powodu zaawansowanej gruź- honorowych współpracowników. licy płuc. Trzecia kandydatka, Therese Schröder, z po- wodzeniem ukończyła szkolenie i po 54 latach pracy, Siostry diakonisy w ewangelickim Szpitalu Diakonis bardzo zasłużona, zmarła w Gdańsku w wieku 77 lat. w Gdańsku Czwarta kandydatka na diakonisę, córka pastora, Ma- Dwie pierwsze siostry diakonisy przybyły do ewan- thilde Hoppensack, opuściła zakład już po niespełna gelickiego Szpitala Dziecięcego w Gdańsku przy ulicy roku. Początki były zatem niełatwe.W kwietniu 1862 r. Schwarzes Meer 10 (obecnie część Alei Armii Krajowej) siostra Friederike Roggenbrod, została wezwana przez ze szpitala i Domu Diakonis „Bethlehem” w Ludwig- swój macierzysty „Mutterhaus” do Królewca gdzie slust w Meklemburgii-Strelitz. Były to siostra Ernestine mianowano ją „starszą diakonisą” („Oberdiakonisse”). Mertzsch, która zjawiła się w Gdańsku 5 czerwca 1857 Wkrótce potem powróciła jednak do Gdańska, już jako r. (pierwsza diakonisa w Gdańsku wogóle), oraz siostra przełożona tamtejszych sióstr. W czerwcu 1864 r. Dom Therese Bick, która przybyła nieco później. Dodatkowo Diakonis w Królewcu zrzekł się nadzoru nad gdańską zarząd szpitala wysłał do Ludwigslust gdańszczankę, filią, która uzyskała pełną samodzielność. Przysporzyło wdowę Charlotte Stumm, która po ukończonym tam to problemów. Siostrze Roggenbrot prowadzenie zakła- szkoleniu powróciła do Gdańska wspierając koleżanki du przychodziło z trudnością. Narastały wewnętrzne w pracy [12]. W lutym 1859 r. siostra Mertzsch z po- konflikty. Friederike Roggenbrod nie wytrzymała ner- wodu nerwowego i fizycznego wyczerpania opuściła wowo i fizycznie. W maju 1872 r., w wieku zaledwie 37 Gdańsk wracając do Ludwigslust. W czerwcu 1859 r. lat, powróciła do ojczystego Królewca. W Gdańsku na- przybyły z Królewca (Diakonissenhaus – und Kranken- stał prawie trzyletni, trudny okres „bezkrólewia”, w cza- haus der Barmherzlichkeit in Königsberg) dwie diako- sie którego szpital i dom diakonis pozbawione były sio- nisy, Karoline Grunwald i Friederike Roggenbrod. Po stry przełożonej. roku dołączyła do nich Dopiero 17 marca jeszcze jedna siostra. Jej za- 1875 r. przeoryszą zakładu daniem było prowadzenie została nowa, mocna oso- opieki nad chorymi w mie- bowość, Leopoldine Char- ście. W momencie przyby- lotte Wilhelmine Luise von cia do Gdańska z Królewca Behr (1827-1902), przy- kolejnej, czwartej diakonisy była z Centralnego Domu (grudzień 1860 r.), szpital i Szpitala Diakonisek „Be- mieścił się już w nowym, thanien” w Berlinie (Zen- nieco większym budynku tral Diakonissenhaus und – przy Neugarten 23, gdzie Krankenhaus „Bethanien” leczono zarówno dzieci jak zu Berlin). Tego samego i osoby dorosłe. dnia nastąpiło poświęcenie W końcu grudnia i otwarcie nowo zbudo- 1860 r. zarząd szpitala pod- wanego budynku szpitala jął ważną dla jego przyszło- przy Neugarten 3-5. Po- ści decyzję o utworzeniu mimo tego, że siostra von przy Ewangelickim Szpita- Ryc. 12. Zestawienie liczby diakonis w latach 1861-1932. Behr pierwsze lata swojej lu Dziecięcym w Gdańsku zawodowej działalności MICHAŁ T. W. VON GRABOWSKI POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ EWANGELICKIEGO MACIERZYSTEGO DOMU I SZPITALA 17

spędziła w Szpitalu i Domu Diakonis w Kaiserswerth Wielką rolę przykładał pastor von Hülsen do wszech- i jego filiach, była ona zdecydowaną zwolenniczką ry- stronnego szkolenia diakonis, nie tylko w zakresie za- gorystycznego systemu organizacyjnego panującego wodowym, jako późniejszych pielęgniarek, opiekunek w Berlinie. Rezultatem były liczne nowe porządki za- chorych i wychowawczyń dzieci, ale także ogólnym. prowadzone przez nią w Gdańsku. W trakcie 17 lat pra- Uczennice musiały doskonalić swoją, nie zawsze zado- cy Leopoldine von Behr w Gdańsku nastąpił wprawdzie walającą, znajomość poprawnego pisania w j. niemiec- dalszy rozwój zakładu i liczba diakonis wzrosła z 8 do kim i rachowania. Uczyły się księgowości, robienia na 200, ale jej bardzo autorytatywny i drobiazgowy spo- drutach, prowadzenia gospodarki domowej, gotowania sób zarządzania szpitalem budził sprzeciwy i powodo- i układania diety dla chorych, ważniejszych przepisów wał konflikty. Siostra von Behr była bliską przyjaciół- prawnych i, w miarę uzdolnień, gry na instrumentach ką Johanny von Bismarck, z domu von Puttkammer oraz śpiewu. Wiele uwagi poświęcano religijnemu i mo- (1824-1894), żony „żelaznego kanclerza”, wyznającej ralnemu szkoleniu diakonis. Polityka ta znacznie pod- pietyzm, nurt religijny w luteranizmie charakteryzu- niosła poziom organizacyjny szpitala, samodzielność jący się dogłębnym studiowaniem Biblii, dużą aktyw- diakonis oraz jakość ich pracy. Już w 1904 r. postarał nością charytatywną, rygorystyczną moralnością i su- się pastor von Hülsen o utworzenie na terenie Gdańska rową dyscypliną. Prawdopodobnie obie panie łączyły prywatnego, diakonicznego systemu opieki, delegując te same przekonania. Szczególnie dotknięci zachowa- do tej pracy 6 sióstr. Stosowne biuro (Diakonissen Sta- niem przeoryszy czuli się, ściśle przez nią nadzorowa- tion für Privatpflege), było zlokalizowane przy Hansa- ni i często pouczani, luterańscy pastorzy. Wielu z nich, platz 1 (budynek obecnie nie istnieje). Z powodu przej- nie mając dostatecznej swobody działania i nauczania, ścia siostry Stülpnagel na rentę, oraz zgodnie z nowym rezygnowało z pracy. W czerwcu 1892 r., powołując duchem zakładu, w czerwcu 1903 r. nową przełożoną się na problemy zdrowotne, siostra von Behr wystąpi- diakonisek została Anna Petersen, córka pastora z pro- ła o dymisję, którą przyjęto. Przeorysza wyjechała do wincji Schleswig-Holstein, którą wydelegował Dom Charlottenburga koło Berlina, gdzie zmarła we wrze- Diakonis w Kaiserswerth. Z bliżej nieznanych przy- śniu 1902 r., w wieku 75 lat. Jej następczynią wybrana czyn, choć zgodnie z wcześniejszą umową, siostra Pe- została, 22 lipca 1892 r., Cäcille von Stülpnagel (1846- terson już w 1908 r., po 5 latach pracy, opuściła Gdańsk 1905), siostra ewangelickiej odnogi Zakonu Joannitów, powracając do macierzystego stowarzyszenia. Zmarła która przybyła do Gdańska z Domu Diakonis „Betha- w 1928 r. nien” w Berlinie. Za jej kadencji nadal obowiązywały W czerwcu 1908 r. kolejną przełożoną diakonis wy- w Gdańsku zasady zarządzania przyniesione z Berlina, brana została Frieda von Alten (1866-1915), córka Ern- ale zmianie uległ sam styl prowadzenia szpitala. Siostra sta von Alten, właściciela majątku Neufeld koło Słup- von Stülpnagel, osoba niezwykle wykształcona i kultu- ska (Stolp). Była ona pierwszą przeoryszą wywodzącą ralna, przykładała wielką rolę do sprawiedliwego oraz się z gdańskiego Domu Diakonis. Obdarzona licznymi pełnego godności traktowania współpracowników talentami, bardzo ceniona i lubiana, zmarła w maju i pacjentów, niezależnie od ich społecznego statusu. 1915 r., w wyniku ciężkiego schorzenia biodra. Utrzymywała też dobre stosunki z pastorami. Otoczona Obowiązki zmarłej przejęła tymczasowo siostra powszechną miłością i wdzięcznością zmarła w marcu Therese Schröder, by w marcu 1916 r. przekazać je sio- 1905 r., w wieku 59 lat, w następstwie udaru mózgowe- strze Helene Otto, przybyłej z Domu Diakonis „Luther go, przebytego w maju 1903 r., po którym nie była już Stift” we Frankfurcie nad Odrą, która potem przez kil- zdolna do pracy. W maju 1903 r. głównym pastorem kanaście lat przewodziła gdańskim diakonisom. Macierzystego Domu i Szpitala Diakonis w w Gdań- Zaraz po wybuchu I wojny światowej (1914-1918), sku został ewangelicki teolog, Bruno von Hülsen [9, gdański Dom Diakonis wydelegował 40 diakonis i 10 12]. Pozostając na tym stanowisku przez następne ewangelickich sióstr Zakonu Joannitów na potrzeby 28 lat, do 1931 r., wywarł on istotny wpływ na dalsze niemieckich wojskowych lazaretów polowych. Dalsze losy Zakładu. Zaraz na początku swojej pracy dokonał 121 sióstr skierowano do pracy w lazaretach na terenie gruntownych zmian w sposobie zarządzania szpitalem, Gdańska i jego okolic. Niezależnie od tego, liczne dia- odwołując się do reguł ustalonych przez pastora Flied- konisy opatrywały żołnierzy i opiekowały się nimi na nera w Domu Diakonis w Kaiserswerth, które pierwot- kwaterach prywatnych.W sumie, w leczeniu i pielęgna- nie obowiązywały także w Gdańsku. Zgodnie z nimi, cji rannych wzięło udział w trakcie wojny 256 diakonis kierowanie zakładem przeszło ponownie w ręce pasto- z Ewangelickiego Szpitala Diakonis w Gdańsku [9, 12]. ra i przeoryszy diakonisek. Zarząd pozostał organem W 1933 r. przełożoną diakonis została siostra Han- rozstrzygającym jedynie w sprawach większej wagi. na Rogge, o której losach wiadomo niewiele. W latach 18 PRACE ORYGINALNE

1939-1945 obowiązki przeoryszy Szpitala Diakonis § 5. Na zewnątrz, także w tych przypadkach, gdy w Gdańsku, pełniącego rolę lazaretu, pełniła siostra prawo wymaga specjalnego pełnomocnictwa, szpital Adelheid Pietzner, która przeżyła wojnę. W okresie jest reprezentowany przez trzech, każdorazowo wy- tym wszystkie diakonisy były włączone w wojenny sys- branych, męskich członków zarządu. tem opieki zdrowotnej i społecznej w mieście. Wczesną § 6. Wystawione przez zarząd i zaopatrzone wiosną 1945 r. część personelu szpitala diakonis wraz w stempel szpitala drukowane dokumenty obowiązu- z pacjentami i sprzętem ewakuowano drogą lądową na ją tylko na jego terenie. Zachód. Towarzyszące transportowi diakonisy osia- § 7. Zarząd wybiera ze swojego grona przewodni- dły podobno w Halberstädt/Schleswig-Holstein [20]. czącego i skarbnika wraz z ich zastępcami i dokonuje Większość z nich pozostała jednak w Gdańsku nie podziału obowiązków w obrębie swoich członków. chcąc opuścić swoich podopiecznych. § 8. Zarząd powołuje raz w miesiącu regular- ne zebrania i, jeżeli istnieje tego potrzeba, zwołuje Statut Szpitala Diakonisek w Gdańsku posiedzenia nadzwyczajne. Zebranie jest zdolne do Twórcy ewangelickiego szpitala dziecięcego sióstr podjęcia uchwały, jeżeli poza przewodniczącym albo diakonisek w Gdańsku (1857) byli pełni dobrych chęci jego zastępcą obecni są co najmniej dwaj męscy i trzej i zapału, ale nie dysponowali dostatecznym doświad- żeńscy członkowie zarządu. Do podjęcia uchwały wy- czeniem w zakresie pracy z dziećmi. Nie znali też spe- magana jest większość głosów, przy równości głosów cyfiki pracy sióstr diakonis, co prowadziło początkowo decyduje głos przewodniczącego. do wielu nieporozumień. Pierwszy, tymczasowy statut § 9. Zarząd Szpitala wybrany z jego założycieli po- gdańskiego szpitala, z 12 maja 1857 r., był sformułowa- zostaje nadal i w przypadku odejścia jednego z człon- ny tylko ogólnikowo [9] i wymagał kilkakrotnych po- ków będzie uzupełniony drogą otwartego wyboru. prawek i uzupełnień. Po tym jak w końcu roku 1860 r. Aktualnie zarząd tworzą następujące osoby: 1. pan- ustalono, że szpital służył będzie nie tylko dzieciom, na Louise Blech, 2. pani E. Conwentz z d. Tietzen, 3. ale także pacjentom dorosłym, sporządzony został jego panna B. Meyer, 4. pani M. Risbet z d. Böhm, 5. pani nowy, szczegółowy regulamin (28.12.1860 r.), zatwier- W. Panten z d. v. Nieswitz, 6. panna F. Plaw, 7. dr med. dzony pruskim dekretem królewskim w dniu 6 kwiet- G. Abegg, zastępca przewodniczącego, 8. superin- nia 1861 r. Jego treść (w wolnym tłumaczeniu na język tendent A. Blech, przewodniczący, 9. radca sanitarny polski) brzmiała następująco: dr med. E. Glaser, 10. kupiec M.A. Hasse, skarbnik, 11. kupiec J. S. Stoddart, zastępca skarbnika, 12. ku- I. Cel i istota Fundacji piec E. D. Thiel. § 1. Ewangelicki Szpital Diakonis dla Dzieci i Do- rosłych w Gdańsku i Fundacja (Stift) mają za zadanie III. Leczenie i opieka nad chorymi objęcie potrzebujących leczeniem medycznym i die- § 10. Dla leczenia i opieki nad chorymi zarząd tetycznnym oraz zapewnienie im duchownego wspar- mianuje lekarza, z zastrzeżeniem prawa do nadzoru cia. Celem Fundacji jest opieka nad chorymi w każ- nad nim oraz zwolnienia go. W razie potrzeby możli- dym wieku oraz szkolenie diakonisek. we jest mianowanie kilku lekarzy, duchownych Ewan- § 2. Szpital Diakonis dla Dzieci i Dorosłych jako gelickiego Kościoła Krajowego (Evangelische Lande- Zakład Dobroczynny („milde Stiftung”) posiada skirche) i tylu ewangelickich diakonis, ile będzie to wszystkie prawa takowego i jest podporządkowany potrzebne. państwowemu nadzorowi tylko w zakresie ogólnych § 11. Lekarz Szpitala decyduje na własną odpo- ustaleń prawnych. wiedzialność o tym, jakie medyczne i dietetyczne § 3. Jako Zakład czysto ewangelicki jest wymaga- leczenie powinien otrzymać chory oraz o tym, czy ne, aby członkowie jego Zarządu oraz wszystkie oso- z medycznego punktu widzenia chory kwalifikuje się by w nim zatrudnione lub pracujące tam dobrowolnie do hospitalizacji. były ewangelickiego wyznania. § 12. Pastor szpitala jest jego duszpasterzem i wszystko co dotyczy duchownej opieki nad chorymi II. Zarząd Szpitala podlega jego kierownictwu. § 4. Wszystkie sprawy szpitala prowadzi i admini- § 13. Bezpośrednią, cielesną pielęgnację chorych struje całkowicie niezależnie zarząd złożony przynaj- prowadzą diakonisy, im podlega także wewnętrzne mniej z pięciu męskich i pięciu żeńskich jego człon- prowadzenie Zakładu. Chorzy i personel szpitala win- ków. ni są im posłuszeństwo. MICHAŁ T. W. VON GRABOWSKI POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ EWANGELICKIEGO MACIERZYSTEGO DOMU I SZPITALA 19

IV. Przyjęcie chorych Landeskirche)”. W paragrafie 20 statutu dokonano § 14. Do przyjęcia kwalifikują się chorzy wszyst- uzupełnienia, że „Fundacja pozostaje na wieczne czasy kich wyznań i stanów, z wyjątkiem nieuleczalnie i za- czysto ewangelicka a jej zarząd będzie zawsze całkowi- kaźnie chorych, psychicznie chorych i epileptyków. cie niezależny”. Powyższe zmiany zatwierdził 4 kwiet- § 15. Przyjęcie chorych do Szpitala i ich tam ży- nia 1865 r. nadprezydent Eichmann. wienie są dziełem miłości (Liebeswerk). Zarząd może Warunki przyjęcia sióstr diakonisek na okres je w każdym czasie, według własnego uznania, przy- próbny: znać albo cofnąć. 1. Panna lub wdowa, która życzy sobie zostać § 16. Za leczenie i wyżywienie należy się stosowna diakonisą, nie może tego tylko próbować albo trak- opłata, uiszczana na 14 dni z góry. Jeżeli chory zosta- tować tego zajęcia jako doraźne. Do kroku tego musi nie wypisany ze szpitala wcześniej, otrzyma nadwyżkę ją skłaniać boskie powołanie i wewnętrzna duchowa z powrotem. Koszty leczenia mogą być zredukowane pobudka. albo też całkowicie darowane. 2. Kandydatka musi być wolna od bliższych oso- bistych zobowiązań a jej rodzice lub opiekunowie po- V. Zarządzanie majątkiem winni chętnie widzieć ją w zawodzie diakonisy. § 17. Zarząd włada majątkiem Fundacji całko- 3. Nie może jej brakować pobożnego zmysłu, skie- wicie samodzielnie. Pochodzi on z opłat za opiekę, rowanego na wieczystość. To samo powinno opierać bieżących składek, prezentów, zapisów i innych wpły- się na, z boskich słów wynikającym, przekonaniu wów. Konkretne darowizny na rzecz ewangelickiego o ewagelicznej prawdzie. Zawód diakonisy wymaga szpitala dziecięcego albo przytułku, powinny być roz- obok praktycznej pracy, także wiele pracy duchowej porządzane osobno. nad sobą. § 18. Skarbnik składa corocznie Zarządowi spra- 4. Nieodzowna jest nieposzlakowana opinia, tak wozdanie finansowe, które musi otrzymać aproba- samo radosne serce nie dopuszczające skłonności do tę. Rachunki zakładu można przedłożyć do wglądu smutku albo drobiazgowej wrażliwości. Zgodny cha- urzędnikom królewskim. rakter i pracowitość są diakonisom niezbędne. 5. Nieodzowne jest dostateczne cielesne zdrowie VI. Ustalenia końcowe i fizyczna siła. Skłonność do chorób jest w zawodzie § 19. W przypadku potrzeby zmiany treści statutu, diakonisy niepożądana. należy złożyć stosowny wniosek na jednym z regu- 6. Wymagany od kandydatek wiek powinien z re- larnych miesięcznych posiedzeń zarządu. Jeżeli poza guły wynosić od 18 i do 36 roku życia. wnioskującym, poprą go jeszcze dwie inne obecne 7. Kandydatki powinny umieć czytać, pisać i ra- tam osoby, wniosek będzie rozpatrywany na kolejnym chować, znać katechizm i najważniejsze biblijne opo- miesięcznym zebraniu, o czym należy jednak uprzed- wieści i przysłowia oraz posiadać wolę pomnażania nio poinformować wszystkich członków zarządu. tych wiadomości. Zmiana może być dokonana, jeżeli zagłosuje na nią 8. Od diakonis wymagana jest znajomość i chęć co najmniej ⅔ ogółu członków. wykonywania wszystkich, także niższych, kobiecych § 20. Gdyby kiedyś, z jakiejś przyczyny, szpital nie prac oraz dobra gospodarność. mógłby dalej istnieć, powinien zarząd nadal zarządzać 9. Te osoby, które poważnie spełniają powyższe całym jego majątkiem i tak szybko jak tylko możliwe warunki i świadczą przed Bogiem, że Pan je do pracy utworzyć nowy ewangelicki zakład tego samego ro- w jego winnicy wzywa, mogą zgłosić się do zarządu dzaju albo, gdyby nie było to możliwe, przeznaczyć go Diakonissen-Mutterhauses w Gdańsku, Neugarten na inne ewangelickie dzieło miłości (Liebeswerk). 2-6. Przedtem należy przysłać: Statut został zatwierdzony 10 maja 1861 r. w Kró- a. świadectwo swojego duszpasterza w zapieczęto- lewcu (Königsberg) przez nadprezydenta (Oberpräsi- wanej kopercie, dent) Pruskiej Prowincji (Provinz Preussen), rzeczy- b. lekarskie świadectwo zdrowia (formularz atestu -wistego tajnego radcę (Wirklicher Geheimer Rat) dostępny w domu diakonis), Eichmanna [9]. c. świadectwo urodzenia i ewangelickiej konfir- W dniu 13 marca 1865 r. poszerzono paragraf 3 po- macji, wyższego statutu o warunek, że „pełnoprawnym człon- d. Dowód ukończenia szkoły i inne posiadane kiem zarządu musi być conajmniej jeden duchowny świadectwa, Ewangelickiego Kościoła Krajowego (Evangelische 20 PRACE ORYGINALNE

e. pisemne zezwolenie rodziców albo ich zastęp- 15. Każda odchodząca siostra jest zobowiązana do ców w następującym brzmieniu : oddania pełnego ubioru diakonisy, tak otrzymanego Udzielam mojej córce (podopiecznej) ...... jak i zdobytego własnym sumpten. Koszta ubrań uzy- ...... zgody na wstąpienie skanych prywatnie będą zwrócone przez zgromadze- na znanych mi warunkach do Macierzystego Domu nie stosownie do wartości, po skrupulatnej wycenie Diakonis (Diakonissenmutterhaus) w Gdańsku jako ich wartości. Zwrotowi podlegają też regulamin domu siostry na okres próbny i jeżeli okaże się ona przy- i zawodu diakonisy. datna do zawodu, na zostanie diakonisą. Miejsco- 16. W trakcie przyjęcia każda siostra jest zobo- wość i data...... Podpis ojca lub matki albo opiekuna wiązana do przyrzeczenia, że w przypadku odejścia ze prawnego ...... zgromadzenia, nigdy więcej nie założy ubioru diako- f. Własnoręcznie napisany życiorys z podaniem nisy swojego byłego Macierzystego Domu. daty wstąpienia do wspólnoty. W życiorysie powinna Zabrać ze sobą należy: być jasno sformułowana wewnętrzna, religijna posta- a. Biblię z dużymi literami, nowy śpiewnik, kate- wa kandydatki. chizm, pudełko z przyborami do szycia, grzebienie, g. Pisemne oświadczenie, że zobowiązuje się ona szczotki do zębów, paznokci i ubrania, przybory do stanowczo do wstąpienia na zasadach zgodnych ze mycia, koszyk podróżny. znanymi jej paragrafami 10-12 warunków przyjęcia. b. Pieniądze kieszonkowe, co najmniej 50 groszy Tą stronę wraz z podpisem należy odesłać z powro- na okres roku próbnego i pieniądze na parasol. tem. c. Wymagane części garderoby: 3 ciemne, łatwe do 10. Czas próbny trwa co najmniej jeden rok. Tyl- prania suknie (np. ciemnoniebieskie z białymi punk- ko w tym okresie musi się siostra sama starać o swoje tami) , 1 czarna suknia (na życzenie zostanie wysłany odzienie i troszczyć o wystarczające środki finansowe. wzór), 6 koszul, 6 par skarpet, 4 koszule nocne (z dłu- Potem otrzyma ona od zakładu, obok wolnego miesz- gimi rękawami i zamykane na szyi), 8 par pończoch kania, także ubrania, fartuchy, czepki, kołnierzyki (proste, nieprzeźroczyste), 2 staniki, 2-4 ciemne halki, i kieszonkowe. Po wyświęceniu otrzyma siostra dia- 7 ciemne fartuchy, tuzin chusteczek kieszonkowych, konisa, jako dziecko swojego zgromadzenia, całkowi- 1 parę filcowych butów, 1 parę półbutów, 2 pary wy- te zaopatrzenie. Otrzymanie tak zacnego, życiowego sokich butów, 1 parę butów domowych, wszystkie na stanowiska w Domu Diakonisek jest możliwe dla każ- płaskim obcasie. dej pobożnej, ewangelickiej młodej dziewczyny. Wła- Ubrania nie muszą być nowe, ale powinny być ściwego wynagrodzenia za swoją pracę żadna diako- w dobrym stanie i bez koronek. Bielizna i ubrania nisa nie otrzymuje. muszą być wyraźnie, na czerwono, oznakowane (bez 11. Złożenie specjalnego ślubowania nie jest od monogramu). diakonis wymagane; muszą one jednak przysięgnąć, d. Wymagane jest posiadanie policyjnego doku- że tylko wtedy zmienią zawód, gdy zyskają pełne mentu wymeldowania z miejsca zamieszkania przekonanie, że się do niego nie nadają i że Pan Bóg Uzębienie powinno być uporządkowane. Fryzura nie chce ich w zawodzie diakonisy dalej błogosławić. (Haartracht) powinna być skromna i prosta (żaden 12. W trakcie konfirmacji przysięga każda dia- „Bubikopf”, żadna fryzura „na pazia”) konisa wierne posłuszeństwo regulaminom swojego Macierzystego Domu. Zobowiązuje się też, wszystkie Zarząd Szpitala Diakonis w Gdańsku zlecone jej, służące chrześcijańskiej miłości i miłosier- Od samego początku istnienia zarządu ewange- dziu, prace i powinności chętnie wykonywać. lickiego Domu i Szpitala Diakonis w Gdańsku w jego 13. Diakonisy i nowicjuszki, które zamierzają skład wchodziły ważne osobistości polityczne prowin- odejść z zakładu, muszą to zgłosić przynajmniej trzy cji Prusy Zachodnie oraz czołowi duchowni kościo- miesiące przedtem. Siostry, które dopuściły się nagan- ła ewangelicko-luterańskiego w Gdańsku. Nie ulega nego sprawowania, mogą być wykluczone ze zgroma- wątpliwości, że pozwalało to łatwiej pokonywać licz- dzenia w każdym momencie. ne problemy natury administracyjno-biurokratycznej 14. Wstępujące siostry same ponoszą koszta po- i uzyskiwać finansowe wsparcie. Świadczyło też o wy- dróży do Domu Diakonis. Odchodzące siostry, jeżeli sokiej randze zakładu w hierarchii miejskich instytucji. czynią to dobrowolnie albo nie zostały uznane jako Członkami zarządu byli wyłącznie konserwatywnie, przydatne do zawodu, muszą same pokrywać koszta monarchistycznie i niemiecko-patriotycznie nastawie- podróży powrotnej. ni protestanccy Niemcy, gwarantujący niemiecki cha- rakter prowadzonego zakładu. MICHAŁ T. W. VON GRABOWSKI POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ EWANGELICKIEGO MACIERZYSTEGO DOMU I SZPITALA 21

Obowiązki przewodniczącego zarządu Domu 1933-1945. Z dostępnego autorowi piśmiennictwa i Szpitala Diakonis w Gdańsku pełnili kolejno [9, wynika, że pomiędzy kierownictwem niemieckiego 12]: w latach 1857-1877 superintendent, pastor Karl kościoła ewangelickiego i zrzeszeniami diakonis, nie Adolph Blech (1796-1877); w latach 1877-1879 ku- wyłączając „Kaiserswerther Verband”, a władzami hi- piec i radca miejski Bernhard Theodor Haussmann tlerowskimi istniały bliskie powiązania [21, 22]. Wiele (1817- po 1880); w latach 1879-1982 prezydent regen- diakonis i diakonów (w 1939 r. co czwarty) było człon- cji Wilhelm von Wienskowski-Saltzwedel (1820-1882); kami NSDAP. Część z nich pełniła nawet służbę w obo- w latach 1882-1884 konsul Brinckmann; w latach zach koncentracyjnych. Już w 1933 r. wydano zakaz 1884-1887 prezydent rejencji Rothe; w latach 1887- pracy w niemieckich domach Diakonii pielęgniarkom 1892 prezydent konsystorialny Grundschöttel; w latach żydowskiego pochodzenia. 1892-1902 nadprezydent prowincji Prusy Zachodnie i minister oświaty, Gustav Heinrich von Goßler (1838- Naczelni lekarze Szpitala Diakonisek w Gdańsku 1902); w latach 1902-1905 nadprezydent prowincji w latach 1857-1945 Prusy Zachodnie Clemens Gottlieb Delbrück (1856- W gronie pierwszych założycieli ewangelickiego 1921); w latach 1905-1919 nadprezydent Ernst Ludwig Dziecięcego Szpitala Diakonis w Gdańsku znajdowa- von Jagow (1853-1930); w latach 1919-1921 generalny ło się dwóch lekarzy: znany ginekolog, dr med. Georg superintendent luterański Wilhelm Reinhard (1860- Abbeg oraz lekarz miejski (Stadtkreisphysikus) i radca 1922); w latach 1921-1928 radca komercjalny, kupiec sanitarny (Sanitätsrat), dr med. Eduard Victor Glaser i armator Friedrich Waldemar Sieg (1858-1939); w la- (1823-1903). W latach 1857-1863 pełnili oni, dobro- tach 1928-1931 prezydent senatu miasta Gdańska dr wolnie i bezpłatnie, lekarską opiekę nad pacjentami, Heinrich Friedrich Wilhelm Sahm (1877-1939); od zmieniając się z codziennymi obchodami chorych co roku 1931 radca budowlany a. D. Riepe. 6 miesięcy. W razie potrzeby konsultowali się wzajem- W analogicznym czasokresie członkami Zarządu nie i wspólnie wykonywali konieczne zabiegi. Zakładu byli następujący lekarze: w latach 1857-1876 Georg Friedrich Abegg, urodził się 19 marca 1826 r. dr med. Georg Friedrich Heinrich Abegg; w latach w Królewcu, zmarł 3 października 1900 roku w Wiesba- 1857-1894 radca sanitarny dr med. Eduard Victor Gla- den. Studia medyczne odbył we Wrocławiu i Heidelber- ser; w latach 1864-1882 dr med. Karl Richard Günther; gu. Po studiach pracował w Pradze i Wiedniu. W 1848 w latach 1878-1879 dr med. Georg Wilhelm Baum; r., jako lekarz wojskowy, zwalczał epidemię cholery na w latach 1879-1895 tajny radca medycyny dr med. Śląsku. Do Gdańska przybył w 1851 r. Przez 9 lat był le- Karl Georg Starck; w latach 1882-1898 dr med. Karl karzem Szpitala Diakonisek. Od 1863 r. współpracował Wilhelm Scheele; w latach 1896-1905 radca sanitarny z Prowincjonalnym Zakładem Kształcenia Położnych dr med. Frank Friedrich Fischer; w latach 1899-1929 w Gdańsku (Provinzial-Hebammen-Insitut), którego radca medycyny, prof. dr med. Gustaw Emil Valenti- dyrektorem został w 1866 r. Był doświadczonym położ- ni (1862-1929); w latach 1906-1925 dr med. Johannes nikiem i ginekologiem. Prowadził szkolenia w zakresie Storp. higieny i ochrony zdrowia oraz opieki nad niemowlę- W odróżnieniu od katolickiego Szpitala Najśw. Ma- tami. Udzielał się naukowo w Towarzystwie Przyrod- rii Panny na Dolnym Mieście [8], gdzie pracowali ka- niczym w Gdańsku (Naturforschende Gesellschaft in toliccy i ewangeliccy lekarze, w tym Polacy, w szpitalu Danzig), być okresowo prezesem Zachodnio-Pruskie- diakonis zatrudniani byli wyłącznie lekarze wyznania go Towarzystwa Lekarskiego (Westpreußische Ärzte- ewangelickiego. Szczególna opieka władz miejskich gesellschaft).W 1898 r., w dowód wdzięczności za jego oraz rodziny cesarskiej zapewniała zakładowi względną lekarskie i społecznikowskie zasługi, został wyróżniony stabilność finansową. W 1907 r., na pięćdziesięciolecie honorowym obywatelstwem Gdańska [23]. istnienia, otrzymał szpital od cesarzowej podarunek Wyposażenie szpitala było wtedy bardzo skromne, w wysokości 93.500 marek. Częstymi i hojnymi dar- brakowało sali operacyjnej i opatrunkowej. Wiele do czyńcami byli także książęta Prus, tradycyjnie pełniący życzenia pozostawiały warunki lokalowe, higieniczne godność mistrzów luterańskiej gałęzi Zakonu Joanni- i sanitarne. W 1863 r. dr Glaser, z racji licznych obowiąz- tów (Baliwat Brandenburski Rycerskiego Zakonu Szpi- ków, musiał zaprzestać działalności lekarskiej w zakła- talników św. Jana Jerozolimskiego), powstałej w XVI dzie pozostając jednak ponad 30 lat (do 1894 r.) człon- wieku podczas reformacji. kiem jego zarządu. Wraz z rozszerzeniem działalności Tematem niechętnie dzisiaj poruszanym w środo- szpitala także na osoby dorosłe i stałym wzrostem licz- wisku niemieckiej Diakonii jest sprawa ścisłej współ- by chorych, konieczne stało się zatrudnienie w nim sta- pracy zrzeszenia z reżimem hitlerowskim w latach łego lekarza. W 1863 r. zgodził się zostać nim dr Abegg, 22 PRACE ORYGINALNE

rezygnując z dotychczasowego stanowiska miejskiego łu chirurgii mianowany został były asystent szpitala, „lekarza dla ubogich” („Armenarzt”), ale pozostając dr Franz Friedrich Fischer (1860-1909), pozostając na nadal pracownikiem Instytutu dla Położnych (Hebam- tym stanowisku do końca grudnia 1905 r., gdy ciężka men-institut) przy Długich Ogrodach (Langgarten). Po choroba zmusiła go do rezygnacji z pracy. W okresach trzech latach, we wrześniu 1866 r., także i on, z racji powtarzającej się nieobecności dr. Fischera, spowodo- nadmiaru obowiązków, musiał zaprzestać lekarskiej wanej chorobą, zastępował go w prowadzeniu oddzia- działalności w szpitalu diakonis. Jego następca, radca łu chirurgicznego zaprzyjaźniony z nim dr Reinke. sanitarny i medyczny, dr med. Carl August von Boc- Dr Fischer i dr Reinke opuścili szpital jednocześnie kelmann (1819-1884), pełnił swoje obowiązki tylko w grudniu 1905 r. Ten ostatni założył w Gdańsku wła- przez jeden rok. Powodem jego ustąpienia (urlopowa- sną klinikę chirurgiczną. Nowym ordynatorem oddzia- nia) był brak zaufania ze strony zarządu, ponieważ nie łu chirurgicznego został 1 stycznia 1906 r. dr Johannes rozpoznał on w porę masowego, wewnątrzszpitalnego Storp (1862-1925), przybyły z uniwersyteckiej Kliniki zakażenia sióstr i dzieci świerzbem (niem. Krätze). Chirurgicznej w Królewcu (Königsberg). Z problemem tym uporał się, szybko i skutecznie, dr Johannes Storp, urodzony 1862 w Prusach Wschod- Bach. Następcą dr von Bockelmanna wybrany został nich, zmarł w 1925 r. w Gdańsku. Świadectwo matural- w styczniu 1879 r. dr Karl Richard Günther (1817- ne uzyskał w Braunsberg (Braniewo), studiował medy- 1882), który pracował w szpitalu aż do swojej śmier- cynę we Freiburgu i Królewcu, gdzie 1887 r. otrzymał ci we wrześniu 1882 r. Pomimo symbolicznego tylko dyplom lekarski i w tymże roku uzyskał tytuł dr. med. wynagrodzenia, poza codziennymi wizytami chorych po obronie pracy „Über fötale Rachitis”. Po półrocznym prowadził on rejestr pacjentów i receptariusz wyda- szkoleniu w zakresie anatomii patologicznej i bakte- wanych leków, udzielał wykładów z zakresu medycyny riologii pod kierunkiem prof. Baumgartena, spędził 2 oraz uczył diakonisy praktycznie przy łóżku chorego. lata na stanowisku asystenta Kliniki Chorób Kobiecych Jego domeną były choroby wewnętrzne. Operacyjnie, w Królewcu. Przez kolejne 8 lat pracował jako asystent w razie potrzeby, wspierał go chętnie i bezinteresownie i starszy asystent (Oberarzt) w Klinice Chirurgicznej dr Georg Wilhelm Baum (1836-1890), chirurg z Laza- kierowanej przez słynnego prof. Jana (Johann von) Mi- retu Miejskiego. Gdy zarząd szpitala stwierdził pilną kulicz-Radeckiego, z czego był potem bardzo dumny. potrzebę utworzenia osobnego oddziału chirurgiczne- Przybył do Gdańska w 1906 r. Był wszechstronnie i do- go, jego prowadzenie, od 1 stycznia do czerwca 1879 r., skonale wykształconym chirurgiem [9]. przejął honorowo dr Baum, nadal kierujący Lazaretem Gdy w 1882 r., po 15 latach pracy w szpitalu, zmarł Miejskim. Gdy i dr Baum został zmuszony, z powodu ordynator oddziału internistycznego, dr Günther, jego nadmiaru obowiązków, do rezygnacji z pracy w szpi- następcą został wybrany dr med. Leopold Carl Wil- talu diakonis, jego stanowisko objął asesor medyczny -helm Scheele, który w grudniu 1898 r., po 16 latach (Medizinal-Assesor), tajny radca medycyny (Gehe- pracy, wielce zasłużony, opuścił Gdańsk przenosząc imer Medizinalrat), dr med. Carl Georg Starck (1832- się do Wiesbaden [9]. W 1898 r. pracowały w gdań- 1895). Był on zobowiązany do prowadzenia oddziału skim szpitalu 73 diakonisy, 2 pielęgniarki-nauczycielki chirurgicznego wraz z oddziałem kobiecym oraz do (Lehrpflegerinnen) ewangelickiej odnogi Zakonu Joan- przeprowadzania koniecznych zabiegów także na od- nitów i 2 wyszkoleni pielęgniarze (ausgebildete Kran- dziale wewnętrznym szpitala. Na wniosek dr. Starcka kenwärter). Szpital dysponował 185 łóżkami chorych. jeszcze w 1879 r. powstała osobna sala operacyjna wy- Średni okres pobytu wynosił 32 dni. W roku tym leczo- posażona w niezbędne narzędzia chirurgiczne. Z wiel- nych było w sumie 1.683 pacjentów, z których zmarło ką energią i uporem starał się dr Starck o zawodowe w szpitalu 114 [24]. kształcenie personelu oraz poprawę jakości wyżywienia Po opuszczeniu Gdańska przez dr. Scheele, zarząd chorych. Zgodnie z umową, przydzielono mu, pierw- szpitala diakonis w Gdańsku wybrał na ordynatora od- szego w dziejach szpitala, lekarza-asystenta, którym działu chorób wewnątrznych prof. dr. med. Gustava został w 1879 r. dr Döpner. Poczynając od 1884 r., za- Emila Valentini (1862-1929 ).Urodził się 22 paździer- równo oddział chirurgiczny jak i oddział wewnętrzny nika 1862 r. w Gallehnen, koło Preussisch Eylau (obec- otrzymały własnych lekarzy asystentów, których liczba nie rosyjski Bagrationowsk w okręgu kaliningradzkim), wzrosła z czasem do dwóch a sporadycznie trzech dla w byłych Prusach Wschodnich. Zmarł 16 grudnia każdego z oddziałów. Dr Starck zmarł niespodziewanie 1929 r., w Gdańsku-Wrzeszczu (Danzig-Langfuhr), w grudniu 1895 r., w wyniku ostrego zapalenia płuc. w wieku 67 lat. Po uzyskaniu świadectwa maturalnego Jego obowiązki przejął czasowo, w latach 1895-1905, dr w Królewcu, studiował medycynę we Freiburgu i Ber- Reinke. W końcu lutego 1896 r. ordynatorem oddzia- linie. W 1887 r. złożył lekarskie egzaminy państwowe MICHAŁ T. W. VON GRABOWSKI POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ EWANGELICKIEGO MACIERZYSTEGO DOMU I SZPITALA 23

i rozpoczął pracę w Szpitalu Diakonis „Barmherzlich- ca 1945 r., udało mu się keit” („Miłosierdzie”) w Królewcu, przenosząc się po- uciec drogą morską na tem do uniwersyteckiej Kliniki Chorób Wewnętrznych, Zachód, gdzie podjął gdzie pod kierunkiem prof. Lichthaina przepracował obowiązki lekarza urzę- 10 lat. W Klinice tej doktoryzował się na podstawie dowego (Amtsarzt) oraz pracy „Über die Bildungsstätte des Gallenfarbstoffes zastępcy dyrektora Insty- beim Kaltblüter” i habilitował po obronie pracy „Über tutu Medycyny Sądowej Erkrankung des conus terminalis und der cauda equi- i Kryminalistyki w Mar- na”. Tam też otrzymał tytuł profesora. Stanowisko or- burgu. W 1946 r. miano- dynatora w Szpitalu Diakonis w Gdańsku objął wiosną wano go kierownikiem 1899 r. i pełnił je przez 30 lat, do 1929 r. [9. 25]. Jako cie- Oddziału Chorób We- kawostkę można wspomnieć, że prof. Valentini odzie- wnętrznych Szpitala Dia- dziczył po ojcu stary, odremontowany zamek krzyżacki konissen-Paulinenstift Ryc. 13. Prof. Georg Büttner w Preussisch Eylau wraz z przyległym majątkiem rycer- w Wiesbaden. W 1955 r. (1891-1951), Gdańsk, 1934 r. skim, gdzie w 1831 r. wybudowano obszerny dwór. Gdy przeszedł na emeryturę, prof. Gustaw Valentini został ich właścicielem, jeszcze prowadząc dalej praktykę przed 1900 r. utworzył tam stadninę koni oraz dużą prywatną. Zmarł w 80 roku życia. Przedmiotem jego hodowlę bydła i trzody chlewnej. Tegoż syn, Arthur szczególnych zainteresowań była medycyna sportowa, Valentini (1896-1977) przejął prowadzenie majątku medycyna pracy, choroby narządu krążenia i problemy przy końcu I wojny światowej, zaprowadzając intratną odżywiania [27, 28]. hodowlę ciężkich koni warmińskich (Ermländer Kalt- W 1925 r., po śmierci dr. Storpa, ordynatorem blutpferde), jedną z największych w Prusach Wschod- oddziału chirurgicznego został prof. dr med. Martin nich. Panujące tam warunki opisał znany niemiecki pi- Jastram (1881-1931), który kształcił się w chirurgii sarz rodem z Prus Wschodnich, Hermann Sudermann początkowo w Gryfii (Greifswald) a potem w Klinice (1857-1928), w powieści „Der Katzensteg” (1890). Za- Chirurgicznej Uniwersytetu w Królewcu (Königsberg), mek przekazano w 1932 r. na potrzeby miejscowego gdzie w 1915 r. habilitował się i w 1923 r. został miano- muzeum krajoznawczego (Kreisheimatmuseum). Ma- wany profesorem nadzwyczajnym. Zmarł w Gdańsku jątek pozostawał w rękach rodziny do 1945 r. [26] 3 kwietnia 1931 r., w 51 roku życia [29]. Następcą prof. W 1930 r., po śmierci prof. Valentini, ordynatorem Jastrama wybrano prof. Georga Büttnera (1891-1951) Oddziału Chorób Wewnętrznych Szpitala Diakonis (ryc. 13), ostatniego niemieckiego ordynatora Oddzia- w Gdańsku został prof. dr med. Paul Schenk (1887- łu Chirurgii Szpitala Diakonis w Gdańsku. 1967) pozostając na tym stanowisku do 1945 r. Paul Georg Wilhelm Oskar Büttner urodził się 1 maja Schenk urodził się 10 stycznia 1887 r. w Bydgoszczy 1891 r. we wsi Guscht (obecnie Goszczanowo) koło (Bromberg), zmarł 30 lipca 1967 r. w Bremie (Bremen). Friedberg/Neumark (Strzelce Krajeńskie), w rodzi- Studiował medycynę w Heidelbergu, Berlinie, Mona- nie ewangelickiej. Zmarł 17 sierpnia 1951 r. w Mona- chium i Wrocławiu. W 1913 r. obronił pracę doktorską chium. Maturę uzyskał w Landsberg a.d. Warthe (Go- na temat „Beitrag zur Kenntnis der Rotz-Infektion bei rzów Wielkopolski). Studia medyczne odbył w Jenie, Menschen“. W latach 1914-1918 brał udział w I woj- Getyndze, Berlinie i Kilonii. Brał udział w I wojnie nie światowej. Od 1919 r. był lekarzem asystentem we światowej. W 1916 r., po uzyskaniu dyplomu lekar- Wrocławiu i od 1921 r. w Marburgu, gdzie w 1921 r. skiego w Kilonii, rozpoczął pracę w Oddziale Chorób habilitował się na podstawie pracy „Über den Einfluß Wewnętrznych tamtejszego szpitala. W 1925 r. przybył der Schülddrüsse auf den Stoffwechsel mit besonderer do Gdańska, gdzie został zatrudniony jako internista Berücksichtigung des Wärmehaushaltes“. Od 1923 r. w Szpitalu Miejskim we Wrzeszczu przy Delbrück Al- zajmował się medycyną sportową. W 1926 r. został lee. Po praktyce odbytej u prof. Ferdynanda Sauerbru- mianowany profesorem nadzwyczajnym. Od 1930 r. cha w Klinice Charite Berlinie, zafascynowany chirur- pełnił stanowisko ordynatora Oddziału Chorób We- gią, podjął zatrudnienie w Oddziale Chirurgii Szpitala wnętrznych w Szpitalu Diakonis w Gdańsku. W 1930 r. Miejskiego w Gdańsku, kierowanym przez prof. Klose. mianowano go również profesorem w Wyższej Szkole W 1931 r. po uzyskaniu specjalizacji z chirurgii, został Technicznej (TH) w Gdańsku w zakresie „biologii czło- ordynatorem oddziału chirurgicznego Ewangelickiego wieka”. W styczniu 1945 r. mianowano go profesorem Szpitala Diakonis w Gdańsku. W 1936 r. habilitował się nadzwyczajnym Medizinische Akademie in Danzig. z chirurgii w Królewcu (Königsberg). W lipcu 1939 r. Tuż przed zdobyciem Gdańska przez Rosjan, 26 mar- został mianowany pozaplanowym profesorem Aka- 24 PRACE ORYGINALNE

demii Medycznej w Gdańsku. Wiosną 1945 r. został, wraz ze swoim oddziałem, ewakuowany do prowincji Schleswig-Holstein. Po zakończeniu działań wojennych dostał się do brytyjskiej niewoli. Po zwolnieniu utrzymywał się pełniąc zastępstwa lekarskie. Po tzw. entnazyfikacji, w 1950 r., został ordynatorem Oddzia- łu Chirurgii w Szpitalu Miejskim w Velbert/Rheinland. Zmarł w sierpniu 1951 r., w 60 roku życia, w szpitalu w Monachium, z powodu choroby nowotworowej i za- wału serca. Prof. Büttner był od 1933 roku członkiem SS (SS-Obersturmführer = Oberleutnant) i od 1936 r. członkiem NSDAP [20, 27]. Ryc. 14. Zniszczony budynek Szpitala Diakonis w Gdańsku, gru- Wśród gdańskich lekarzy hojnie wspierających dzień 1945 r. Szpital Diakonis i Fundację Auguste Victorie wyróż- niał się ewangelik, tajny radca sanitarny (Geheimer Sanitätsrat), dr med. Gustav Ludwig Tornwaldt (1843- byli owacyjnie witani. W sprawozdaniach z tych odwie- 1910), dobrze sytuowany laryngolog prowadzący prak- dzin publikowanych w oficjalnych wydawnictwach nie- tykę prywatną [25, 30, 31]. Dr Tornwaldt był radcą mieckiej Diakonie był Hitler, jako „zbawca” Niemiec od miejskim, znanym społecznikiem, w latach 1900-1904 „bezbożnego bolszewizmu i komunizmu”, politycznego przewodniczącym Związku Lekarskiego w Gdańsku i gospodarczego chaosu oraz bezrobocia, stylizowany (Ärztlicher Verein zu Danzig) i od 1900 r. prezesem na „mesjasza” narodu niemieckiego [21]. Diakonisy od Zachodniopruskiej Izby Lekarskiej (Westpreußische samego początku istnienia zrzeszenia były wychowywa- Ärztekammer). Jego piękna kamienica przy Neugar- ne w duchu samopoświęcenia oraz absolutnego posłu- ten 7 (obecnie Nowe Ogrody), sąsiadująca ze szpitalem szeństwa wobec przełożonych i władz państwowych. Ich diakonisek, zachowała się do dzisiaj (w okresie WMG światopogląd miał wiele punktów stycznych z progra- budynek należał do Polski i mieścił kolejno Klub Polski, mem głoszonym przez narodowych socjalistów. Także Naczelny Inspektorat Ceł oraz Polski Klub Morski). Dr przekonanie, że głównym zadaniem niemieckich ko- Tornwaldt leczył (tylko prywatnie) głównie bogatych biet ma być rodzenie zdrowych dzieci, troska o nie oraz kupców, właścicieli ziemskich i wysokich urzędników wzorowe prowadzenie gospodarstwa domowego. Tylko państwowych. Jego długa, biała broda, pełna godności służba Bogu była ważniejsza. Zarabianie pieniędzy na postura i wyszukane maniery budziły respekt i zaufa- utrzymanie rodziny, zajmowanie się polityką i służba nie. Ewangelickie diakonisy i wielu ubogich chorych wojskowa miały pozostać domeną mężczyzn. Mężatki leczył bezpłatnie.W medycznej literaturze światowej pracujące zarobkowo były wyjątkiem, czego wstydzili się zasłużył się pierwszym naukowym opisem niezłośliwej niekiedy nawet ich mężowie. Kobietom niezamężnym torbieli, zlokalizowanej w górno-tylnym zachyłku no- i bezdzietnym zalecano w III Rzeszy głównie zawody sowo-gardłowym (tzw. Thornwaldt-Zyste). pielęgniarek, opiekunek i wychowawczyń dzieci, ewen- tualnie sekretarek, jakoby najbardziej zgodne z przyro- Epilog dzoną kobiecą naturą i przydatne społeczeństwu. Dia- Po dojściu w 1933 r. do władzy w Wolnym Mieście konisy dobrze pasowały do tego schematu. Gdańsku narodowych socjalistów, starali się oni wy- Początkowy okres II wojny światowej w Gdańsku korzystywać popularność i uznanie, jakimi cieszyły był stosunkowo spokojny a życie toczyło się tam ure- się ewangelickie diakonisy dla własnych celów propa- gulowanym trybem. Pierwszy nalot lotniczy na Gdańsk gandowych [19]. Gdański gauleier Albert Forster wraz miał miejsce dopiero w nocy z 11 na 12 lipca 1942 r., z senatorem do Spraw Zdrowotnych i Polityki Ludno- gdy brytyjskie samoloty zbombardowały miasto. Tra- ściowej, dr. Erichem Grossmannem, chętnie odwiedzali fione zostało wtedy zachodnie skrzydło głównego bu- zgromadzenia diakonis, publicznie i demonstracyjnie dynku Szpitala Diakonis mieszczące Oddział Kobiecy wyrażając pochwałę dla ich pełnej poświęcenia, wzoro- i Dziecięcy Szpitala, powodując obrażenia i śmierć wej pracy, umotywowanej głębokim idealizmem, spo- kilkudziesięciu osób, w tym dzieci, pacjentek i człon- łecznym zaangażowaniem i niemieckim patriotyzmem ków personelu [32]. W trakcie walk o Gdańsk wiosną (prawie wszystkie były Niemkami). Także kanclerz Rze- 1945 r. Szpital i liczne okoliczne budynki uległy ma- szy Adolf Hitler i minister propagandy Joseph Goebbels sywnym zniszczeniom (ryc. 14). Po zajęciu Gdańska odwiedzali liczne domy diakonis w głębi Niemiec, gdzie przez Armię Czerwoną liczne gdańskie diakonisy stały MICHAŁ T. W. VON GRABOWSKI POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ EWANGELICKIEGO MACIERZYSTEGO DOMU I SZPITALA 25

się ofiarą gwałtów popełnionych przez sowieckich żoł- rozdzielona w 1955 r. na Klinikę Chirurgii Dziecięcej nierzy. Ze sprawozdania przeoryszy, Adelheid Pietzner i Klinikę Ortopedii [33]. Obydwie nadal mają tam swo- (15.11.1945), wiadomo, że 3 diakonisy zatrzymali Ro- ją siedzibę w ramach Gdańskiego Uniwersytetu Me- sjanie w swoim obozie dla osób cywilnych a kolejne dycznego.W latach 1956-2007 nosił zakład nazwę Szpi- 6 sióstr zatrudnili Polacy w dziecięcej klinice ortope- tala Wojewódzkiego im. M. Kopernika. W kolejnych dycznej na Siedlcach [19]. Wiele diakonis poniosło latach, po niekończących się przebudowach i reorga- śmierć a pozostałe, z racji swojego niemieckiego po- nizacjach powstały w nim oddziały kardiologii, chorób chodzenia, zmuszone zostały do opuszczenia Gdań- wewnętrznych i hipertensjologii, kardiochirurgii dzie- ska. Większość gdańskich diakonis znalazło po wojnie cięcej i rehabilitacji neurologicznej. W 2007 r. przemia- schronienie i pracę w szpitalu ewangelickim w Gen- nowano zakład na Wojewódzki Szpital Specjalistyczny thin/ Sachsen-Anhalt, na terenie NRD. Mocno zburzo- im. M. Kopernika. W 2009 roku otrzymał szpital nazwę ne i zdewastowane budynki Szpitala Diakonis przejął Pomorskiego Centrum Traumatologii im. M. Koperni- w 1945 r. Polski Szpital Ewangelicki ss. Tabitanek. Jego -ka. W maju 2013 r. oddano do użytku nowy budynek dyrektorem był w latach 1945-1949 dr Mieczysław dla części zabiegowej szpitala, mieszczący m.in. oddział Trenkner z byłego Szpitala Ewangelickiego w Warsza- neurochirurgii, chirurgii ogólnej i gastroenterologicz- wie, mający do dyspozycji 8 przybyłych z nim polskich nej oraz chirurgii urazowo-ortopedycznej, dysponu- diakonis. Oficjalne otwarcie szpitala, po doraźnym re- jący dwoma blokami operacyjnymi obejmującymi 10 moncie, nastąpiło 30 kwietnia 1946 r. Niemiecką nazwę nowoczesnych sal operacyjnych. We wrześniu 2013 r. ulicy Neugarten, przy której stał szpital, przemianowa- otrzymał szpital nazwę COPERNICUS Podmiot Lecz- no początkowo na ul. Nowy Świat a potem na ul. gen. niczy Sp. z o.o. (ryc. 15). Od wiosny 2013 r. obowiązki Karola Świerczewskiego. W 1989 r. przywrócono jej hi- dyrektora szpitala pełni doświadczony lekarz-chirurg storyczną nazwę – Nowe Ogrody. W maju 1946 r. dys- i menadżer dr Dariusz Kostrzewa. ponował szpital oddziałem wewnętrznym ze 100 łóżka- Zgodnie ze swoją starą tradycją, szpital przy ul. mi, oddziałem chirurgicznym z 70 łóżkami i oddziałem Nowe Ogrody jest nieustannie rozbudowywany i uno- położniczo-ginekologicznym z 25 łóżkami. W latach wocześniany, przy czym resztki pierwotnych murów 1947-1956, placówka nosiła nazwę Miejskiego Szpitala i pomieszczeń byłego szpitala diakonis poważnie deter- Powszechnego. W 1947 r. znalazły tam swoją siedzibę minują i utrudniają ten proces. Zaletą szpitala jest ko- oddział skórno-weneryczny i oddział otolarynglogicz- munikacyjnie dogodna lokalizacja w centrum miasta, ny. W latach 1949-1950 był szpital siedzibą III Kliniki w bliskości Urzędu Miejskiego, Sądu Wojewódzkiego Chirurgicznej i III Kliniki Chorób Wewnętrznych Aka- i posterunku policji. Dogodność tą w dużym stopniu demii Lekarskiej, które przeniesiono potem do Szpitala niwelują duży ruch samochodowy, tramwajowy i pieszy Najśw. Marii Panny przy ul. Łąkowej (obecnie ul. Prof. na ul. Nowe Ogrody, wielkomiejski hałas i zanieczysz- Z. Kieturakisa). W roku 1950 r. utworzono oddział pe- czenie powietrza spalinami. Szkoda też, że na zanie- diatryczny, przekształcony w 1953 na II Klinikę Chorób dbanym od lat zapleczu szpitala brakuje tak pięknego Dziecięcych. W 1953 r. przybyła z ul. Dębinki Klinika niegdyś ogrodu. Chirurgii i Ortopedii Dziecięcej Akademii Medycznej, Autora niniejszej publikacji, byłego lekarza-stażystę podyplomowego w Szpitalu Wojewódzkim im. M. Ko- pernika (1968-1970) i wieloletniego naukowego współ- pracownika mieszczącej się w nim Kliniki Ortopedycz- nej Akademii Medycznej w Gdańsku (1970-1980) [34], łączą silne emocjonalne więzy z miejscem jego pierw- szej lekarskiej działalności. One to były głównym mo- tywem do powstania niniejszej publikacji.

Ryc. 15. Obecny widok szpitala od strony zachodniej. 26 PRACE ORYGINALNE

Piśmiennictwo [1] Jetter D.: Das europäische Hospital von der Spätan- [19] Żukowska L.: Szkic działalności opiekuńczo-ewan- tike bis 1800. Verl. Du Mont, Köln, 1986. gelickiej Misji Wewnętrznej w Gdańsku w I połowie XX [2] Zimmerling D.: Der Deutsche Ritterorden. Verl. w. Gdański Rocznik Ewangelicki, 2013, vol. VII, 140- Econ, Düsseldorf, 1992. 159. [3] Szarszewski A.: Szpital i kościół św. Jakuba w Gdań- [20] Büttner Hans-Georg (syn prof. Georga Büttnera): sku. Zarys historyczny. Wyd. A. Marszałek, Toruń, 2000. Informacje osobiste, Berlin, czerwiec 2011. [4] Szarszewski A.: Ordynacje i statuty szpitali gdań- [21] Klee E.: Die SA Jesu Christi. Die Kirche im Banne skich XV–XIX wieku. Wyd. A. Marszałek, Toruń, 2004. Hitlers. Verl. Fischer, Frankfurt/M., 1989. [5] Szarszewski A., Zagierski M.: Powstanie szpitali [22] Lauterer H.-MM.: Liebestätigkeit für die Volksge- gdańskich a szpitalnictwo europejskie w średniowieczu. meinschaft. Der Kaisers-werther Verband deutscher Dia- Forum Medycyny Rodzinnej, 2010, 4/6, 438-447. konissenmutterhäuser in den ersten Jahren des NS-Re- [6] Szarszewski A.: Proces medykalizacji szpitali gdań- gims. Verl. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen, 1994. skich, aspekty socjalne, prawne i ekonomiczne (1755- [23] Szarszewski A., Paluchowski P., Konieczna S. 1874). Rozprawa habilitacyjna, wyd. Akademii Me- i współaut.: Georg Friedrich Abegg (1826-1900). Sław- dycznej w Gdańsku, 2007. ni lekarze Gdańscy t. 1. Wyd. „Bernardinum”, Pelplin, [7] Szarszewski A.: Szpitale 1793-1945. Encykl. Gdań- 2016, 242-244. ska, wyd. Fundacja Gdańska, Gdańsk, 2012, 1006-1007. [24] Guttstadt A.: Krankenhaus-Lexicon für das Deut- [8] Grabowski von, M. T. W.: Okoliczności powstania sche Reich. Die Anstalts-fürsorge für Kranke und Gebre- i działalność Szpitala Najśw. Maryi Panny w Gdańsku chliche. Königsreich Preußen, Danzig. Verl. Georg Re- w latach 1852-1945. Arch. Hist. i Filozofii Med., vol. 81, imer, Berlin, 1900, 119-122. 2018, 9-13. [25] Grabowski von, M. T. W.: Ärzte und medizinische [9] Hülsen von, B.: Ein Halbjahrhundert westpreußi- Versorgung in Danzig in den Jahren 1920-1945. West- scher Diakonie. Geschichte des Diakonissen-Kranken- preußen-Jahrbuch, 2012, vol. 62, 111-134. hauses für Kinder und Erwachsene (Westpreußisches [26] Internet: https://ostpreussen.net/orte. Burg und Diakonissen-Mutterhaus zu Danzig) 1857-1907. Diako- Amtsgut Pr. Eylau.2019. nie-Verlag, Danzig, 1907 [27] Grabowski von, M. T. W.: Biografie profesorów Me- [10] Grabowski von, M. T. W., Mazurek T.: Profesor An- dizinische Akademie Danzig (MAD) 1935-1945. Arch. toni Hlavaty. W 99 rocznicę urodzin. Wyd. Exemplum, Hist. Filoz. Med., vol. 78, 2015, 57-74. Poznań, 2019. [28] Schulder W.: Prof. dr med. Schenk Paul. Kürsch- [11] Szarszewski A.: Fundacja Augusty Victorii. Encykl. ners Deutscher Gelehrten-Kalender 1961 (Reg. O–Z). Gdańska, wyd. Fundacja Gdańska, Gdańsk, 2012, 303- Verl. Walter de Gruyter, Berlin, 1961, 1767. 304. [29] Todesnachrichten (Prof. Dr. M. Jastram). Klinische [12] Jacobi E.: Diakonissen-Mutter – und Krankenhaus Wochenschrift, 18. 04. 1931, Jg. 10, nr. 16, s. 768. Danzig. Nach 75 Jahren, 1857-1932. Diakonie –Verlag, [30] Wolter H.: Aus dem Danziger Ärzteleben. Die Me- Danzig, 1932. dizinische Akademie. Rundbriefe der Ostpreußischen [13] Gliński M.: Gossler Gustaw Heinrich. Encykl. Arztfamilie, 1963, 3, 19-21 i 30-31. Gdańska, wyd. Fundacja Gdańska, Gdańsk, 2012, 348. [31] Szarszewski A., Paluchowski P., Konieczna S. [14] Diakonisse. Meyers Konversations-Lexikon. Verl. i współaut.: Gustaw Ludwig Tornwaldt (1843-1910). des Bibliograph. Inst., Leipzig/Wien, 1892, vol. 4, 928- Sławni lekarze gdańscy t. 1. Wyd. „Bernardinum”, Pel- 929. plin, 2016, 256-258. [15] Diakonisse werden. Informator. Diakoniewerk [32] Gliński M.: Naloty bombowe podczas II wojny Ruhr-Witten, 2018. światowej. Encykl. Gdańska. Wyd. Fundacja Gdańska, [16] Becker U.: Perspektiven der Diakonie im gesell- Gdańsk, 2012, 684. schaftlichen Wandel. Neukirchener Verlagsgesellschaft. [33] Szczekot J., Ożga A.: 50 lat działalności Katedry Neukirchen-Vluyn, 2011. i Kliniki Ortopedii Akademii Medycznej w Gdańsku. [17] Gliński M.: Diakonisy. Encykl. Gdańska. Wyd. Wyd. AM w Gdańsku, Gdańsk, 1995, 15-21. Fundacja Gdańska, Gdańsk, 2012, 216. [34] Grabowski M. T. W.: Lata 1970-1980 w Klinice Or- [18] Hammer G. H.: Geschichte der Diakonie in topedii. Wspomnienia. Gazeta AMG, Gdańsk, 6/2016, Deutschland. Verl. Kohlhammer, Stuttgart, 2013. 26-30.