ARCHIWUM HISTORII I FILOZOFII MEDYCYNY 2019, 82, 9–26 MICHAŁ T. W. VON GRABOWSKI Powstanie i działalność ewangelickiego Macierzystego Domu i Szpitala Diakonis w Gdańsku w latach 1857-1945 Founding and activity of the evangelical Diakon’ s Maternal House and Hospital in Gdańsk (Danzig) in the years 1857-1945 * Em. ordyn. (ltd. OA) Klinika Ortopedii, Edith-Stein-Fachklinik, Bad Bergzabern, Niemcy * Em. Sen. phys., Orthopaedic Clinic, Edith-Stein-Fachklinik, Bad Bergzabern, Germany Słowa kluczowe: Key words: Historia gdańskiej medycyny, historia gdańskich szpi- History of medicine in Gdańsk (Danzig), hospitals hi- tali, ewangelicki Macierzysty Dom i Szpital Diakonis story of Gdańsk, the evangelical Diakon’ s Maternal Ho- w Gdańsku use and Hospital in Gdańsk Streszczenie Summary W pracy przedstawiono okoliczności powstania i dzia- In the paper are presented the circumstances of founding, łalność ewangelickiego Macierzystego Domu i Szpitala development and activity of the evangelical Diakon’s Ma- Diakonis w Gdańsku w latach 1857-1945. Przypomnia- ternal House and Hospital in Gdańsk (Danzig) in the years no sylwetki sióstr przełożonych oraz naczelnych leka- 1857-1945. Are remembered the diakon’ s matronsisters rzy szpitala. and the leading doctors of the hospital. Wprowadzenie Początki szpitalnictwa na terenie Europy sięgają nicze nazywano w Niemczech (i w Gdańsku) lazareta- wczesnego średniowiecza, gdy pod patronatem kościo- mi (Lazaretten). Słowo to wywodzi się od św. Łazarza ła zaczęto tworzyć, głównie we Włoszech i Francji, licz- z Betanii, wskrzeszonego przez Jezusa. W późniejszym ne domy opieki nad osieroconymi dziećmi, pielgrzyma- okresie określeniem „lazaret” objęto także stacjonarne mi, osobami ubogimi, chorymi, starymi i samotnymi. lub polowe szpitale wojskowe (Militärlazaretten), dzia- W owym czasie szpitale (hospitale) spełniały głównie łające przede wszystkim w okresie wojny. rolę przytułków, gdzie w imię chrześcijańskiej miłości W Gdańsku szczególny rozwój szpitalnictwa zbiegł bliźniego (caritas) i miłosierdzia (misericordis) otacza- się w czasie z działalnością tam Zakonu Krzyżackiego, no opieką najbardziej tego potrzebujących [1]. Nazwa który władał miastem w latach 1308-1454 [2]. Więk- szpital (niem. Hospital lub Spital) pochodzi od łaciń- szość gdańskich, zakonnych lub kościelnych fundacji skich słów „hospitalitas” („gościnność”) i „hospitium” szpitalnych powstała w tym właśnie okresie. Z nowszych („schronisko”). Szpitale, w których izolowano i leczono polskich opracowań ich szczegółową charakterystykę chorych zakaźnie i gdzie wykonywane były zabiegi lecz- zawdzięczamy przede wszystkim A. Szarszewskiemu 10 PRACE ORYGINALNE i jego współpracownikom Powstanie [3, 4, 5]. ewangelickiego Szpitala Na przełomie XVIII Dziecięcego Diakonisek i XIX wieku poczęły powsta- w Gdańsku wać w całej Europie, także W dniu 22 lutego w Gdańsku, szpitale (laza- 1849 r. utworzone zostało rety) zajmujące się wyłącz- w Gdańsku „Żeńskie Sto- nie leczeniem chorych (tzw. warzyszenie dla Opieki proces medykalizacji szpi- nad Biednymi i Chory- tali) [6, 7]. Korzystali z nich mi” („Weiblicher Verein głównie ubodzy mieszkań- für Armen – und Kran- cy miasta. Tzw. „lekarzy kenpflege in Danzig”), biednych” („Armenärzte”) zrzeszające grono zaanga- zatrudniało i opłacało mia- Ryc. 1. Szpitalik dziecięcy przy ul. Schwarzes Meer 10. żowanych, ewangelickich sto. Nawracające epidemie obywatelek miasta, do dżumy i innych chorób za- których dołączyli wkrótce kaźnych, ogólny postęp nauk medycznych oraz szybki mężczyźni. Powodem powołania do życia stowarzysze- wzrost mieszkańców Gdańska spowodowały potrze- nia była głównie potrzeba pomocy licznym w mieście bę rozbudowy bazy szpitalnej w mieście. W połowie biednym, osieroconym, chorym i zaniedbanym dzie- XIX w. powstały tam dwie charytatywne, konfesyjne ciom. Pomysł członków powyższego stowarzyszenia fundacje szpitalne. W latach 1852-1853, dzięki wielkiej utworzenia w Gdańsku ewangelickiego szpitala dla ofiarności wiernych, otwarto, pierwszy w mieście od dzieci, wsparty przez ewangelickich duchownych, leka- czasów reformacji, katolicki Szpital Najświętszej Marii rzy i licznych obywateli zyskał szybko aprobatę władz Panny (Szpital NMP) sióstr Boromeuszek, co było wiel- miejskich i rządowych. kim sukcesem katolickiej mniejszości w mieście [8]. W dniu 1 maja 1857 r. członkowie Zarządu „Sto- Na reakcję protestanckiej większości, mocno wspiera- warzyszenia dla Opieki nad Biednych i Chorymi” (Ve- nej przez miejscowe władze, pruski rząd krajowy i ro- rein für Armen und Krankenpflege) w osobach: Luise dzinę cesarską, nie trzeba było długo czekać. W roku Blech, Emilie Conventz z d. Tiessen, Marianne Ris- 1857 otwarto w Gdańsku „konkurencyjny”, ewangelicki bet z d. Böhm, Friederike Plaw, dr med. Georg Abegg Szpital Diakonis dla Dzieci, przekształcony w 1860 r. na (1826-1900), superintendent, pastor Karl Adolph Blech Szpital dla Dzieci i Dorosłych (Diakonissen Kranken- (1796-1877), lekarz miejski (Kreisphysikus) dr med. haus für Kinder und Erwachsene). Przedmiotem ni- Eduard Glaser, radca miejski Martin August Hasse, niejszego opracowania są losy tego ostatniego szpitala radca handlowy John Sprott Stoddart i E. D. Thiel, pod- i związanych z nim instytucji do 1945 r. pisali protokół o powołaniu do życia „Ewangelickiego Szpitala dla Dzieci” („Evangelisches Kinderkranken- haus”) w Gdańsku. W dniu 9 maja 1857 za sumę 1900 talarów zakupiono na ten cel mały domek z ogrodem przy ulicy Schwarzes Meer 10 (ryc. 1) (obecnie część Alei Armii Krajowej). Na jego parterze mieściła się tyl- ko jedna izba a na poddaszu trzy mansardowe poko- iki. Po doraźnej adaptacji, 10 czerwca 1857 r., nastąpiło poświęcenie i otwarcie szpitalika. Zgodnie z ówczesny- mi, skromnymi wymaganiami, dom mógł pomieścić do dwanaściorga dzieci. Opiekę nad nimi powierzono dwóm ewangelickim diakonisom (pierwszym zresztą w Gdańsku), sprowadzonym z Macierzystego Domu „Bethlehem” (Diakonissen-Mutterhaus – „Bethlehem”) w Ludwigslust w Meklemburgii. Wstępny statut szpitala z dnia 12 maja 1857 r. prze- widywał leczenie w nim chorych dzieci bez względu na Ryc. 2. Szpital dla dzieci i dorosłych przy Neugarten 23. ich religijne wyznanie i pochodzenie. Z hospitalizacji w zakładzie wyłączeni byli pacjenci chorzy zakaźnie MICHAŁ T. W. VON GRABOWSKI POWSTANIE I DZIAŁALNOŚĆ EWANGELICKIEGO MACIERZYSTEGO DOMU I SZPITALA 11 Ryc. 3. Nowy budynek szpitalny przy Neugarten 3-5. i nieuleczalnie. Diakonisy miały pracować pod nadzo- Ogrody) służył celom szpitalnym przez długie 15 lat rem lekarza i wyznaczonej osoby duchownej wyznania (do 1875 r.) ewangelickiego. Zarząd Szpitala mogły stanowić osoby Wzrastające potrzeby lokalowe, nowe wymagania obojga płci należące do „Stowarzyszenia do Opieki nad sanitarne i aspekty medyczne zmusiły wreszcie za- Biednymi i Chorymi”. Stowarzyszenie nie posiadało rząd do podjęcia decyzji o budowie nowego, dużego żadnych praw własnościowych w odniesieniu do mająt- i nowoczesnego szpitala. Po licznych pertraktacjach ku szpitalnego. Nowy szpital uzyskał urzędowo pełną z władzami miasta i osobami prywatnymi, 12 stycznia prawną i finansową samodzielność [9]. Dzienną stawkę 1870 r. doszło do zakupu, za sumę 7500 talarów, gruntu kosztów leczenia ustalono na 5 srebrnych groszy. Opła- i starych budynków przy Neugartenstrasse 3-5. Pod- tę należało uiszczać z góry, minimum za okres 14 dni. czas wstępnych robót ziemnych natrafiono na działce Możliwe było częściowe lub nawet całkowite zwolnie- na solidne fundamenty stojącego tam w XVII-XVIII nie ubogich chorych z opłat. Funkcjonowanie szpitala wieku zajazdu (Gasthof) „Krumme Linde” („Krzywa miało być zgodne z regułami wyznania ewangelickiego. Lipa”), gdzie w trakcie kilkakrotnej obecności w Gdań- sku zamieszkiwał car Piotr Wielki. Fundamenty te wy- Szpital Diakonisek dla Dzieci i Dorosłych (1860- korzystano pod budowę nowego szpitala. Jego plany, -1945) sporządzone przez radcę rządowego i budowlanego, Po dwóch latach istnienia, zarząd Szpitala Dziecię- architekta Brunona Ehrhardta (1826-1905), zostały cego doszedł do wniosku, że w zakładzie powinno być przedłożone zarządowi zakładu diakonis 13 grudnia prowadzone także leczenie osób dorosłych. Aby spro- 1869 r. Po licznych dyskusjach i poprawkach, plan bu- stać temu zadaniu, konieczne było znalezienie większe- dowy szpitala zatwierdzono 30 maja 1870 r. go budynku. W dniu 31 sierpnia 1860 r. zakupiono, za sumę 10.000 talarów, działkę i dom z ogrodem przy uli- cy Neugarten 23 (ryc. 2). 8 listopada 1860 r. wprowadzi- li się tam pierwsi pacjenci, trzynaścioro chorych dzieci i 2 chore kobiety. Poświęcenie nowego szpitala nastąpi- ło 5 dni później. Zakład otrzymał nazwę „Das Evange- lische Diakonissenstift – das Krankenhaus für Kinder und Erwachsene in Danzig” („Ewangelicka Fundacja Diakonis – Szpital dla Dzieci i Dorosłych w Gdańsku”) Poza leczeniem chorych, przyznano zakładowi prawo kształcenia diakonis, co zostało zatwierdzone przez pruską kancelarię królewską w dniu 6 kwietnia 1861 r. Z braku własnej kaplicy, w maju 1863 r. dotychczasowy pawilon ogrodowy (Gartensaal) przekształcono na salę modlitwy (Betsaal). Pomimo bardzo skromnych wa- Ryc. 4. Ogród przyszpitalny. runków, budynek przy Neugarten 23 (obecnie ul. Nowe 12 PRACE ORYGINALNE Ryc. 5. Schemat pomieszczeń szpitala diakonis w Gdańsku ok. 1907 r. Budowa rozpoczęta 4 maja 1871 r. i zaplanowana na i licznymi balkonami. Znalazło się w nim miejsce na dwa lata, opóźniła się, z przyczyn finansowych i tech- 100 łóżek dla chorych dzieci i dorosłych obojga płci. Na nicznych, o dalsze dwa lata. Pozytywne efekty finansowe