12. ÇAVDAR (Secale L.) 12.1. ÖNEMİ Çavdar, Orta Ve Doğu Avrupa Ülkelerinde Ekmeklik Olarak Kullanılırken, Diğer Ülkele
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
12. ÇAVDAR (Secale L.) 12.1. ÖNEMİ Çavdar, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinde ekmeklik olarak kullanılırken, diğer ülkelerde ekmeklik buğdaya katkı maddesi, alkol ve viski endüstrisinin hammaddesi ya da hayvan yemi olarak kullanılmaktadır. Türkiye’de üretilen çavdarın çoğu ekmeklik, az bir bölümü yemlik olarak kullanılır. Çavdar danesinde protein oranı, buğdaya göre biraz düşüktür. Ortalama % 11 (6-12) olan proteinin % 42’si gliadin, %8’i globulin ve % 8’i albuminden oluşur. Buğday ekmeğine göre çavdar ekmeği daha ağırdır. Buğday ekmeğinde 0,2-0,4 gram olan özgül ağırlık çavdar ekmeğinde en az 0,35 gramdır. Buğday ekmeğinin iyi kabarmasına karşılık, çavdar ekmeği iyi kabarmaz ve pişmemiş esmer hamur izlenimi verir. Bu nedenlerle, çavdarın ekmek yapımında doğrudan kullanımı azalmakta; önceleri çavdar ekmeği tüketen toplumlar olanak buldukça buğday ekmeğine dönmektedir. Bununla birlikte pek çok ülkede çavdarın ekmeklik buğday ununa % 25’i aşabilen oranlarda karıştırılması da yaygındır. Çavdar danesinin yem değeri oldukça yüksektir. Hayvanlara kırma olarak ve diğer dane yemleri ile karıştırılarak verilir. Çavdar alkol ve viski endüstrisinde de kullanılır. Ayrıca, destilasyon endüstrisinde kullanılacak çavdarın, açık renkli ve dolgun daneli olması istenir. Çavdar sapları ambalaj ve el işlerinde öncelikle kullanılır. Bunun için çavdar saplarının zamanında hasat edilmiş, kızışmamış, ezilip kırılmamış olması ve tipik beyaz saman renginde olması istenir. 4.2. KÖKENİ,SINIFLANDIRILMASI ve BOTANİK ÖZELLİKLERİ Çavdarın Kökeni Dünya’da Kökeni: Çavdar buğdaydan daha sonra kültüre alınmıştır. Eski Tarımı Yapılan Bölgeleri: Yunan ve Mısırlılar zamanında çavdar bitkisi bilinmiyordu. Fakat 4000 yıl kadar önce Anadolu’da kültüre alındığı kabul edilir. Bu nedenle Anadolu çavdarın orijin merkezidir denilebilir. Ayrıca yurdumuzda çavdarın bütün yabani ve kültür formlarını bulmak mümkündür. Botanik Sınıflandırılması Kültürü Yapılan Türleri Çavdarın Morfolojisi Alem: Plantae Bölüm: Magnoliophyta Sınıf: Liliopsida Takım: Poales Familya: Poaceae Altfamilya: Pooideae Oymak: Triticeae Cins: Secale Tür: S. cereale Çavdar genusunda diploid kromozom sayısı 2n=14’tür. Yabani çavdarlar ve kültür çavdarları grubu olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Yabani çavdarlar grubunda 3 değişik tür vardır. Secale africanum,Secale silvestris, Secale montanum. Başak eksenleri kırılıcı, başakçıkta bir tek çiçek tane bağlar. Kültür çavdarlarında başak ekseni sağlam, dane dökmesi az ve daha iyi gelişmiş bir yapı vardır.Başakçıkta bulunan iki çiçekte dane bağlar.Başlıca iki türe ayrılır: 1-Secale ancestrale: Sağlam saplı ve uzun boylu, başakları uzun-iri ve başak ekseni kırılıcıdır. Taneleri çok iridir. Batı Anadolu’da nehir ve dere yataklarına yakın kumsallarda yetişir.Bu tür asıl kültür formu ile yabani formlar arasında geçit kabul edilir. 2-Secale cereale: Asıl kültür çavdarlarıdır. Yurdumuzda yazlık ve kışlık yetişen yüzlerce çeşidi vardır. Bununla birlikte Türkiye’de kültürü yapılan çavdarları başak ve tane rengi yönünden 2 grupta toplamak mümkündür. A-) Başağın kahverengi ile gri-siyah arasında değişen ve taneleri genellikle kahverengi olan çeşitler. Bu tiplere Orta Anadolu ve geçit bölgelerindeki tuzlu-kumlu topraklarda rastlanır. Bitkiler ince-kısa saplı, kısa boylu, diğer çeşitlere oranla taneler camsıdır. B-) Başağı açık sarı-kırmızımsı sarı, taneleri yeşil-gri olan çeşitler; taneleri unludur. Daha çok yüksek yaylalarda, dağ eteklerinde, nemli ve asitli topraklarda yetiştirilir. Kuzey Avrupa ve İskandinav ülkelerinde bu tip çavdarlar yetiştirilir. Dünyanın ileri derecede çavdar kültürü yapılan ülkelerinde çavdarın başak rengi beyaz ve tane rengi yeşil-gridir. Bizde yabancı ve kültür formları sürekli olarak birbirini tozladığı için çavdar ürünleri homojen olmayıp, karışık populasyon halindedir. Önemi Çavdar, dünyada verimsiz topraklarda ve farklı iklim koşullarında yetişebilen bir bitkidir. Çavdar, dünyada ilk olarak Rusya ve Trakya’da kültüre alınmıştır. Avrupa’nın kuzey bölgelerinden Akdeniz’in dağlık alanlarına kadar geniş sahalarda buğdayın yerini alır. Çavdar; Almanya, Polonya ve Rusya’nın Avrupa kesiminde ekmeklik, diğer ülkelerde ise hayvan yemi olarak kullanılmaktadır. İç Anadolu Bölgesi çavdar yetiştiriciliğinde birinci sırada yer alır. Çavdarın en az ekildiği yer ise Güney Doğu Anadolu Bölgesi’dir. Çavdar ekim alanı bakımından ülkemiz tahılları içerisinde buğday, arpa ve mısırdan sonra dördüncü sırayı alır. Resim 2.1: Çavdar bitkisi Çavdar, hayvan yemi ve ekmeklik olarak tüketiminin yanında çeşitli sanayi dallarında da kullanılmaktadır. Endüstride ispirto yapımında, alkol sanayiinde ve viski yapımında, ince uzun, esnek ve sağlam olan çavdar sapları nedeniyle çatı kaplaması, şilte dolgusu, örme şapka, kâğıt ve mukavva yapımında kullanılır. Resim 2.2: Çavdar ekmeği Çavdarda nişasta oranı % 66, protein % 8’dir. Ekmeği siyah olmakla beraber besin değeri bakımından buğdaydan aşağı değildir. Bilhassa proteince fakir olan beyaz ekmekten üstündür. Dünya genelinde besin olarak kullanılan çavdar miktarı bu amaçla kullanılan buğdayın yarısı kadardır. ÇAVDARIN EKONOMİK ÖNEMİ VE TİCARETİ Çavdar, Almanya, Polonya ve Rusya’nın Avrupa kesiminde ekmeklik, öteki ülkelerde hayvan yemi olarak kullanılır. Tanesi alkol ve viski yapımında, sapları ambalaj ve el işlerinde kullanılır. Dünya’da Çavdar Ekiliş, Üretim ve Verimi 2009 yılı dünya tahıl ekiliş içerisinde çavdar 6,6 milyon hektar ile % 0,9 üretimde ise 17,9 mil. ton ile % 0,8 pay almaktadır. Dünya’da hem ekiliş ve hem de üretimde son sırada yer alan çavdarın 1948-52 yıllarında 37 milyon ton olan dünya üretimi, 2009 yılında 17,9 mil.ton’a gerilemiştir. Kıtalar arasında 2009 yılında en çok üretim yapan kıta Asya’dır. Dünya çavdar verimi 319 kg/da’dır. Ülkeler bazında en fazla ekim alanına Rusya sahiptir. En yüksek çavdar verimi ise 569 kg/da ile Almanya’da alınmaktadır. Türkiye’de Çavdar Ekiliş, Üretim ve Verimi Çavdar, 2009 yılı verilerine göre Türkiye’de 139 bin hektar ile tahıl ekilişinde % 1,2 ve 343 bin. ton ile üretimde % 1,0 pay almaktadır. Çavdar ekim alanı bakımından Türkiye tahılları içerisinde saf çavdar olarak buğday, arpa ve mısırdan sonra 4.sırada yer almaktadır. Üretimde ise buğday ve arpadan sonra 2.sırada bulunur. 1927-30 yıllarında 240 bin hektar olan çavdar ekimi, son yıllarda 139 bin hektara kadar gerilemiştir. Üretimde de aynı durum gözlenmektedir. Ancak 1927-30 yıllarında verim 98 kg/da iken 2009 yılında 247 kg/da’a kadar ulaşmıştır. Çavdar az veya çok Türkiye’nin bütün bölgelerinde yetiştirilmektedir. Ekonomik 11 bölge içerisinde en çok çavdar ekim alanı ve üretiminin Orta Anadolu bölgesinde olduğu anlaşılmaktadır. Çavdar Ticareti Çavdar ticaretine bir göz atacak olursak. Son yıllarda dünya çavdar dış satım kapasitesinde bir gerileme söz konusudur. 2008 yılı verilerine göre çavdar dış satımı 940.833 ton’a kadar gerilemiştir. Dış alımın ise aynı yılda 978.155 ton olduğu görülmektedir. Avrupa, gerek çavdar dış alımı gerekse dış satımında en hareketli kıta olmakla birlikte, en fazla çavdar alan kıta olarak da karşımıza çıkmaktadır. Ülkeler incelendiğinde ise, en fazla dış satım yapan ülkeler Almanya, Kanada, Polonya ve Rusya iken, çavdar alıcısı olarak Almanya, A.B.D., Japonya, Polonya, Avusturya ve Danimarka ilk sıralarda yer almaktadır. ÇAVDARIN KÖKENİ VE TÜRKİYE ÇAVDAR ÇEŞİTLERİ Çavdar bitkisi de yulaf bitkisinde olduğu gibi kültür bitkileri içerisinde en geç tanınan bir bitkidir. Çavdarın tarihçesine ait ilk bilgiler De CANDOLLE’un 1882’de yayınladığı “Kültür Bitkilerinin orijini” adlı eserinde rastlanmaktadır. Çavdarın gen merkezinin Anadolu olduğu görüşü kabul görmüştür. Türkiye Çavdar Çeşitleri Tetra-27 Anadolu-83 Aslım-95 Kültür Çavdarlarında Tane Rengi Çavdar tane rengi, aleuron, tohum kabuğu ve meyve kabuğunda renk pigmentlerinin yoğunlaşmasından ileri geldiği bildirilmektedir. Tane rengi açık sarı, gri-sarı, açık-gri, yeşilimsi- sarı yeşil, koyu yeşil, kahverengimsi, kırmızımsı, siyah, laciverte kadar değişir. Bitkisel Özellikleri Çavdarın toprak altı ve toprak üstü aksamlarının başlıca özellikleri aşağıdaki gibidir: Resim 2.3: Çavdarın bitki kısımları Kök: Çavdar kökü 2 m derinliğe iner. Saçak kök sistemine sahip bir bitkidir. Kök sistemi oldukça kuvvetlidir. Bu kök özelliğinden dolayı çavdar diğer tahıl çeşitlerine göre kurak ve verimsiz topraklarda daha iyi gelişebilmektedir. Resim 2.4: Çavdarda saçak kök sistemi Sap: Çavdar sapı buğday sapına oranla daha uzundur. Çavdar ortalama 1,1–2,0 m arasında bir boya ulaşır. Resim 2.5: Çavdarın sap kısmı Yaprak: Çavdar yaprağı buğday yaprağına göre daha dar ve sivri uçludur. Resim 2.6: Çavdar yaprağı Çiçek ve çiçeklenme: Çavdar kendine döllenen bir bitkidir. Başak boyu 5–15 cm arasında değişmektedir. Başak ekseni üzerindeki her boğumdan bir başakçık çıkar. Bir başaktaki başakçık sayısı 30–35 kadardır. Erselik çiçekler 3 erkek, 1 dişi organ ve bir çift pulcuk içerir. Çiçeklenme için kuru, sıcak ve rüzgârlı hava sıcaklığının 12 ºC’yi bulması gerekir. Çiçeklenme süresi bir çiçek için 20–30 dakikadır. Bir başak için 4–5 gün bir bitkinin tüm başağı için 7–8 gündür. Buna göre tüm çavdar tarlası 8–10 gün içerisinde çiçeklenir. Resim 2.7: Çavdar başağı Resim 2.8: Çavdar başağı Dane: Çavdar danesi buğdaydan daha ince ve uzundur. Çavdarın bin dane ağırlığı ortalama 20–30 g’dır. Çavdar danesi % 14 nem, % 69 azotsuz ekstrakt, % 11 ham protein, % 2 sindirilebilir yağ, % 2,5 ham selüloz ve % 1,8 kül içerir. Resim 2.9: Çavdar danesi Adaptasyon İklim İstekleri Çavdar, kar örtüsü bulunmayan soğuk iklim şartlarına diğer serin iklim tahıllarından daha dayanıklı