Uczniowie Szkoły Zamoyskiego W Walkach O Niepodległość I Granice Państwa *

Małgorzata Surmacz*, Beata Szczerbińska-Budzyńska** * Muzeum Narodowe w Lublinie, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej ** II Liceum Ogólnokształcące im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lublinie

Uczniowie Szkoły Zamoyskiego w walkach o niepodległość i granice państwa*

W czasie wybuchu I wojny światowej Lublin, i prawoznawstwa w lubelskich gimnazjach. Jej od prawie wieku, znajdował się pod zaborem ro- członkiem był także ksiądz Kazimierz Gostyński4, syjskim. W drugim roku działań wojennych mia- któremu powierzono poprowadzenie Szkoły Re- sto trafiło pod okupację austriacką. Latem 1915 alnej Zrzeszenia Nauczycieli im. Hetmana Jana roku na lubelskich ulicach pojawiły się, jako for- Zamoyskiego w Lublinie. poczta wojsk sprzymierzonych, oddziały Legionów Polskich. Wielkie poruszenie wśród mieszkańców Dzieje Szkoły Zamoyskiego w latach 1915–1939 wzbudziły konne patrole ułanów rotmistrza Wła- dysława Beliny-Prażmowskiego oraz porucznika Nowa szkoła o profilu matematyczno-przyrod- Juliusza Ostoi-Zagórskiego1. Wkrótce Lublin stał niczym rozpoczęła działalność 10 września 1915 2 się „małym Wiedniem” . Władze wojskowe prze- roku5. W gronie założycieli, poza adwokatem jęły nadzór nad szkołami, zezwalając na wpro- Borkowskim i księdzem Gostyńskim, znaleźli się: wadzenie jako wykładowego języka polskiego. nauczycielka języka polskiego i historii Jadwiga W liberalnej atmosferze okupacyjnych rządów Głuchowska6, polonista Stanisław Janiszewski7, lubelscy pedagodzy utworzyli Zrzeszenie Nauczy- nauczyciel języka francuskiego René Le Brun8, cieli Szkół Średnich. Na czele organizacji stanął adwokat Julian Borkowski3, nauczyciel historii Zamoyskiego, nauczyciel historii, ekonomii i prawoznawstwa w latach 1915–1921. Zob. Słownik biograficzny mia- * Artykuł szerzej ujmuje informacje zawarte w in- sta Lublina [dalej SBML], t. 1, red. T. Radzik, J. Skarbek, formatorze do wystawy czasowej zorganizowanej w paź- A. A. Witusik, Lublin 1993, s. 38–40 (oprac. J. Marczuk); dzierniku 2018 roku w Bramie Krakowskiej, siedzibie Mu- J. Doroszewski, Słownik biograficzny nauczycieli miasta zeum Historii Miasta Lublina, we współpracy z II Liceum Lublina w latach 1918–1939, Lublin 2007, s. 36–38. Ogólnokształcącym im. Hetmana Jana Zamoyskiego 4 Ks. Kazimierz Gostyński (1884–1942) – założyciel w Lublinie. Zob. M. Surmacz, B. Szczerbińska-Budzyńska, i pierwszy dyrektor Szkoły Realnej Zrzeszenia Nauczycieli G. Sztal, A. Warda, Uczniowie szkół lubelskich w walkach Szkół Średnich im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lub- w okresie I wojny światowej oraz wojny polsko-bolszewickiej. linie w latach 1915–1933. Zginął w obozie w Dachau. Szkoła Zamoyskiego, Lublin 2018. Autorki składają po- SBML, t. 2, red. T. Radzik, A. A. Witusik, J. Ziółek, Lub- dziękowania rodzinom wychowanków Szkoły Zamoyskie- lin 1996, s. 64–66 (oprac. ks. H. Misztal); J. Doroszewski, go za udostępnione materiały oraz dr. Andrzejowi Kon- dz. cyt., s. 74–75. stankiewiczowi za konsultacje merytoryczne. 5 50 lat Gimnazjum i Liceum im. Jana Zamoyskie- 1 30 lipca 1915 roku w Lublinie jako pierwszy pojawił go w Lublinie 1915–1965, red. B. Zimmer, Lublin 1967, się rozpoznawczy pluton ppor. Jana Wojtkiewicza. Dopie- s. 21–24; M. Giermakowski, Szkoła im. Hetmana Jana Za- ro później wkroczyły od strony szosy kraśnickiej i rogat- ki warszawskiej oddziały dowodzone przez por. Gustawa moyskiego w Lublinie w latach 1915–1990. Przemiany orga- Orlicz-Dreszera, por. Stanisława Grzmot-Skotnickiego nizacyjne, programowe, dydaktyczne, wychowawcze i kadro- i rtm. Władysława Belinę-Prażmowskiego oraz od połud- we, Lublin 1995, s. 25, 28. 6 nia część szwadronu por. Juliusza Ostoi-Zagórskiego. Zob. Jadwiga Głuchowska (1880–1958) – fundatorka Z. Nasalski, Jeden z wielu. Podporucznik Jan Wojtkiewicz Szkoły Zamoyskiego, członkini Zrzeszenia Nauczycieli „Wysoki”, ułan Beliny – artykuł złożony do druku w wy- Szkół Średnich w Lublinie, w latach 1915–1927 nauczy- dawnictwie pokonferencyjnym Historia pisana życiorysami, cielka języka polskiego i historii. Zob. M. Giermakowski, Kozłówka 2018, udostępniony dzięki uprzejmości Autora. dz. cyt., s. 408. Informacje wnuka, Jacka Głuchowskiego. 2 Maria Dąbrowska. Dzienniki 1914–1932, t. 1, 7 Tamże, s. 26. oprac. T. Drewnowski, wyd. I, Warszawa 1988, s. 342; 8 René Le Brun (1887–1932) – współzałożyciel Szko- J. Lewandowski, Rola Lublina w dziele odzyskania niepod- ły Zamoyskiego, w latach 1918–1931 nauczyciel języka ległości 1914–1918, [w:] Lublin. 700 lat dziejów miasta, francuskiego, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej. Zob. red. G. Figiel, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Lublin 2017, Zbiory specjalne Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. s. 203–234. H. Łopacińskiego w Lublinie [dalej WBP], sygn. 2001, 3 Julian Borkowski (1887–1964) – prawnik, wicepre- k. 171–173 – program akademii szkolnej w pierwszą rocz- zes Sądu Apelacyjnego w Lublinie, współzałożyciel Szkoły nicę śmierci, 1933 rok; akt zgonu nr 111 z 1932 roku z pa- , Uczniowie Szkoły Zamoyskiego w walkach o niepodległość… Małgorzata Surmacz, Beata Szczerbińska-Budzińska

119 brzeskiego przyłączającego ziemię chełmską oraz część Podlasia do Ukraińskiej Republiki Ludo- wej, w Lublinie doszło do licznych manifestacji. Brali w nich udział uczniowie miejscowych szkół. W zamieszkach z żandarmerią austriacką został śmiertelnie postrzelony wychowanek Szkoły Za- moyskiego Stanisław Podbereski. Zginął na ulicy Lipowej w czasie transportowania broni13. Jesie- nią tego roku Austriacy opuścili miasto nad By- strzycą. Powołano Tymczasową Polską Republikę Ludową reprezentowaną przez grono polityków z trzech dotychczasowych zaborów14. Rankiem 7 listopada rząd lubelski pod kierownictwem Ignacego Daszyńskiego wydał manifest odczytany z balkonu hotelu Victoria przy ulicy Krakowskie Przedmieście. Jesienią 1918 roku młodzież najstarszych klas lubelskich szkół męskich podjęła decyzję o wstą- pieniu do wojska. „Uznając konieczność tworzenia silnej armii – głosił tekst uczniowskiej rezolucji – w chwili obecnej na mocy uchwały naszej [...] postanowiliśmy niezwłocznie stanąć do szeregów Wojska Polskiego, co stwierdzamy podpisami [...]. Tym samym klasy 8. [...] przestają istnieć. Kole- dzy zaś mają stanąć natychmiast przed Komisją 15 Wacław Gralewski (1900–1972) – wychowanek Szkoły asenterunkową Wojska Polskiego” . Deklarację Zamoyskiego, ochotnik walk o niepodległość, dziennikarz, tej treści przedstawiono Naczelnemu Wodzowi Lublin, 4 listopada 1918 r. Zbiory Muzeum Narodowego Józefowi Piłsudskiemu, który poprosił o pozosta- w Lublinie nie w szkołach i dalszą edukację, by odradzające się państwo miało wykształcone społeczeństwo. matematyk Cezary Rumel9 oraz uczący prawo- W grudniu tego roku utworzono Uniwersytet 16 znawstwa Mieczysław Zieliński10. Początkowo za- Lubelski, późniejszy KUL . Wielu absolwentów jęcia prowadzono w wynajętym lokalu przy ulicy

Ogrodowej. Następnie wykupiono cały gmach 13 i w ciągu kolejnych lat rozbudowano go11. W roku M. Giermakowski, dz. cyt., s. 396. 14 J. Lewandowski, dz. cyt. 1917 Szkołę Zamoyskiego opuściło pierwszych 15 Rezolucja Delegatów klas 8-ych Szkół Męskich 12 ośmiu absolwentów . Lubelskich z dn. 13 XI 1918 r. – fotokopia ze zbiorów Ar- Życie społeczności szkolnej toczyło się rów- chiwum II LO im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lubli- nolegle z burzliwymi wydarzeniami polityczny- nie [dalej zbiory II LO]. Postawa młodzieży była zapewne mi. W lutym 1918 roku, po podpisaniu traktatu reakcją na ogłoszony w początkach listopada 1918 roku powszechny nabór do Wojska Polskiego byłych podko- mendnych armii austriackiej. Nawoływano do stawie- rafii św. Jana w Lublinie, https://www.familysearch.org/ar- nia się przed tak zwanymi komisjami asenterunkowymi, k:/61903/3:1:9396-WKX8-8?i=478 [dostęp: 6.02.2020]; czyli poborowymi. Zob. WBP, sygn. IA5f (49) T, ulotka 50 lat Gimnazjum i Liceum im. Jana Zamoyskiego..., s. 40–41 wzywająca Polaków opuszczających armię austriacką do (fot.); M. Giermakowski, dz. cyt., s. 26, 34, 43, 46, 61, 407. przechodzenia pod polskie dowództwo, Lublin, 2 listo- 9 Cezary Rumel – współzałożyciel Szkoły Zamoy- pada 1918 roku; sygn. IAb63 (53) L, apel gen. Edwarda skiego, nauczyciel arytmetyki w latach 1915–1918. Zob. Rydza-Śmigłego, ministra wojny w rządzie Ignacego Da- M. Giermakowski, dz. cyt., s. 410. szyńskiego, o wstępowanie do Wojska Polskiego, Lublin, 10 Mieczysław Zieliński – sędzia, współzałożyciel 7 listopada 1918 roku. Szkoły Zamoyskiego, nauczyciel prawoznawstwa i historii 16 Uniwersytet Lubelski (obecnie Katolicki Uniwer- w roku szkolnym 1915/1916. Zob. tamże, s. 26, 410. sytet Lubelski Jana Pawła II) funkcjonował od grudnia 11 Archiwum Państwowe w Lublinie [dalej APL], nr 1918 roku. Pierwsze wykłady prowadzono w lubelskim zesp. 651 – Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, sygn. 349 Seminarium Duchownym. W roku 1926 uczelnia prze- – plan nieruchomości przy ulicy Ogrodowej. niosła się do pomieszczeń dawnych koszar świętokrzy- 12 50 lat Gimnazjum i Liceum im. Jana Zamoyskiego..., skich, gdzie mieści się do dziś. Zob. Katolicki Uniwersytet s. 23; M. Giermakowski, dz. cyt., s. 32, 425. Lubelski. 50 lat istnienia i działalności, Lublin 1968, s. 7–13.

120 Szkoły Zamoyskiego zapisało się na organizowa- ne studia prawnicze. Wkrótce jednak ogłoszono powszechny werbunek wojskowy. Rekrutami byli w przeważającej części świeżo upieczeni studen- ci oraz uczniowie szkół lubelskich. W mieście sformował się 3. Pułk Ułanów przekształcony na 7. Pułk Ułanów Lubelskich17. Powstał także póź- niejszy 23. Pułk Piechoty18, którego I batalionem dowodził major Wacław Scaevola-Wieczorkie- wicz19. Kompanię karabinów maszynowych tego batalionu utworzono ze studentów uczelni war- szawskich, którzy przybyli do Lublina. Oddziały wyruszyły pod Rawę Ruską, a następnie na pomoc Lwowowi. Nie wszyscy wychowankowie Szkoły Za- moyskiego wzięli udział w walkach frontowych. Uczniowie rocznika maturalnego roku szkolnego 1918/1919 całą klasą chcieli zaciągnąć się do wojska. Samowolne porzucenie nauki spotkało się z ostrą reakcją Rady Pedagogicznej. Na posiedze- Czesław Kuncewicz (1899–1975) – absolwent Szkoły Zamoy- niu z końca listopada 1918 roku zapadła decyzja, skiego z 1920 roku, żołnierz 7. Pułku Ułanów Lubelskich, adwokat, na zdjęciu z odznaką pamiątkową I Brygady Legionów by powołać międzyszkolną komisję w sprawie dal- Polskich. Zbiory Archiwum Uniwersyteckiego KUL szych losów ośmioklasistów. Wobec przychylnego stanowiska władz wojskowych oraz społeczeń- roku22). „Moja pozycja dwudziestodwuletniego stwa, stwierdzał protokół kolejnego spotkania profesora nie budziła wśród uczniów ani sympatii, Rady, postanowiono wznowić lekcje dla ostatniej ani miru. – pisał po latach – W klasach siódmej klasy 4 grudnia 1918 roku. Argumentem prze- i ósmej miałem uczniów starszych od siebie. Kie- sądzającym o pozwoleniu na kontynuację nauki dy wszedłem do klasy ósmej na pierwszy wykład było zadeklarowanie przez młodzież, że „kształ- chemii w ławkach siedziało około dwunastu doj- cenie swego umysłu w szkole” jest obowiązkiem rzałych słuchaczy”23. Pierwsze zajęcia nie wypadły wobec Ojczyzny20. najlepiej. Uczniowie zachowywali się nonszalanc- Dojrzewający w czasach wojny młodzi ludzie ko. Hałasując, nie dawali prowadzić lekcji. Cał- zaniedbywali zajęcia i niejednokrotnie sprawiali kowicie ignorowali nauczyciela, który ostatecznie problemy wychowawcze. Przez krótki czas w Gim- postanowił załatwić sprawę po męsku i wyrzucić nazjum Realnym uczył późniejszy znany publi- prowodyra zajść z sali lekcyjnej. „Zerwałem się cysta i prawnik Jerzy Kuncewicz21, wychowanek z katedry – wspominał Kuncewicz – chwyciłem go miejscowej Szkoły Handlowej im. Vetterów (brat za kark, szarpnąłem, wyleciał z ławki. Pchnąłem Czesława, maturzysty Szkoły Zamoyskiego z 1920 drzwi, wypchnąłem go na korytarz, drzwi zamkną-

17 łem. Wróciłem na katedrę. Ryk, tupanie, nagle Zarys historii wojennej 7-go Pułku Ułanów Lubel- cisza”24. Po tym zajściu stosunki z niesubordyno- skich, oprac. W. Laudyn, Warszawa 1931. 18 Zarys historii wojennej 23-go Pułku Piechoty, oprac. wanymi uczniami uległy poprawie. Okazało się, że S. Witkowski, Warszawa 1928. większość chłopców, tak jak ich nauczyciel, dzia- 19 J. Majka, Generał brygady Wacław Scaevola-Wie- łała w ruchu konspiracyjnym. „Z profesora i słu- czorkiewicz (1890–1969). Krótka biografia wojskowa, Rze- chaczy – konkluduje Kuncewicz – przemieniliśmy szów 2018. się w kolegów”25. 20 Protokół Posiedzenia Rady Pedagogicznej Szkoły Wraz z zakończeniem wojny polsko-bolsze- Zamoyskiego z 3 grudnia 1918 roku – zbiory II LO. 21 Jerzy Kuncewicz (1893–1984) – adwokat, pisarz, wickiej większość uczniów powróciła do zajęć. publicysta, polityk. Syn Wiktora i Cecylii z Wyszyńskich. Był współtwórcą działającego po II wojnie światowej na 22 Czesław Kuncewicz (1899–1975) – adwokat, żoł- emigracji w Londynie Stronnictwa Ludowego „Wolność”. nierz Legionów Polskich, uczestnik wojny polsko-bolsze- Żonaty z pisarką Marią ze Szczepańskich Kuncewiczową. wickiej, studiował prawo na Uniwersytecie Lubelskim. Zob. Jerzy Kuncewicz: ludowiec, polityk, publicysta. Mate- Zob. AU KUL PE 548 – akta personalne. riały z konferencji zorganizowanej w Kazimierzu Dolnym 23 J. Kuncewicz, Wyspy pamięci, Warszawa 1985, s. 41. w dniach 4–5 grudnia 1992 r., oprac. E. Balawejder, Kazi- 24 Tamże. 25 mierz Dolny 1993. Tamże, s. 41–42. , Uczniowie Szkoły Zamoyskiego w walkach o niepodległość… Małgorzata Surmacz, Beata Szczerbińska-Budzińska

121 Wielu jednak poległo na polu chwały. Niektórzy zmarli w szpitalach od ran odniesionych w czasie walk, inni na skutek chorób nękających wycień- czone trudami wojennymi organizmy. W kwiet- niu 1919 roku na froncie litewsko-białoruskim pod Berdówką26 zginęło czterech uczniów Szkoły Zamoyskiego, żołnierzy 7. Pułku Ułanów Lubel- skich. Zostali pośmiertnie, na wniosek dowódz- twa 1. szwadronu, w którym służyli, odznaczeni Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari. Byli wśród nich: kapral Roman Wyrwicz oraz ułani – Jerzy Dobrogojski, Stanisław Kruszewski, Włodzimierz Myszkiewicz. Razem z nimi zginął starszy ułan Stefan Lipczyński27, wychowanek Szkoły Lubel- skiej28. Jednostka wzięła udział w krwawych walkach w okolicach Lidy. Jeden z plutonów, zabez- pieczając przeprawę przez rzekę Żyżma, trafił na ukryty pod lasem tabor wroga. „O gorącej walce w lesie najlepiej mówią straty – wspominał dowo-

26 W niektórych źródłach jako miejsce śmierci jest wymieniana Rawa Ruska. W rzeczywistości była to Ber- Jan Dobrzyński (1898–?) – absolwent Szkoły Zamoyskiego dówka koło Lidy (na terenie dzisiejszej Białorusi), co po- z 1920 roku, student prawa Uniwersytetu Lubelskiego, świadczają dokumenty z Wojskowego Biura Historyczne- żołnierz piechoty Wojska Polskiego. Zbiory Archiwum go – Centralnego Archiwum Wojskowego [dalej CAW] Uniwersyteckiego KUL (patrz aneks do artykułu: Uczniowie Szkoły Zamoyskiego polegli w walkach w latach 1918–1920). 10 września 2018 dzący akcją porucznik Zygmunt Piasecki – równa roku w gmachu II LO im. Hetmana Jana Zamoyskiego ilość zabitych i rannych [...]. Ułani zaczęli się gro- w Lublinie odsłonięto tablicę poświęconą wychowankom madzić koło mnie [...] i nuż opowiadać [...] jak poległym w walkach o niepodległość. Wydarzenie było to zginął pod koniem ułan Kruszewski, bo koń go częścią projektu „Klasa dla Niepodległej”. 27 przygniótł i nie mógł sobie dać rady, a tu go obstą- Stefan Lipczyński (1898–1919) – maturzysta Szko- 29 ły Lubelskiej z 1916 roku, student agronomii na Uniwer- pili bolszewicy i strzelali doń na parę kroków” . sytecie Jagiellońskim. Omyłkowo ta sama postać została Latem 1920 roku w jednym ze szpitali wojsko- wymieniona jako wychowanek dwóch różnych szkół. wych, prawdopodobnie w Łowiczu lub Zawierciu, Prawdopodobnie przyczyną błędu był wspólny nekro- zmarł na czerwonkę szeregowiec Władysław Bur- log w prasie. Zob. CAW – MN 20.01.31 [3–39]; „Głos dziński, wychowanek Szkoły Realnej im. Hetma- Lubelski” nr 157 z 14 czerwca 1921 roku, s. 3; „Ziemia na Jana Zamoyskiego oraz uczeń Szkoły Muzycz- Lubelska” nr 189 z 29 kwietnia 1919 roku, s. 3, nr 201 nej im. Stanisława Moniuszki przy Towarzystwie z 7 maja 1919 roku, s. 2, nr 224 z 22 maja 1919 roku, s. 3; Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach Muzycznym w Lublinie. Walczył jako ochotnik 1918–1920, Warszawa 1934, s. 485; M. Giermakowski, dz. II Batalionu Wartowniczego. Rodzina po jego cyt., s. 396 (dodatkowo błędnie, że poległ pod Rawą Ru- śmierci ufundowała stypendium imienia uzdol- ską); M. Surmacz, Uczniowie Szkoły Lubelskiej w walkach nionego pianisty. o niepodległość i granice państwa polskiego w okresie I wojny Jesienią 1920 roku Rada Pedagogiczna pod- światowej oraz wojny polsko-bolszewickiej, „Studia i Mate- jęła decyzję o utworzeniu komisji nauczycielsko- riały Lubelskie” (Lublin), t. 18, 2015, s. 148; M. Surmacz, -uczniowskiej w sprawie „spełnienia powinności B. Szczerbińska-Budzyńska, G. Sztal, A. Warda, dz. cyt., wojskowej przez uczniów”30. Po zakończeniu s. 23 (błędnie przypisany do Szkoły Zamoyskiego). 28 Szkoła Lubelska – działająca od 1906 roku męska roku szkolnego 1920/1921 w „Głosie Lubelskim” szkoła prywatna, powstała z inicjatywy Spółki Cywilnej przedrukowano przemówienie ks. Gostyńskiego Szkoły Średniej w Lublinie dzięki staraniom jednego z jej wspominające uczniów, którzy udali się na front członków, Stanisława Śliwińskiego. Mieściła się przy ulicy „nie dla brawury, ale z głębokim rozumieniem Spokojnej. W latach 30. XX wieku nadano jej patronat Stefana Batorego. Zob. Prywatne Męskie Gimnazjum im. Stefana Batorego („Szkoła Lubelska”) w XXX-lecie, Lublin 29 Księga dziejów 7. Pułku Ułanów Lubelskich im. Ge- 1936; A. Przegaliński, Z historii lubelskiej oświaty. Zarys nerała Sosnkowskiego, red. J. Smoleński, M. W. Żebrowski, dziejów Prywatnej Ośmioklasowej Filologicznej Szkoły Męs- Londyn 1969, s. 86. kiej S. Śliwińskiego (tzw. „Szkoły Lubelskiej”) w latach 1906– 30 Protokół Posiedzenia Rady Pedagogicznej Szkoły 1914, „Rocznik Łódzki” (Łódź), t. 68, 2018, s. 109–134. Zamoyskiego z 30 listopada 1920 roku – zbiory II LO.

122 Zbigniew Pyzikowski (1901–?) – absolwent Szkoły Zamoy- skiego z 1920 roku, student prawa Uniwersytetu Lubelskie- go, żołnierz kawalerii Wojska Polskiego. Zbiory Archiwum Jan Kołtun (1900–1981) – wychowanek Szkoły Zamoyskie- Uniwersyteckiego KUL go z 1921 roku, instruktor harcerski, student medycyny na Uniwersytecie Jagiellońskim, lekarz, służył w 205. Pułku obowiązku i z całą świadomością niebezpieczeń- Piechoty, 1921 rok. Zbiory rodzinne Anny Bajdy stwa”31. Obecnych na uroczystościach abiturien- tów biskup Marian Fulman powitał jako „nowych bocznym drużyny w gimnazjum w Winnicy. Po obywateli kraju, zadaniem których jest ze słabej ukończeniu studiów medycznych na Uniwersyte- jeszcze Ojczyzny uczynić ją na przyszłość silną cie Jagiellońskim były wychowanek szkoły przy uli- ekonomicznie, a potężną duchem”32. Pamięć po- cy Ogrodowej podjął praktykę lekarską w Szpitalu ległych uczczono powstaniem z miejsc. św. Łazarza w Krakowie. W latach 30. zamieszkał W swym wystąpieniu dyrektor Gostyński od- niedaleko rodzinnego Wilkołaza w Zakrzówku czytał nazwiska absolwentów z 1921 roku, byłych na Lubelszczyźnie, gdzie pracował w miejscowym żołnierzy, którzy powrócili do szkoły, by zdać egza- ośrodku zdrowia. Po II wojnie światowej był or- min dojrzałości. Na świadectwie maturalnym jed- dynatorem oddziału wewnętrznego w szpitalu po- nego z nich, Jana Kołtuna33, żołnierza 4. kompa- wiatowym w Kraśniku. Następnie, aż do emerytu- nii karabinów maszynowych 205. Pułku Piechoty, ry, kierował kraśnicką Poradnią Przeciwgruźliczą. wypisano formułę: „W r. 1920 podczas najazdu Gimnazjum Zamoyskiego, jako instytucją nieprzyjaciół stanął do Obrony Ojczyzny w sze- prywatną, zarządzała początkowo od strony na- regach armii ochotniczej”. Podobnie jak wielu ukowej, wychowawczej oraz finansowej Rada Pe- rówieśników był związany z ruchem harcerskim. dagogiczna. W wyzwolonej Polsce podlegało Ku- Latem 1915 roku wyjechał do Piotrogrodu, gdzie ratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego. Po uczęszczał do seminarium prowadzonego przez utworzeniu Kuratorium w Lublinie przeszło pod Polską Macierz Szkolną. W roku 1917 przeszedł jego administrację. W grudniu 1920 roku rozpo- kurs harcerski pod Kijowem. Następnie był przy- częto starania o upaństwowienie szkoły. Dzięki rządowemu dofinansowaniu można było zakupić 31 „Głos Lubelski” nr 157 z 14 czerwca 1921 roku, nowe środki dydaktyczne, zadbać o siedzibę i po- s. 3. większyć liczbę uczniów. Od 1 sierpnia 1921 roku 32 Tamże. szkoła działała jako Państwowe Gimnazjum Mę- 33 Jan Kołtun (1900–1981) – lekarz, instruktor har- skie im. Hetmana Jana Zamoyskiego34. cerski. Zbiory rodzinne wnuczki, Anny Bajdy – świadec- Szkoła Zamoyskiego, tak jak inne placówki two dojrzałości J. Kołtuna, 1921 rok; zaświadczenie Do- wództwa Baonu Zapasowego 5. Pułku Piechoty Legionów lubelskie, stawiała na model wychowania oparty o służbie J. Kołtuna w 205. Pułku Piechoty, Warszawa, 34 8 czerwca 1921 roku. M. Giermakowski, dz. cyt., s. 35. , Uczniowie Szkoły Zamoyskiego w walkach o niepodległość… Małgorzata Surmacz, Beata Szczerbińska-Budzińska

123 na harcerstwie. Już w pierwszym roku istnienia gimnazjum powołano drużynę skautową, później- szą IV Lubelską Drużynę Harcerską im. Hetmana Jana Zamoyskiego35. Jej założycielem był Antoni Bukowski, wówczas uczeń piątej klasy (poległy w 1919 roku)36. W kolejnych latach drużynę prowadzili: Piotr Woźniak37 (maturzysta z 1918 roku), Kazimierz Wydżga38 (plutonowy II LDH im. Zawiszy Czarnego przy Szkole Lubelskiej) oraz Bronisław Broszkowski i Jerzy Kruszewski39 (obaj absolwenci z 1921 roku). Podczas działań wojennych w latach 1915– 1920 wielu harcerzy opuściło mury szkolne. Byli to głównie uczniowie starszych klas. Wśród wal- czących na froncie „czwartaków” znalazł się Ta- deusz Gajewski40, żołnierz 2. Dywizji Piechoty Legionów. W 201. Ochotniczym Pułku Piecho- ty służyli: Lucjan Fijuth, Stanisław Pogorzelski i Aleksander Ruciński41. Z kolei Piotr Malec42 (późniejszy nauczyciel w Szkole Zamoyskiego), Stanisław Mogielnicki oraz Stanisław Sadowski

35 G. Sztal, A. Warda, Z historii IV Lubelskiej Dru- Wiktor Księski vel Krzewski (1904–1942) – wychowanek żyny Harcerskiej im. Hetmana Jana Zamoyskiego w latach Szkoły Zamoyskiego z 1922 roku, student prawa Uniwersy- 1915–1939, [w:] M. Surmacz, B. Szczerbińska-Budzyń- tetu Lubelskiego, żołnierz I Batalionu Morskiego w Pucku, ska, G. Sztal, A. Warda, dz. cyt., s. 9–15. kanonier 3. Pułku Artylerii Polowej, adwokat, zamordowany 36 Księga pamiątkowa 25-lecia harcerstwa w Lubelsz- w Matthausen. Zbiory Archiwum Uniwersyteckiego KUL czyźnie. Wspomnienia i dokumenty 1911–1936, Lublin 2011 (reprint wydania z 1936 roku), s. 52. 37 H. i S. Dąbrowscy, Harcerski Lublin 1911–1939, zostali żołnierzami 8. Pułku Piechoty Legionów. Lublin 2012, s. 55. Ich koledzy: Edward Czerkowski i Stanisław Wój- 38 Kazimierz Wydżga (ur. w 1898 roku) – absolwent towicz dostali przydział do 23. Pułku Piechoty. Szkoły Lubelskiej z 1918 roku, uczestnik wojny polsko- Służbę w 33. Pułku Piechoty podjęli zaś: Alek- -bolszewickiej, oficer 2. Pułku Strzelców Konnych, wię- zień Zamku Lubelskiego, żołnierz AK. Zob. „Rocznik Ofi- sander Kielasiński, Ignacy Łabędzki, Wawrzyniec 43 cerski Rezerw” (Warszawa) 1934, s. 122, 607; Prywatne Prokopowicz , Ignacy Stefanek i Stefan Trejgiel. Męskie Gimnazjum im. Stefana Batorego..., s. 75, 78, 151, W kawalerii, w 19. Pułku Ułanów, znaleźli się: Fe- 154, 378 (fot.); I. Caban, Ludzie Lubelskiego Okręgu Armii liks Sulczyński, Kazimierz Szych, Tadeusz Typiak Krajowej, Lublin 1995, s. 246; Zamek Lubelski. Wspomnie- i Bolesław Winiarski. Wielu wstąpiło także do nia więźniów 1939–1944, Lublin 1998, s. 29, 38, 62. 39 Harcerskiego Batalionu Wartowniczego, a wśród Jerzy Franciszek Kruszewski (ur. w 1900 roku) – syn 44 Wacława i Anny z Petrykowskich. Studiował na Wydziale nich: Edward Giel, Zygmunt Grochowski , Feliks Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Lubelskiego. Zob. Grządka (nauczyciel Szkoły Rzemiosł Budowla- AU KUL PE 768 – akta personalne; H. i S. Dąbrowscy, nych w Kazimierzu nad Wisłą), Tadeusz Jasiński, dz. cyt., s. 56. Witold Kozłowski, Franciszek Krzysztoń (autor 40 Harcerze Lubelszczyzny w wojnie polsko-bolszewic- hymnu IV LDH)45 i Władysław Ruciński. kiej, red. S. J. Dąbrowski, Lublin 2009, s. 110. 41 Zbiory Muzeum Historii Miasta Lublina, oddziału Muzeum Lubelskiego [dalej MHML], nr inw. ML/H/4138 43 Wawrzyniec Prokopowicz (ur. w 1902 roku) – stu- – karty z pamiętnika Lucjana Fijutha z lat 1919–1921 dent prawa Uniwersytetu Lubelskiego. Zob. AU KUL PE z wpisami kolegów szkolnych, między innymi Aleksandra 921 – akta personalne. Rucińskiego. 44 Zygmunt Grochowski (ur. w 1903 roku) – student 42 Piotr Malec (1904–1974) – matematyk, harcerz, prawa na Uniwersytecie Lubelskim. Zob. AU KUL PE absolwent z 1924 roku, student Uniwersytetu War- 1094, k. 2 – świadectwo dojrzałości. szawskiego (1924–1930), więzień Zamku Lubelskiego 45 Franciszek Krzysztoń (ur. w 1903 roku) – syn An- w okresie okupacji hitlerowskiej, nauczyciel matematyki toniego i Rozalii z Marków; komendant harcerskiej dru- w Liceum Zamoyskiego w latach 1940–1971. Zob. B. Jur- żyny, pseudonim Mruczący Miś, maturzysta z 1922 roku, kowska, Zmarł Prof. P. Malec, „Kurier Lubelski”, nr 80 służył w Harcerskim Batalionie Wartowniczym, studiował z 4 czerwca 1974 roku, s. 4. nauki społeczno-ekonomiczne na Uniwersytecie Lubel-

124 Franciszek Patyra (1897–1942) – wychowanek Szkoły Lucjan Fijuth (1902–1989) – absolwent Szkoły Zamoyskie- Zamoyskiego z 1920 roku, ochotnik w 3. Armii Wojska Pol- go z 1924 roku, porucznik 4. Pułku Lotniczego, dowódca skiego, oficer rezerwy 3. Pułku Artylerii Polowej, zamordo- 13. Eskadry w wojnie obronnej 1939 roku, szkoleniowiec wany w Oświęcimiu. Zbiory rodzinne Jadwigi Patyry cichociemnych, Toruń, lata 30. XX wieku. Zbiory Zbigniewa Charotyniuka via Wojciech Zmyślony

Młodsi harcerze weszli w skład Wojskowej Ka- poszczególnych plutonów stanęli koledzy: Kacper dry Szkolnej utworzonej w 1917 roku z uczniów lu- Kantarowicz, Romuald Wojewódzki, Piotr Woź- belskich szkół męskich. Zbiórki tej paramilitarnej niak, Czesław Kuncewicz i Marian Skup. W skład organizacji odbywały się w niedziele na podwórku każdego plutonu wchodziły cztery sekcje po ośmiu sąsiadującej z Gimnazjum Realnym Szkoły Lubel- szeregowców każda. Łącznie czwarta kompania li- czyła 150 kadrowiaków. Szarże nosiły na lewej pier- skiej. Wychowankowie księdza Gostyńskiego wy- si specjalne plecione sznurki o różnych barwach stawili kompanię nr 4. O jednostce tej pisał jeden w zależności od stopnia. Każdy kadrowiak musiał 46 z jej członków, Alojzy Szubartowski , maturzysta na własną rękę zaopatrzyć się w pas, manierkę, ple- Szkoły Zamoyskiego z 1922 roku: cak, ładownicę, a w miarę możliwości i bagnet47. Ze względu na większą swobodę i bardziej wojskowy W listopadzie 1918 roku kadrowiacy wzięli charakter znaczna część młodzieży przeszła ze skau- udział w rozbrajaniu wojsk austriackich. Powie- tingu do WKS. Komendantem czwartej kompanii rzono im pilnowanie opuszczonych magazynów „zamojszczaków” był kolega Bukowski, a na czele wojskowych oraz różne funkcje kurierskie. Kadra została rozwiązana w czerwcu 1919 roku, a jej skim (dyplom w 1929 roku). Zob. AU KUL PE 914, 1468 członkowie otrzymali pamiątkowe krzyże48. – akta personalne. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, 46 Alojzy Szubartowski (1901–1979) – pedagog, czło- kontynuowano wychowywanie oparte na meto- nek Związku Nauczycielstwa Polskiego, dyrektor Gimna- zjum i Liceum im. Jana Hetmana Zamoyskiego i LO im. dach harcerskich. W roku 1921 IV drużyna ze A. J. Czartoryskiego w Puławach. Urodzony w Wąwolnicy Szkoły Zamoyskiego reprezentowała Chorągiew na Lubelszczyźnie, syn Franciszka i Michaliny z Litwiń- Lubelską podczas I Zlotu Harcerstwa we Lwo- skich. Studiował fizykę i chemię (w latach 1922–1928) oraz pedagogikę (w roku akademickim 1925/1926) na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zmarł w Lublinie (pocho- 47 A. Szubartowski, „Moje wspomnienia z Wojsko- wany na miejscowym cmentarzu rzymskokatolickim przy wej Kadry Szkolnej” – rękopis w zbiorach II LO. ulicy Lipowej). Zob. J. Doroszewski, dz. cyt., s. 211–212. 48 G. Krogulec, Krzyż pamiątkowy Wojskowej Kadry Informacje córki, Anny Szubartowskiej-Kokot, i syna, Szkolnej, „Tarnogórski Rocznik Muzealny” (Tarnowskie

Longina Szubartowskiego. Góry), t. 5, 2017, s. 327–399. , Uczniowie Szkoły Zamoyskiego w walkach o niepodległość… Małgorzata Surmacz, Beata Szczerbińska-Budzińska

125 wie49. Upaństwowionym gimnazjum nadal kiero- W dorosłym życiu musieli się ponownie zmierzyć wał ks. Kazimierz Gostyński. Ustąpił ze stanowi- z wojenną rzeczywistością. ska w 1933 roku. Zastąpił go były wychowanek, Jedną z takich postaci był Wacław Gralewski51, Alojzy Szubartowski. Naukę w lubelskim gim- późniejszy literat, recenzent teatralny, dzienni- nazjum zaczął po ukończeniu szkoły powszech- karz, jeden z założycieli awangardowej grupy li- nej w rodzinnej Wąwolnicy. Należał do drużyny terackiej „Reflektor”. Jeszcze przed rozpoczęciem harcerskiej. Uczęszczał do klasy z absolwentami nauki w szkole prowadzonej przez ks. Gostyń- z 1921 roku. Do matury podszedł jednak rok póź- skiego zapisał się do drużyny skautowej. W czasie niej niż pozostali koledzy. Gdy bowiem cała jego I wojny światowej został członkiem dwóch insty- klasa wyruszyła na front, on sam zapisał się do tucji wspierających skauting – Organizacji Mło- Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty w Zalesz- dzieży Narodowej (OMN) oraz Polskiej Organi- czykach. Z uwagi na zły stan zdrowia został stam- zacji Wojskowej (POW). Redagował harcerski tąd zwolniony. Wstąpił wówczas do Seminarium biuletyn „Nasze Pismo”. We wrześniu 1918 roku Duchownego w Lublinie. Po roku zmienił życiowe przerwał naukę i wstąpił na ochotnika do 2. Puł- plany. Dokończył edukację w gimnazjum męskim, ku Piechoty. W listopadzie tego roku wziął udział a po studiach w Krakowie podjął pracę nauczycie- w rozbrajaniu Austriaków w Lublinie. Wkrótce la chemii w macierzystej szkole, którą kierował aż zaciągnął się w szeregi nowo utworzonego Woj- do wybuchu II wojny światowej. ska Polskiego. W lutym 1919 roku został wysłany Od lat 30. XX wieku Szkoła Zamoyskiego jako starszy szeregowiec Batalionu Harcerskiego funkcjonowała z podziałem na czteroletnie gim- z transportem map pod Lidę. Przydzielono go nazjum i dwuletnie liceum o profilach: matema- do 3. Pułku Piechoty Legionów. Ranny w kola- tyczno-fizycznym i przyrodniczym. Pierwszy rocz- no otrzymał bezterminowy urlop. Wysłano go do nik absolwentów liceum podszedł do egzaminów Obozu Szkół Podoficerskich w Dęblinie. Po jej maturalnych w 1939 roku. Był wśród nich Wacław ukończeniu (w stopniu kaprala) trafił do Szkoły Winkler (poległy pod Iłżą 9 września 1939 roku Podchorążych w Warszawie, skąd na jego prośbę jako podporucznik 51. Pułku Piechoty Strzelców przydzielono go do 23. Pułku Piechoty52. Kresowych)50. Urlopowany z końcem lutego 1920 roku po- II wojna światowa przyniosła kolejne stra- wrócił na krótko do Lublina. Zajął się redago- ty. Z początkiem 1940 roku został aresztowany waniem czasopisma „Młodzież”53, za co omal nie ksiądz Gostyński. Osadzony na Zamku Lubelskim został usunięty ze szkoły. Pismo miało charakter trafił do obozów w Oranienburgu i Dachau, gdzie nowatorski. Tworzyli je uczniowie starszych klas zginął w komorze gazowej 6 maja 1942 roku. Na gimnazjów lubelskich, często wyrażając na jego frontach, w więzieniach i w obozach zginęli liczni łamach poglądy krytyczne w stosunku do swych wychowankowie szkoły, powiększając imienną li- stę uczestników walk o niepodległość. Założona 51 w 1915 roku szkoła przetrwała do czasów współ- J. Zięba, Wacław Gralewski 1900–1972 w dziesiątą czesnych jako II Liceum Ogólnokształcące im. rocznicę śmierci, Lublin 1982; SBML, t. 1, s. 96–97 (oprac. A. L. Gzella). Hetmana Jana Zamoyskiego w Lublinie. 52 O przebiegu służby harcerskiej i wojskowej W. Gra- lewskiego w dokumentach przechowywanych w zbiorach Wojenne epizody wychowanków „Zamoya” Muzeum Literackiego Józefa Czechowicza: ML/139/R, k. 2 – pismo z Lubelskiego Inspektoratu Okręgowego Wiele barwnych postaci ukończyło lubelską Harcerstwa Polskiego do druha W. Gralewskiego, przy- szkołę męską zwaną potocznie Zamoyem. Pierw- bocznego IV LDH, 12 lutego 1920 roku; ML/139/R, k. 3 – świadectwo W. Gralewskiego ze Szkoły Zamoy- sze roczniki opuszczające gimnazjum to pokolenia skiego, 1921 rok, ML/139/R, k. 37 – zaświadczenie dla urodzone pod zaborami. Ich młodzieńcze biogra- W. Gralewskiego z Batalionu Harcerskiego wystawione fie zawierały wojenne epizody uczestników walk przez Obóz Szkół Podoficerskich w Dęblinie z informacją o suwerenność i granice odrodzonego państwa. o ukończeniu kursów i nominacją na kaprala, 25 czerwca 1919 roku, ML/139/R, k. 38 – świadectwo ukończe- nia kursu Szkoły Podchorążych przez W. Gralewskiego 49 Uczestnictwo IV LDH w zlotach harcerskich zo- i zakwalifikowania do służby w piechocie, Warszawa, stało udokumentowane w Księdze Pamiątkowej IV Lubel- 10 stycznia 1921 roku. skiej Drużyny Harcerskiej im. Hetmana Jana Zamoyskie- 53 K. Bielski, Most nad czasem, Lublin 1963, s. 40–50; go w Lublinie przechowywanej w zbiorach II LO. U. Gierszon, Konrad Bielski (1902–1970). Życie i twór- 50 M. Giermakowski, dz. cyt., s. 399, 431; http:// czość, Lublin 2017, s. 26–35; W. Gralewski, Stalowa tę- strzelcy-kresowi.pl/art,14,zarys_dziejow_51_pulku_pie- cza. Wspomnienia o Józefie Czechowiczu, Warszawa 1968, choty_strzelcow_kresowych-0.html [dostęp: 6.08.2020]. s. 120–127.

126 nauczycieli. „Pewnego dnia do gabinetu księdza lizowany latem 1945 roku powrócił do Lublina, Gostyńskiego wezwany został redaktor Gralewski gdzie mieszkał do końca życia. Podobne życiorysy – wspominał współtwórca pisma, wychowanek wojenne, przeplecione często studiami na lubel- Gimnazjum im. Stanisława Staszica w Lublinie, skiej uczelni, były udziałem wielu jego szkolnych Konrad Bielski. – Ksiądz dyrektor trzymał w ręku kolegów. egzemplarz »Młodzieży«, a oblicze jego nie wró- Jednym z absolwentów Gimnazjum Zamoy- żyło nic dobrego. Rozmowa była niedługa, ale skiego z 1919 roku był Władysław Słupczyński57. brzemienna w skutki”54. Gralewski, będący tuż Krótko studiował prawo na Uniwersytecie Lubel- przed maturą, musiał zrezygnować z kierowania skim. W czasie wojny polsko-bolszewickiej służył pismem. jako kapral w Batalionie Zapasowym 23. Pułku Do egzaminu dojrzałości jednak nie przystą- Piechoty, którego oddziały stacjonowały w Lub- pił. Krótko uczył w jednej z lubelskich szkół po- linie. wszechnych (przy ulicy 3 Maja) oraz na kursach Do klasy maturalnej chodził z nim Tadeusz wieczorowych przy Szkole Rzemieślniczej. Latem Fijuth58, syn leśniczego. Po nagłej śmierci ojca 1920 roku udał się do ośrodka szkoleniowego utrzymanie licznej rodziny spadło na barki mat- w Rembertowie; gromadziła się tam młodzież ki. Wdowa dostała posadę w folwarku Dziesiąta przed wyruszeniem na front. Ci, którzy mieli szarże pod Lublinem (obecnie dzielnica miasta), dzięki podoficerskie, zostali wyznaczeni do prowadzenia czemu Tadeusz mógł uczęszczać do szkół w mieś- ćwiczeń. Jedną z takich osób był Wacław Gralew- cie. W roku 1915 ukończył rosyjskie Gimnazjum ski. Z Rembertowa trafił ponownie do Warsza- Rządowe. Na dalszą edukację zabrakło pieniędzy. wy, gdzie po ukończeniu Szkoły Podchorążych „Straciłem zupełnie energię życiową i już byłem Piechoty (z lokatą 12/104) otrzymał przydział do blisko rozpaczy nad złamanym moim losem” – 8. Pułku Piechoty Legionów w Lublinie. Ze służby pisał w 1919 roku w życiorysie dołączonym do wojskowej został zwolniony w marcu 1921 roku podania na studia prawnicze na Uniwersytecie w stopniu podporucznika rezerwy. Mimo braku Lubelskim59. Mimo to, by zdobyć odpowiednie matury, został przyjęty na studia prawnicze na Uniwersytecie Lubelskim w charakterze słucha- wykształcenie, zapisał się do piątej klasy nowo cza nadzwyczajnego – była to powszechna prak- powstałej Szkoły Realnej im. Hetmana Jana Za- tyka w tym czasie. „Lato 1922 roku – wspominał moyskiego. Po czterech latach przystąpił do ma- po latach. – Niedawno zrzuciłem mundur, prze- tury. W roku 1920 służył jako akademik w stopniu dzierzgnąłem się w cywila. Chłonąłem życie tęgi- plutonowego w Batalionie Zapasowym 8. Pułku mi haustami. Po długim okresie wojny nareszcie Piechoty Legionów. Studia kontynuował w Szkole pokój i to pokój w niepodległej Ojczyźnie”55. Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Jak wielu rówieśników z epizodem żołnier- Pracował następnie jako nauczyciel we wsi Dzie- skim Gralewski mógł zdawać eksternistycznie siąta, gdzie mieszkał. Zmarł w 1931 roku w Łyso- egzamin dojrzałości w czasie studiów. Do matury łajach na Lubelszczyźnie w wieku 33 lat. jednak nie przystąpił. Po pięciu semestrach zanie- chał także nauki na uniwersytecie. Zatrudnił się w „Expressie Lubelskim i Wołyńskim”. Doświad- czenie redakcyjne zapewniła mu praca nad budzą- cym spore kontrowersje pismem „Lucifer”, które- 57 Władysław Słupczyński (ur. w 1899 roku) – syn go pierwszy numer został skonfiskowany. Z grupą Walentego i Teresy ze Stankiewiczów, w latach 1919– przyjaciół wydawał periodyk literacki „Reflektor”. 1922 student prawa na Uniwersytecie Lubelskim. Zob. Pisywał także na łamach „Ziemi Lubelskiej”. AU KUL PE 494, k. 10 – odpis tymczasowego zaświad- czenia o zwolnieniu ze służby wojskowej W. Słupczyńskie- W roku 1939 Gralewski figurował na liście go, kaprala 1. kompanii Batalionu Zapasowego 23. Pułku oficerów rezerwy 15. Pułku Piechoty w Dęblinie. Piechoty, 26 października 1920 roku (data oryginału). W czasie II wojny światowej działał w Armii Kra- 58 Tadeusz Fijuth (1898–1931) – urodzony w Piotro- jowej. Jesienią 1944 roku został zmobilizowany do wicach, syn Władysława i Emilii z Krzewickich, w latach 1. Armii Wojska Polskiego. Przeszedł szlak bojo- 1919–1921 student prawa na Uniwersytecie Lubelskim. wy, podobno docierając do Berlina56. Zdemobi- Zob. AU KUL PE 373, k. 2 – odpis zaświadczenia o służbie plutonowego T. Fijutha w Batalionie Zapasowym 8. Pułku Piechoty Legionów, Lublin, 29 grudnia 1920 roku (data 54 K. Bielski, dz. cyt., s. 46. oryginału); akt zgonu nr 51 z 1931 roku, parafia Bisku- 55 W. Gralewski, dz. cyt., s. 36. pice, https://www.familysearch.org/ark:/61903/3:1:9396- 56 J. B. Sprawka, Sobie wierny, przyjaciołom oddany. -WM39-SC?i=258 [dostęp: 6.02.2020]. Wacław Gralewski, „Region Lubelski” (Lublin) 2015, 59 AU KUL PE 373, k. 6 – życiorys T. Fijutha złożony nr 10/12, s. 184–198. na Uniwersytet Lubelski, 5 września 1919 roku. , Uczniowie Szkoły Zamoyskiego w walkach o niepodległość… Małgorzata Surmacz, Beata Szczerbińska-Budzińska

127 Wychowankowie „Zamoya”, maturzyści z 1921 roku, rok szkolny 1919/1920 (?). Zbiory Muzeum Narodowego w Lublinie

Jego młodszy brat Lucjan60 ukończył tę samą lata, wzorem Tadeusza, studiował na Wydziale szkołę średnią w 1924 roku. Przez niecałe dwa Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych lubelskiej uczelni. Zamiast prawnikiem został lotni- 60 Lucjan Fijuth (1902–1989) – pilot. Zob. AU KUL kiem. W roku 1926 otrzymał świadectwo Szkoły PE 1205, k. 5 – prośba ppor. obserwatora L. Fijutha Podchorążych w Warszawie z opinią człowieka o odesłanie dokumentów złożonych na Uniwersytecie „bardzo żywego usposobienia”, który sumiennie Lubelskiem, Toruń, 11 lipca 1931 roku; CAW AP.2981 – wypełnia swe obowiązki. Czasowo, rozkazem Mi- wyciąg kwalifikacyjny Szkoły Podchorążych z 1926 roku, zeszyt ewidencyjny Oficerskiej Szkoły Lotniczej z 1928 nisterstwa Spraw Wojskowych, został przydzielo- roku, pismo L. Fijutha, ppor. obserwatora do Dowódcy ny na praktyki do 8. Pułku Piechoty w Lublinie. 4. Pułku Lotniczego w Toruniu z prośbą o zezwolenie na Dwa lata później skończył Oficerską Szkołę Lot- zawarcie związku małżeńskiego, 25 października 1928 niczą w Dęblinie. Służył w 4. Pułku Lotniczym roku; zbiory Zbigniewa Charytoniuka oraz Elżbiety Kieł- w Toruniu. W roku 1928 jako podporucznik za- czewicz-Korenc udostępnione dzięki uprzejmości Woj- warł, za zgodą przełożonych, związek małżeński ciecha Zmyślonego, administratora strony internetowej „Polskie Siły Powietrzne w II wojnie światowej” http:// z panną Jadwigą, córką Stefana Zgliczyńskie- www.polishairforce.pl; Ostatni lot „Czapli” 13 Eskadry Ob- go, wicedyrektora Banku Spółek Zarobkowych serwacyjnej,http://www.polishairforce.pl/wasilkow.html w Lublinie, zamieszkałą przy ulicy Ogrodowej, [dostęp: 6.02.2020]; H. i S. Dąbrowscy, dz. cyt., s. 56, w sąsiedztwie Szkoły Zamoyskiego. W roku 1934 przyp. 181 (lista harcerzy hufca lubelskiego służących wraz z Jerzym Orzechowskim został zwycięzcą w wojsku od 7 lipca do 15 listopada 1920 roku; tu błędnie VI edycji Lotu Południowo-Zachodniej Polski Fyuth).

128 im. Franciszka Żwirki61. We wrześniu 1939 roku się z wieloma lubelskimi artystami, ludźmi kultury dowodził jako kapitan obserwator 13. Eskadrą i sztuki, dyskretnie wspomagając ich w finanso- Obserwacyjną, która była częścią 1. Pułku Lotni- wych kłopotach. W kręgu jego przyjaciół znaleźli czego. Na krótko przed wybuchem II wojny świa- się m.in. malarz Zenon Kononowicz oraz poeta towej eskadra została zmobilizowana w składzie Józef Czechowicz65. Młodszy brat Kazimierza, Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Po Stanisław Miernowski66, ukończył tę samą szkołę kampanii wrześniowej Lucjan Fijuth dołączył do w 1922 roku. Jako uczeń w czasie wojny polsko- Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Służył jako -bolszewickiej walczył na ochotnika w oddziale oficer sztabowy oraz nawigator w 300. Dywizjo- jazdy majora Feliksa Jaworskiego. Po studiach na nie Bombowym Ziemi Mazowieckiej. Znalazł się Uniwersytecie Warszawskim uczył matematyki w gronie szkoleniowców pierwszych cichociem- oraz fizyki w Państwowym Gimnazjum i Liceum nych – spadochroniarzy przerzucanych do okupo- im. Stanisława Staszica w Lublinie. wanej Polski62. Po wojnie pozostał na emigracji. Absolwentem rocznika maturalnego 1920 Początkowo zamieszkał w Wielkiej Brytanii. Do- był Zbigniew Pyzikowski67, późniejszy praktykant kształcił się w zawodzie technika dentystycznego. w Sądzie Okręgowym w Lublinie. W czasie wojny Został zdemobilizowany w stopniu majora. Zmarł polsko-bolszewickiej służył w formacjach kawa- w 1989 roku. Spoczął w Lille we Francji. Był od- lerii Wojska Polskiego. Studiował prawo na Uni- znaczony Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari. wersytecie Lubelskim. Maturzystą Szkoły Zamoyskiego z 1920 roku, Na tę samą uczelnię wstąpił jego kolega z kla- z wojennym epizodem w życiorysie, był Czesław sy, Franciszek Patyra68. W latach 1918–1920 wal- Kuncewicz. Jako uczeń należał do szkolnej dru- czył na ochotnika w 3. Armii Wojska Polskiego. żyny skautowej, następnie zaś związał się z Polską Był oficerem rezerwy 3. Pułku Artylerii Polowej Organizacją Wojskową. 31 lipca 1915 roku roz- w Zamościu. W roku 1932 został wpisany na listę począł służbę w Legionach Polskich. „Służyłem aplikantów Lubelskiej Izby Adwokackiej w Lubli- w 1. Pułku Ułanów – pisał – i ani jednego dnia nie nie. Prowadził własną kancelarię przy ulicy Kołłą- byłem poza frontem. Po powrocie do domu wróci- taja 5. W czasie okupacji był poszukiwany przez łem do szkoły, gdzie byłem kompanijnym w tak zw. Gestapo za działalność konspiracyjną. Aresztowa- Kadrach Szkolnych”63. Po maturze, w lipcu 1920 roku, były kawalerzysta zgłosił się na ochotnika do 1. Pułku Szwoleżerów, w którym przebywał do dectwo dojrzałości K. Miernowskiego; Szkice z dziejów adwokatury lubelskiej. 90-lecie Izby Adwokackiej w Lublinie, zakończenia wojny polsko-bolszewickiej. W roku red. P. Sendecki, Lublin 2009, s. 494. 1924 ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie 65 Zob. http://www.e.palestra.pl/artykuly/tradycja-dzia Lubelskim. W późniejszych latach podjął prakty- lalnosci-na-rzecz-kultury-w-palestrze-lubelskiej,265.html kę adwokacką w Zamościu. [dostęp: 6.02.2020]. Adwokatem, a zarazem maturzystą z 1920 66 Stanisław Miernowski (1901–1972) – nauczyciel roku, był także Kazimierz Miernowski64. Przyjaźnił związany pracą zawodową z Lublinem i Puławami, czło- nek Związku Nauczycielstwa Polskiego. Zob. J. Doroszew- ski, dz. cyt., s. 142–143 (fot.). 61 Impreza sportowa organizowana od 1929 roku 67 Zbigniew Pyzikowski (ur. w 1901 roku) – syn Łu- przez Akademicki Aeroklub Krakowski. Po tragicz- kasza Edmunda i Marii Emilii z Korsaków, student prawa nej śmierci lotnika Franciszka Żwirki w 1932 roku, Uniwersytetu Lubelskiego. Zob. AU KUL PE 547, k. 6 – dwukrotnego zwycięzcy Lotu Południowo-Zachodniej zaświadczenie o nauce łaciny w szkole średniej wystawio- Polski, zawody zostały nazwane jego imieniem. Zob. ne Z. Pyzikowskiemu. Dokument z podpisem dyrektora https://dlapilota.pl/wiadomosci/aeroklub-krakowski/ Gimnazjum Zamoyskiego, ks. K. Gostyńskiego, Lublin, lot-poludniowo-zachodniej-polski-im-franciszka-zwirki- 2 maja 1921 r.; WBP, sygn. 2341, dokumenty rodziny Py- najstarszy [dostęp: 6.02. 2020]. zikowskich z lat 1809–1926, k. 213–216 – odpisy metryk 62 J. Tucholski, Cichociemni, wyd. III uzup., Warsza- braci Wacława i Zbigniewa Pyzikowskich. wa 1988, s. 30. 68 Franciszek Patyra (1896–1942) – adwokat, nauczy- 63 CAW, dokumenty nadania Krzyża Niepodległości ciel; syn Pawła i Katarzyny z Wojtalów, student prawa na – KN 19.3.1937. Za pomoc w dotarciu do materiałów Au- Uniwersytecie Lubelskim w latach 1921–1925 (?). Od- torki dziękują Przemysławowi Fedorowiczowi z Muzeum znaczony Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1921 7. Pułku Ułanów Lubelskich – Oddziału Muzeum Ziemi Rozkazem DOK II Nr 20/38. Zamordowany w KL Au- Mińskiej. schwitz 24 lutego 1942 roku. Zob. AU KUL PE 740, akta 64 Kazimierz Miernowski (1899–1958) – adwokat, personalne; J. Markiewicz, Walka i męczeństwo adwokatów mecenas sztuki; syn Adolfa i Kazimiery z Giedroyciów. Izby Lubelskiej w latach wojny i okupacji 1939–1945, „Pa- Studiował prawo na Uniwersytecie Lubelskim w 1920 lestra” (Warszawa) 1974, nr 18/7 (199), s. 106; Szkice roku. Należał do Lubelskiej Izby Adwokackiej. Prowadził z dziejów adwokatury lubelskiej..., s. 189 (fot.), 212, 498. w Lublinie kancelarię. Zob. AU KUL PE 582, k. 3 – świa- Informacje rodzinne synowej, Jadwigi Patyry. , Uczniowie Szkoły Zamoyskiego w walkach o niepodległość… Małgorzata Surmacz, Beata Szczerbińska-Budzińska

129 ny na ulicy Wojciecha Oczki w Lublinie (w dziel- do Kielc i wstąpiłem do wojska jako ochotnik, nicy Dziesiąta) trafił do obozu koncentracyjnego żołnierz piechoty”74. W roku 1926 Winkler obro- Auschwitz-Birkenau. Zginął w 1942 roku, według nił dyplom na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu relacji jednego ze współwięźniów, rozstrzelany Warszawskiego. Ukończył Szkołę Podchorążych przy tak zwanej Ścianie Straceń. Sanitarnych w Szpitalu Ujazdowskim w stopniu Spośród abiturientów 1920 roku, późniejszych sierżanta. Staż lekarski odbył w Lublinie, w miesz- studentów prawa na Uniwersytecie Lubelskim, czącej się tu Kadrze 2. Szpitala Okręgowego jako ochotnicy w Wojsku Polskim służyli: Jan Do- z Chełma. Zmobilizowany w 1939 roku dotarł ze brzyński69, Stanisław Kowalski70, Bolesław Mił- swym oddziałem sanitarnym do Kowla. Wojnę kowski71 oraz Stanisław Czesław Świerczyński72. spędził w Kraśniku, pracując jako lekarz i prezes Ostatni z nich był żołnierzem Batalionu Zapaso- miejscowego oddziału PCK. W roku 1945 wyje- wego 7. Pułku Piechoty Legionów w Chełmie. chał do Wrocławia, gdzie do przejścia na emery- Maturzystą z 1920 roku był również pocho- turę prowadził praktykę lekarską. Zmarł w wieku dzący z okolic Kraśnika Julian Winkler73, później 104 lat. lekarz. „Gdy zaczęła się wojna polsko-bolszewicka Od listopada 1918 do marca 1919 roku – wspominał po latach – byłem w domu rodzin- w Wojsku Polskim służył Zygmunt Borkowski75, nym. [...] Postanowiłem wstąpić do armii. Zdąży- absolwent Szkoły Zamoyskiego z 1921 roku. Po łem jeszcze dojechać pociągiem [...], ale w Lub- maturze studiował jeden semestr na Wydziale linie już nie przyjmowali. [...] Pojechałem więc Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Tytuł magistra praw uzyskał w Lublinie w 1930 roku. 69 Jan Dobrzyński (ur. w 1898 roku) – syn Antoniego Epizod wojenny miał także jego kolega z klasy i Janiny z Pisarskich, w latach 1920–1924 student prawa maturalnej Bronisław Broszkowski. Ranny w szy- na Uniwersytecie Lubelskim. Zob. AU KUL PE 600, k. 3 ję pod Łomżą dostał się do rosyjskiej niewoli. – świadectwo dojrzałości; k. 13 – odpis w języku rosyjskim „Pewnego dnia przed nami – wspominał feralny świadectwa szkolnego z 1918 roku z informacją o prawach przysługujących uczniom szkół średnich podczas służby dzień potyczki – na drodze odwrotu pojawia się wojskowej, Lublin, 30 kwietnia 1923 roku. kawaleria. Oczywiście bolszewicy... [...] Koza- 70 Stanisław Kowalski (1898–2008) – sędzia, syn Jana cy rozpraszają się, znów zbierają, znów atakują... i Marii z Gruszczyńskich. W roku 1931 ukończył prawo Wtem... jakieś wrzaski na tyłach kompanii”76. na Uniwersytecie Lubelskim. Był członkiem Izby Adwo- Słysząc okrzyk przeciwnika za plecami, młody żoł- katów Lubelskich. Prowadził kancelarię w Lubartowie. nierz w ostatniej chwili podniósł karabin nad gło- Zob. AU KUL PE 524, 647, k. 3 – zaświadczenie o służbie wę. Uchroniło go to przed śmiertelnym ciosem. wojskowej wystawione Stanisławowi Kowalskiemu przez Państwową Komendę Uzupełnień w Lublinie, 10 grudnia Stracił przytomność. Opatrzony, został przetrans- 1920 roku; Szkice z dziejów adwokatury lubelskiej..., s. 487. portowany do więzienia w Moskwie. Do Lublina 71 Bolesław Miłkowski (ur. w 1897 roku) – syn Alek- powrócił wiosną 1921 roku. Egzamin maturalny sandra i Eleonory z Sadowskich, student prawa na Uni- zdał dopiero jesienią77. wersytecie Lubelskim w 1920 roku. Zob. AU KUL PE W przewidzianym letnim terminie Szkołę Za- 641, akta personalne. 72 moyskiego ukończył kolega Broszkowskiego, Ma- Stanisław Czesław Świerczyński (ur. w 1900 roku) 78 – syn Władysława i Katarzyny z Adamczyków, student rian Dulniak . Jego rodzice osiedlili się w Lublinie prawa na Uniwersytecie Lubelskim w 1920 roku. Zob. w 1880 roku. Zamieszkali w domu przy ulicy Środ- AU KUL PE 544, k. 4 – odpis tymczasowego zaświadcze- kowej. Dzięki dobrej sytuacji materialnej (ojciec nia o zwolnieniu ze służby wojskowej S. Świerczyńskiego, Tomasz był budowniczym) chłopiec mógł podjąć szeregowca kompanii sztabowej Batalionu Zapasowego naukę w prywatnej szkole. Po siódmej klasie wstą- 7. Pułku Piechoty Legionów, Chełm, 5 listopada 1920 roku (data oryginału). Fotografia w mundurze żołnier- skim ze zbiorów rodzinnych Krzysztofa Dulniaka (wnuka 74 M. Solecki, dz. cyt. absolwenta Szkoły Zamoyskiego, Mariana Dulniaka). 75 Zygmunt Borkowski (ur. w 1900 roku) – w 1923 73 Julian Winkler (1900–2004) – lekarz; syn Jana roku student prawa Uniwersytetu Lubelskiego. Zob. i Franciszki z Surdackich, urodzony w Kozarowie koło AU KUL PE 1066, akta personalne. Urzędowa. W roku 1920 studiował prawo na Uniwersyte- 76 Wspomnienia Tadeusza Moniewskiego, dyrektora cie Lubelskim. W roku 1926 obronił dyplom na Wydziale Szkoły Staszica, o druhu B. Broszkowskim z IV LDH, ma- Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. Pracował w Beł- szynopis w zbiorach II LO. życach, Kraśniku oraz we Wrocławiu, gdzie zmarł. Został 77 „Głos Lubelski” nr 157 z 14 czerwca 1921 roku, pochowany na tamtejszym cmentarzu przy ulicy Bujwida. s. 3. Zob. AU KUL PE 578, akta personalne; M. Solecki, Pa- 78 Marian Dulniak (1901–1927), dokumenty rodzin- mięci dr. Juliana Winklera (1900–2004), „Głos Ziemi Urzę- ne i informacje wnuka, Krzysztofa Dulniaka (nauczycie- dowskiej” (Urzędów) 2005, s. 44–49, http://gokurzedow. la w Szkole Zamoyskiego w latach 1984–2013, zmarłego pl/u/gzu05/32.htm [dostęp: 6.08.2018]. 23 lipca 2020 roku).

130 Uczniowie 7 klasy z wychowawcą Stefanem Wilkoszewskim na placu szkolnym, stoją: Jerzy Kruszewski (pierwszy z lewej), Bohdan Śledziewski (drugi z lewej), siedzą w środkowym rzędzie: Jerzy Brożek (pierwszy z prawej ?), Marian Dulniak (drugi z prawej), siedzi z przodu: Tadeusz Kazimierz Sobolewski (pierwszy z lewej), Lublin, 3 października 1920 roku. Zbiory prywatne Krzysztofa Dulniaka pił na ochotnika do Wojska Polskiego. W stopniu nej drużyny harcerskiej. Latem 1920 roku za- szeregowca służył w 2. kompanii 23. Pułku Pie- ciągnął się do wojska. Z kompanią ochotników, choty. W zbiorach rodzinnych zachowała się jego złożoną z harcerzy lubelskich drużyn, wyruszył fotografia jako ochotnika wojny polsko-bolsze- z rodzinnego miasta do obozu w Rembertowie. wickiej. Zdjęcie w wojskowym mundurze, wyko- Towarzyszyli mu szkolni koledzy – Lucjan Fijuth nane w zakładzie fotograficznym „Leonard” przy i Jerzy Kruszewski. Na miejscu przydzielono ich ulicy Namiestnikowskiej (obecnie Narutowicza) do różnych jednostek. Kielasiński trafił do 221. w Lublinie, zostało ofiarowane na pamiątkę „Ko- Ochotniczego Pułku Piechoty. Z nim wyruszył do chanej Maryli” – przyszłej żonie. Niestety małżeń- koszar w warszawskiej Cytadeli. W sierpniu wziął stwo nie trwało długo. Marian zmarł na gruźlicę udział w bitwie pod Ossowem. „Jasno jak w dzień w młodym wieku, w 1927 roku. W tym samym – opisał potyczkę. – Nieustanny huk armat i kara- roku przyszedł na świat jego syn, któremu nadano binów maszynowych, zgiełk. A niebo takie pięk- imię po ojcu. Po latach wnuk byłego wychowanka ne, usiane tysiącem gwiazd, i takie spokojne na Szkoły Zamoyskiego, Krzysztof Dulniak, zatrudnił urągowisko ludziom”80. Po forsownych marszach się jako nauczyciel historii w tej samej szkole. jego jednostka dotarła do Ostrołęki, a następnie Maturzystą Szkoły Zamoyskiego z 1922 roku przez Kraków do Tarnopola i dalej pociągiem do 79 był Aleksander Kielasiński . Należał do szkol- Lwowa. Tam młody żołnierz znalazł się w szpitalu,

79 Aleksander Zygmunt Kielasiński (1901–1944) – lekarz, żołnierz AK; syn Andrzeja i Józefy z Kośliczów, może. Skazani na karę śmierci przez sądy wojskowe na Zam- urodzony w Czersku na Pomorzu (powiat grójecki). ku Lubelskim (1944–1945), Lublin 1998, s. 16, 20, 110– W czasie okupacji hitlerowskiej był referentem służ- 113, 318 (fot); SBML, t. 3, red. T. Radzik, A. A. Witusik, by sanitarnej w Inspektoracie Rejonowym AK „Lublin” J. Ziółek, Lublin 2009, s. 150–151 (oprac. I. Caban); Księ- (pseudonim Apoloniusz, Saba, Zygmunt Milaniec). Zo- gi więzienia na Zamku w Lublinie 1944–1954, cz. 1: Księga stał rozstrzelany 23 listopada lub 14 grudnia 1944 roku główna więźniów śledczych 9–11 XII 1944, red. A. T. Fili- na Zamku w Lublinie i pochowany w zbiorowej mogile pek, M. Krzysztofik, Lublin 2009, s. 39, 159. Informacje na cmentarzu przy ulicy Unickiej. Zob. Więźniowie poli- od rodziny Kielasińskich. tyczni na Zamku Lubelskim (1944–1954), red. A. Gałan, 80 Z. A. Kielasiński, „Rok 1920. Wojna polsko-bol- Z. Mańkowski, Lublin 1996, s. 28, 44, 48, 49, 51, 60; szewicka (Kronika)” – rękopis w zbiorach rodziny Kiela-

Z. Leszczyńska, Ginę za to, co najgłębiej człowiek ukochać sińskich. , Uczniowie Szkoły Zamoyskiego w walkach o niepodległość… Małgorzata Surmacz, Beata Szczerbińska-Budzińska

131 gdzie po kilku miesiącach na froncie stwierdzo- został rozstrzelany w grudniu 1944 roku w piwni- no u niego... poważną wadę serca! W październi- cach nieistniejącego dziś budynku administracyj- ku został odesłany do domu. Wśród rodzinnych nego więzienia na Zamku. Pochowano go w zbio- pamiątek zachował się zeszyt ze wspomnieniami rowej mogile na cmentarzu przy ulicy Unickiej z frontu. W prowadzonym dzienniku Aleksander w Lublinie83. barwnie opisywał los ucznia-wojaka: Tragiczny los spotkał też innego maturzystę z 1922 roku, adwokata Wiktora Księskiego vel Ciężka jest służba żołnierska, dola „piechocińca” Krzewskiego84, absolwenta Uniwersytetu Lubel- nie do pozazdroszczenia. Jaki ciężki ten krzyż. Zno- sić go cierpliwie, to można się zahartować. Ale głód skiego. Przedtem krótko studiował na Wydziale panuje, bałagan w pułku. Chamstwo takie języko- Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. Uczył we, że aż uszy puchną słuchać. Obrzydliwość. Te się także w Szkole Morskiej w Tczewie. Uczest- szarże i frajtry to wielkie bogi. Chwilami miałbym niczył w wojnie polsko-bolszewickiej. Służył ochotę łupnąć którego w łeb kolbą od karabina, bo w I Batalionie Morskim w Pucku. Jego starszy mnie krew zalewa. Złodzieje, świntuchy! Brr. Nas brat, Henryk85 (absolwent Szkoły Zamoyskiego harcerzy rozsypano po pułkach i kompaniach. [...] z 1920 roku), był kanonierem w Baterii Zapasowej Nie mam butów, bo resztki mi z nóg spadają. Onu- 3. Pułku Artylerii Polowej. Jako uczeń inicjował ce się za mną wloką jak najwierniejszy pies. [...] spory z nauczycielami, wyrażając „niekiedy w spo- Nogi mam pościerane, odparzone, zęby obolałe, sób prawie że arogancki nieuzasadnioną kryty- cały spuchnięty. Oferma. [...] Badał mnie lekarz 86 i orzekł, że mam wadę serca. Muszę jakiś czas pole- kę” . Obaj Krzewscy ukończyli prawo. Wiktor żeć. [...] Tak się tu wyspałem w miękkim łóżku, że prowadził w Lublinie kancelarię adwokacką. We rozkosz! [...] Wszy moje spaliły się w czasie dezyn- wrześniu 1939 roku wziął udział w wojnie obron- fekcji ubrania81. nej. Aresztowany trafił do więzienia Gestapo „Pod Zegarem”. Po przesłuchaniach został przewieziony Młody piechur do szkoły powrócił jesienią. do Auschwitz, następnie do obozu koncentracyj- W roku 1928 ukończył studia medyczne na Uni- nego Mauthausen-Gusen, gdzie zginął jesienią wersytecie Poznańskim. Został asystentem w Ka- 1942 roku. tedrze Medycyny Sądowej poznańskiej uczelni. Do Lublina sprowadził się w 1938 roku, zamiesz- kał przy ulicy Zamojskiej 21. Pracował jako lekarz domowy Ubezpieczalni Społecznej. Był poruczni- kiem rezerwy. W okresie okupacji hitlerowskiej działał w służbie sanitarnej Inspektoratu Rejono- 83 Informacje o przebiegu śledztwa zamieszczono wego Lublin Armii Krajowej pod przybranym na- w publikacji autorstwa syna doktora, Marka Kielasińskie- zwiskiem Zygmunt Milaniec. W roku 1940 został go, prezesa Sądu Wojewódzkiego w Lublinie. Przez lata aresztowany przez Gestapo i osadzony na kilka domagał się on rewizji procesów byłych akowców oraz miesięcy na Zamku Lubelskim. Z tego okresu za- ujawnienia nazwisk sędziów wojskowych orzekających chowały się rysunki na pudełkach po papierosach w latach 1944–1955. Dzięki jego skrupulatnie zebranym materiałom doktor Kielasiński został pośmiertnie zreha- przedstawiające współwięźniów, widoki zza krat bilitowany oraz w 1999 roku odznaczony Krzyżem Armii i sylwetki żołnierzy niemieckich. Krajowej. Zob. M. Kielasiński, Raport o zabijaniu. Zbrod- W sierpniu 1944 roku wcielono go do Wojska nie sądów wojskowych na Zamku w Lublinie, Lublin 1997, Polskiego. Ponownie aresztowany po przesłucha- s. 16–18, 21–22, 24–25, 28, 29, 41, 51, 53–54, 59, 62, 77, niu w siedzibie NKWD przy ulicy Chopina 18 151–152, 268. znów trafił na Zamek82. Za przynależność do AK 84 Wiktor Księski vel Krzewski (1904–1942) – adwo- wyrokiem sądu wojskowego skazano go na karę kat; syn Antoniego i Klementyny z Gajewskich, urodzo- śmierci. Jego pacjenci zebrali kilkaset podpisów ny w Lublinie. W latach 1922–1926 studiował prawo na Uniwersytecie Lubelskim. Był członkiem Lubelskiej Izby pod petycją do Bolesława Bieruta z prośbą o uła- Adwokackiej. Został zamordowany w KL Mautchausen- skawienie, która nie odniosła skutku. Doktor -Gusen. Zob. AU KUL PE 983 – akta personalne; J. Mar- kiewicz, dz. cyt., s. 106; Adwokatura lubelska, Lublin 2009, 81 Tamże. s. 188–189 (fot.), 212, 488. 82 W zbiorach rodziny Kielasińskich zachowały się 85 Henryk Księski vel Krzewski (ur. w 1902 roku) – następujące dokumenty z okresu II wojny światowej: w 1920 roku student prawa Uniwersytetu Lubelskiego. przepustka wojskowa dla dra Kielasińskiego na powrót do Zob. AU KUL PE 554a, k. 2 – odpis tymczasowego za- Lublina wystawiona w Krasnymstawie 10 września 1939 świadczenia o bezterminowym urlopowaniu H. Krzew- roku, dowód tożsamości dra Kielasińskiego z czasów oku- skiego vel Księskiego, kanoniera Batalionu Zapasowego pacji hitlerowskiej, rysunki autorstwa dra Kielasińskiego 3. Pułku Artylerii Polowej, listopad (?) 1920 roku. na opakowaniach papierosów wykonane w celi Zamku 86 Protokół Posiedzenia Rady Pedagogicznej Szkoły Lubelskiego w 1944 roku. Zamoyskiego z 2 marca 1920 roku, zbiory II LO.

132 Maturzyści 1924 roku z wychowawcą René Le Brune, stoją od lewej: Czesław Martyniak (pierwszy / późniejszy wykładowca KUL), Eugeniusz Bogucki (trzeci / oficer Wojska Polskiego), Stanisław Cieszkowski (czwarty / oficer Żandarmerii Wojsko- wej ?), Józef Lekszycki (szósty); Mieczysław Nowakowski (siódmy / radca prawny), siedzą od lewej: Lucjan Fijuth (pierwszy / lotnik), Eugeniusz Jakimow (drugi / prawnik), Tadeusz Wykowski (trzeci / zginął w powstaniu warszawskim), Aleksander Gałkowski (szósty / prawnik). Zbiory II LO im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lublinie

W roku 1923 maturę zdał późniejszy adwo- Po maturze zapisał się na studia prawnicze w Lub- kat Ludwik Christians (Krystians)87. Wstąpił na linie. Odbył praktyki wakacyjne w konsulacie Wydział Prawa Uniwersytetu Lubelskiego. Odbył Rzeczypospolitej Polskiej w Bordeaux. Dyplom służbę wojskową w Batalionie Podchorążych Re- magistra prawa uzyskał na Uniwersytecie im. zerwy Piechoty nr 5 w Krakowie. W roku 1934 Jana Kazimierza we Lwowie. Dzięki stypendium został posłem na Sejm z ramienia Stronnictwa w 1929 roku ukończył w stopniu magistra filozofii Narodowego. W roku akademickim 1938/1939 Instytut Katolicki w Paryżu. Po powrocie do kraju pracował jako lektor języka rosyjskiego na macie- uzupełnił studia z zakresu ekonomii na KUL-u. rzystej uczelni. Po II wojnie światowej pełnił funk- Pracował tu później jako wykładowca. Opiekował cję prezesa Polskiego Czerwonego Krzyża. W roku się Akademickim Związkiem Sportowym. „Był 1947 przeniósł kancelarię adwokacką z Lublina szczupłym brunetem średniego wzrostu, miał duże do Warszawy, gdzie zmarł dekadę później. oczy i wyraziste rysy twarzy – wspominali go stu- Szkołę Zamoyskiego ukończył w 1924 roku denci. – Bardzo dobrze zapowiadał się jako uczo- późniejszy wykładowca KUL Czesław Marty- ny. Miał przyjemny głos i atrakcyjnie wykładał”89. niak88. Należał do szkolnej drużyny harcerskiej. roku 1934 żonaty z Aliną z Borkowskich. Zob. AU KUL 87 Ludwik Christians (1902–1956) – adwokat, po- PE 1135, A 86, k. 7 – zgoda na małżeństwo C. Martyniu- lityk, w latach 1945–1946 prezes PCK; syn Karola Au- ka z A. Borkowską wystawiona przez proboszcza parafii gusta i Aleksandry z Gustowskich, urodzony w Jampolu. św. Jana, Lublin, 22 grudnia 1934 roku, k. 12 – prośba Studiował prawo na Uniwersytecie Lubelskim. W latach Miejskiej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich do 30. XX wieku był członkiem Lubelskiej Izby Adwokackiej. władz KUL-u o podanie danych personalnych rozstrzela- Zob. AU KUL PE 1093, k. 2 – świadectwo dojrzałości nych w grudniu 1939 roku wykładowców C. Martyniaka L. Christiansa; zaświadczenie z Państwowego Gimnazjum i ks. Michała Niechaja, Lublin, 18 kwietnia 1946 roku; im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lublinie o wydaniu J. Kalinowski, Śp. Czesław Martyniak, „Roczniki Nauk świadectwa maturalnego z nazwiskiem „Krystians” we- Społecznych” (Lublin), t. 1, 1949, s. 19–21; SBML, t. 2, dług metryki urodzenia w języku rosyjskim, Lublin, 19 li- s. 158–159 (oprac. R. Charzyński), s. 158; Czesław Mar- stopada 1932 r.; Szkice o dziejach adwokatury lubelskiej..., tyniak. Artykuły, recenzje, teoria prawa, red. R. Charzyński, s. 208 (fot.), s. 476. Lublin 2018. 88 Czesław Martyniak (1906–1939) – doktor nauk 89 Katolicki Uniwersytet Lubelski w latach 1925–1939 prawnych, filozof, wykładowca akademicki; syn Stanisła- we wspomnieniach swoich pracowników i studentów, red. wa i Leokadii z Wasilewskich, urodzony w Lublinie. Od G. Karolewicz, Lublin 1989, s. 120. , Uczniowie Szkoły Zamoyskiego w walkach o niepodległość… Małgorzata Surmacz, Beata Szczerbińska-Budzińska

133 Publikował prace z zakresu filozofii prawa, zdo- udziałem stały się równie dramatyczne wydarze- bywając uznanie międzynarodowego środowiska nia II wojny światowej. naukowego. Uzyskał stopień doktora nauk prawnych na podstawie rozprawy Obiektywna podstawa Uczniowie Szkoły Zamoyskiego polegli prawa według św. Tomasza z Akwinu. Habilitował w walkach w latach 1918–192094 się w 1938 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim. W czasie II wojny światowej aresztowany z innymi 1. Bagieński Konstanty – poległ pod Litiaty- profesorami KUL-u trafił do więzienia na Zamku nem na Ukrainie. Lubelskim. Został rozstrzelany w Wigilię 1939 Lista poległych w walkach o Niepodległość uczniów szkół roku na starym cmentarzu żydowskim90. Według lubelskich wywołanych na apelu dnia 10 listopada 1933 relacji świadków, ponieważ był wysportowany, r. na Placu Litewskim w Lublinie opodal płyty Nieznane- go Żołnierza, „Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu podjął nieudaną próbę ucieczki. Zginął w pierw- Szkolnego Lubelskiego” (Lublin), grudzień 1933 r., nr 4 szej zbiorowej egzekucji przedstawicieli lubelskiej [dalej „Dziennik Urzędowy” 1933], s. 159; M. Gierma- inteligencji. kowski, Szkoła im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lubli- W roku 1925 „Zamoya” ukończył Lucjan Gi- nie w latach 1915–1990, Lublin 1995 [dalej Szkoła im. życki91, kolejny z grona studentów prawa lubel- Hetmana Jana Zamoyskiego 1995], s. 396; M. Surmacz, B. Szczerbińska-Budzyńska, G. Sztal, A. Warda, Ucznio- skiej uczelni. Należał do szkolnej drużyny harcer- wie szkół lubelskich w walkach w okresie I wojny świato- skiej. Redagował pismo „Nasze Ognisko”. Wziął wej oraz wojny polsko-bolszewickiej. Szkoła Zamoyskiego udział w wojnie polsko-bolszewickiej jako członek [dalej Uczniowie Szkoły Zamojskiego 2018], Lublin 2018, tajnych organizacji dywersyjnych minujących ro- s. 23. syjskie obiekty wojskowe. Pełnił również funkcję 2. Bukowski Antoni Kazimierz – poległ 23 II kuriera. W okresie międzywojennym działał jako 1919 r. w miejscowości Zimne (?) lub 27 IX prelegent Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazo- 1919 r. pod Dyneburgiem (?); harcerz; służył wej (LOPP). w 35. PP (chor.) (?) lub w 6. PP Leg. (szer.) (?). Pamięć o poległych przetrwała w tradycji miej- APZ [Archiwum Państwowe w Zamościu] – zespół nr scowej społeczności92 oraz szkoły. W latach 30. 609, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej XX wieku jej wychowankowie odmawiali mo- w Grabowcu, sygn. 21, Księgi wtóropisowe urodzeń, dlitwę za Ojczyznę, której wymowny fragment małżeństw i zgonów (duplikaty) z 1896 r., akt ur. 229 (tu Antoni Bukowski, ur. 18 XI 1896 r., s. Jana i Karoli- brzmiał: ny z Kawków); https://szukajwarchiwach.pl/88/609/0/- Niech kwiatem groby zakwitną krwawe /21/skan/full/jH0Zfc040Ry1Whm9a41CEA [dostęp: Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli Tych, co daleko nieśli jej sławę. 6.02. 2020]; w wojnach 1918–1920, Warszawa 1934 [dalej Lista strat Niech czynów naszych, z prochów tych kości, WP 1918–1920, 1934], s. 84; Szkoła im. Hetmana Jana Świetność zabłyśnie dla potomności Zamoyskiego 1995, s. 396, 402–403 (aneks nr 5, kopia I wszystkich złączy w obliczu świata, rękopisu „Służba skautowa Antoniego Kazimierza Bu- W każdym człowieku wskazując brata93. kowskiego (1911–1916)”); Uczniowie Szkoły Zamojskie- go 2018, s. 23. Kolejne roczniki maturalne ze Szkoły Za- moyskiego reprezentowały pokolenia dorastają- 3. Burdziński Władysław (ur. 1903 r., s. Tade- ce w wolnej Polsce. Zrządzeniem historii młodzi usza i Marii z (?), zmarł 21 VIII 1920 r. w szpi- ludzie powtórzyli losy starszych kolegów – ich talu wojskowym w Łowiczu lub Zawierciu (?); pochowany na cmentarzu w Łowiczu lub Zawierciu (?), prawdopodobnie pod koniec 90 Został rozstrzelany 23 grudnia 1939 roku (zgodnie z obowiązującym wówczas prawem kościelnym przesu- 1920 r. ciało ekshumowane do Lublina) – nięto na ten dzień wypadającą w niedzielę Wigilię). Zob. ochotnik II Batalionu Wartowniczego (szer.). J. Marczuk, Straceni w Noc Wigilijną. Lublin 23 XII 1939, Lublin 2000, s. 69–76. 91 Ludwik Giżycki (ur. w 1904 roku) – urodzony 94 Spis ułożony według schematu: nazwisko i imię / w Winnicy na Podolu, syn sędziego Antoniego i Józefy data i miejsce urodzenia / imiona rodziców i nazwisko pa- z Szamborskich; w 1925 roku student prawa na Uniwer- nieńskie matki / data śmierci / ustalone miejsce pochówku sytecie Lubelskim. Zob. AU KUL PE 1237 – akta perso- / członkostwo w harcerstwie / udział w I wojnie światowej nalne; APL, zesp. 535, sygn. 12, Dziennik lekcyjny kl. VII (służba w Legionach Polskich z uwzględnieniem stop- na rok 1923/1924. ni wojskowych) / w wojnie polsko-bolszewickiej (służba 92 WBP, sygn. (T. 29), ulotka ku czci uczestników w Wojsku Polskim z uwzględnieniem stopni wojskowych). wojny polsko-bolszewickiej, lata 1920–1927. Pod opisem biograficznym podane dane źródłowe. Spis 93 Modlitwy poranne i wieczorne odmawiane w bursie powstał z wykorzystaniem publikacji, informacji praso- Państwowego Gimnazjum im. Zamoyskiego w Lublinie, Lub- wych oraz materiałów dostępnych w archiwach lubel- lin 1931, s. 9. skich i w zbiorach prywatnych oraz dokumentów CAW.

134 „Głos Lubelski” nr 157 z 14 czerwca 1921 r., s. 3; „Zie- 9. Wawer Paweł (zmarł 31 X 1920 r. w 203. mia Lubelska” nr 399 z 17 września 1920 r., s. 3, nr 402 szpitalu polowym) – służył w Dowództwie z 18 września 1920 r., s. 3, nr 537 z 10 grudnia 1920 r., s. 2, nr 540 z 11 grudnia 1920 r., s. 2; „Dziennik Urzędo- 4. Armii (szer.) (?). wy” 1933, s. 159; Lista strat WP 1918–1920, 1934, s. 85 „Głos Lubelski” nr 157 z 14 czerwca 1921 r., s. 3; „Dzien- [tu informacja, że zmarł we Włodzimierzu Wołyńskim]; nik Urzędowy” 1933, s. 159; Lista strat WP 1918–1920, Szkoła im. Hetmana Jana Zamoyskiego 1995, s. 396; 1934, s. 948; Szkoła im. Hetmana Jana Zamoyskiego Uczniowie Szkoły Zamojskiego 2018, s. 23. 1995, s. 396; Uczniowie Szkoły Zamojskiego 2018, s. 23. 4. Dobrogojski vel Dohogojski Jerzy – poległ 10. Wolanowski Władysław (zmarł w szpitalu 16 IV 1919 r. pod Berdówką; służył w 1. szw. w Węgrowie od ran odniesionych pod Soko- 7. P.Uł. (uł.). łowem) – służył w 15. PAP (kan.) (?). CAW [Centralne Archiwum Wojskowe] – VM „Głos Lubelski” nr 157 z 14 czerwca 1921 r., s. 3; „Dzien- I.482.52 – 4326; „Ziemia Lubelska” nr 224 z 22 maja nik Urzędowy” 1933, s. 159; Lista strat WP 1918–1920, 1919 r., s. 3; Zarys historii wojennej 7-go Pułku Ułanów 1934, s. 991; Szkoła im. Hetmana Jana Zamoyskiego Lubelskich, oprac. W. Laudyn, Warszawa 1931 [dalej 1995, s. 396; Uczniowie Szkoły Zamojskiego 2018, s. 23. Zarys historii wojennej 7. P.Uł., 1931], s. 35, 37 [tu jako Dobrogojski]; Lista strat WP 1918–1920, 1934, s. 144; 11. Wyrwicz Roman – poległ 16 IV 1919 r. pod Księga dziejów 7. Pułku Ułanów Lubelskich im. Genera- Berdówką; służył w 1. szw. 7. P.Uł. (kpr.). ła Sosnkowskiego, red. J. Smoleński, M. W. Żebrowski, CAW – VM I.482.52 – 4323; Zarys historii wojennej Londyn 1969 [dalej Księga dziejów 7. Pułku Ułanów Lu- 7. P.Uł. 1931, s. 36, 38; Lista strat WP 1918–1920, 1934, belskich, 1969], s. 609, 620; Szkoła im. Hetmana Jana Za- s. 1010; Księga dziejów 7. Pułku Ułanów Lubelskich 1969, moyskiego 1995, s. 396 [mylna informacja, że poległ pod s. 612, 621; Szkoła im. Hetmana Jana Zamoyskiego 1995, Rawą Ruską]; Uczniowie Szkoły Zamojskiego 2018, s. 23. s. 396 [mylna informacja, że poległ pod Rawą Ruską]; 5. Kruczewski vel Kruszewski Stanisław – Uczniowie Szkoły Zamojskiego 2018, s. 7, 23. poległ 16 IV 1919 r. pod Berdówką; służył w 1. szw. 7. P.Uł. (uł.). Objaśnienie skrótów i stopni formacji CAW – VM I.482.52 – 4328; „Ziemia Lubelska” nr 224 wojskowych z 22 maja 1919 r., s. 3; Zarys historii wojennej 7. P.Uł. 1931, s. 36, 37 [tu jako Kruszewski]; Lista strat WP 1918–1920, PAP – pułk artylerii polowej 1934, s. 430 [tu jako Kruszewski]; Księga dziejów 7. Pułku PP – pułk piechoty Ułanów Lubelskich 1969, s. 86, 610, 620; Szkoła im. Het- PP Leg. – pułk piechoty legionów mana Jana Zamoyskiego 1995, s. 396 [tu jako Kruczewski; P.Uł. – pułk ułanów mylna informacja, że poległ pod Rawą Ruską]; Uczniowie szw. – szwadron Szkoły Zamojskiego 2018, s. 7, 23. chor. – chorąży kan. – kanonier 6. Lisowski Arkadiusz Tadeusz – zaginął bez kpr. – kapral wieści pod Sokołowem. por. – porucznik APL [Archiwum Państwowe w Lublinie] – zespół nr ppor. – podporucznik 1859, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolic- rot. – rotmistrz kiej św. Jana w Lublinie, sygn. 84, Księgi wtóropisowe st. uł. – starszy ułan urodzeń, małżeństw i zgonów z 1900 r., akt ur. 318 (tu szer. – szeregowiec Tadeusz Lisowski, ur. 22 IX 1900 r., s. Jakuba i Anto- uł. – ułan niny z Naderkiewiczów (?)) https://szukajwarchiwach. pl/35/1859/0/2.4/84/skan/full/cyUIaCR5hnIYpHi6ovs- Bibliografia g_Q [dostęp: 6.02.2020]; „Dziennik Urzędowy” 1933, s. 159; Szkoła im. Hetmana Jana Zamoyskiego 1995, Źródła s. 396; Uczniowie Szkoły Zamojskiego 2018; s. 23. Archiwum II LO im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lub- – poległ 16 IV linie: Księga Pamiątkowa IV LDH im. Hetmana Jana 7. Myszkiewicz Włodzimierz Zamoyskiego w Lublinie; protokoły Posiedzeń Rady 1919 r. pod Berdówką; służył 1. szw. 7. P.Uł. Pedagogicznej Szkoły Zamoyskiego z lat 1918–1920; (uł.). Rezolucja Delegatów klas 8-ych Szkół Męskich Lubel- CAW – VM I.482.52 – 4325; „Ziemia Lubelska” nr 224 skich z 1918 r.; Wspomnienia T. Moniewskiego o druhu z 22 maja 1919 r., s. 3; Zarys historii wojennej 7. P.Uł., B. Broszkowskim. s. 36, 37; Lista strat WP 1918–1920, 1931, s. 594; Księga APL (Archiwum Państwowe w Lublinie): zespół nr 535 – dziejów 7. Pułku Ułanów Lubelskich 1969, s. 610, 621; II Państwowe Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego w Lub- Szkoła im. Hetmana Jana Zamoyskiego 1995, s. 396 [myl- linie; zespół nr 651 – Towarzystwo Kredytowe Ziemskie; na informacja, że poległ pod Rawą Ruską]; Uczniowie zespół nr 1859, Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskoka- Szkoły Zamojskiego 2018, s. 23. tolickiej św. Jana w Lublinie, sygn. 84, Księgi wtóropisowe urodzeń, małżeństw i zgonów (duplikaty) z 1900 r. 8. Podbereski Stanisław – zastrzelony na ulicy APZ (Archiwum Państwowe w Zamościu) – zespół nr 609, w Lublinie w 1918 r. Akta stanu cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w Gra- bowcu, sygn. 21, Księgi wtóropisowe urodzeń, małżeństw Szkoła im. Hetmana Jana Zamoyskiego 1995, s. 396; i zgonów (duplikaty) z 1896 r. Uczniowie Szkoły Zamojskiego 2018, s. 5, 23. , Uczniowie Szkoły Zamoyskiego w walkach o niepodległość… Małgorzata Surmacz, Beata Szczerbińska-Budzińska

135 AU KUL (Archiwum Katolickiego Uniwersyteckie Kato- Księgi więzienia na Zamku w Lublinie 1944–1954, cz. 1: Księ- lickiego Uniwersytetu Jana Pawła w Lublinie) – teczki ga główna więźniów śledczych 9–11 XII 1944, red. Andrzej personalne abiturientów; album absolwentów wszystkich T. Filipek, Marcin Krzysztofik, Lublin 2009. wydziałów (spis do 1928 r.). Kuncewicz Jerzy, Wyspy pamięci, Warszawa 1985. CAW (Centralne Archiwum Wojskowe / Wojskowe Biuro Lista poległych w walkach o Niepodległość uczniów szkół lu- Historyczne) – dokumenty personalne. belskich wywołanych na apelu dnia 10 listopada 1933 r. na Kielasiński Zygmunt Aleksander, „Rok 1920. Wojna polsko- Placu Litewskim w Lublinie opodal płyty Nieznanego Żołnie- -bolszewicka (Kronika)” (rękopis w zbiorach rodziny Kie- rza, „Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu Szkolnego lasińskich). Lubelskiego” (Lublin), grudzień 1933 rok, nr 4, s. 159. ML (Muzeum Narodowe w Lublinie): zbiory oddziałów Leszczyńska Zofia, Ginę za to, co najgłębiej człowiek ukochać Muzeum Historii Miasta Lublina (pamiętnik Lucjana może. Skazani na karę śmierci przez sądy wojskowe na Zam- Fijutha, nr inw. ML/H/4138) oraz Muzeum Literackiego ku Lubelskim (1944–1945), Lublin 1998. Józefa Czechowicza (spuścizna W. Gralewskiego, nr inw. Lewandowski Jan, Rola Lublina w dziele odzyskania niepodleg- ML/139/R). łości 1914–1918, [w:] Lublin. 700 lat dziejów miasta, red. Szubartowski Alojzy, „Moje wspomnienia z Wojskowej Kadry Grzegorz Figiel, Ryszard Szczygieł, Wiesław Śladkowski, Szkolnej” (rękopis w zbiorach II LO). Lublin 2017, s. 203–234. WBP (Zbiory specjalne Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli w wojnach 1918– im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie): dokumenty 1920, Warszawa 1934. życia społecznego z lat 1914–1918; sygn. 2341 – materiały Majka Jerzy, Generał brygady Wacław Scaevola-Wieczorkiewicz dotyczące rodziny Pyzikowskich z lat 1809–1926. (1890–1969): krótka biografia wojskowa, wyd. I, Rzeszów Zbiory rodzinne: Anny Bajdy, Krzysztofa Dulniaka, rodziny 2018. Kielasińskich, Jadwigi Patyry, Anny Szubartowskiej-Ko- Marczuk Józef, Straceni w Noc Wigilijną. Lublin 23 XII 1939, kot i Longina Szubartowskiego. Lublin 2000. Maria Dąbrowska. Dzienniki 1914–1932, t. 1, oprac. Tadeusz Drewnowski, wyd. I, Warszawa 1988. Opracowania Markiewicz Jerzy, Walka i męczeństwo adwokatów Izby Lubel- 50 lat Gimnazjum i Liceum im. Jana Zamoyskiego w Lublinie skiej w latach wojny i okupacji 1939–1945, „Palestra” (War- 1915–1965, red. Bolesław Zimmer, Lublin 1967. szawa) 1974, nr 18/7 (199), s. 100–115. Bielski Konrad, Most nad czasem, Lublin 1963. Martyniak Czesław, Artykuły, recenzje, teoria prawa, red. Ra- Caban Ireneusz, Ludzie Lubelskiego Okręgu Armii Krajowej, fał Charzyński, Lublin 2018. Lublin 1995. Modlitwy poranne i wieczorne odmawiane w bursie Państwowe- Dąbrowscy Helena i Stanisław, Harcerski Lublin 1911–1939, go Gimnazjum im. Zamoyskiego w Lublinie, Lublin 1931. Lublin 2012. Nasalski Zygmunt, Jeden z wielu. Podporucznik Jan Wojtkiewicz Doroszewski Jerzy, Słownik biograficzny nauczycieli miasta »Wysoki«, ułan Beliny [artykuł złożony do druku w wy- Lublina w latach 1918–1939, Lublin 2007. dawnictwie pokonferencyjnym Historia pisana życiorysa- Giermakowski Marian, Szkoła im. Hetmana Jana Zamoyskiego mi, Kozłówka 2018]. w Lublinie w latach 1915–1990. Przemiany organizacyjne, Prywatne Męskie Gimnazjum im. Stefana Batorego („Szkoła Lu- programowe, dydaktyczne, wychowawcze i kadrowe, Lublin belska”) w XXX-lecie, Lublin 1936. 1995. Przegaliński Andrzej, Z historii lubelskiej oświaty. Zarys dziejów Gierszon Urszula, Konrad Bielski (1902–1970). Życie i twór- Prywatnej Ośmioklasowej Filologicznej Szkoły Męskiej S. Śli- czość, Lublin 2017. wińskiego (tzw. „Szkoły Lubelskiej”) w latach 1906–1914, Gralewski Wacław, Stalowa tęcza. Wspomnienia o Józefie Cze- „Rocznik Łódzki” (Łódź), t. 68, 2018, s. 109–134. chowiczu, Warszawa 1968. „Rocznik Oficerski Rezerw” (Warszawa) 1934. Harcerze Lubelszczyzny w wojnie polsko-bolszewickiej, red. Sta- Słownik biograficzny miasta Lublina, t. 1–3, Lublin 1993–2009. nisław J. Dąbrowski, Lublin 2009. Solecki Marek, Pamięci dr. Juliana Winklera (1900–2004), Jerzy Kuncewicz: ludowiec, polityk, publicysta. Materiały z kon- „Głos Ziemi Urzędowskiej” (Urzędów) 2005, s. 44–49. ferencji zorganizowanej w Kazimierzu Dolnym w dniach Sprawka Jerzy B., Sobie wierny, przyjaciołom oddany. Wacław 4–5 grudnia 1992 r., oprac. Edward Balawejder, Kazimierz Gralewski, „Region Lubelski” (Lublin) 2015, nr 10/12, Dolny 1993. s. 184–198. Kalinowski Jerzy, Śp. Czesław Martyniak, „Roczniki Nauk Surmacz Małgorzata, Uczniowie Szkoły Lubelskiej w walkach Społecznych” (Lublin), t. 1, 1949, s. 19–21. o niepodległość i granice państwa polskiego w okresie I wojny Katolicki Uniwersytet Lubelski. 50 lat istnienia i działalności, światowej oraz wojny polsko-bolszewickiej, „Studia i Mate- Lublin 1968. riały Lubelskie” (Lublin), t. 18, 2015, s. 121–154. Katolicki Uniwersytet Lubelski w latach 1925–1939 we wspo- Surmacz Małgorzata, Szczerbińska-Budzyńska Beata, Sztal mnieniach swoich pracowników i studentów, red. Grażyna Grzegorz, Warda Anna, Uczniowie szkół lubelskich w wal- Karolewicz, Lublin 1989. kach w okresie I wojny światowej oraz wojny polsko-bolsze- Kielasiński Marek, Raport o zabijaniu. Zbrodnie sądów wojsko- wickiej. Szkoła Zamoyskiego, Lublin 2018. wych na Zamku w Lublinie, Lublin 1997. Szkice o dziejach adwokatury lubelskiej. 90-lecie Izby Adwokac- Krogulec Grzegorz, Krzyż pamiątkowy Wojskowej Kadry Szkol- kiej w Lublinie, red. Piotr Sendecki, Lublin 2009. nej, „Tarnogórski Rocznik Muzealny” (Tarnowskie Góry), Tucholski Jędrzej, Cichociemni, wyd. III uzup., Warszawa t. 5, 2017, s. 327–399. 1988. Księga dziejów 7. Pułku Ułanów Lubelskich im. Generała Sosn- Więźniowie polityczni na Zamku Lubelskim (1944–1954), red. kowskiego, red. Józef Smoleński, Marian W. Żebrowski, Alina Gałan, Zygmunt Mańkowski, Lublin 1996. Londyn 1969. Zamek Lubelski. Wspomnienia więźniów 1939–1944, red. Jani- Księga pamiątkowa 25-lecia harcerstwa w Lubelszczyźnie. na Kiełboń, Zofia Leszczyńska, Lublin 1998. Wspomnienia i dokumenty 1911–1936, Lublin 2011 (re- Zarys historii wojennej 7-go Pułku Ułanów Lubelskich, oprac. print wydania z 1936 roku). Władysław Laudyn, Warszawa 1931.

136 Zarys historii wojennej 23-go Pułku Piechoty, oprac. Stefan „Kurier Lubelski” 1974 Witkowski, Warszawa 1928. „Ziemia Lubelska” 1919–1921 „Zarys Historii Wojennej Pułków Polskich 1918–1920” 1928–1939. Strony internetowe Zięba Józef, Wacław Gralewski 1900–1972 w dziesiątą rocznicę https://dlapilota.pl śmierci, Lublin 1982. https://www.familysearch.org http://gokurzedow.pl Czasopisma http://www.e.palestra.pl „Gazeta Wyborcza” 2008 http://www.polishairforce.pl „Głos Lubelski” 1921 http://strzelcy-kresowi.pl

Streszczenie Powstałe w 1915 roku męskie gimnazjum im. Het- losy wychowanków „Zamoya” z czasów wojny polsko- mana Jana Zamoyskiego w Lublinie rozpoczęło działal- -bolszewickiej stały się częścią historii istniejącego do ność w okresie I wojny światowej. Zostało utworzone dziś II Liceum Ogólnokształcącego. Nazwiska absol- z inicjatywy Zrzeszenia Nauczycieli Szkół Średnich. wentów z tamtego okresu figurują także na listach ofiar Wielu jego wychowanków wzięło udział w walkach II wojny światowej. o granice państwa polskiego, służąc w różnych forma- Słowa klucze: Szkoła Zamoyskiego, I wojna światowa, cjach wojskowych. Byli wśród nich również harcerze z wojna polsko-bolszewicka, Legiony Polskie, Wojsko IV Lubelskiej Drużyny Harcerskiej, noszącej ten sam Polskie, walka o niepodległość i granice Polski, mogiły patronat co szkoła. Niektórzy zginęli w walkach lub żołnierskie, uczniowie-żołnierze, oświata lubelska ciężko ranni zmarli w szpitalach polowych. Wojenne

Summary Established in 1915, the Hetman Jan Zamoyski time fate of “Zamoy” pupils during the Polish-Soviet male gymnasium in Lublin began its activity during War became a part of the history of the still-existing World War I. It was established due to the initiative No. 2 High School. The names of the graduates from of the Association of the Middle School Teachers. that period also appear on the lists of victims of World Many of its pupils took part in the battles for the bor- War II. ders of Poland, serving in various military formations. Key words: Jan Zamoyski School, World War I, the Among them, one can also find scouts from the 4th Polish-Soviet War, the Polish Legions, the Polish Lublin Scout Team, that bore the same patronage as Army, struggle for Polish independence and borders, the school. Some of the students died in the fighting graves of soldiers, students-soldiers, Lublin education or, being seriously injured, in field hospitals. The war- , Uczniowie Szkoły Zamoyskiego w walkach o niepodległość… Małgorzata Surmacz, Beata Szczerbińska-Budzińska

137