Małgorzata Surmacz*, Beata Szczerbińska-Budzyńska** * Muzeum Narodowe w Lublinie, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej ** II Liceum Ogólnokształcące im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lublinie Uczniowie Szkoły Zamoyskiego w walkach o niepodległość i granice państwa* W czasie wybuchu I wojny światowej Lublin, i prawoznawstwa w lubelskich gimnazjach. Jej od prawie wieku, znajdował się pod zaborem ro- członkiem był także ksiądz Kazimierz Gostyński4, syjskim. W drugim roku działań wojennych mia- któremu powierzono poprowadzenie Szkoły Re- sto trafiło pod okupację austriacką. Latem 1915 alnej Zrzeszenia Nauczycieli im. Hetmana Jana roku na lubelskich ulicach pojawiły się, jako for- Zamoyskiego w Lublinie. poczta wojsk sprzymierzonych, oddziały Legionów Polskich. Wielkie poruszenie wśród mieszkańców Dzieje Szkoły Zamoyskiego w latach 1915–1939 wzbudziły konne patrole ułanów rotmistrza Wła- dysława Beliny-Prażmowskiego oraz porucznika Nowa szkoła o profilu matematyczno-przyrod- Juliusza Ostoi-Zagórskiego1. Wkrótce Lublin stał niczym rozpoczęła działalność 10 września 1915 2 się „małym Wiedniem” . Władze wojskowe prze- roku5. W gronie założycieli, poza adwokatem jęły nadzór nad szkołami, zezwalając na wpro- Borkowskim i księdzem Gostyńskim, znaleźli się: wadzenie jako wykładowego języka polskiego. nauczycielka języka polskiego i historii Jadwiga W liberalnej atmosferze okupacyjnych rządów Głuchowska6, polonista Stanisław Janiszewski7, lubelscy pedagodzy utworzyli Zrzeszenie Nauczy- nauczyciel języka francuskiego René Le Brun8, cieli Szkół Średnich. Na czele organizacji stanął adwokat Julian Borkowski3, nauczyciel historii Zamoyskiego, nauczyciel historii, ekonomii i prawoznaw- stwa w latach 1915–1921. Zob. Słownik biograficzny mia- * Artykuł szerzej ujmuje informacje zawarte w in- sta Lublina [dalej SBML], t. 1, red. T. Radzik, J. Skarbek, formatorze do wystawy czasowej zorganizowanej w paź- A. A. Witusik, Lublin 1993, s. 38–40 (oprac. J. Marczuk); dzierniku 2018 roku w Bramie Krakowskiej, siedzibie Mu- J. Doroszewski, Słownik biograficzny nauczycieli miasta zeum Historii Miasta Lublina, we współpracy z II Liceum Lublina w latach 1918–1939, Lublin 2007, s. 36–38. Ogólnokształcącym im. Hetmana Jana Zamoyskiego 4 Ks. Kazimierz Gostyński (1884–1942) – założyciel w Lublinie. Zob. M. Surmacz, B. Szczerbińska-Budzyńska, i pierwszy dyrektor Szkoły Realnej Zrzeszenia Nauczycieli G. Sztal, A. Warda, Uczniowie szkół lubelskich w walkach Szkół Średnich im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lub- w okresie I wojny światowej oraz wojny polsko-bolszewickiej. linie w latach 1915–1933. Zginął w obozie w Dachau. Szkoła Zamoyskiego, Lublin 2018. Autorki składają po- SBML, t. 2, red. T. Radzik, A. A. Witusik, J. Ziółek, Lub- dziękowania rodzinom wychowanków Szkoły Zamoyskie- lin 1996, s. 64–66 (oprac. ks. H. Misztal); J. Doroszewski, go za udostępnione materiały oraz dr. Andrzejowi Kon- dz. cyt., s. 74–75. stankiewiczowi za konsultacje merytoryczne. 5 1 50 lat Gimnazjum i Liceum im. Jana Zamoyskie- 30 lipca 1915 roku w Lublinie jako pierwszy pojawił Uczniowie Szkoły Zamoyskiego w walkach o niepodległość… go w Lublinie 1915–1965, red. B. Zimmer, Lublin 1967, , się rozpoznawczy pluton ppor. Jana Wojtkiewicza. Dopie- s. 21–24; M. Giermakowski, Szkoła im. Hetmana Jana Za- ro później wkroczyły od strony szosy kraśnickiej i rogat- ki warszawskiej oddziały dowodzone przez por. Gustawa moyskiego w Lublinie w latach 1915–1990. Przemiany orga- Orlicz-Dreszera, por. Stanisława Grzmot-Skotnickiego nizacyjne, programowe, dydaktyczne, wychowawcze i kadro- i rtm. Władysława Belinę-Prażmowskiego oraz od połud- we, Lublin 1995, s. 25, 28. 6 nia część szwadronu por. Juliusza Ostoi-Zagórskiego. Zob. Jadwiga Głuchowska (1880–1958) – fundatorka Z. Nasalski, Jeden z wielu. Podporucznik Jan Wojtkiewicz Szkoły Zamoyskiego, członkini Zrzeszenia Nauczycieli „Wysoki”, ułan Beliny – artykuł złożony do druku w wy- Szkół Średnich w Lublinie, w latach 1915–1927 nauczy- dawnictwie pokonferencyjnym Historia pisana życiorysami, cielka języka polskiego i historii. Zob. M. Giermakowski, Kozłówka 2018, udostępniony dzięki uprzejmości Autora. dz. cyt., s. 408. Informacje wnuka, Jacka Głuchowskiego. 2 Maria Dąbrowska. Dzienniki 1914–1932, t. 1, 7 Tamże, s. 26. oprac. T. Drewnowski, wyd. I, Warszawa 1988, s. 342; 8 René Le Brun (1887–1932) – współzałożyciel Szko- J. Lewandowski, Rola Lublina w dziele odzyskania niepod- ły Zamoyskiego, w latach 1918–1931 nauczyciel języka ległości 1914–1918, [w:] Lublin. 700 lat dziejów miasta, francuskiego, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej. Zob. red. G. Figiel, R. Szczygieł, W. Śladkowski, Lublin 2017, Zbiory specjalne Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. s. 203–234. H. Łopacińskiego w Lublinie [dalej WBP], sygn. 2001, 3 Julian Borkowski (1887–1964) – prawnik, wicepre- k. 171–173 – program akademii szkolnej w pierwszą rocz- zes Sądu Apelacyjnego w Lublinie, współzałożyciel Szkoły nicę śmierci, 1933 rok; akt zgonu nr 111 z 1932 roku z pa- Małgorzata Surmacz, Beata Szczerbińska-Budzińska 119 brzeskiego przyłączającego ziemię chełmską oraz część Podlasia do Ukraińskiej Republiki Ludo- wej, w Lublinie doszło do licznych manifestacji. Brali w nich udział uczniowie miejscowych szkół. W zamieszkach z żandarmerią austriacką został śmiertelnie postrzelony wychowanek Szkoły Za- moyskiego Stanisław Podbereski. Zginął na ulicy Lipowej w czasie transportowania broni13. Jesie- nią tego roku Austriacy opuścili miasto nad By- strzycą. Powołano Tymczasową Polską Republikę Ludową reprezentowaną przez grono polityków z trzech dotychczasowych zaborów14. Rankiem 7 listopada rząd lubelski pod kierownictwem Ignacego Daszyńskiego wydał manifest odczytany z balkonu hotelu Victoria przy ulicy Krakowskie Przedmieście. Jesienią 1918 roku młodzież najstarszych klas lubelskich szkół męskich podjęła decyzję o wstą- pieniu do wojska. „Uznając konieczność tworzenia silnej armii – głosił tekst uczniowskiej rezolucji – w chwili obecnej na mocy uchwały naszej [...] postanowiliśmy niezwłocznie stanąć do szeregów Wojska Polskiego, co stwierdzamy podpisami [...]. Tym samym klasy 8. [...] przestają istnieć. Kole- dzy zaś mają stanąć natychmiast przed Komisją 15 Wacław Gralewski (1900–1972) – wychowanek Szkoły asenterunkową Wojska Polskiego” . Deklarację Zamoyskiego, ochotnik walk o niepodległość, dziennikarz, tej treści przedstawiono Naczelnemu Wodzowi Lublin, 4 listopada 1918 r. Zbiory Muzeum Narodowego Józefowi Piłsudskiemu, który poprosił o pozosta- w Lublinie nie w szkołach i dalszą edukację, by odradzające się państwo miało wykształcone społeczeństwo. matematyk Cezary Rumel9 oraz uczący prawo- W grudniu tego roku utworzono Uniwersytet 16 znawstwa Mieczysław Zieliński10. Początkowo za- Lubelski, późniejszy KUL . Wielu absolwentów jęcia prowadzono w wynajętym lokalu przy ulicy Ogrodowej. Następnie wykupiono cały gmach 13 11 M. Giermakowski, dz. cyt., s. 396. i w ciągu kolejnych lat rozbudowano go . W roku 14 J. Lewandowski, dz. cyt. 1917 Szkołę Zamoyskiego opuściło pierwszych 15 Rezolucja Delegatów klas 8-ych Szkół Męskich 12 ośmiu absolwentów . Lubelskich z dn. 13 XI 1918 r. – fotokopia ze zbiorów Ar- Życie społeczności szkolnej toczyło się rów- chiwum II LO im. Hetmana Jana Zamoyskiego w Lubli- nolegle z burzliwymi wydarzeniami polityczny- nie [dalej zbiory II LO]. Postawa młodzieży była zapewne mi. W lutym 1918 roku, po podpisaniu traktatu reakcją na ogłoszony w początkach listopada 1918 roku powszechny nabór do Wojska Polskiego byłych podko- mendnych armii austriackiej. Nawoływano do stawie- rafii św. Jana w Lublinie, https://www.familysearch.org/ar- nia się przed tak zwanymi komisjami asenterunkowymi, k:/61903/3:1:9396-WKX8-8?i=478 [dostęp: 6.02.2020]; czyli poborowymi. Zob. WBP, sygn. IA5f (49) T, ulotka 50 lat Gimnazjum i Liceum im. Jana Zamoyskiego..., s. 40–41 wzywająca Polaków opuszczających armię austriacką do (fot.); M. Giermakowski, dz. cyt., s. 26, 34, 43, 46, 61, 407. przechodzenia pod polskie dowództwo, Lublin, 2 listo- 9 Cezary Rumel – współzałożyciel Szkoły Zamoy- pada 1918 roku; sygn. IAb63 (53) L, apel gen. Edwarda skiego, nauczyciel arytmetyki w latach 1915–1918. Zob. Rydza-Śmigłego, ministra wojny w rządzie Ignacego Da- M. Giermakowski, dz. cyt., s. 410. szyńskiego, o wstępowanie do Wojska Polskiego, Lublin, 10 Mieczysław Zieliński – sędzia, współzałożyciel 7 listopada 1918 roku. Szkoły Zamoyskiego, nauczyciel prawoznawstwa i historii 16 Uniwersytet Lubelski (obecnie Katolicki Uniwer- w roku szkolnym 1915/1916. Zob. tamże, s. 26, 410. sytet Lubelski Jana Pawła II) funkcjonował od grudnia 11 Archiwum Państwowe w Lublinie [dalej APL], nr 1918 roku. Pierwsze wykłady prowadzono w lubelskim zesp. 651 – Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, sygn. 349 Seminarium Duchownym. W roku 1926 uczelnia prze- – plan nieruchomości przy ulicy Ogrodowej. niosła się do pomieszczeń dawnych koszar świętokrzy- 12 50 lat Gimnazjum i Liceum im. Jana Zamoyskiego..., skich, gdzie mieści się do dziś. Zob. Katolicki Uniwersytet s. 23; M. Giermakowski, dz. cyt., s. 32, 425. Lubelski. 50 lat istnienia i działalności, Lublin 1968, s. 7–13. 120 Szkoły Zamoyskiego zapisało się na organizowa- ne studia prawnicze. Wkrótce jednak ogłoszono powszechny werbunek wojskowy. Rekrutami byli w przeważającej części świeżo upieczeni studen- ci oraz uczniowie szkół lubelskich. W mieście sformował się 3. Pułk Ułanów przekształcony na 7. Pułk Ułanów Lubelskich17. Powstał także póź- niejszy 23. Pułk Piechoty18, którego I batalionem dowodził major Wacław Scaevola-Wieczorkie- wicz19. Kompanię karabinów maszynowych tego batalionu