Elazığ Yöresi Erken Demir Çağı Ve Muşkiler Sorunu

ELAZI~~ YÖRESI ERKEN DEMIR ÇA~I VE MUSKIELER SORUNU

VELI SEVIN

Önce Keban ve sonra da Karakaya baraj gölü alanlar~nda ya- p~lan kurtarma kaz~lar~~ ile bunlarla ili~kili yüzey ara~t~rmalar~, son 20 y~lda Elaz~~~ yöresini Anadolu'nun arkeolojik yönden en iyi ara~- t~r~lm~~~ bölgesi durumuna getirmi~; önceden son derecede sm~rh bil- gilere sahip oldu~umuz bu yöre hakk~nda bildiklerimiz bugün birçok konuda doyurucu boyutlara ula~m~~t~r. Son olarak 1985-1987 y~l- lar~~ aras~nda bizim, özellikle baraj gölü alanlar~~ d~~~nda gerçekle~tir- di~imiz yüzey taramalanyla eksik kalm~~~ kimi halkalar da tamam- lanarak, bölgenin arkeolojik s~radüzeninin tümlenmesi hemen hemen sa~lanm~~t~r'. Bütün bunlara kar~~n bölge tarihinin de eksiksiz olarak ö~renildi~i söylenemez. Sözgelimi, a~a~~da de~inilecek olan, Er- ken Demir Ça~fn~n yörede nas~l ve hangi nedenlerle ba~lad~~~~ gibi sorunlar~n çözümleri hala bulunabilmi~~ de~ildir. Hitit imparatoru I. ~uppiluliuma'ya ili~kin yaz~l~~ belgelerde bir krall~k olarak beliren, IV. Tudhalia zaman~nda ise tümüyle Hitit Im- paratorlu~u'na ba~lanan ve ihiwa denen bu yörede 2. biny~lda Hur- ri kökenli bir halk~n oturdu~u iyi bir biçimde bilinmektedir 2. Alt~nova'da Tepecik 2a-2b 3, Nor~untepe 111 4, Korucutepe J 5, Malatya yöresinde Arslantepe 111 6, Pirot IV 7 ve Imiku~a~~~ 8.-7. ya-

Yüzey ara~t~rmalar~= büyük çapta 0.D.T.Ü. Tarihi Eserleri Kurtarma ve De~erlendirme Ara~t~rma Merkezi, Türk Tarih Kurumu ve Istanbul Üniversitesi Ede- biyat Fakültesi'nin maddi katk~lar~yla gerçekle~tirilmi~tir. Ilgili kurum yetkilileri- ne te~ekkiirü bir borç bilirim. 2 Geni~~ bilgi için bk. Klengel 66 vdd.; Guterbock a 135 vdd.; Guterbock b 127 vdd. 3 Esin a, lev. 8/1-2; Esin b 109 vdd., lev. 92/T. 69-1449. Hauptmann a 72 vd., lev. 56/1-6, 57/2-3; Hauptmann b 34 vd., Abb. 4; Ha- uptmann 91 vdd.; Hauptmann d 73. 3 Van Loon - Buccelati 84, ~ekil 8; Griffin 74 vdd., pl. 18-24. Pecorella 8 vdd., 35 vdd., fig. 7-10. 7 Karaca a 71 vd., res. 11; Karaca b 106. 52 VELI SEV~N

p~~ katlar~ndan 8 sa~lanan veriler, Hitit Imparatorluk Ça~~~ ya da bir ba~ka deyi~le Son Tunç II döneminde bölge kültürünün pek çok yö- nüyle Hititlile~ti~ini göstermektedir. Örne~in bu dönemin bölge serami~ini, gerek teknik ve gerekse biçim aç~s~ndan Orta ve Güney Ana- dolu'nun büyük Hitit merkezlerinde bulunanlardan ay~rdetmek hemen hemen olanaks~zd~r (Res. 1/1-9). Buna kar~~l~k Hitit Imparatorluk Ça~~~ ile ça~da~~ merkezlerin hemen tümünde, söz konusu iskan yerlerinin y~k~l~~~n~~ izleyen y~llar- da, e~er ~ss~zla~mam~~sa, farkl~~ özellikleriyle dikkati çeken yeni kül- tür elemanlar~n~n ortaya ç~kt~~~na tan~k olunur. Bunlardan en be- lirgini ise, 2. biny~l~n erken dönemlerinde bölgede hiç görülmeyen yeni bir seramik türünün yayg~n bir biçimde kullan~ ma girmi~~ olu~u- dur. Eskinin çok h~zl~~ dönen çark~n~n aksine, hemen daima elde ya da çok a~~r dönen bir çarkta yap~lm~~, ço~u kez koyu k~rm~z~~ ya da kahverenginde kal~n bir astarla kaplanm~~~ ve iyi açk~lanm~~~ olan bu seramiklerin en belirgin özelli~i, keskin profilli çanaklar ve çömlek- lerin a~~z kenarlar~ndan boyun ya da omuzlar~na de~in uzanan ke- simlerinin yatay yivlerle bezenmi~~ olu~udur (Res. 2-6). Bölgede ilk kez kar~~la~~lan ve kimi de~i~imlere u~rayarak I. Ö. 8. yüzy~l~n içle- rine dek kullan~lacak olan 9 bu türde serami~i, yukar~da sözünü et- t"~imiz, Hitit Imparatorluk Ça~~'n~n çok h~zl~~ dönen bir çarkta bi- çimlendirilmi~~ ve ince astarl~~ kaplar~yla teknik ve biçim aç~s~ndan k~yaslamaya olanak yoktur. F~rat ~rma~~n~n bat~~ k~y~s~ndan uzak- la~t~kça giderek azalan ve Orta Anadolu'ya tümüyle yabanc~~ olan bu türün Elaz~~~ bölgesinde yo~un olarak kullan~ld~~~~ anla~~lmakta- d~r.

Korucutepe K ", Nor~untepe II il, Tepecik le ve belki de 2a 12, Elaz~~ /De~irmentepe 13, biraz daha geç evreye ait olmakla birlikte

8 Sevin b 94 vd., res. 4; Sevin - Köro~lu 167 vd. 9 Elaz~~-Bingöl yöresindeki Urartu merkezlerinde bulunmu~~ bu türde seramik için bk. Sevin c 285 vd., res. 14/1-4, 21-25; Sevin d 5 vdd., res. 45. " Winn 155 vdd., pl. 51-59. 11 Hauptmann b 54 vdd., Abb. 16-19. 12 Esin a 153, lev. 7/9. Tepecik Erken Demir Ça~~ seramiklerini bizzat gorme- me olanak tan~yan Prof. Dr. Ufuk Esin ve Dr. Sava~~ Harmankaya'ya te~ekkuru zevk- li bir görev sayar~m. 13 Duru 39 vdd., lev, 61-63. ELAZIG YORES~~ VE MUSK~LER SORUNU 53 ~ Kö~kerbaba IV 14, imiku~a~~~ 6. yap~~ kat~~ (Res. 2/1-9) 15 gibi kaz l- ~ ~ m~~~ höyüklerin yan~nda, Elaz~~'~ n 13 km. kadar güneybat s nda, Han- kendi yak~n~ndaki Dilektepe Höyü~ü (Res. 3 /1-14) bu türde sera- ~ ~ mi~in en iyi biçimde temsil olundu~u merkezler aras~ ndad r; Alt n- ova'da Könk/Yenikap~~ (Res. 4/1-4), Vertetil/Yaz~konak (Res. 4/ 5-6) ve Tülintepe (Res. 4/7) "; Elaz~~~ yak~n~nda Tad~ m (Res. 5 /1), Hinsor/Örençay (Res. 5 /2-6) ", Tilenzit/Uçanku~~ (Res. 5/7-9), Çu- hadar (Res. 6/1-4); Kovanc~lar ilçesi yak~n~ ndaki Ç~naz I (Res. 6/5) ile Karakaya baraj gölü alan~ndaki Maltepe 18, K~rasa Tepesi ", Gi- rik Tepesi 20, Kale III 21 ve Kale 11 22 Erken Demir Ça~~~ türünde seramik veren merkezleri olu~tururlar. Ancak Karakaya baraj gölü ala- ~~ n~ndaki son sayd~~~ m~z be~~ merkezin Orta Demir Ça~~'na ait olmas olas~l~~~n~~ da göz önünde bulundurmak gerekir. Çünkü bu merkezlerde bulunan türde yivli çömleklere, t. O. 8. yüzy~l~n ortalar~nda kuruldu~u anla~~lan Habibu~a~~~ Urartu karakolunda da rastlanmak- tad~r (Res. 6/6-13) 23. Elaz~~—Malatya yöresinde Son Tunç II türü seramik bulunan merkezleri Tepecik 2a-2b, Nor~untepe III, Korucutepe J, Imiku~a- ~~~ 8-7, Arslantepe IV—ili, Pirot IV ve bizzat yapt~~~m~z yüzey ta- ~ ramalar~na göre, Yar~mtepe 24, Tilenzit, Vertetil ve Ç naz I höyük- leri olu~turmaktad~r 25. Bu kar~~la~t~rmadan anla~~laca~~~ üzere, Elaz~~—Malatya yöre- ~ sinde Erken Demir Ça~~ malzemesi veren höyüklerin say~s~, ku kulu

14 Bilgi, res. 147/1. 15 Sevin a 139 vd., res. 7. ~ ~ ~nda, 18 Tülintepe örne~i, 1956 y l nda Prof Dr. Afif Erzen'in yüzey toplamas höyü~ün y~k~nundan önce ele geçirilmi~tir. 17 Ayr~ca bk. Russel a, fig. 18/282.10. 18 Ozdo~an, lev. 70/2. 19 Ozdo~an, lev. 73/1. 20 Ozdo~an, lev. 73/3. 21 OZdO~all, lev. 73/4. 22 Ozdo~an, lev. 74/4. ~ ~ ~ ,~ nda kayal~~~ n 23 Habibu~a~~~ örnekleri 1980-1981 y llar ndaki gezilerimiz s ra doru~unda ele geçirilmi~tir. 24 üzdo~an 34. ~~nda isuva Ülkesi 25 Geni~~ bilgi için bk. G. Umurtak, Hitit imparatorluk Ça ~~~ Çanak Çömle~i Üzerine Bir Ara~t~rma (Istanbul 1988), yaymlanmam doktora tezi, 19 vdd. 54 VELI SEV~N

olanlar bir yana b~rak~ lsa bile, Son Tunç II malzemesi verenlere k~- ~ yasla % 50 oran nda bir art~~~ göstermektedir (Res. 7). Bu durum Er- ken Demir Ça~~'nda nüfusun da artm~~~ olabilece~i yolunda bir kan~t olarak de~erlendirilebilir. Bu yeni ve öneüsüz geli~ im ile olas~~ nüfus art~~~n~n nedenleri ko- nusunda ayr~nt~l~~ bir de~ erlendirmeye gidilmi~~ de~ildir. Yaln~zca C.A. Burney 26 bu yeni kültürün ~ Mu kiler ile ili~kili olabilece~ine i~aret etmekle yetinmi~ ~~ tir. Çünkü Assur kral I. Tukulti-apil-E~arra (I. Ö. ~ 1114-1076), Güneydo u Toroslar'~ n güneyindeki Kadmuhu bölge- sinde yapt~~~~ bir sava~ ~ ta, 50 y ldan beri Alzi'de oturan Mu~kiler'i ye- nilgiye u~ratt~~~n~~ ~ yazmaktad r 27 ki, Alzi'nin Elaz~~~ yöresiyle e~itli~ i ve hatta Iguwa ya da Igua bölgesinin bir birimi oldu~u yolunda fazla bir ku~ kuya yer yoktur 28. Bu belgeden, 2. biny~l~n son yüzy~- l~ na do~ru Elaz~~~ ~ ~ yöresinde Mu ki ad n~~ ta~~yan bir halk~n oturdu~u anla~~lmaktad~r.

Görülüyor ki, hem yaz~l~~ belgeler ve hem de arkeolojik bulgu- lar, söz konusu tarihlerde Elaz~~~ yöresinin bölgeye yabanc~~ bir hal- k~ n güçlerine sahne oldu~una i~aret etmektedirler. 2. biny~l~ ~ ~ ~ n son yüzy l na do ru Elaz~~~ yöresinde kültür de~i~imi ve nüfus art~~ ~ lar na neden olan geli~imler bölgeye yap~lan göçlerle aç~ klanacak olursa bu, akla hemen yeni göçmenlerin nereden gelmi~~ ~ oldu u sorusunu da beraberinde getirecektir. Ancak bu sorunun çözü- müne yarayacak doyurucu malzemeye sahip oldu~umuz da söylene- mez. Biz burada genel ya da daha yanda§ bulmu~~ inan~~~n aksine, ~. Ö. 8. yüzy~ ~ ~ l n ikinci yar s~na ili~kin Assur yaz~l~~ belgelerinde kar- ~~m~za ç~kan Mu~kulu ~ Mita'n n Phryg kral~~ Midas ile e~itli~i görü- ~ünden yola ç~ karak, bu halk~n, ~. Ö. 1200 y~llar~ndaki büyük göçler s~ras~ nda, tüm öteki Thrak kabileleri gibi, Bo~azlar üzerinden Ana- dolu'ya girip, Do~ ~ u ve Güneydo u Anadolu'ya de~in uzanm~~~ olabi- lecekleri say~ ~ m ileri sürecek de iliz 29. Çünkü Erken Demir Ça~~'nda Elaz~~~ ~ yöresinde yo un olarak beliren yeni seramik gelene~inin bat~~

26 Burney 166.; Burney-Lang 98. 27 Grayson §, 12. (1 62). ~~ 28 Geni bilgi için bk. Russel b 180 vdd. 29 Kr~ . Alcurgal 24, 111 vdd. Mu~kiler hakk~nda çe~itli görü~ler için bk. Bar- nett 420 vdd.; Nizette-Godfroid 500 vdd. ELAZIG YÖRESI VE MUSKILER SORUNU 55 dünyas~~ ile hiçbir ili~kisi olmad~~~~ aç~kt~r 30. Buna kar~~l~k bu türde seramik Transkafkasya'da, ünlü Urartu merkezi K armir-Blur'un Urartu öncesi tabakas~nda bol miktarda bulunmu~~ 31, Transkaf-kas ya'daki ~eytanda~~ 32 ile Do~u Gürcistan'daki 2. biny~l~n ikinci yar~s~~ ve 1. biny~l~n ba~lar~na tarihlenen kimi merkezlerde 33 ve Erzurum yöresindeki Güzelova 34 ile Pulur'da 33 ele geçmi~ tir. Ayn~~ ~ekilde Kuzeybat~~ Iran'da, Urmiye Gölü'nün güney k~y~s~ndaki Geoy Tepe'nin A kat~nda 36 ve son olarak da Van Gölü'nün güneydo~u k~- y~s~~ üzerindeki Dilkaya Höyü~ü nekropolünde saptanm~~t~r 37. Hat- ta son olarak Toros Da~lar~'mn güneyinde, Ad~yaman yak~nlar~n- daki Tille Höyü~ifnde de yivli serami~in varl~~~~ belirlenmi~tir 38. Anla~~laca~~~ üzere, bu türde serami~in kullan~m alan~~ kuzeyde Erzurum çevresi ve Transkafkasya, güneyde Urmiye Gölü'nün bat~~ k~y~lar~~ ve Ad~yaman yöresi, bat~da F~rat Irma~~~ ile s~n~rl~~ kalmak- tad~r. Ancak en yo~un olarak bulundu~u yer yine Elaz~~~ ve çevre- sidir 39. Bilindi~i gibi ~. Ö. 1350-1300 y~llar~na do~ru Kuzeybat~~ Iran, Kafkasya'dan, Hazar Denizi'nin bat~~ k~y~lar~~ boyunca gelen Hint- Avrupal~~ halklar~n büyük bir göçüne sahne olmu~tur 4°. Iran'~n 2. biny~l kültürlerine son Yeren ve yeni bir tak~m kültür ögelerinin ortaya ç~kmas~na neden olan bu Erken Demir Ça~~ güçlerinin Do~u Ana- dolu'yu da etkilemi~~ olmas~~ hiç de olanaks~z de~ildir. Nitekim bu göç-

3° Gordion'un erken Phryg tabakas~ndaki, I.Ö. 12.-11. yüzy~llara tarihlenen, Troya VIIb2 ve Balkan kökenli, el yap~m~, koyu yüzlü seramikler için bk. Devries 6 vd., lev. I/1-2.; Sams 9 vd., fig. 1 31 Sorokin 149 vdd., res. 2/1-3. 32 Morgan, Pl. IV/1-3. Pizehelauri 42 vdd., Abb. 40, 66 vdd., Abb. 61/2-3, 9, 89 vd., Abb. 62/5, 10. " Ko~ay - Vary b, lev. XLI/G. 330; XXXV orta s~rada sa4daki. 38 Ko~ay - Vary a, lev. XXXI/P. 3. 38 Burton Brown, fig. 36/643, 915; 39/23. 37 çilingiro~lu a 234, res. 19. 38 French 206, res. 4. Dr. D. French, 1989 y~l~~ kaz~lan= sonuçlar~na dayana- rak, bu tür seramiklerin Tille'de Erken Demir Ça~~'ndan sonraki Geç Hitit döne- minde ortaya ç~kt~~~n~~ mektupla bildirmi~tir. Kendilerine bir borç bilirim. 39 Van Müzesi depolarma sat~n alma yoluyla girmi~, A~r~~ ve Patnos kökenli oldu~u bildirilen pek çok yivli seramik bulunmaktad~r. 40 Bu konuda geni~~ bilgi için bk. Young 11 vd.; Dyson 686 vdd. Kr~. Medveds- kaya 1 vdd. 56 VELI SEV~N ler sonucunda ortaya ç~kan ve Kuzeybat~~ Iran Erken Demir Ça~~~ için tipik olan bir tür gri serami~in, az say~da da olsa, Mu~~ Ovas~~ büyük- lerinde bulundu~u ileri sürülmü~~ 41, 1974 y~l~nda A~r~~ ilinin Do~u Be- yaz~t ilçesi yak~n~ndaki Kertenkele Kalesi'nde (eski Gumgumok) ya- p~lan bir dönemlik kurtarma kaz~s~nda gri serami~e oda-mezarlarda rastlanm~~t~r 42. Bu verilerden yola ç~karak, 2. biny~l~n son yüzy~l- lar~~ içinde bir yandan, büyük çapl~~ olarak Kuzeybat~~ Iran, öte yandan da, daha küçük çapl~~ olmak üzere Do~u Anadolu'yu etkisi alt~- na alan Hint-Avrupa kökenli bir göç hareketinin varl~~~~ kabul edile- bilir 43. I~te Assur kral~~ I. Tukulti-apil-E~arra'n~n I. O. 12. yüzy~l~n ortalar~ndan beri Alzi'de oturduklar~n~~ bildirdi~i Mu~kiler'in de Ela- z~~~ yöresine bu güçler s~ras~nda, ayr~~ bir kol halinde kuzeyden indik- leri dü~ünülebilir 44. Çünkü yukar~da da de~inmi~~ oldu~umuz gibi, bir devlet olarak tarih sahnesine ç~k~~lar~~ I. Ö. 8. yüzy~l~n ba~lar~n- dan daha öteye gidemeyen Phrygler'i, I. O. 12. yüzy~lda Elaz~~, I. O. 9. yüzy~l~n ba~lar~nda da Yukar~~ Dicle bölgesinde 45 kar~~m~za ç~kan Mu~kilerle e~it gösterebilecek inand~r~c~~ hiçbir kan~ta sahip de~iliz. Buna kar~~l~k, Assur belgelerine göre I. O. 8. yüzy~l~n ikinci yar~s~n- da bat~da Tabal ülkesi civar~~ ve Que bölgesinin kuzeyinde ortaya ç~- kan Mita önderli~indeki Mu~kiler'i, 48 bir yandan Urartu, öte yandan da Assur bask~s~yla bat~ya do~ru göç etmi~~ ve bu yeni yöre kültürü- nü özümsemi~~ bir gurup Do~u Mu~kili olarak benimsemek akla daha yatk~n görünmektedir.

41 Burney Lang 116. 4* Bozkurtlar 45 vd. ~ ~ ~~~ 43 Korucutepe'de 2. biny~l bullalar~mn bulundu u tabakadan (O 21) al nm karbon örnekleri ~.Ö. 1162±57 ve 1108 63; 2. biny~l~n sonu ve 1. biny~l~n ba~~na ait taba- kalardan (H 17 - H 18) al~nm~~~ karbon örnekleri de tel. 1159±71 tarihlerini vermi~- tir Bk. van Loon 55 not 24 ve 56 not 26. ~ 44 Benzer görü~ler için bk. Mellink 317 vdd.; Çilingiro lu b 109. 45 Grayson§ 476. (r. 33); 547. (1 69). ~ 46 Luckenbill § 8, 16, 18, 42-43 ve passim; Saggs, No. XXXIX; ayr ca bk. Me- riggi 52 vdd.; Postgate 21 vd. KATALOG*

Resim 1 Aç~k k~rm~z~ms~~ kahverengi (2.5YR 6/4) hamurlu, ince kum katk~l~, içi çok aç~k kahverengi (10YR 8/3), d~~~~ hamurunun renginde astarl~. ~yi pi~irilmi~. Çok uçuk kahverengi (10YR 8/4) hamurlu, ince kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~. Orta pi~irilmi~. Pembe (7.5YR 7/4) hamurlu, ince kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~. ~yi pi~irilmi~. ~ ~ K~rm~z~ms~~ sar~~ (7.5YR 7/6) hamurlu, orta kum katk l , hamurunun renginde astarl~. ~yi pi~irilmi~. Çok uçuk kahverengi (10YR 8/3) hamurlu, ince kum katk~- l~, hamurunun renginde astarl~. ~yi pi~irilmi~. Çok uçuk kahverengi (10YR 8/3) hamurlu, ince kum katk~- l~, hamurunun renginde astarl~. ~yi pi~irilmi~. Kahverengi (7.5YR 4/6) hamurlu, orta kum katk~l~, içi ve d~~~~ aç~ k k~rm~z~ms~~ kahverengi (2.5YR 6/4) astarl~ . ~yi pi- ~irilmi~. ~ ~ K~rm~z~~ (10R 5/6) l~amurlu, ince kum katk~l~. Orta pi irilmi . Pembe (7.5YR 7/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~. ~yi pi~irilmi~.

Resim 2 K~rm~z~ms~~ kahverengi (2.5YR 4/4) hamurlu, kaba kum kat- ~ k~l~, hamurunun renginde astarl~, açk~l~. Kötü pi~irilmi . Aç~k k~rm~z~ms~~ kahverengi (2.5YR 6/4) hamurlu, kaba kum ~ katk~l~, hamurunuu renginde astarl~~ ve açk~l~. Kötü pi irilmi~. ~ * "~nce" kum katk~, kum içindeki tanelerin 1 mm. çap ndan daha küçük oldu- ~u durumlarda; "orta" kum katk~, kum içindeki tanelerin 1-2 mm. oldu~u durumlarda; "kaba" kum katklysa tanelerin çaplar~ n~n 2 mm.'den daha büyük oldu~u durumlarda kullan~lm~~t~r. Kap çeperinin iç ve d~~~ yüzleri kiremidi, ortas~~ siyahsa "orta pi~irilmi~"; çeper tümüyle kiremidi renkteyse "iyi pi~irilmi~"; çeper tümüyle siyah- ~ ~ ~ sa "kötü pi~irilmi~" terimleri kullan~lm~~t~r. Tüm örnekler çark yap m d r. Renkler ~~ ~ için Munsell Soil Color Charts (Baltimore 1975) katalo~u kullan~lm t r. 58 VELI SEV~N

Soluk k~rm~z~~ (10R 5/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Orta pi~irilmi~. Soluk k~rm~z~~ (10R 5/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Kötü pi~irilmi~~ Kahverengi (7.5YR 5/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Orta pi~irilmi~. Pembe (7.5YR 8/4) hamurlu, orta kum katk~l~, içi ve d~~~~ aç~k k~rm~z~ms~~ kahverengi (2.5YR 6/4) astarl~~ ve açk~l~. Orta pi- ~irilmi~. K~rm~z~~ (10R 5/6) hamurlu, orta kum katk~l~, içi ve d~~~~ hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Orta pi~irilmi~. Koyu kahverengi (7.5YR 4/6) hamurlu, ince kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. ~yi pi~irilmi~. Pembe (7.5YR 8/4) hamurlu, ince kum katk~l~, içi ve d~~~~ be- yaz (2.5Y 8/2) astarl~~ ve açk~h. ~yi pi~irilmi~.

Resim 3

Pempe (7.5YR 7/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~, d~~~~ açk~l~. ~yi pi~irilmi~. Uçuk k~rm~z~~ (10R 4/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Kötü pi~irilmi~. K~rm~z~ms~~ kahverengi (2.5YR 4/4) hamurlu, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. ~yi pi~irilmi~. Koyu kahverengi (7.5YR 4/6) hamurlu, ince kum katk~l~, hamurunun renginde astarh ve açk~l~. Orta pi~irilmi~~ Aç~k k~rm~z~~ (10R 6/6) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Orta pi~irilmi~. Koyu kahverengi (7.5YR 4/6) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. ~yi pi~irilmi~. Uçuk k~rm~z~~ (10R 5/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. ~yi pi~irilmi~. K~rm~z~ms~~ kahverengi (2.5YR 4/4) hamurlu, orta kum kat- ~ k l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. ~yi pi~irilmi~. Aç~k k~rm~z~~ (10R 6/6) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Orta pi~irilmi~. Koyu kahverengi (7.5YR 4/6) hamurlu, orta kum katk~l~, d~~~~ hamurunun renginde, içi pembe (7.5YR 8/4) astarl~. Kö- tü pi~irilmi~. ELAZI~~ YÖRESI VE MUSKILER SORUNU 59

K~rm~z~ms~~ kahverengi (2.5YR 4/4) hamurlu, orta kum kat- k~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Kötü pi~irilmi~. Aç~ k k~rm~z~ms~~ kahverengi (2.5YR 6/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Koyu kahverengi (7.5YR 4/6) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~. Orta pi~irilmi~. Uçuk sar~~ (2.5Y 7/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~. Kötü pi~irilmi~. Resim 4 Aç~k k~rm~z~ ms~~ kahverengi (5YR 6/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Orta pi~irilmi~. Uçuk k~rm~z~~ (10R 5/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. ~yi pi~irilmi~. Uçuk k~rm~z~~ (10R 5/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~, d~~~~ açk~l~ . ~yi pi~irilmi~~ K~rm~ z~~ (10R 5/6) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Orta pi~irilmi~. renginde astarl~~ ve açk~l~. Orta pi~irilmi~. Aç~k k~rm~z~ ms~~ kahverengi (5YR 6/4) hamurlu, kaba kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~. Kötü pi~irilmi~. Aç~k k~rm~z~~ (10R 6/6) hamurlu, samanl~~ orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~. Kötü pi~irilmi~. Soluk k~rm~z~~ (10R 5/4) hamurlu, orta kum katk~l~, içi ve d~~~~ hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. ~yi pi~irilmi~. Resim 5 K~rm~z~ms~~ kahverengi (5YR 4/4) hamurlu, orta kum kat- k~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Orta pi~irilmi~. Pembe (7.5YR 7/4) hamurlu, ince kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. ~yi pi~irilmi~. K~ rm~z~ ms~~ kahverengi (5YR 4/4) hamurlu, samanl~~ ince kum katk~l~, aç~ k k~rm~z~~ (10R 6/6) astarl~, d~~~~ açk~l~. Kötü pi~i- rilmi~. Aç~k k~ rm~z~~ (10R 6/8) hamurlu, orta kum katk~l~, hamuru- renginde astarl~~ ve açk~l~. ~yi pi~irilmi~. K~ rm~ z~ ms~~ kahverengi (5YR 4/4) hamurlu, kaba kum kat- k~l~, hamurunun renginde astarl~, içi ve d~~~~ açk~l~. ~yi pi~i- rilmi~. 60 VELI SEV~N

Aç~k sar~ms~~ kahverengi (10YR 6/4) hamurlu, ince kum kat- k~l~, hamurunun renginde astar!" ve açk~l~. ~yi pi~irilmi~. K~rm~z~ms~~ kahverengi (5YR 4/4) hamurlu, orta kum kat- k~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Kötü pi~irilmi~. Pembe (7.5YR 8/4) hamurlu, ince kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~. Iyi pi~irilmi~. Aç~ k k~rm~z~~ (10R 6/6) hamurlu, ince kum katk~l~, hamuru- renginde astarl~~ ve açk~l~. Kötü pi~irilmi~. Resim 6 Aç~k k~rm~z~ms~~ kahverengi (5YR 6/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~, içi açk~l~. Iyi pi~irilmi~. Aç~k k~rm~z~~ (10R 6/6) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. ~yi pi~irilmi~. Aç~k k~rm~z~~ (10R 6/6) hamurlu, ince kum katk~l~, hamurunun renginde astar!' ve açk~l~. lyi pi~irilmi~. Kirm~z~ ms~~ kahverengi (5YR 4/4) hamurlu, kaba kum kat- k~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Kötü pi~irilmi~. Uçuk sar~~ (5Y 7/4) hamurlu, ince kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~ , d~~~~ açk~l~. Orta pi~irilmi~. Soluk k~rm~z~~ (10R 5/4) hamurlu, kaba kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~, d~~~~ açk~l~. ~yi pi~irilmi~. Soluk k~rm~z~~ (10R 4/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Orta pi~irilmi~. Aç~k k~rm~z~ ms~~ kahverengi (2.5YR 6/4) hamurlu, kaba kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~ . Kötü pi~irilmi~. Soluk k~rm~z~~ (10R 4/4) hamurlu, orta kum katk~l~, d~~~~ hamurunun renginde, içi siyah (5Y 2.5/2) astarl~. ~yi pi~irilmi~. Aç~k k~rm~z~ms~~ kahverengi (2.5YR 6/4) hamurlu, kaba kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Orta pi~irilmi~. Aç~k k~rm~z~ms~~ kahverengi (2.5YR 6/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astar!' ve açk~l~ . Kötü pi~irilmi~. Soluk k~rm~z~~ (10R 5/4) hamurlu, orta kum katk~l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Kötü pi~irilmi~. Soluk k~rm~z~~ (10R 4/4) hamurlu, samanl~, orta kum katk~- l~, hamurunun renginde astarl~~ ve açk~l~. Orta pi~irilmi~. BIBLIYOGRAFYA VE KISALTMALAR

Ak~~rgal AKURGAL, E., Phrygische Kunst (Ankara 1955). Barnett BARNErr, R.D., "Phrygia and the Peoples of Anatolia in the Iron Age", The Cambridge Ancient History II/2, 1975, 417-442. Bilgi ~ ~ ~ ~~~ ~rat Projesi 1978-1979 B~LG~ , O., "Kö~kerbaba Höyük Kaz s , 1979", A a F Çal~~malar~~ (Ankara 1987), 217-231. Bozk~~rtlar Ana- BOZKURTLAR, C., "Kertenkele Kayal~~~~ Fortress and Necropolis, 1974-75", tolian Studies XXVI, 1976, 45-47. Burney ~ ~~ Anatolian BURNEY, C.A., "Aspects of the Excavations in the Alt nova, Elaz ", Studies XXX, 1980, 157-167. Burney-Lang BURNEY, C.A., - LANG, D.M., The Peoples of the Hills: Ancient Ararat and Can- casus (London 1971). Burton Brown BURTON BROWN, T., Excavations in Azarbaijan, 1948 (London 1951). Çilingiro~lu a ~ ~ ~ ~~ ~~ Toplan- Ç~L~NG~RO~LU, A., "Van-Dilkaya Höyü ü Kaz s ", /X. Kaz Sonuçlar t~s~~ I (Ankara 1987), 229-247. Çilingiro~lu b ~ ~ ~ ,"Van Gölü Havzas~nda Demir Ça~lar~n Ba lang c mn Tarihi", Anadolu Demir Ça~larz, ed. A. Çilingiro~lu (Izmir 1987), 108-115. DeVries ~ ~ DEvniEs, K., "Phrygian Gordion before Midas", Anadolu Demir Ça lar , ed. A. Çilingiro~lu (Izmir 1987), 6-11. Duru Dunu, R., Keban Projesi De~irmentepe Kaz~s~~ 1973 (Ankara 1979). Dyson DYSON, R.H.Jr., "The Archaeological Evidence of the Second Millennium B.C. on the Persian Plateau", The Cambridge Ancient History II/1, 1973, 686-715 Esin a ~~ ~~ EsiN, U., "Tepecik Kaz~s~, 1968", Keban Projesi 1968 Çal malar (Ankara 1970), 147-158. Esin 1, ~~ ~~ , "Tepecik Kaz~s~, 1969", Keban Projesi 1969 Çal malar (Ankara 1971), 107-115. French ~~ ~ ~~1 (Ankara 1986), 205-211. FRENCH, D., "Tille", V/H. Kaz~~ Sonuçlar Toplant s 62 VELI SEV~N

Grayson GRAYSON, A.K., Assyrian Royal Inscriptions II (Wiesbaden 1976). Griffin GRIFFIN, E.E., "The Middle and Late Bronze Age Pottery", Korucutepe 3, ed. M.N. van Loon (Amsterdam 1980), 3-126. Guterbock a GUTERBOCK, H.G., "Hittite Hieroglyphic Seal Impressions from Korucutepe", Journal of Near Eastern Studies XXXII, 1973, 135-144. Guterbock b , "Hittite Hieroglyphic Sea! Impressions", Korucutepe 3, ed. M.N. van Loon (Amsterdam 1980), 127-132. Hauptmann a HAUPTMANN, H., "Nor~untepe Kaz~lar~, 1969", Keban Projesi 1969 Çal~~ malar~~ (Ankara 1971), 71-79. Hauptmann b , "Nor~un-Tepe. Historische Geographie und Ergebnisse der Grabungen 1968/69", Istanbuler Mitteilungen 19-20, 1969/70, 21-78. Hauptmann ~ , "Nor untepe Kaz~lar~, 1970", Keban Pr:jesi 1970 Çal~~ malar~~ (Ankara 1972), 67-101. Hautmann d ~ , "Nor untepe Kaz~lar~, 1971", Keban Projesi 1971 Çal~~ malar~~ (Ankara 1974), 71-82. Karaca a KARACA, Ö., "Pirot Höyük 1981 Kaz~ lar~", /V. Kaz~~ Sonuçlar~~ Toplant~s~~ (An- kara 1982), 69-81. Karaca b , "Pirot Höyük 1982 Kaz~lar~", V. Kaz~~ Sonuçlar~~ Toplant~ s~~ (~stanbul 1983), 103-107. Klengel KLENGEL, H., "Die Hethiter und Isuwa", Orbis Antiquus 7, 1968, 63-76. Ko~ay-Vary a ~ Ko Av, H.Z., - VARY, H., Pulur Kaz~s~~ 1960 Mevsimi Çal~~ malar~~ Raporu (An- kara 1964). Ko~ay-Vary b , Güzelova Kaz~s~~ (Ankara 1967). Van Loon VAN LOON, M., "Korucutepe Kaz~s~ , 1969", Keban Projesi 1969 Çal~~ malar~~ (Ankara 1971), 47-56. Van Loon-Buccelati VAN LOON, M.N., - BUCCELATI, G., "~ikago ve Kalifornia Üniversiteleri 1968 Korucutepe Kaz~s~~ Raporu", Keban Projesu 1968 Çal~~ malar~~ (Ankara 1970), 75-87. Luckenbill LUCKENBILL, D.D., Ancient Records of Assyria and Babylonia II (Chicago 1927.1

ELAZI~~ YÖRESI VE MUSKILER SORUNU 63

Medvedskaya MEDVEDSKAYA, I.N., Iran: Iron Age. BAR Int. series 126, 1982. Mellink MELLINK, M.J., "Mita, Mushki and Phrygians", Anadolu Ara~t~ rmalar~ , H. Th. Bossert'in Hat~ras~na Arma~an, 317-325. Meriggi MErt~cw, P., "Una prima attestazione epicorica dei Moschi in Frigia", Athena- eum 42, 1964, 52 vdd. Morgan MORGAN, J. de, Mission Scientifique au Caucase I (Paris 1889). Nizette-Godfroid NIZETTE-GODFROID, J., "Remarques Stylistiques sur la Ceramigue Protophry- gienne Peinte", L'Antiquite Classique XLIV, 1975, 488-505. Ozdo~an Ozno~AN, M., A~a~~~ F~rat Harzas~~ 1977 Yüzey Ara~t ~ rmalar~~ (Ankara 1977). Pecorella PECORELLA, P.E., Malatya III: Rapporto Preliminare delle Campagne 1963-1968 il Livello eteo imperiale e Quelli Neoetei (Roma 1975). Pizchelauri PIZCHELAURI, K., Jungbronzezeitliche bis altereisenzeitliche Heiligtümer in Ost- Georgien (München 1984). Postgate POSTGATE, J.N., "Assyrian Texts and Fragments", Iraq XXV, 1973, 13-36. R~~ssel a RUSSEL, Pre-Classical Pouery of Eastern Anatolia. BAR Int. series 85, 1980. Russel b ,"Shalmaneser's Campaig,n to Urartu in 856 B.C. and the Historical Geog- raphy of Eastern Anatolia According to the Assyrian Sources", Anatolian Studies XX XIV, 1984, 171-201. Saggs SAGGS, II.W.F., "The Nimrud Letters, 1952-Part IV: The Urartian Frontier", Iraq XX, 1958, 182-212. Sams SAMS. G.K., "The Early Phrygian Period at Gordion : Toward a Cultural Identity", Source Notes in the History of Art: Special Issue: Phrygian Art and Archaeology VII 3/4, 1988, 9-15. Sevin a SKVIN, V., "Imiku~a~~~ Kaz~lar~, 1982", V. Kaz~~ Sonuçlar ~~ Toplant ~ s~~ (Istanbul 1983), 137-142. Sevin b , "Imiku~a~~~ Kaz~lar~ , 1983", VI. Kaz~~ Sonuçlar ~~ 7 oplant ~ s~~ ( ~ zmir 1984), 93-102. Sevin e , "Malatya-Elaz~~-Bingöl Illeri Yüzey Ara~t~rmas~ , 1985", I V. Ara~t~rma Sonuçlar~~ Toplant~s~~ (Ankara 1986), 279-300. 64 VELI SEV~N

Sevin d , "Elaz~~-Bingöl illeri Yüzey Ara~t~rmas~", V. Ara~t ~ rma Sonuçlar~~ Top- lant~s~~ II (Ankara 1987), 1-44. Sevin—Köro~lu SEV~N, V., — KÖRO~LU, K., "~miku~a~~~ Kaz~lar~ , 1984", V//. Kaz~~ Sonuçlar~~ Toplant~s~~ (Ankara 1985), 163-179. Sorokin SOROKIN, V. S., "Vestiges d'un habitat prehistorique pres de Karmir Blour", Sovietskaia Arkheologila 1958 no. 2, 149-163 (Rusça). Winn WINN, M., "The Early Iron Age Pottery", Korueutepe 3, ed. M. N. van Loon (Amsterdam 1980), 155-175. Young YouNG, T. C., "The Iranian Migration into tl~e Zagros", Iran 5, 1967, 11-34. Veli Sevin

~~ s

9 O lOcrn a~m_

Res. 1 - Imiku~a~~~ Son Tunç II dönemi seramikleri.

Veli Sevin

6 ~~ 5

( 7

~~ , 8 9'

o IOCT ~~~eel

Res. 2 - Imiku~a~~~ 6. yap~~ kat~~ seramikleri. Veli Sevin

9 1 O 1 1

Ree. 3 - Dilektepe Höytigii Erken Demir Ça~~ seramikleri. Veli Sevin

O 0006O00000

o 10cm bm•=~~=mml

Res. 4 - Elaz~~~ yöresi höyüklerinden Erken Demir Ça~~ seramikleri.

Veli Sevin

4 3

O 10 cm

Res. 5 - Elaz~~~ yöresi höyüklerinder~~ Erken Demir Ça~~ seramikleri.

Veli Sevin

3 4

10cm

6 7 9 8

13 11 12 0 5c m 10 ka~~=m=awl

Res. 6 - Elaz~~~ yöresinden Erken Demir (1-5) ve Orta Demir Ça~~ (6-13) seramikleri.

Veli Sevin

9 C~.

i. ler kez r me ~~ Ça ir Dem

ken Er

e II v Tunç Son

i s e lg bö a ty la Ma - ~~ Elaz - 7 Res. j