Turkish Studies Language / Literature Volume 13/20, Summer 2018, P

Home , Qatran Tabrizi, Saib Tabrizi

Turkish Studies Language / Literature Volume 13/20, Summer 2018, p. 1-14 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13932 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY

Research Article / Araştırma Makalesi

Article Info/Makale Bilgisi  Received/Geliş: Ağustos 2018 Accepted/Kabul: Eylül 2018  Referees/Hakemler: Doç. Dr. Mehmet GÜNEŞ -Dr. Canan OLPAK KOÇ

This article was checked by iThenticate.

KAVSİ-İ TEBRİZİ`NİN ŞİİRLERİNDE HZ.YUSUF

Shahla ABDULLAYEVA*

ÖZET Türk edebiyatlarının zengin ve önemli bir kolunu oluşturan Azerbaycan edebiyatı XIII. yüzyıla kadar Farsça gelişmiş, ünlü Azerbaycan şairleri Nizami Gencevi, Hakani, Getran Tebrizi, Ebu`l-üla Gencevi, Mehseti Gencevi, Feleki Şirvani ve başkaları Farsça pek çok güzel ve değerli eserler kaleme almışlar. Sonrakı yüzyıllarda doğma dilde yazan şair ve sanatçıların sayısının gittikce arttığı bir döneme girmiş ve Fars edebiyatı ile paralel olarak ilerlemiş Azerbaycan edebiyatında, Farsça literatürün resesyona girdiyi XVII. yüzyılda, çoğunlukla Muhammed Fuzuli geleneklerine devam ederek, edebiyatımızın gelişmesinde önemli rol oynamış şairlerin meydana çıkması ile karşılaşıyoruz. Bu şairlerden biri de Kavsi-i Tebrizi olmuştur. Kavsi`nin hayatı hakkında, maalesef, tezkirelerde verilmiş malumat sınırlı ve bazen yanlış olmuş, şair farklı yüzyıllarda yaşamış diğer aynı mahlası kullanmış şairlerle karıştırılmıştır. Tevfik Hacıyev, Yavuz Akpınar, Paşa Kerimov, Mümine Çakır ve bir çok diğer çağdaş araştırmacılar bu yanlışları düzeltmeye muvaffak olmuş, kendi çalışmalarında Kavsi`nin hayatı, edebi kişiliği, duygu ve düsünce dünyasını araştırarak, edebiyat tarihimizin ögrenilmesine büyük katkıda bulunmuşlar. Bu makalede Kavsi-i Tebrizi`nin hayatı Sam Mirza`nın Tuhfe-i Sami, Hafiz Hüseyin Kerbalai Tebrizi`nin Revzat`ül-Cinan ve Cennet`ül-Cinan, Mirza Muhammed Nasrabadi`nin Tezkire`si, Nur Hasan Han`ın Nigaristan- ı Suhen`i gibi ana kaynaklar ve Kavsi`nin kendi şiirlerine istinaden araştırılmış, şairin Türkçe Divanı`nın P. Kerimov tarafından Bakü, Tiflis, Londra, İstanbul, Meşhed ve Tebriz nüshalarını karşılaştırarak hazırladığı ve 2012. Yılda Bakü`de basılmış tenkitli metni incelenmiş, Kavsi şiirlerinde Kur`an-ı Kerim`de Yusuf suresinde ve tefsirlerde geçen Yusuf peyğamber hevadisinin şair tarafından sanatkarane bir şekilde kullanıldığı bazı beyitler açıklanmıştır. Anahtar Kelimeler: Kavsi-i Tebrizi, XVII. yüzyıl Azerbaycan Edebiyatı, Yusuf, Züleyha, Yakup

* Dr., Post-Doktora Öğrencisi, Azerbaycan Ulusal Bilimler Akademisi Nizami Gencevi Ulusal Azerbaycan Edebiyatı Müzesi, El-mek: [email protected] 2 Shahla ABDULLAYEVA

HAZRAT YUSUF IN QOVSI TABRIZI`S POETRY

ABSTRACT The Azerbaijani literature, which constitutes a rich and important branch of Turkish literature, have been developed in Persian language until XIII century, and the famous Azerbaijani poets as Nizami Ganjavi, Khaghani, Qatran Tabrizi, Abu`l-`Ala Ganjavi, Mahsati Ganjavi, Falaki Shirvani and others left a remarkable Persian-language heritage. The Azerbaijani literature became more advanced along with Persian literature in the later centuries and the number of poets writing in Azerbaijani increased. In the XVII century, Persian poetry declined, and contrarily, Azerbaijani poets, mainly continuing the tradition of Muhammad Fuzuli, played an important role in the development of Azerbaijani literature. One of this poets was Qovsi Tabrizi. Unfortunately, the information, given in the primary sources about the life of Qavsi was less and sometimes inaccurate. They mistakenly confused Qavsi with the poets, living in different centuries but used the same pen-name. Tofiq Hajiyev, Yavuz Akpinar, Pasha Karimov, Mumine Chakir and some other modern researchers have been able to correct these mistakes and contributed greatly to the study of Azerbaijany literature with their researches about Qovsi`s life, literary identity, his feelings, and thought-world. In this study, the life of Qovsi have been surveyed on the basis of primary sources as Sam Mirza`s Tuhfe-i Sami, Kerbalai Hafiz Hussein Tabrizi`s Ravzat al-Jinan and Jannat al-Cinan, Mirza Muhammad Nasrabadi`s Tezkire, Nur Hasan Han`s Nigaristan-i Suhen and Qovsi Tabrizi`s own poems. Qovsi`s Diwan (collection of poems) in Turkish, prepared by Pasha Karimov on the basis of Baku, Tiflis, London, İstanbul, Mashhad və Tabriz manuscript copies and published in 2012 in Baku have been investigated, and some couplets, written by Qovsi using The Prophet Joseph story, given in Qur`an and its interpretations, have been analyzed.

STRUCTURED ABSTRACT Azerbaijani literature is one of the oldest literature and has a rich history. At the same time, this literature has always had an interrelationship with the literature of other nations and it both influenced and was influenced by the literature of those nations. Although prominent writers of Azerbaijani literature wrote in the Persian language since XIII century, they began to write in the native Turkish language. But in the next centuries, the Azerbaijani literature began to develop collaterally and independently with the Persian literature. We can even see that during those periods, the number of the writers who wrote in the native language began to increase. Muhammad Fuzuli (1495-1556), who is known as the greatest member of the Azerbaijani branch of classical Turkish literature of the XVI century, was able to make the Turkish language a high professional language. In XVII century the literature in the Persian language began to degenerate, but in contrary to this language, the Azerbaijani language began to flourish under the influence of folklore and it began to coincide with the life and the language of people, at the result the passage to the realism was founded. The writers of this period, such as

Turkish Studies Volume 13/20, Summer 2018 Kavsi-i Tebrizi`nin Şiirlerinde Hz.Yusuf 3

Saib Tabrizi (1601-1677), Masikhi (1579-1655), Vahid Gazvini (1607- 1699), Mortezagholi khan Shamlou (1591-1649), Qovsi Tabrizi and the other classic writers not only kept up Fuzuli’s traditions but also tried to enrich it with the innovations in their works. Qovsi Tabrizi is one of those writers, who is considered as a follower of Fuzuli’s literary school. Qovsi Tabrizi played an exclusive role in the development of the poetry of the Turkish language. He not only preferred to write in the Turkish language but also wrote the most voluminous divan in the Turkish language. Hence, the couplets of the Turkish divan written by the authors in this period are less than the couplets of Qovsi Tabrizi’s divan. For instance, Sadig bay Afshar’s are 478 couplets, Muhammad Amani’s are 2432, Vahid Gazvini’s are 1842, Mortezagholi khan Shamlou’s are 839, Majzub Tabrizi’s are 1869, Ta`sir Tabrizi’s are 447, Malik bey Avji’s are 377, but the most complete manuscript copy of Qovsi Tabrizi’s divan (the Tabriz copy) consists of 4700 couplets. The number of ghazals in the Persian language written by him is very few and the divans in this language didn’t come to our period. According to M. Tarbiyati, Qovsi Tabrizi’s divan which he wrote in the Turkish and Persian languages consisted of 6000 couplets. So, the works of Qovsi in the Persian language only consist of 1300 couplets. And it proves how the poet loved his native Turkish language. There is not any useful information about Qovsi Tabrizi in the medieval tadhkirahs (bibliographical dictionaries of poets and poetry). But only in a few sources, we can find some information. Most of them are either false or complicated. The tadhkirah written by Muhammed Nasrabadi (1623-1711) and a well-known Safavid prince and a tadhkirah writer Sam Mirza (1517-1567) named as “Tuhfe-i Sami” can be shown as an example to the above-mentioned sources. Qovsi Tabrizi has multidimensional works. But like the other poets who lived in this period, there were mainly moral-didactic thoughts in his poets as well. He also tried to keep away his readers from ignorance and arrogance, challenged them honesty and demanded them to preserve their moral purity. Qovsi wasn’t eager to get the property and wealth in this perishable world. The writer complained about the meaninglessness of the world, he condemned dignity, baseness and opposed to those characters and he talked about the unfairness, as a bad one has a good day and in contrary, a good one has bad days. Despite this, the poet didn’t lose his hope. He believed that soon all unfairness would be replaced with the balance and the righteousness would win. Nothing is eternal in this world. Anyone who has a good life with lies and frauds and the competent people have a hard life it will not last eternally. Because this world is mortal. Because soon neither the lover who has coquetry nor Qovsi, who suffers from the love of his beloved one will exist in this world. Qovsi also applied to the tales and stories from the Quran, the famous heroes of legends and fables under the declaration of his thoughts and he also used different characters such as Suleiman (Solomon), Noah, Layla and Majnoon, Farhad and Shirin, Sheikh Sanan and the Christian maiden in order to create excellent literary figures. As we know the best and the most well-known story in the Quran is the Surah Yusuf. This chapter has always been used widely by the poets and writers since old time under the name of “Ahsan-ul Qasas” (“The best of the stories”). The plot of the “Yusuf and Zulaikha” masnavis has been taken from this

Turkish Studies Volume 13/20, Summer 2018 4 Shahla ABDULLAYEVA

chapter and it is about the hard life of prophet Yusuf (Joseph), the enviousness and jealousy of Yusuf’s brothers towards him, and their bad deeds against him, Zulaikha’s love and longing for him, resignation, love and fear of Allah (God). Additionally, the prophet Yaqub’s (Jacob) patience, divining love, feelings of a human and the influence of those feelings over the social life have been shown in this masnavi. The same themes almost used widely by all our classic poets in their ghazals, eulogies, rubais and poems written in the other literary genres. Like the other poets, Qovsi Tabrizi also used the adventures of prophet Yusuf in his poems. Even in his divan he used mainly talmih and tahsbih taken from Quranic stories, including the story of the prophet Yusuf. The poet used professionally his literary imagination and outlook while giving information about the life of the prophet Yusuf. Qovsi objected to the injustice, challenged his readers to respect the poor and the abandoned and complained about under-estimation of the good people in this mortal life, by showing an example the betrayal by Yusuf’s brothers towards him. Because he is sold off by them for an insignificant price: Never overlook the abandoned. Remember Yusuf. And never forget, there is no place for good people in this world. Qovsi also showed his pain of love by comparing his lover’s and the Prophet Yusuf’s beauty. But this love and pains is not eternal and nonsense, at the end, it results with the reunion with the lover: Anyone, who has never seen my Yusuf’s face, can never understand that my fortune star will meet with him. O you, unbeliever, go away. Because you couldn’t believe my pain. Though this pain destroyed me, it helped me find the remedy. According to the 93-th chapter of Surah Yusuf, the Prophet Yusuf asks his brothers: “Take this, my shirt, and cast it over the face of my father; he will become seeing”. By applying this verse, Qovsi wanted to show how Prophet Yaqub loves his son. Because after smelling his son’s shirt his blindness recovered. Because love means powerfulness. Because impossibility becomes reality under the influence of love: O Yusuf, if you want, the love, but not the grief will always win, despite you are away. In one of his poems, Qovsi noted that a true lover and the one who has a pure love never behaves like Zulaikha as she tears the back part of Yusuf’s shirt in order to gain him. Presumedly, the author wanted to denote Bazeeqa character from Jami’s “Yusuf and Zulaikha”. Bazeeqa comes from the “Ad” clan and she falls in love Yusuf by default and after meeting with him she dedicates her life and love to Allah: Anyone, who keeps loving and obeying Yusuf shouldn’t badger him to death like Zulaikha. According to the samples taken from Qovsi Tabrizi’s Turkish divan, he could professionally use the common theme of the oriental and Islamic literature. Yaqub’s becoming blind for the tears of grief, Yusuf’s being sold in the Egyptian bazaar, Zuleikha’s tearing the back part of Yusuf’s shirt, Yaqub’s gaining the ability of seeing after smelling Yusuf’s shirt he sent

Turkish Studies Volume 13/20, Summer 2018 Kavsi-i Tebrizi`nin Şiirlerinde Hz.Yusuf 5

with his brothers, Yusuf’s attractiveness, Zuleikha’s beauty and the other episodes have been professionally described in this divan. Qovsi has been against the injustice of his period, challenged the people to eliminate their characters from ignorance, hatred and moral ugliness, to realize their mistakes they had ever done by remembering their past and to flourish the world by doing good deeds towards others. That’s why the best chapter in the Quran is considered Sourah-al-Yusuf. And this chapter helped to improve his outlook, target and desire in this life and it is considered the most suitable source. Because this chapter is the best manifestation for calling the people to the true path, which is the most necessary content for the people. As it is said in the 7th verse of the Sourah-al-Yusuf: “Certainly were there in Yusuf and his brothers signs for those who ask”. Keywords: Qovsi Tabrizi, Azerbaijani literature of the 17th century, Yusuf (Joseph), Zulaykha, Yakub (Jacob)

Giriş Türk edebiyatlarının önemli bir kolunu oluşturan Azerbaycan edebiyatı, dünyanın eski tarihe sahip ve zengin edebiyatlarından biridir. Azerbaycan edebiyatı, İslam ve İran medeniyeti etkisi altında ilerlemiş, Nizami Gencevi (1141-1209), Hakani (1126-1199), Getran Tebrizi (1012-1088), Ebu`l-üla Gencevi (1096-1159), Mehseti Gencevi (1089-1183), Feleki Şirvani (1107-1157) gibi en ünlü temsilcileri Farsça yazmışlardır. Fakat XIII. yüzyıllardan başlayarak kendi ana dillerinde – Türkçede yazmaya başlamış şairlerin sayısının arttığını, Azerbaycan edebiyatının Fars edebiyatı ile paralel olarak geliştiğini görüyoruz. Bu dönemde Farsçayla yanaşı Türkçe şiirler yazan şairlerden bazıları bir divançe oluşturacak sayıda şiir yazarken bazıları ise Türkçe şiir sayısını sadece 5-10 tane şiirle sınırlandırmıştır (Çinarcı, 2012: 1248). XVI. yüzyılda, Azerbaycan sahası klasik Türk edebiyatının en büyük temsilcisi olarak tanınan Muhammed Fuzuli (1495-1556) Türkçe`yi yüksek bir sanat dili haline getirmeye muvaffak olmuştur. Farsça literatür resesyona girdiği XVII. yüzyılda devrin şairleri – Saib-i Tebrizi (1601-1677), Mesihi, (1579-1655), Vehid Kazvini (1607-1699), Murtazaqulu Han Şamlu (1591-1649), Kavsi-i Tebrizi ve diğer klasik şairler Fuzuli geleneklerine devamla birlikte, Azerbaycan Türk edebiyatını yeni konu ve mazmunlarla zenginleştirmeye çalıştılar. Fuzuli edebi mektebinin devamcısı sayılan bu şairler sırasında en ünlülerinden biri Kavsi-i Tebrizi olmuşdur. Tevfik Havıyevìn (öl.2015) “XVII. Asrın Fuzuli`si” (Hacıyev, 2012: 428), Yusuf Seyidov (öl.2013) ve Samet Alizade`nin (öl.2002) “XVII. asrın Hatai`si” (Seyidov ve Alizade, 1977: 97) adlandırdıkları Kavsi-i Tebrizi`nin Azerbaycan şiirinde özel yeri vardır. Türkçe şiirin gelişmesinde müstesna rolü olan Kavsi-i Tebrizi Azerbaycan şairleri arasında ana dilinde en büyük hacimli divan sahibi olmuştur. Nitekim, Paşa Kerimovùn araştırmalarına göre, diğer Azerbaycanlı Türkçe divan yazarları – Sadık bey Afşar`ın 478, Emani`nin 2432, Vehid-i Kazvini`nin 1842, Murtazaqulu Han Zaferìn 839, Meczub-i Tebrizi`nin 1869, Ta`sir-i Tebrizi`nin 447, Melik bey Avcı`nın 377 beyit edebi mirası mevcut iken, Kavsi-i Tebrizi Divanı`nın mükemmel yazma nushası olan Tebriz nushası 4700 beyit hacmindedir (XVII. yüzyıl Azerbaycan liriği, 2008: 113). Kavsi’nin Hayatı ve Sanatı Kavsi-i Tebrizi hakkında Ortaçağ tezkirelerinde yararlı bilgiye rastlamıyoruz. Sadece bazı kaynaklarda şair hakkında bir kaç kelimelik biyografik bilgi ve şiirlerinden örnek vardır. Kavsi mahlaslı şair hakkında ilk malumata ünlü Safevi şahzadesi Sam Mirzanın (1517-1567) Tuhfe-i Sami (tam.1550) tezkeresinde rast gelinir: “Mahlasından malum olduğu gibi, Kavsi Tebrizlidir, eğitimsiz olduğu için, şiirlerinde kafiye bozuklukları mecvuttur” (Safevi, 1314:139). Aynı yüzyılda

Turkish Studies Volume 13/20, Summer 2018 6 Shahla ABDULLAYEVA yazılmış diğer bir tezkirede – Hafiz Hüseyin Kerbalai Tebrizi`nin (öl.1588) Revzat`ül-Cinan ve Cennet`ül-Cinan” (tam.1567) eserinde iki yerde Mevlana Alican Kavsi-i Kemanger-i Tebrizi`nin oğlu Mevlana İsmayıl-i Kavsi`nin ismi geçer (Tebrizi, I, 1383: 164; Tebrizi, II, 1383: 169). Ayrıca, tezkirenin aynı baskısında Kavsi`den konuşulurken haşiyedeki nota göre, Hafiz Hüseyinìn h.956/m.1549 yılında kendi hattı ile yazılmış bir yazma nushasında da Revzat`ül-Cinan`da yazılanlar aynen tekrar edilmiş ve yazar orada hem İsmayıl-i Kavsi, hem de onun babasından artık hayatta olmayan kişiler gibi yad eder (Tebrizi, I, 1383: 164). Bunları dikkate alırsak, böyle sonuca varmış oluruz ki, adı geçen Kavsiler VI. yüzyıl ortalarında artık vefat etmişlerdir. Kavsi-i Tebrizi hakkında ünlü tezkireci Mirza Muhammed Nasrabadi (1623-1711) hakikate uygun malumat vermiş ve çağdaşı olan Kavsi`nin adını tezkiresinde hürmetle yad etmiştir. Nasrabadi yazıyor ki, Kavsi-i Tebrizi tahsil için İsfahanà gelmiş, Ağa Hüseyin Hansari ile bahse girişmiştir. Kavsi çok alçakgönüllü, hafif huylu ve kırqın bir kişi olmuştur ve bu içsel nitelikler onun dış görünüşünü de etkilemişdir. Yani onun kaddi keman gibi eğilmiştir. Şair kendisi de bir şiirinde buna işaret eder (Nasrabadi, 1317: 280): نیست از ضعف گرم سر بقدم پیوستست این کمان را دو سر از زور بهم پیوستست (Başım eğer ayağıma yapışmışsa, bu, zaaftan değil; Bu kemanın iki ucunu zur ile birbirine birleştirmişler) Sonra Nasrabadi Kavsi`nin gazellerinden 4 beyit örnek verir (Nasrabadi, 1317: 281) ve Kavsi ile ilgili bölüm biter. Hindistanlı tezkireçi Nur Hasan Han (1832-1889) Nigaristan-ı Suhen`de Kavsi hakkında Nasrabadi`nin yazdıklarını tekraren, Kavsi`nin Ekber Şah zamanında Hindistanà giderek, orada Han- ı Azimle buluşduğunu yazır. Ayrıca, Nigaristan-ı Suhenè göre, Kavsi tarak, kürdan gibi çubuk ve tahtadan yapılan aletlerin düzeltilmesiyle meşgul imiş (Bahupali, 1292:84). Yine diğer bir tezkirede – Muhammed Muzaffar Hüseyin-i Seba`nın Tezkire-i Ruz-i Rövşenìnde de Tezkire-i Nasrabadi ve Nigaristan-ı Suhen`de verilen bilgiler aynen tekrarlanır (Seba, 1343: 564). Nasrabadi`nin çağdaşı olmuş Kavsi-i Tebrizi hakkında yazdıkları Tuhfe-i Sami`de yazılanların yanlış olduğunu ispat eder. Belki de Tuhfe-i Sami ve Revzat`ül-Cinan tezkirelerinde adları geçen, XVI. yüzyılda yaşamış Alican Kavsi-i Tebrizi ve onun oğlu İsmayil-i Kavsi XVII. yüzyıl ünlü Azerbaycan şairi Kavsi-i Tebrizi`nin ecdatları olmuşlar. Amma elde bunu kanıtlayacak herhangi bir belge yok. Ünlü edebiyatçı Feridun Bey Göçerli (1863-1920) Azerbaycan edebiyatı adlı kitabında Kavsi mahlaslı şairden konuşurken, ne Şirvan`da, ne Bakü`de ve Salyan`da, ne Gence ve Karabağda ve ne de Mavera-i Kafkas`ın diğer medeniyet merkezlerinde böyle bir şairi bulamadığını yazar. Göçerli Şemseddin Sami`nin Kamus`ül-A`lam eserine de başvurmuş ve burada iki Kavsi mahlaslı şaire rast gelmiştir ki, biri Bağdatlı Kavsidir, diğeri İran şairlerindendir ve şiirleri yalnız farsçadır. Bu nedenle, Göçerli şair hakkında belli bilgi için, onun kendi şiirlerine atıfta bulunmak kararı verir (Göçerli, 2005:186). Feridun Bey, Kavsi`ni Molla Penah Vagifin çağdaşı olarak kabul etmiştir (Göçerli, 2005:187). Bu yanlışa başlıca neden, Kavsi şiirlerinde Uğurlu Han`ın adının çekilmesi olmuştur. Ve büyük ihtimalle, Göçerli XVIII. asırda yaşamış Gence hanı Şahverdi Han`ın kardeşi, ünlü Cevat Han`ın (1748-1804) amcası Uğurlu Hanı, II. Şah Abbas`ın (1632-1666) saltanatı yıllarında Karabağ beylerbeyisi olarak atanmış Muhammedkulu Han Ziyadoğlu Kacar`ın oğlu Uğurlu Han Genceyi

Turkish Studies Volume 13/20, Summer 2018 Kavsi-i Tebrizi`nin Şiirlerinde Hz.Yusuf 7

(vef.1666), yani Cavad Han`ın büyükbabası ile karıştırmıştır ki, bu iki Uğurlu Han`ın yaşadığı dönem arasında bir asırlık fark mevcuttur. “Müsahib” mahlası ile şiir yazan Uğurlu Han çok zevkli, yetenekli şair, kalem ehli olmasının yanında, kendisinin cesurluğu ile de popüler olmuştur. Kavsi, Uğurlu Hanı şiirlerinde medh etmiştir. Onun Karabağ beylerbeyisine adadığı beş bendlik terci`-i bende göz atalım: Gətir, saqi, qədəh kim, növbahari-eyşü işrətdir, Bu gündən böylə cuşi-eşqü tüğyani-məhəbbətdir...... Həvayi-Gəncə, ol firdövsi-sani var başımda, Fəğan kim, natəvanlıq maneü cəmìm pərişandır. Uğurlu xan Ziyad oğlu Müsahib ruzigarında Ki, biz onun qulu, ol bəndeyi-Sultan Süleymandır. Bihəmdüllah ki, dudi-ahimiz əbri-bəhar oldu Qaradan çıxdı, dağü bağü səhra, laləzar oldu (Tebrizi, 2012: 435, 437). Safevi hükümdarı Şah Süleyman`ın (1647-1694) 1666 yılında tahta çıktığını dikkate alırsak, şu terciì-i bendin 1666 yılından sonra yazılmış olduğu sonuçuna varırız. Diğer bir şiirinde Kavsi II. Şah Abbas`ın tarihçisi ve Şah Süleyman`ın veziri olmuş Muhammed Tahir Vehid-i Kazvini`nin bağından bahseder (Tebrizi, 2012: 433) ve tüm bunlar bir kez daha Kavsi-i Tebrizinin XVII. asır şairi olduğunu teyit etmektedir (Mümtaz, 1925: 6). Muhammed Ali Terbiyet (1877-1940) Danişmendan-ı Azerbaycan kitabında Kavsi-i Tebrizi`den bahsederken Tezkire-i Nasrabadi ve Revzat`ül-Cinanà dayanarak çok kısa bilgiyle yetinmiştir. Fakat Kavsi`nin iki bölümden – Farsça ve Türkçe şiirlerden oluşan 6000 beyitlik mükemmel Divanının mevcut olduğunu yazar (Terbiyet, 1314: 310). Son zamanlaradek yayınlanmış Kavsi-i Tebrizi Divanı içerisinde en mükemmeli olan, Mümine Çakır`ın 2008. Yılda hazırladığı Kavsi Divanı`nda 552 gazel, 2 terkib-i bend, 3 terci-i bend, 1 murabba, 5 muhammes, 1 müseddes ve 11 rubai yer almaktadır (Çakır, 2008: 310-311). Çalışmada kullandığımız Paşa Kerimovùn hazırladığı Divan`da ise 543 gazel, 2 terkib-i bend, 3 terci`-i bend, 1 murabba, 1 müseddes-terci`-i bend, 5 muhammes, 1 rubai yer almışdır. Divan tümüyle Orta Çağ Türkçesindedir (Tebrizi, 2012). Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi`nde Kavsi Divanı`nın yalnızca iki nushasının (British Museum ve Gürcistan SSC Devlet Müzesinde) malum olduğu kaydedilmiştir (Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi, 1979: 223). Günümüzde artık bu listeye İstanbul, Bakü, Meşhed, Tebriz müze ve kütüphanelerinde muhafaza edilen nushaları de ekleye biliriz (XVII. yüzyıl Azerbaycan liriği, 2008: 204). Çek Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü`nün kütüphanesinde Kavsi-i Tebrizi Divanı`nın bir nefis yazma nushası mevcuttur. Muhsin Nağısoylu`nun söylediklerine göre, nushanın özelliklerinden biri, her sayfasının üst kısmında bir Türk atasözü olmasıdır. Fakat asıl önemli olan Divan`ın tertibidir. Divan`da Kavsi`nin Fuzuli`ye nazire olarak yazdığı gazeller, orijinal Fuzuli gazeliyle birlikte kaydedilmiştir. Kavsi-i Tebrizi`nin Muhammed Fuzuli ve Alişir Nevai`ye büyük saygısı, özel sevgisi olmuştur ve onun şiirlerinde bu iki şairin, genellikle, Fuzuli`nin etkisi duyulmaktadır. Bir şiirinde Kavsi yazıyor: Bu ol sözi-pertovidir kim Füzuli söylemiş, Qövsi “Neçün kim, mövclenmiş sude eksi-aftab oynar” (Tebrizi, 2012: 115).

Turkish Studies Volume 13/20, Summer 2018 8 Shahla ABDULLAYEVA

Diğer bir şiirinde: Ol qezel feyzinden üz vermiş sene, Qövsi, bu kim: “Bu imiş qismet, Füzuli, xah ağla, xah gül” (Tebrizi, 2012: 241) Daha bir gazelinde diyor: Qövsi, bu ol qezeli-neğzi-Füzulidir kim: “Yene dövr etdi perişan meni-sergerdanı” (Tebrizi, 2012: 363) Yine bir gazelinde: Qövsi, ol re`na qezalidir Füzulinin bu kim: “Geh el öpmek astin tek, geh ayaq damen kimi” (Tebrizi, 2012: 396) Kavsi`nin Fuzuli`den etkilenmesiyle ilgili Paşa Kerimov böyle yazıyor: “XVII. asır lirik şiirimizin en ünlü temsilcilerinden biri olan Alican Kavsi-i Tebrizi`nin Fuzuli şiirinin bir mektebe donüşmesinde rolü daha belirgin değerlendirilmelidir. Öyle ki, aslında Kavsi Fuzuli mektebini kurmuş ve peşinden gelen Azerbaycan şairlerine bir nevi Dede Fuzuli sanatından yararlanmanın sırlarını öğretmiştir” (XVII. yüzyıl Azerbaycan liriği, 2008: 13). Kavsi-i Tebrizi zamanının diğer şairleri kibi, temel olarak didaktik düşüncelere odaklanır, okuyucularına cehalet, kibir, adaletsizlikten uzak kalmak, ahlaki saflığı koruyub kollamak gibi nitelikleri aşılamaya çalışır. Kavsi şu fani dünyaya, dünya malına, geçici olan güzellige bağlı değil. Şair bir gazelinde yazıyor: Aşiqəm mən, dövlətü malü mənalı neylərəm Bərgü bərdən yummuşam göz, şaxü balı neylərəm? Yeg gəlir bir qönçeyi-məstin yüz güldən mənə, Yari-sahibdil gərək, sahibcəmali neylərəm? (Tebrizi, 2012: 268) Kavsi hep dünyanın anlamsızlığından şikayettedir. O, haysiyetsizliği, namerdligi ve alçaklığı kınar, bu tür sıfatlara karşı çıkar, kötülerin iyi, iyilerin ise kötü günler geçirmesinden bahseder. Fakat bunun yanında, şair yine inancını kaybetmez. Bir gün tüm adaletsizliklerin ortadan kalkacağına, dengenin oluşacağına ve hakkın yerini bulacağına inanır. Bu dünyada her şey geçicidir, eğer birisi güzeranını yalanlarla, hilelerle hoş geçiriyorsa, ve eğer ehl-i basiret kanlar, işgenceler içindelerse, her ikisinin bu hali geçecektir. Çünkü, dünya fanidir, gün gelecek, ne aşığına naz satan o yar kalacak, ne de yarın derdinden sanki ateşte yanan Kavsi`den bir eser kalmayacak. Şair düşüncelerini böyle ifade eder: Şərab nirxinə, ey bağban ki, sirkə satırsan Çəmən həmişə bəharü bəhar böylə qalırmı? Dönə-dönə içirsə bəsirət əhlinə qanlar, Sipəhrə həm bu qərarü mədar böylə qalırmı? ...Keçər təğafül edib yar naz ilə sənə, Qövsi, Keçər bu bir neçə gün, ruzgar böylə qalırmı? (Tebrizi, 2012: 376). Kavsi şiirlerinde bir üzüntü sezilmekte. Sanki şairin hayatında bir facia yaşanmıştır. Fakat Kavsi hakkında bilgimiz çok sınırlı olduğundan, geniş bir önerme yürütmek mümkün değildir.

Turkish Studies Volume 13/20, Summer 2018 Kavsi-i Tebrizi`nin Şiirlerinde Hz.Yusuf 9

Şair yine bir şiirinde üzüntü ve ağrılarından yazar: Sınıq səbudə su tutmaz qərar, mey durmaz, Şikəstə könlümə məhvəm ki, qan ilən doludur. ...Yuvada qönçələnir əndəlib bəs ki, çəmən, Nəvayi-Qövsiyi-atəşzəban ilən doludur (Tebrizi, 2012: 97) Tezkirelerde rastladığımız az sayıda Farsca beyitlere atıfta bulunursak, Kavsi`nin hala üzüntü ve mutsuzluk hissettiğini göreceğiz. Örneğin, Tezkire-i Nasrabadi`de Kavsi şiirlerinden verilmiş :Evlat dağı diğer evladı aziz eder) (Nasrabadi, 1317) "داغ فرزندی کند فرزند دیگر را عزیز" :örnekde bir mısra 281) şairin evladını kaybettiğine işaret eder. Fakat mevcut tezkirelerde bu konuda hiç bir bilgiye rastlamadık. Ünlü Azerbaycan ilim adamı Selman Mümtazà (1884-1941) göre, Kavsi hiç evlenmemiş, ve ya çocuğu olmamıştır. Mümtaz şu sonuça Kavsi`nin aşağıdakı beyitine istinaden varmıştır: Qövsi, yaxardı nəsl qəmi cavidan məni, Yandırmışdı misrəì-rəngin çırağımı (Mümtaz, 1925: 9; Tebrizi, 2012: 377). Nigaristan-ı Suhen`de geçen beyitte şair yine aynı hüzünlü ve sorunlu halini böyle beyan eder (Bahupali, 1292: 84): کار قوسی درهم از زنجیر زلف یار اوست همچو زلف یار دایم صد گره در کار اوست )Kavsi`nin işleri yarının zülfünün zinciri yüzünden böyle karışık, Yarın zülfü kibi daim onun işinde yüz düğün vardır) Kavsi şiirlerinde Tebriz özlemi, Tebriz hasreti önemli yer tutmaktadır. Bir gazelinde şair şu anda İsfahan kibi bir cennetmekanda olmasına rağmen, yine halinin perişan olduğunu, bu mutsuzluk ve üzüntünü sadece Tebrizi görürse atlatabileceğini yazar: Təbriz açar könlümü, Qövsi, gər açılsa, Hərçənd ki, firdövsi-Sifahanə yetişməz (Tebrizi, 2012: 180). Diğer bir şiirde şair yine Vatan derdinden inler: Könlüm tutuldu xaki-vətəndən yəman mənim, Ey məşhədi-qəribi-Xorasan, haray, hay. Zənqari-qəm göz ayinəsin tutdu Qövsinin, Ey xaki-sürməxizi-Sifahan, haray, hay (Tebrizi, 2012: 374). Tezkireler Kavsi`nin Tebrizì tahsil için terk ettigini yazsalar da, Selman Mümtaz muhtemelen şairin Tebrizì mutaassıb ahundların baskısı yüzünden terk ettiğini kaydeder (Mümtaz, 1925: 4). Yavuz Akpınar Kavsinin vatanından ayrılarak İsfahanà, bazen Sani, bazen de kendi adıyla şiir yazan Şah Abbasà iltihak etdigini, amma İsfahanda kalamadığını yazar (Akpınar, 1994:29). Kavsi zamanının bazı şairleri ile de yazışmıştır. Selman Mümtaz onun Mevci mahlaslı şairle atışmasından bahseder ve örnekler getirir. Mevcinin gazeli şu beyitle başlar: Aldı könül qulağa yenə dilrüba səsi, Pəjmürdə gül açıldı, eşitdi səba səsi.

Turkish Studies Volume 13/20, Summer 2018 10 Shahla ABDULLAYEVA

ve şu beyitle tamamlanır: Mövci, Xudadan istə bu bəhr içrə sən nicat, Girdabə düşsə keşti neylər naxoda səsi. Kavsi de cevap olarak gazeli devam etdirir: Ta övc tütdü bülbüli-dəstansəra səsi, Gahi gəlir qulağıma bir aşina səsi. Naləm könüllər açdıvü könlüm açılmadı, Mey öqdəsin haçan açar öz dilguşa səsi. Etdi məni dəlik-dəlik ol qəmzə bixəbər, Çıxmazgilən zamanda xədəngi-qəza səsi...... Rəhzən bu yolda Xızr libasında un verir, Qövsi necə təmiz bula rəhnüma səsi (Mümtaz, 1925: 7-9) Şunu da belirtelim ki, Paşa Kerimov Kavsi Divanı`nın Meşhed nüshasında varakların haşiyesinde Mevci şiirlerinden örneklerin yazıldığını söyler (XVII. yüzyıl Azerbaycan liriği, 2008: 254). P.Kerimov bu nushadan aldığı örnekleri XVII. yüzyıl Azerbaycan liriği Antolojisi`ne dahil etmiştir ki, onlar arasında Mevci`nin Kavsi ile atışmasındakı gazele de rastlıyoruz (XVII. yüzyıl Azerbaycan liriği, 2008: 259). Kavsi, genellikle ana dilinde yazmıştır. Şairin beyitlerde bazen eş anlamlı ve ya zıt anlamlı sözcükleri sanatkarane bir şekilde kullanması onun hem ana dili olan Türkçeyi, hem de Arap ve Fars dillerini mükemmel bildiğini kanıtlamaktadır. Kavsi şiirlerinin dilinin leksik ve semantik özelliklerini inceleyen İlkin Gulusoy, şairin edebi metnin mana zenginliğini, inceliğini ve çalarlarını gösterebilmek, duygusal ve etkili bir dil oluşturmak için eş sesli ve eş anlamlı sözcükleri, çelişkili olguların ve kavramların tanımlanması için ise zıt anlamlı sözcükleri kullanarak düşüncelerini daha mazmunlu ve manalı bir şekilde aktarabildiğini söyler (Gulusoy, 2018: 786) Şairin Farsça mevcut gazelleri çok az, onun Farsça Divanı elde yok. Bu nedenle, şairin Farsça şiirleri hakkında tam bir fikir söylemek imkansız. Fakat, daha önce de belirtildiği gibi, Kavsi-i Tebrizi`nin Farsça ve Türkçe şiirlerinden ibaret Divanı 6000 beyit hacmindeyse ve Türkçe Divanı`nın en mükemmel nüshası gibi bilinen Tebriz nüshası 4700 beyitten oluşmuşsa, o zaman Kavsi`nin Farsça edebi mirası sadece 1300 beyitten ibarettir. Bu da, şairin kendi ana dili Türkçeye olan sevgisinin bariz göstergesi olarak değerlendirilebilir. Kavsi`nin şiirinde Hz.Yusuf Kavsi-i Tebrizi düşüncelerinin beyanında Kur`an kıssalarını, popüler efsane ve revayet kahramanlarını kullanmış, çeşitli karakterlerden, özellikle, Süleyman, Nuh, Leyla ile Mecnun, Şeyh-i Sen`an ve tersa kızı, Ferhat ve Şirin karakterleri ile güzel sanatsal çizimler yaratmaya muvaffak olmuştur. Böyle beyitlerden bir kaçına bakalım: Özgə ahulər məni ram eyləmək qəsdindədir, Axır, ey Leyli, gərəkməzmi məgər Məcnun sana (Tebrizi, 2012: 21). Ve ya: Can nədir, kimsə onu etməyə cananə fəda,

Turkish Studies Volume 13/20, Summer 2018 Kavsi-i Tebrizi`nin Şiirlerinde Hz.Yusuf 11

Ola, ya olmaya bir mur Süleymanə fəda (Tebrizi, 2012: 31). Ve ya: Aləmə fərmanrəvadır zülf ilə xalın sənin, Marü muri həm bu iqlimin Süleymanlıqdadır (Tebrizi, 2012: 69). Ve ya: Dil zövrəqi netsin ki, əgər Nuh özü olsa, Girdabə düşər cahi-zənəxdanını görgəc (Tebrizi, 2012: 44). Ve ya: Mənim əhvalımı xali-ləbin tək hiç kim bilməz, Bilir Fərhad şurin hər kimin mətlubi Şirindir (Tebrizi, 2012: 72). Ve ya: Sənàn kimi bir büt mənə mənzuri-nəzərdir, Tərsa kimi hərçənd ki, bütxanələrim var (Tebrizi, 2012: 77). Ve ya: Məni təklifi-zünnar indi eylərlər brəhmənlər, Nə bilsinlər bu cahillər ki, Qövsi piri-Sənàndır (Tebrizi, 2012: 74). Malum olduğu gibi, Kuràn kıssaları içinde en ünlüsü Kuràn-ı Kerim`de “ahsen`ül-kısas” (“en güzel kıssa”) şeklinde isimlendirilen ve eski zamanlardan günümüze kadar şairler için önemli değer taşımakta olan Yusuf suresidir. Yusuf Peygamberin kıssasından beslenerek yazılmış Yusuf u Zeliha mesnevilerinin genellikle üzerine kurulduğu: Yusufùn kardeşlerinin ona karşı hasetleri ve sonuçta Yusuf’un başına gelenler, Züleyha`nın tek taraflı beşeri aşkı, ayrılık ve özlemi, Allahà tevekkül, sevgi ve Allah korkusu kibi konulara ilaveten Hz. Yakubùn kişiliğinde ortaya konulan sabır, aşkın ilahileşmesi, insana ait duygular, bu duyguların toplumsal hayatı etkileyiş biçimleri bu mesnevilerde kendini gösterir (Üst, 2007, s.823). Aynı konular Divan edebiyatında neredeyse tüm şairler tarafından gazel, kaside, rubai ve diğer nazım türlerinde yazılmış şiirlerin konusu olarak kaleme alınmıştır. Hz.Yusuf kıssası Kavsi şiirinde de görülmektedir. Hatta, Kavsi Divanı`nda Kuràn kıssalarından en çok Yusuf peyğamberìn kıssasından telmih ve teşbihlere rastlıyoruz. Yusuf ve Züleyha hikayetine başvuran şair ve yazarlar genellikle Kuràn`daki kıssa`yı olduğu gibi almış, bazen bazı kaynaklarda geçen düşüncelerden yararlanmışlar, ayrıca kendi duyuş ve görüşlerini de katarak hikâyeyi daha çekici bir hale sokmaya, daha da canlandırmaya çalışmışlardır (Kültüral, 2009: 425). Kavsi de hayal güçlerini ve yeteneklerini katarak, Yusuf peyğamberin hayatındakı hevadisi sanatkarane şekilde ele alıp, kendi meşreb ve birikimine uygun, insan ruhunu etkileyecek bir tarzda, telmih ve teşbihlerle ifade etmeğe muvaffak olmuştur. Bir şiirinde Kavsi yaşadığı devirde haksızlıklara itiraz olarak, zavallılara, fakirlere saygısızlık etmemeyi önerir ve Yusufùn kardeşleri tarafından çok düşük bir fiyata satıldığına işaret ederek, şu fani dünyada iyilere hiç bir değer verilmediğini söyler: Kəm tutma binəvaları, Yusifdən et qiyas, Kim, ruzigar yaxşılara az bəha verir (Tebrizi, 2012: 117).

Turkish Studies Volume 13/20, Summer 2018 12 Shahla ABDULLAYEVA

Aynı mesaja şairin diğer bir şiirinde de rastlarız: Hərçənd heçə satdı isə asiman məni, Ol Yusifəm ki, bir daxi satmaz alan məni (Tebrizi, 2012: 367). Maşukunu güzellikte Yusuf peyğamberle kıyaslayan Kavsi, onun derdinden acılar içindedir, fakat bu, öyle bir derttir ki, yıllar sonra sevgiliye kavuşmanın mutluluğu çekilen tüm azaplara değer: Görməyən Yusifimin hüsni-cəmalın nə bilir Ki, mənim əxtəri-bəxtim məhi-Kənànə dəgər. Yeri, ey çarədə ehmal qılan kafir kim, Məni bir dərd həlak etdi ki, dərmanə dəgər (Tebrizi, 2012: 124). Kavsi şiirlerinde kendini Yakup`la kıyaslar, düşüncelerinin ifadesinde Yakupùn gözlerinin kör olması olayına telmih yaparak, yarsız bu fani dünyayı görmek bile istemediğini söyler: Mən sənin Yə`qubinəm, ey Yusifi-gülpirəhən Kim, batar sənsiz gözə hər kiprigim bir xartək (Tebrizi, 2012: 220). Ve ya: Ağlayan Qövsimidir, ya piri-Kənàn kim, onu Guşeyi-beytül-həzəndə mah-Kənàn ağladır (Tebrizi, 2012: 138). Yusufmisal sevgilisini hayal ederken, onunla bir gün buluşacağına inanırken, Beytü`l-ahzan bile bir bahçedir, gülistandır: Guşeyi-beytül-həzən, Qövsi, gülüstandır sənə, Kim, xəyalından anın Yusif giribanındadır (Tebrizi, 2012: 118). Yusuf suresi`nin 93. ayetinde buyurulduğu gibi, Hz.Yusuf kardeşlerine böyle söyler: “Şimdi şu benim gömleğimi götürüp yüzüne sürün de gözleri açılsın”. Kavsi şu ayete istinaden, çox uzakta olan Yusufùn gömleğinin kokusunun Yakupùn gözlerine şifa vermesinin Yakupùn oğluna olan büyük aşkından ileri geldiğini söyler. Çünki aşk kudretlidir, kendi işini yapar ve imkansızı hakikate dönüştürebilir: Gər sən iqbal etsən, ey Yusif, iraqlıqdan, nə qəm, Öz işin işlər məhəbbət buyi-pirahən kimi (Tebrizi, 2012: 396). Kavsi şiirlerinde Hz.Yusufùn Mısırà getirilip köle pazarında satılığa çıkarılması hadisesine işaret çok ve şair bu epizodu çeşitli anlamlarda işletmeyi başarabilmiştir. Bir şiirinde Kavsi sevgilisinin bir bakışla onun tüm varlığını öyle bir sardığını, öyle büyük bir aşka tutulduğunu, bu yüzden gönül pazarında yüz Yusif satılırsa bile, onu ilgilendirmediğini dile getirir: Bir nigahi-guşeyi-çeşm ilə ta aldın məni, Satsalar yüz Yusifi-Misri, xəridar olmanam (Tebrizi, 2012: 261). Şairin kalbinde sadece sevgilisi vardır, yarından başka kimseni düşünemez, Yusuf bile güzel cemalıyla onu cezbedemez: Səndən özgə gərçi Yusif ərzi-rüxsar eyləyə, Kafərəm, kafər, əgər, ey namüsəlman, istərəm (Tebrizi, 2012: 243).

Turkish Studies Volume 13/20, Summer 2018 Kavsi-i Tebrizi`nin Şiirlerinde Hz.Yusuf 13

Diğer bir şiirinde ise şair, pazarda satışa çıkarılma konusunu sosyal ortama itiraz etmek için kullanmıştır. Bu zemanede, bu cihanda değerli varlıkları görebilecek, kadir-kıymetini anlayabilecek birileri yok, bu yüzden Yusuf gibi pak, masum, tüm beşeri güzellikleri kendinde taşıyan Allah bendesi kimseyle muaşirette olmak istemez: Bəs ki, bir sahibbəsirət dəhr bazarında yox, Yusifi-gülpirəhən etməz xəridar arzu (Tebrizi, 2012: 360). Ama bu dünyada Kavsinin de kalbini sevindirecek, yüzünü güldürecek biri – sevgilisi var ve o varken, zindan misali olan bu fani, haksızlıklar dünyası Kavsi için bir bihişt olmuştur: Edim hansı dil ilə şükrin ol Yusifnəjadın kim, Mənə zindan ikən aləm behişti-cavidan etmiş (Tebrizi, 2012: 193). Bir şiirinde Züleyha`nın Hz.Yusufùn gömleyini yırtmasına işaret eden Kavsi, hakiki aşk ile sevenlerin Yusuf`la Züleyha gibi davranmadığını söyler. Şair büyük bir ihtimalle, dolayısıyla burada Mevlana Cami`nin Yusuf u Züleyha`sındakı Ad kabilesinden kıyaben Yusufa aşık olan, buluştuktan sonra kendini, aşkını yalnızca Yüce Tanrı`ya adayan Baziga`nın aşkından bahs eder: Yusifin tutmaz Züleyxatək giribanın daxi, Əlləri hər pakdamanın ki, damanındadır (Tebrizi, 2012: 118). Kavsi`ye göre, Züleyha`nın aşkı nefs-i emmare’yi temsil eder ve onun tüm çabalarına rağmen, Yusuf ondan, yani günahtan kaçır: Həvayi-nəfsə, zinhar, ey Züleyxa, qoyma eşq adın Ki, hüsni-pak çəkməz damənin bimüddəalərdən (Tebrizi, 2012: 309). Ama bir gün Hz.Yusuf Züleyha’nın evinin önünden geçerken Züleyha`nın evinden çıkarak yüksek sesle söylediği: “Tesbih ederim o kudreti ki, sultanları günahları sebebiyle köle, köleleri de Hakk’a kullukları sayesinde sultan eder…” duası (Hukuki, 1346:149, 150). Yusufùn kalbine götüren yolda ilk adım olmuş olur. Ve nihayetinde nefsinden arınmış Züleyha yıllarca hasretinde olduğu Yusufùn aşkıyla mükafatlanır. Çünki artık o, Yusufùn hakiki kıymetini, değerini anlamış, Hakk`ın Yusuf`ta tecelli eden cemal nurlarını basiret, kalp gözüyle görebilmişti: Pak gövhərlər bilirlər çeşmi-bina qədrini, Yusifi-pakizədamən öz xiridarın sevər (Tebrizi, 2012: 110). Sonuç Muhammed Fuzuli`nin en ünlü muakkiblerinden sayılan XVII. yüzyıl şairi Kavsi-i Tebrizi`nin Azerbaycan şiirinde özel yeri vardır. Türkçe şiirin gelişmesinde müstesna rolü olan, Kavsi-i Tebrizi Azerbaycan şairleri arasında ana dilinde en büyük hacimli Divan sahibi olmuştur. Kavsi-i Tebrizi düşüncelerinin beyanında Kuràn kıssalarına, efsane kahramanlarına, onların yaşadıkları aşk hikayesine başvuruda bulunmuş, Süleyman, Nuh, Leyla ile Mecnun, Şeyh-i Senàn ve tersa kızı, Ferhat ve Şirin karakterleri ile güzel sanatsal çizimler yaratmıştır. Kuràn-ı Kerim`de “en güzel kıssa” şeklinde isimlendirilen Hz.Yusuf kıssası da Kavsi tarafından endişe ve düşüncelerinin beyanında güzelce kullanılmış, XVII. yüzyıl Azerbaycan Türk şiirinin sanatsal bakımdan çok güzel, derin anlamlar içeren örnekleri yaranmıştır. Şairin Türkçe Divanı`ndan getirilen örneklerden anlaşıldığı gibi, Kavsi-i Tebrizi Şark ve İslam edebiyatlarının ortak malzemesinden çok güzel yararlanabilmiş, hayal güçlerini ve yeteneklerini de katarak, Yakupùn gözlerinin kör olması, Yusufùn Mısır pazarında satılması, Züleyha`nın

Turkish Studies Volume 13/20, Summer 2018 14 Shahla ABDULLAYEVA

Yusufùn gömlegini yırtması, Yusufùn kardeşleriyle gönderdiği gömlegin kokusundan Yakupùn gözlerinin açılması ve diğer epizotları sanatkarane şekilde ele alıp, kendi meşreb ve birikimine uygun, insan ruhunu etkileyecek bir tarzda, telmih ve teşbihlerle ifade etmege muvaffak olmuştur. Yaşadığı devirde haksızlıklara isyan eden, insanları cehalet, kibir, ahlaki çirkinliklerden arınmaya, geçmişi hep hatırlayıb, yanlışlardan ibret almaya, iyilik edip dünyayı güzelleştirmeğe davet eden Kavsi için Kuràn kıssalarının en güzeli olan Yusuf kıssası kendini, kendi amal ve düşüncelerini ifade etmek için en uyğun kaynak olmuştur. Zira, Yusuf suresi kendi mazmunu ile Kuràn-ı Kerimìn nihai amacı olan beşeroğlunu hidayetin en güzel tecellisidir. Bu surenin 7. ayetinde de buyurulduğu üzere: “Andolsun, Yusuf ve kardeşlerinin kıssasında, ibret arayanlar için çok alametler vardır”.

KAYNAKÇA XVII. yüzyıl Azerbaycan liriği (2008). Nurlan, Bakü Akpinar, Yavuz (1994). Azeri Edebiyatı Araştırmaları. Dergah Yayınları, İstanbul Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi (1979). X ciltte, 3.Cilt. Bakü Bahupali, Seyyid Nur Hüseyin Han (h.1292). Nigaristan-ı Suhen. Kelkütte Çakir, Mümine (2008). Kavsi, Hayatı, Edebi Kisiliği ve Divanı (İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin), Doktora Tezi, Ankara, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Çinarci, Mehmet Nuri (2012). Te’sir-i Tebrizi`nin Külliyatı ve Türkçe Şiirleri, Turkish Studies - International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/4-I, 2012, pp. 1245-1267, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4122, ANKARA-TURKEY Göçerli, Feridun (2005). Azerbaycan edebiyatı, 2 ciltte, 1. Cilt. Avrasiya Press, Bakü Gulusoy, İlkin (2018). Kavsi Tebrizi şiirlerinin dilinin leksik özellikleri üzerine / Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7/2, s. 771-787. Kültüral, Zuhal (2009). Şerifi’nin Yusuf u Zeliha Hikayesi ve Dil Özellikleri, Turkish Studies - International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/7, 2009, pp. 424-437, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.914, ANKARA-TURKEY Haciyev, Tevfik (2012). Azerbaycan edebi dilinin tarihi, 1. Cilt. Elm, Bakü Hukuki, Asger (hş.1346). Ebu`l-Fütuh Razi Tefsiri`nin Tahkiki, 3. Cilt. Tahran Üniversitesi Neşriyatı, Tahran Mümtaz, Selman (1925). Kavsi. “Üçüncü Beynelmilel” matbaası, Bakü Nasrabadi, Mirza Muhammed Tahir (hş.1317). Tezkire-i Nasrabadi. Armağan, Tahran Safevi, Sam Mirza (hş.1314). Tuhfe-i Sami. Armağan, Tahran Seba, Muhammed Muzaffar Hüseyin (hş.1343). Tezkire-i Ruz-i Rövşen. Kitaphane-i Razi, Tahran Seyidov, Yusuf ve Alizade, Samet (1977). Klasik Azerbaycan şairleri söz hakkında (XI-XVIII. asırlar). Genclik, Bakü Tebrizi, Hafiz Hüseyin Kerbelayi Ali (hş.1338). Revzat`ül-Cinan ve Cennet`ül-cinan, 2 ciltte. Sotude, Tebriz Tebrizi, Kavsi (2012). Divan (Hazırlayan: Paşa Kerimov). Elm ve tahsil, Bakü Terbiyet, Muhammed Ali (hş.1314). Danişmendan-ı Azerbaycan. Tahran Üst, Sibel (2007). Nahifi`nin Yusuf u Zeliha Mesnevisi, Turkish Studies - International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/4, 2007, pp. 823-957, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.209, ANKARA-TURKEY.

Turkish Studies Volume 13/20, Summer 2018