Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

BART£OMIEJ SZA£AMACHA

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER, S. LISICKI Koordynator regionalny — S. LISICKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Dzierzgoñ (133) (z 1 tab. i 4 tabl.)

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej

WARSZAWA 2009 Autor: Bart³omiej SZA£AMACHA Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, Zak³ad w £odzi ul. Nowa 29/31, 90–030 £ódŸ

Redakcja merytoryczna: Kamila JANUS

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego doc. dr hab. Jerzy NAWROCKI

ISBN 978-83-7538-606-6

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 7

III. Budowa geologiczna ...... 10

A. Stratygrafia...... 10

1. Kreda ...... 11

a. Kreda górna ...... 11

Mastrycht ...... 11

2. Paleogen ...... 11

a. Paleocen+eocen ...... 12

b. Oligocen...... 13

3. Czwartorzêd ...... 13

a. Plejstocen ...... 13

Zlodowacenia najstarsze ...... 13

Zlodowacenie Narwi ...... 13

Stadia³ dolny ...... 13

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 14

Zlodowacenie Nidy ...... 14

Stadia³ dolny ...... 14

Stadia³ górny ...... 15

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 15

Stadia³ dolny ...... 15

Stadia³ górny ...... 15

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 16

Stadia³ górny ...... 16

Interglacja³ wielki ...... 17

Zlodowacenie Liwca ...... 17

3 Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 17

Zlodowacenie Odry ...... 17

Stadia³ górny ...... 17

Zlodowacenie Warty ...... 18

Stadia³ dolny ...... 18

Stadia³ górny ...... 19

Interglacja³ eemski ...... 20

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 23

Zlodowacenie Wis³y ...... 24

Stadia³ dolny ...... 24

Interstadia³...... 25

Stadia³ œrodkowy ...... 26

Stadia³ górny ...... 27

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 33

c. Holocen ...... 34

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 35

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 37

IV. Podsumowanie ...... 43

Literatura ...... 44

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

Tablica III — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych) Tablica IV — Przekrój geologiczny C–D

4 I. WSTÊP

Obszar arkusza Dzierzgoñ (133) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 jest wyznaczony wspó³rzêdnymi: 19°15’–19°30’ d³ugoœci geograficznej wschodniej i 53°50’–54°00’ sze- rokoœci geograficznej pó³nocnej. Jest to teren o powierzchni oko³o 305 km2, z g³ównym miastem Dzierzgoniem i gminami: Dzierzgoñ, Stary Targ, Miko³ajki Pomorskie i Stary Dzierzgoñ, nale¿¹cymi do województwa pomorskiego (powiat sztumski), oraz Rychliki i Markusy, nale¿¹cymi do wojewódz- twa warmiñsko-mazurskiego (powiat elbl¹ski). Prace terenowe, kartograficzne i dokumentacyjne, zosta³y wykonane w latach 2003–2006 (B. Sza³amacha), na podstawie „Projektu badañ geologicznych” zatwierdzonego decyzj¹ Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 11.02.1998 r. (nr KOK/1/98). Na terenie arkusza Dzierzgoñ, o œrednio z³o¿onej budowie geologicznej, wykonano 640 punktów dokumentacyj- nych, o g³êbokoœci od 3,0 do 10,0 m i ³¹cznym metra¿u oko³o 2550 m. Sprofilowano i wykonano doku- mentacjê zdjêciow¹ 24 ods³oniêæ naturalnych oraz wyrobisk ¿wirowni i piaskowni. Zgodnie z projektem badañ odwiercono dwa otwory badawcze (kartograficzne): Piaski P-1 (otw. 6 — g³êbokoœæ 154,0 m) i Linki P-2 (otw. 53 — g³êbokoœæ 190,0 m). Z rdzeni tych wierceñ pobrano 125 próbek na potrzeby stan- dardowych badañ litologiczno-petrograficznych, które wykona³ Balwierz (2006). Analizy palinologiczne na 10 próbkach osadów czwartorzêdowych (otw. 6 i 53) przeprowadzi³a Winter (2006). Malakofaunê morskich osadów eemu (otw. 53) oznaczy³a i opracowa³a Makowska (2006), a ekspertyzê koœci p³azów z ods³oniêcia Ankamaty–Poliksy wykona³a Miêkina (2005). Pierwszym opracowaniem kartograficznym obejmuj¹cym obszar arkusza Dzierzgoñ by³ arkusz Toruñ Przegl¹dowej mapy geologicznej Polski w skali 1:300 000 (Galon, 1947; Galon, Pacowska, 1953). Nastêpnie powsta³y arkusze Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000: Elbl¹g i I³awa, opracowane w latach 1978–1980 przez Makowsk¹ (1978a, b, c, 1979b, c, 1980), oraz Olsztyn, wykonany w 1976 r. przez Mañkowsk¹ i S³owañskiego (Mañkowska, S³owañski, 1978, 1980; S³owañski, 1978). W ramach trwaj¹cych obecnie prac nad Szczegó³ow¹ map¹ geologiczn¹ Polski w skali 1:50 000 zosta³y wykonane, otaczaj¹ce

5 arkusz Dzierzgoñ, nastêpuj¹ce arkusze: Sztum (Rabek, 1988, 1990), Susz (Kabulski, 2003a, b), Elbl¹g Po³udnie (Makowska, 1994) oraz Zalewo (Sza³amacha, Sza³amacha, 2006, 2007). Pierwsze prace geomorfologiczne i geologiczne w rejonie terenu arkusza Dzierzgoñ prowadzili uczeni niemieccy: Deecke (1907), Sonntag (1919) i Woldstedt (1950). Dotyczy³y one zasiêgu ostatniego zlodowacenia, wyró¿nionego na podstawie przebiegu moren czo³owych m.in. na obszarze Poje- zierza I³awskiego. Powojenne publikacje z dziedziny geologii czwartorzêdu: pó³nocno-zachodniej czêœci Pojezierza Mazurskiego, Dolnego Powiœla i Wzniesienia Elbl¹skiego oraz Warmii, zawieraj¹ nieliczne wzmianki odnosz¹ce siê do obszaru arkusza Dzierzgoñ. W syntetycznych pracach regionalnych: Galona (1968a, b), Roszkówny (1955, 1956, 1968), Kondrackiego (1952), Lisickiego (1997, 2003), Pachuckiego (1961), Rühlego (1968), Makowskiej (1979a, 1986, 1992, 1999, 2004), Marksa (1980, 1984, 1988), Mojskiego (1968, 1979, 1992), Moraw- skiego (2004a, 2005), Wiêckowskiego (1968) i Wiœniewskiego (1971), zawarte s¹ aktualne pogl¹dy na: przebieg deglacjacji ostatniego zlodowacenia, budowê moren, przebieg faz postojowych i recesyjnych, rozprzestrzenienie sandrów i kszta³towanie siê sieci rzecznej na przedpolu zanikaj¹cego l¹dolodu zlodowacenia Wis³y oraz paleogeografiê i wykszta³cenie osadów interglacjalnych; przedstawione s¹ w nich tak¿e: stratygrafia, litologia i korelacja utworów starszego czwartorzêdu. Szczególne znaczenie dla geologii czwartorzêdu rejonu zachodniej Warmii mia³y pierwsze in- formacje z pocz¹tku XX w., dotycz¹ce osadów organogenicznych ze skorupami miêczaków morskich i l¹dowych, pochodz¹cych z profili otworów wiertniczych w Dzierzgoniu, których wiek Gross okreœli³ na schy³ek interglacja³u eemskiego (Woldstedt, 1950). Nowsze otwory z rejonu Sztum–Dzierzgoñ, odwiercone w celu opracowania arkusza I³awa Mapy geologicznej Polski 1:200 000, przynios³y du¿¹ iloœæ nowych materia³ów geologicznych, które pozwoli³y na przeprowadzenie szczegó³owych badañ osadów. Otwór wiertniczy Nowiny, le¿¹cy na terenie arkusza Dzierzgoñ, posiada mikropaleontologiczne ekspertyzy osadów pod³o¿a czwartorzêdu oraz analizê palinologiczn¹ utworów eemskich wraz z oznaczeniem malakofauny, które przeprowadzi³y: Gawor-Biedowa (1976), Janczyk-Kopikowa (1976) i Makowska (1979d). Równie¿ Roszkówna (1961a, b) pracowa³a na obszarze arkusza Dzierz- goñ, badaj¹c faunê eemsk¹ rozpoznan¹ na wtórnym z³o¿u w utworach wodnolodowcowych i morenowych okolic Przezmarka oraz formy strefy marginalnej ostatniego zlodowacenia wystêpuj¹ce w tym rejonie. Wykszta³ceniem osadów plejstoceñskich w nawi¹zaniu do budowy pod³o¿a w rejonie Warmii zajmowali siê: Ber (2000), Marks (1984, 1988), Morawski (2004b, 2005). W dziedzinie badañ osadów neogenu i paleogenu szczególne znaczenie dla obszaru arkusza Dzierzgoñ maj¹ prace: Ciuka (1970, 1972, 1974), Kociszewskiej-Musia³ i Kosmowskiej-Ceranowicz (1973), Marca (1973), Matl (1975), £yczewskiej (1958), Piwockiego (1970, 2004), Uberny (1974a, b) i Rühlego (1968); oraz lokalne opracowania mikropaleontologiczne osadów z otworów wiertniczych, autorstwa Gawor-Biedowej (1974, 1976) i Giel (1971).

6 Wykszta³cenie osadów i tektonika w okresie paleozoiku i mezozoiku regionu badañ znane s¹ z prac Po¿aryskiego (1964) oraz Dadleza i innych (1976); a tak¿e z profili g³êbokich otworów wiertniczych Prabuty IG-1 i Olsztyn IG-2, opracowanych pod redakcj¹ Modliñskiego (1975). Mapy liniowych elementów strukturalnych wykonane przez: Doktóra, Granicznego i Kucharskiego (Doktór, Graniczny, 1995; Graniczny i in., 1995), na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych, przybli¿aj¹ tektonikê licznych elementów wg³êbnej budowy geologicznej obszaru arkusza Dzierzgoñ.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Wed³ug podzia³u Polski na krainy geograficzne (Kondracki, 2002) obszar arkusza Dzierzgoñ le¿y w obrêbie Pojezierza I³awskiego, które stanowi wschodni¹ czêœæ Pojezierzy Po³udniowoba³tyckich. Morfologia powierzchni obszaru opracowania ukszta³towana zosta³a w trakcie deglacjacji ostatniego zlodowacenia (stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y), w wyniku dzia³alnoœci wód roztopowych, a tak¿e erozyjnej i akumulacyjnej dzia³alnoœci rzek i jezior oraz procesów wietrzeniowych. RzeŸba terenu arkusza Dzierzgoñ jest bardzo urozmaicona i zró¿nicowana wysokoœciowo. Deniwelacje dochodz¹ tutaj do oko³o 133 m. Najni¿ej po³o¿ony jest pó³nocny odcinek rozleg³ej doliny Dzierzgonia, gdzie w rejonie wodomistrzówki wystêpuje depresja terenu, oko³o 1 m p.p.m.; a najwy¿ej — szczyt wzgórza morenowego, które le¿y na wschód od Starego Dzierzgonia, na wysokoœci 131,7 m n.p.m. W morfologii obszaru arkusza Dzierzgoñ dominuj¹ formy pochodzenia lodowcowego: wzgórza moren czo³owych, moren wyciœniêcia i moren martwego lodu, wysoczyzna morenowa falista i ma³e fragmenty wysoczyzny morenowej p³askiej; które stanowi¹ oko³o 70% powierzchni badanego terenu (tabl. I). Na pozosta³ym obszarze wystêpuj¹ równiny wodnolodowcowe, liczne formy akumulacji szczelinowej, kemy i taras kemowy oraz doliny rzek i misy jeziorne. Najwy¿sze partie terenu stanowi¹ ci¹gi pagórów wystêpuj¹ce w po³udniowej i po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza, na linii Cieszymowo Wielkie–Stary Dzierzgoñ–Przezmark–Milikowo, wykszta³cone w postaci rozleg³ych wzgórz z wyraŸnymi szczytami, o wysokoœci wzglêdnej do oko³o 20 m, le¿¹ce na wysokoœci oko³o 100–131,7 m n.p.m. Tworz¹ one strefê moren czo³owychaku- mulacyjnych. Strefa ta jest kontynuacj¹ ³uku moren czo³owych Mor¹g–Ma³dyty–Piniewo–Kre- ki, wyznaczaj¹cego w tym rejonie Warmii maksymalny zasiêg fazy pomorskiej zlodowacenia Wis³y. Na pó³noc od tej strefy, w zachodniej oraz pó³nocno-zachodniej czêœci badanego terenu, wystêpuj¹ dwa ³uki pagórków morenowych zwi¹zanych z etapami recesyjnymi l¹dolodu fazy pomorskiej. Pagó- ry strefy Morany–Tywêzy–Stare Miasto le¿¹ na wysokoœci 85,0–115,0 m n.p.m., natomiast pagóry Bukowo–Chojty–Dzierzgoñ na wysokoœci 50,0–93,7 m n.p.m. S¹ to formy silnie rozcz³onkowane licznymi zag³êbieniami bezodp³ywowymi i porozcinane m³odymi dolinkami.

7 We wschodniej czêœci terenu opracowania, w rejonie Gisiela, wystêpuj¹ pagórki moren czo³owych wyciœniêcia. S¹towyd³u¿one formy o wysokoœci wzglêdnej do oko³o 10 m, o kierunku równoleg³ym do ³uku moren czo³owych Milikowo–Przezmark, le¿¹ce na ich zapleczu (70,0–76,1 m n.p.m.). Powszechnie miêdzy ³ukowatymi strefami pagórków moren czo³owych wyciœniêcia i akumulacyjnych rozci¹ga siê wysoczyzna morenowa falista, nawysokoœci od kilku do 117,1 m n.p.m., z wyraŸnym nachyleniem ku pó³nocy. Tworz¹ j¹ bardzo liczne gliniaste pagórki o wysokoœ- ciach wzglêdnych oko³o 5–10 m. Wzd³u¿ doliny Dzierzgonia, w centralnej czêœci terenu badañ, wy- stêpuje wysoczyzna morenowa p³aska. Le¿y ona na wysokoœci 10,0–20,0 m n.p.m. Jest oddzielona od starszej równiny wodnolodowcowej wyraŸn¹ krawêdzi¹ o wysokoœci oko³o 2–5 m. Na zapleczu moren czo³owych, w pó³nocno-wschodniej i centralnej czêœci terenu arkusza, w rejonie miejscowœci Prakwice–Protowo–Krupin–Dymnik, wystêpuj¹ pagórki moren martwego lodu. W okolicy Milikowa rozpoznano równiny zbudowane z piasków, ¿wirów i glin wodnomorenowych. Te formy utworzone w strefie martwego lodu osi¹gaj¹ przewa¿nie kilka metrów wysokoœci wzglêdnej. Na obszarze arkusza Dzierzgoñ licznie wystêpuj¹ formy pochodzenia wodnolodowcowego. W po³udniowo-wschodniej czêœci terenu, w okolicy jeziora Mot³awa Wielka, na przedpolu ³uku moren czo³owych, le¿y, na wysokoœci 105,0–123,7 m n.p.m., równina sandrowa utworzona przez wody odp³ywaj¹ce sprzed czo³a wytapiaj¹cego siê l¹dolodu. W obrêbie obszaru arkusza Dzierz- goñ stanowi ona odpowiednik najwy¿szego poziomu sandru ostródzkiego (Wiœniewski, 1971). W po³udniowo-zachodniej czêœci terenu badañ, w okolicy Jeziora Balewskiego, wystêpuje, na wyso- koœci oko³o 70–80 m n.p.m., fragment p³ata osadów wodnolodowcowych, dokumentuj¹cy odp³yw wód z etapu recesji i postoju l¹dolodu na linii moren czo³owych Morany–Tywêzy. Na przedpolu stref recesyjnych moren czo³owych Bukowo–Chojty–Dzierzgoñ i moren martwego lodu Prakwice–Dym- nik równiny sandrowe le¿¹ na wysokoœci oko³o 50–65 m n.p.m. w czêœci zachodniej i oko³o 50–75 m n.p.m. w czêœci wschodniej. W dolinach cieków wodnych w pó³nocno-wschodniej i po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza oraz w dolinie Dzierzgonia wystêpuj¹ na powierzchni terenu niewielkie fragmenty starszych równin wodnolodowcowych. Równiny zastoiskowe,zwi¹zane z zamieraniem przep³ywu wód roztopowych z l¹dolodu, wystêpuj¹ w okolicach Linek i Protajn, na wysokoœci oko³o 70–80 m n.p.m. Na zapleczu stref moren czo³owych w rejonie miejscowoœci Jeziorno oraz wœród moren martwego lodu wystêpuj¹ kemy i inne formy akumulacji szczelinowej. Kemy tworz¹ liczne izolowane wzgórza lub pola rozcz³onkowanych wzgórz w obrêbie wysoczyzny morenowej (Lisia Góra–Jezior- no–Poliksy–Dzierzgoñ–Protowo–Dymnik) b¹dŸ wœród równin jeziornych i wodnolodowcowych (Linki, Wartule, Kielmy). S¹ to formy doœæ zró¿nicowane kszta³tem i wielkoœci¹, od ma³ych regularnych pagórków o wysokoœci wzglêdnej oko³o 2–5 m do form du¿ych (Lisia Góra — 20,0 m) lub zespo³ów pagórków wyd³u¿onych, silnie rozcz³onkowanych przez obni¿enia, tworz¹cych grupy kemów, le¿¹cych

8 w rejonie Jeziorna na wysokoœci oko³o 60–85,6 m n.p.m. W pó³nocno-wschodniej czêœci terenu badañ (Œwiêty Gaj–Kwietniewo), na wysokoœci oko³o 10–60 m n.p.m., wystêpuje rozleg³y taras kemo- w y . Przylega on do wysoczyzny morenowej na wschodzie i jest nachylony ku zachodowi, do pier- wotnego obni¿enia wytopiskowego po bryle martwego lodu, obecnie przekszta³conego w rozleg³¹, wype³nion¹ torfami dolinê rzeki Dzierzgoñ. Najwiêksze na obszarze terenu badañ formy akumulacji szczelinowej stanowi¹ pa- góry (wysokoœæ oko³o 10–15 m, d³ugoœæ do 1,8 km) rozpoznane w Linkach, Stanowie i Jankowie. Ich wy- stêpowanie zwi¹zane jest z otwartymi i zamkniêtymi szczelinami w l¹dolodzie oraz rynnami jeziornymi. Rynny subglacjalne wystêpuj¹ce na obszarze arkusza maj¹ generalnie kierunek pó³noc–po³udnie. Stanowi³y pierwotnie drogi odp³ywu wód z topniej¹cego l¹dolodu. W holocenie zosta³y w³¹czone ponownie w powierzchniowy system wodny, obecnie s¹ wykorzystywane przez jeziora, ma³e cieki wodne, b¹dŸ wype³nione torfami. Ich wysokie strefy krawêdziowe (do oko³o 10 m) po¿³obione s¹ przez liczne zawieszone dolinki, jary, m³ode rozciêcia erozyjne i dolinki denudacyjne. W strefach brzegowych wiêkszych jezior wyró¿nione zosta³y tarasy jeziorne, le¿¹ce oko³o 1–2 m nad poziomem wody (jeziora: Balewskie, Korsuñ, Kuksy i Mot³awa Wielka). Powierzchniê wysoczyzny morenowej i sandrów na ca³ym obszarze arkusza urozmaicaj¹ liczne zag³êbienia o ró¿nej genezie (g³ównie zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie), równiny jeziorne, dna dolin rzecznych iliczne obni¿enia wytopiskowe wype³nione torfami i bagnami. W ich obrêbie le¿¹ ma³e oczka wodne i p³ytkie jeziora, czêœciowo lub ca³kowicie za- roœniête roœlinnoœci¹ bagienn¹. Niewielkie równiny jeziorne wystêpuj¹ w pó³nocno-zachodniej i po³udniowo-zachodniej czêœci badanego terenu, przewa¿nie na wysokoœci oko³o 40–50 m n.p.m. Najwiêksze równiny torfowe zgrupowane s¹ w rozleg³ym obni¿eniu Dzierzgoñ–B¹gart–Œwiêty Gaj. Antropogeniczna dzia³alnoœæ w morfologii badanego terenu przejawia siê przede wszystkim na obszarach zurbanizowanych, obejmuj¹cych miasto Dzierzgoñ, liniê kolejow¹ Malbork–Olsztyn, na- sypy nieczynnej kolejki w¹skotorowej i drogi. Siln¹ degradacjê œrodowiska naturalnego widaæ na terenach eksploatacji piasków i ¿wirów, gdzie powsta³y ró¿nej wielkoœci wyrobiska, z czego najwiêksze to ¿wirownie i piaskownie-¿wirownie:Stare Miasto, Ankamaty i Waplewko. Intere- suj¹c¹ budowl¹ ziemn¹ jest znajduj¹cy siê w lesie, na pó³noc od miejscowoœci Zakrêty, dobrze zachowany okop szwedzki. Sieæ rzeczn¹ na obszarze arkusza Dzierzgoñ tworz¹: rzeka Dzierzgoñ ze swym prawobrze¿nym dop³ywem M³ynówk¹, rzeka BrzeŸnica oraz liczne niewielkie, bezimienne cieki. Dzierzgoñ w obrêbie terenu arkusza p³ynie ze wschodu ku po³udniowemu zachodowi, by w okolicach Starego Miasta skie- rowaæ siê ostatecznie na pó³noc i wp³yn¹æ do jeziora Dru¿no. Niewielka BrzeŸnica p³ynie w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza Dzierzgoñ ku pó³nocy, a nastêpnie przez system kana³ów wp³ywa równie¿ do jeziora Dru¿no. Kilka bezimiennych rzeczek, wyp³ywaj¹cych z torfowisk le¿¹cych w po³udniowej czêœci terenu badañ, wp³ywa poœrednio do jeziora Dzierzgoñ (na obszarze arkuszy Susz i Prabuty).

9 Kierunek wszystkich rzek w obrêbie obszaru arkusza Dzierzgoñ wyznaczony jest przebiegiem wzgórz morenowych, które stanowi¹ dzia³ wodny trzeciego rzêdu. Wszystkie naturalne cieki i system wodny licznych kana³ów (m.in. kana³y Modry i Juranda) nale¿¹ do zlewni Zalewu Wiœlanego. Na obszarze arkusza Dzierzgoñ wystêpuj¹ tylko niewielkie jeziora, Kuksy i Korsuñ, oraz fragmenty wiêkszych jezior, Mot³awa Wielka, Balewskie i Gemben. Najg³êbsze z jezior rynnowych to jeziora Balew- skie i Mot³awa Wielka, których g³êbokoœci nie przekraczaj¹ 15,0 m. Wiêkszoœæ ma³ych jezior wytopiskowych ma tylko oko³o 2–4 m g³êbokoœci, intensywnie zarastaj¹ one roœlinnoœci¹ bagienn¹.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

Obszar arkusza Dzierzgoñ le¿y w obrêbie syneklizy peryba³tyckiej na platformie wschodnioeu- ropejskiej. Jest to struktura wy¿szego rzêdu, charakteryzuj¹ca siê krystalicznym coko³em prekambryj- skim i znacznej mi¹¿szoœci pokryw¹ osadów wieku paleozoicznego i mezozoicznego. Budowa tego terenu, przedstawiona w pracach Po¿aryskiego (1964) oraz Dadleza i innych (1976), poznana zosta³a na podstawie nielicznych g³êbokich wierceñ strukturalnych (Modliñski, red., 1975) i badañ geofizycznych (Doktór, Graniczny, 1995; Graniczny i in., 1995). Wykszta³cenie i stratygrafia osadów kredy oraz paleogenu, wystêpuj¹cych na terenie arkusza Dzierzgoñ na powierzchni podczwartorzêdowej, zosta³y przedstawione na podstawie prac: Makowskiej (1980), Gawor-Biedowej (1974, 1976), Giel (1971), Ciuka (1970, 1972, 1974), £yczewskiej (1958), Piwockiego (1970, 2004), Uberny (1974a, b), oraz profili otworów wiertniczych w: Piaskach (otw. 6), B¹garcie (otw. 8), Nowinach (otw. 20 i 22), Dzierzgoniu (otw.: 34–36) oraz Linkach (otw. 53). Utwory czwartorzêdowe przedstawione s¹ na podstawie: badañ w³asnych autora, a tak¿e badañ litologiczno-petrograficznych Balwierza (2006), ekspertyz palinologicznej Winter (2006) i faunistycznej Makowskiej (2006), wykonanych na próbkach ska³ uzyskanych z otworów kartograficznych, oraz w nawi¹zaniu do wyników prac badawczych obejmuj¹cych najbli¿szy teren (Makowska, 1979c, 1980, 1992, 1994; Janczyk-Kopikowa, 1976; Kabulski, 2003a; Sza³amacha, Trzmiel, 2006; Sza³amacha, Sza³amacha, 2006; Rabek, 1990).

A. STRATYGRAFIA

Jak dotychczas brak jest bezpoœrednich danych dotycz¹cych budowy geologicznej starszego pod³o¿a obszaru arkusza Dzierzgoñ. Na podstawie profili archiwalnych otworów badawczych (Mo- dliñski, red., 1975), wykonanych w: Bramce (Olsztyn IG-2— IG-83 2381), Julianowie (Prabuty IG-1

1 Numer archiwalny (Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa)

10 — IG-108 075) i Pas³êku (Pas³êk IG-1 — IG-67 726), mo¿na przypuszczaæ, ¿e najstarszymi utworami pod³o¿a s¹ gnejsy leptytowe prekambru, wystêpuj¹ce na s¹siednich terenach na g³êbokoœci od 2748,2 do ponad 3930,8 m. Platformê prekambryjsk¹ nadbudowuj¹ ska³y kompleksu osadowego paleozoiku, reprezentowane przez utwory: kambru, ordowiku, syluru i permu (cechsztynu), o mi¹¿szoœci 912,2–1876,6 m. Mezozoik reprezentuj¹ ska³y: triasu, jury i kredy, maj¹ce mi¹¿szoœæ 1390,0–1728,0 m.

1. Kreda

Na powierzchni podkenozoicznej obszaru arkusza Dzierzgoñ, najprawdopodobniej we wschodniej czêœci, wystêpuj¹ osady kredy (tabl. II). Kredê doln¹ na tym terenie reprezentuj¹ utwory ilasto-mu³owco- we i piaskowce kwarcowo-glaukonitowe neokomu oraz le¿¹ca powy¿ej seria piaszczysto-mu³owcowa z piaskowcami kwarcowymi. W kompleksie kredy górnej rejonu I³awa–Ostróda (Makowska, 1980) wy- stêpuj¹ piaski kwarcowo-glaukonitowe z konkrecjami fosforytów, i³owce, mu³owce wapniste i margliste, opoki, gezy wapniste i margle.

a. Kreda górna Mastrycht

Piaski kwarcowe, glaukonitowe zosta³y wyró¿nione w pod³o¿u osadów czwartorzê- dowych w rejonie miejscowoœci Stanowo–Lubochowo–Pud³owiec, na podstawie warstw nawierco- nych na poziomie 118,0 m p.p.m. w otworze badawczym Wielki Dwór, zlokalizowanym na obszarze arkusza Zalewo. Osi¹gaj¹ tam mi¹¿szoœæ 20,8 m (nie przewiercono sp¹gu warstwy). Opisane przez Makowsk¹ (1980) piaski kwarcowe z glaukonitem, drobnoziarniste, szarozielonawe, silnie wapniste, zaliczone zosta³y do mastrychtu na podstawie badañ mikropaleontologicznych Gawor-Biedowej (1974). W próbkach uzyskanych z g³êbokoœci 241,6–245,8 m oznaczony zosta³ zespó³ otwornic po- zwalaj¹cy datowaæ osady na mastrycht górny — Cibicides involuta Reuss, Gavelinella danica (Brot- zen), Gavelinella ekblomi (Brotzen), Gavelinella praeacuta Vassilenko i Anomalinoides pinquis (Jennings). Najprawdopodobniej seria ta kontynuuje siê na obszarze arkusza Dzierzgoñ, wystêpuj¹c na powierzchni podczwartorzêdowej w rejonie na zachód od Myœlic.

2. Paleogen

Utwory paleogenu stanowi¹ na przewa¿aj¹cej czêœci obszaru arkusza Dzierzgoñ bezpoœrednie pod³o¿e dla osadów plejstoceñskich. Reprezentuj¹ je osady paleocenu, eocenu (eocenu górnego) i oligocenu. Osady oligocenu zosta³y rozpoznane w otworach: kartograficznych (tabl. III)w Piaskach (otw. 6) i Linkach (otw. 53), a tak¿e badawczych i studziennych w Nowinach (otw. 20 i 22) i B¹garcie (otw.8); natomiast paleocenu i prawdopodobnie eocenu górnego w otworach zlokalizowanych w Dzierzgoniu

11 (otw.: 34–36), Nowinach (otw. 20 i 22) i Linkach (otw. 53). Osady neogenu nie zosta³y rozpoznane na obszarze arkusza Dzierzgoñ, co jednak nie wyklucza ich obecnoœci na tym terenie. W kilku otworach studziennych w Pud³owcu i Dzierzgoniu (tabl. IV), geolodzy opisuj¹cy profil przyjêli b³êdn¹ stratygra- fiê, uznaj¹c torfy eemskie, le¿¹ce na wysokoœci oko³o 1,0 m n.p.m, za wêgiel brunatny miocenu.

a. Paleocen+eocen

Piaski kwarcowe, glaukonitowe z wk³adkami piaskowców marglistych wystêpuj¹ na powierzchni podczwartorzêdowej obszaru arkusza Dzierzgoñ w jego zachodniej, centralnej i pó³nocno-wschodniej czêœci. Utwory te zosta³y stwierdzone w Dzierzgoniu (otw.: 34–36), Nowinach (otw. 20 i 22) i Linkach (otw. 53), gdzie zalegaj¹ bezpoœrednio pod osadami plej- stoceñskimi lub oligoceñskimi. Nawiercona w rejonie Dzierzgonia mi¹¿szoœæ osadów paleocenu wynosi 25,0–62,0 m (nie przewiercono), ich strop le¿y na wysokoœci 87,1–91,5 m p.p.m. Litologicznie s¹ to piaski kwarcowe i kwarcowo-glaukonitowe, przewa¿nie œrednioziarniste, sporadycznie gruboziar- niste (otw. 20), jasnozielone i szarozielone, s³abo wapniste, w stropie najczêœciej bezwapniste. W sp¹gu warstwy piaszczystej wystêpuj¹ przewarstwienia piaskowców drobnoziarnistych o spoiwie margli- stym, zawieraj¹ce liczne szcz¹tki ma³¿y, œlimaków, je¿owców oraz mikrofaunê otwornicow¹. W osadach paleocenu w Dzierzgoniu oznaczono (Matl, 1975) gatunki otwornic przewodnich dla montu: Cibicides asteroides, Hanzawaia lecta, Astocolus greyi, Lenticulina wilcoxensis i Globulina multi- striata. Wykszta³cenie utworów paleocenu w facji morskiej, opisane w profilach wierceñ w Nowinach i Dzierzgoniu, nie odbiega zasadniczo od danych uzyskanych w rejonie I³awa–Ostróda (Makowska, 1979d, 1980). W otworze 53 w Linkach wystêpuj¹c¹ na wysokoœci 87,0 m p.p.m. 10,0-metrow¹ war- stwê piasków kwarcowo-glaukonitowych, drobnoziarnistych, szarozielonych, bardzo s³abo wapni- stych, zaliczono na podstawie litologii i sk³adu minera³ów ciê¿kich do paleocenu. W stropowej czêœci profili wiertniczych paleocenu w Dzierzgoniu i Linkach warstwy piasków kwarcowo-glaukonitowych reprezentuj¹ najprawdopodobniej eocen górny. Jest to seria bezwapnistych piasków drobno- i œrednioziarnistych, szarozielonych. Podobnie w profilu otworu 22 w Nowi- nach, gdzie wystêpuj¹ odwapnione piaski glaukonitowe, nie zawieraj¹ce otwornic (Gawor-Biedowa, 1976). Osady, które mo¿na by zaliczyæ do eocenu górnego wystêpuj¹ równie¿ w profilu otworu kartograficznego Linki (otw. 53), ich strop le¿y na wysokoœci 85,7 m p.p.m. Wykszta³cone s¹ w postaci 0,5-metrowej warstwy ilasto-¿wirowej (kwarc i fosforyty) oraz le¿¹cych powy¿ej spoistych piasków kwarcowo-glaukonitowych, oliwkowozielonych, i mu³owców szaro-br¹zowych, drobnolaminowanych, o zaburzonym uk³adzie lamin i mi¹¿szoœci 0,8 m. Osady te nie maj¹ dokumentacji paleontolo- gicznej, s¹ wykszta³cone podobnie jak utwory rozpoznane w Pi³awkach i Faltyjankach, gdzie zosta³y zaliczone przez Piwockiego (1970) do eocenu górnego.

12 b. Oligocen

Piaski kwarcowe, glaukonitowe i mu³owce wystêpuj¹ na powierzchni podczwar- torzêdowej obszaru arkusza Dzierzgoñ w jego po³udniowo-wschodniej, po³udniowo-zachodniej i pó³nocnej czêœci. W otworach kartograficznych w Piaskach (otw. 6) i Linkach (otw. 53) oraz w wierceniach badawczych i studziennych w Nowinach (otw. 20 i 22) i B¹garcie (otw. 8) zosta³y rozpoznane drobnoziarniste piaski kwarcowe z ³yszczykami i glaukonitem, trawiastozielone, zwarte, zawieraj¹ce w stropie przewarstwienia mu³owców szaro-br¹zowych, drobnolaminowanych, o zaburzonym uk³adzie lamin i mi¹¿szoœci oko³o 8–13 m. Z badañ litologiczno-petrograficznych wynika, ¿e nawiercone piaski kwarcowo-glaukonitowe s¹ umiarkowanie dobrze wysortowane, obtoczenie ziarn kwarcu jest zró¿nicowane (wskaŸnik obtoczenia waha siê od 0,69 w sp¹gu do 0,91 w stropie), prawie wszystkie ziarna s¹ b³yszcz¹ce. Osady te s¹ s³abo wapniste. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich zwraca uwagê du¿a iloœæ glaukonitu (35,0–85,0%), a ponadto dysten (oko³o 10–50%) i granaty (do 50,0%) przewa¿aj¹ nad epi- dotem (oko³o 14%) i cyrkonami (œrednio 15,0%). Litologiczne wykszta³cenie tej serii wskazuje na prawdopodobn¹ przynale¿noœæ do oligocenu.

3. Czwartorzêd

Osady czwartorzêdu wystêpuj¹ na ca³ej powierzchni obszaru arkusza Dzierzgoñ. Trudno w pe³ni przeœledziæ ich wystêpowanie i mi¹¿szoœci, gdy¿ tylko osiem otworów osi¹gnê³o pod³o¿e czwartorzêdu. Z dostêpnych materia³ów wynika, ¿e w strefie Dzierzgoñ–B¹gart mi¹¿szoœæ utworów czwartorzêdo- wych wynosi 104,7–148,1 m, a na obszarze po³udniowym, w rejonie Linki–Kielmy, wynosi oko³o 96,0–171,6 m. Œrednia mi¹¿szoœæ osadów czwartorzêdu na pozosta³ym terenie, dostêpna w opisach profili wiertniczych, wynosi oko³o 60 m. Czwartorzêd reprezentowany jest przez utwory zlodowaceñ: najstarszych, po³udniowo-, œrodkowo- i pó³nocnopolskich, oraz interglacja³ów wielkiego i eemskiego.

a. Plejstocen Zlodowacenia najstarsze

Na obszarze arkusza Dzierzgoñ wystêpuj¹ gliny zwa³owe zaliczone do zlodowacenia Narwi, które le¿¹ powy¿ej osadów paleogenu w strefach obni¿eñ pod³o¿a w po³udniowej (Linki–Przezmark) i pó³nocno-zachodniej (Piaski–B¹gart) czêœci badanego terenu.

Zlodowacenie Narwi

Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe zosta³y stwierdzone w otworze w Piaskach (otw. 6) na g³êbokoœci 144,4–148,1 m. Ich strop le¿y na wysokoœci 85,9 m p.p.m., a mi¹¿szoœæ warstwy wynosi 3,7 m.

13 Makroskopowo s¹ to gliny zwa³owe szare i ciemnoszare z odcieniem zielonawym w sp¹gu, zawieraj¹ce nieliczne ¿wiry i otoczaki ska³ lokalnych, wk³adki zielonawych piasków kwarcowo-glaukonitowych i mu³ków piaszczystych. Warstwy wykazuj¹ liczne spêkania pod k¹tem 5–10°. Wed³ug badañ litologiczno-petrograficznych gliny te s¹ osadem polimodalnym, dominanta wystêpuje we frakcji pia- sków drobnoziarnistych 0,25–0,1 mm. Wapnistoœæ utworów jest zmienna, zawartoœæ wêglanu wapnia wynosi 9,5%. Sk³ad petrograficzny ¿wirów charakteryzuje siê bardzo du¿ym udzia³em ska³ lokalnych (oko³o 42%), wapienie paleozoiczne i ska³y krystaliczne s¹ w równowadze (odpowiednio oko³o: 22 i 20%), udzia³ mu³owców jest znaczny (do oko³o 28%), a dolomitów paleozoicznych wynosi oko³o 8%. Wspó³czynniki petrograficzne2 obliczone dla tych glin s¹ nastêpuj¹ce: O/K — 1,41; K/W — 0,85; A/B — 0,95. Opisane gliny zwa³owe zosta³y zaliczone do zlodowacenia Narwi, do stadia³u starszego.

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Osady zlodowaceñ po³udniowopolskich wystêpuj¹ce na obszarze arkusza Dzierzgoñ reprezentuj¹ dwa stadia³y zlodowacenia Nidy, dwa stadia³y zlodowacenia Sanu 1 oraz stadia³ m³odszy zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi). Zosta³y nawiercone i zbadane w otworach kartograficznych w Piaskach (otw. 6) i Linkach (otw. 53) oraz w wierceniu badawczym w Nowinach (otw. 20). Wiêkszoœæ utworów zaliczo- nych do tego wieku rozpoznano równie¿ w profilach g³êbokich wierceñ archiwalnych, zlokalizowanych na terenie Dzierzgonia, Nowin i B¹gartu (otw.: 8, 22 i 34–36). Ich mi¹¿szoœæ w otworach badawczych wynosi 18,0–25,0 m.

Zlodowacenie Nidy

Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe omi¹¿szoœci 2,4 m zalegaj¹ w otworze kartograficznym w Piaskach (otw. 6). Ich strop le¿y na wysokoœci 81,5 m p.p.m. W opisie makroskopowym s¹ to gliny zwa³owe z licznymi ¿wirami, szare z odcieniem zielonawym, z przewarstwieniami i³ów i piasków drobnoziarnistych, zie- lonych. Ca³a seria wykazuje spêkania horyzontalne. W badaniach litologiczno-petrograficznych osady te maj¹ cechy mu³ków piaszczystych i glin piaszczystych, wysortowanie charakterystyczne dla glin, œredni¹ wapnistoœæ prawie 9,0-procentow¹. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów zaznacza siê przewaga wapieni paleozoicznych (oko³o 32%) nad ska³ami krystalicznymi (oko³o 22%), udzia³ mu³owców jest bardzo znaczny (oko³o 27–30%). Wspó³czynniki petrograficzne uzyskane dla bada-

2 Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie

14 nych glin wynosz¹ œrednio: O/K — 1,92; K/W — 0,58; A/B — 1,41. Gliny zwa³owe o wyró¿nionych powy¿ej cechach zosta³y zaliczone do stadia³u starszego zlodowacenia Nidy.

Stadia³ górny

Gliny zwa³owe wystêpuj¹ m.in. w otworze badawczym w Nowinach (otw. 20), ich strop le¿y 77,5 m p.p.m., maj¹ mi¹¿szoœæ 12,7 m. W opisie makroskopowym s¹ to gliny zwa³owe, zwiêz³e, z licznymi ¿wirami i g³azikami, ciemnoszare. W badaniach litologiczno-petrograficznych Rzechowskiego (1976) wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla tych glin wynosz¹ œrednio: O/K — 1,21; K/W — 1,08; A/B — 0,89, natomiast w pracy Lisickiego (2003): O/K — 1,3; K/W — 0,9; A/B — 1,1. Gliny zwa³owe o wyró¿nionych powy¿ej cechach zosta³y zaliczone do stadia³u m³odszego zlodowacenia Nidy.

Zlodowacenie Sanu 1

Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe zaliczone do stadia³u starszego zlodowacenia Sanu 1 zosta³y przewiercone w otworze kartograficznym w Piaskach (otw. 6) i w wierceniu badawczym w Nowinach (otw. 20). W Pia- skach ich strop stwierdzono na wysokoœci 77,6 m p.p.m. Makroskopowo s¹ to gliny piaszczyste, ciemnoszare z brunatnym odcieniem, z licznymi ¿wirami i g³azikami ska³ skandynawskich, o œrednicy do 30 cm. Generalnie warstwa glin zwa³owych ma mi¹¿szoœæ oko³o 4 m. Z badañ litologiczno-petrograficznych wynika, ¿e s¹ to osady œrednio wapniste, zawartoœæ wêglanu wapnia wynosi oko³o 9–10%. W badanych glinach widoczna jest niewielka przewaga ska³ krystalicznych (oko³o 34%) nad wapieniami (oko³o 25%), ska³y lokalne wystêpuj¹ bardzo licznie (oko³o 32%). Wspó³czynniki petrograficzne glin z otworu 6 wynosz¹: O/K — 0,86; K/W — 1,27; A/B — 0,74, a z otworu 20: O/K — 1,1; K/W — 1,2; A/B — 0,8. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe wystêpuj¹ w profilu otworu badawczego Nowi- ny (otw. 20) oraz w profilach otworów studziennych w Dzierzgoniu (otw. 34 i 35), gdzie ich strop nawiercono na wysokoœci 68,0–71,0 m p.p.m. S¹ to w stropie mu³ki piaszczyste i ilaste, szare, drobnolaminowane, a w sp¹gu piaski py³owate i ró¿noziarniste. Udokumentowana wierceniami mi¹¿szoœæ ca³ej warstwy dochodzi do 3,8 m.

Stadia³ górny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zosta³y przewiercone w Linkach (otw. 53) i No- winach (otw. 22), gdzie le¿¹ w sp¹gu glin zwa³owych stadia³u m³odszego zlodowacenia Sanu 1. Maj¹ tutaj mi¹¿szoœæ odpowiednio: 1,3 i 5,0 m. Makroskopowo s¹ to piaski drobnoziarniste, szare, w stropie œrednioziarniste ze ¿wirkami. Granulometrycznie s¹ to piaski bardzo s³abo i s³abo wysortowane, ze s³abo obtoczonymi ziarnami kwarcu (R = 0,94). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹ granaty (oko³o 62%) i pirokseny (oko³o 9%) oraz epidot i cyrkony (oko³o 4%), pozosta³e, amfibole, dysten i staurolit, obecne s¹ w ma³ych iloœciach (oko³o 3%).

15 Gliny zwa³owe zaliczone do stadia³u m³odszego zlodowacenia Sanu 1 zosta³y przewiercone w otworach kartograficznych i najprawdopodobniej w otworze studziennym w Nowinach (otw. 22). Strop warstwy glin zwa³owych w Piaskach (otw. 6) le¿y na wysokoœci 71,9 m p.p.m., a w Linkach (otw. 53) na wysokoœci 62,0 m p.p.m. Makroskopowo s¹ to gliny piaszczyste, ciemnoszare z brunatnym odcieniem, z licznymi ¿wirami i otoczakami ska³ skandynawskich o œrednicy do 30 cm (kwarcyty i granito- gnejsy). Badane gliny zawieraj¹ liczne przewarstwienia piasków ró¿noziarnistych, szarych, oraz porwak zaburzonych i³ów pstrych, rozpoznany w profilu Linki na g³êbokoœci 157,7–158,2 m. Generalnie warstwa glin zwa³owych ma mi¹¿szoœæ 5,7–8,7 m. Z badañ litologiczno-petrograficznych wynika, ¿e s¹ to gliny œrednio wapniste, zawartoœæ wêglanu wapnia waha siê w granicach oko³o 9–11%. Widoczna jest w nich równowaga b¹dŸ niewielka przewaga ska³ krystalicznych (oko³o 32%) nad wapieniami (oko³o 26%), mu³owce wystêpuj¹ licznie (oko³o 20–36%). Wspó³czynniki petrograficzne glin z otworu 6 wynosz¹: O/K — 1,10; K/W — 1,03; A/B — 0,91, a z otworu 53: O/K — 1,15; K/W — 0,96; A/B — 0,95; uœrednione maj¹ nastêpuj¹ce wartoœci: O/K — 1,13; K/W — 0,99; A/B — 0,93. I³y i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ w profilu otworu kartograficznego Linki (otw. 53), gdzie le¿¹ na wysokoœci 57,1–62,0 m p.p.m. S¹ to w stropie mu³ki ilasto-piaszczyste i i³y py³owate, be¿owe i jasnobr¹zowe, a w sp¹gu mu³ki szare, drobnolaminowane. Mi¹¿szoœæ ca³ej warstwy wynosi 4,9 m. Badania litologiczne wskazuj¹ na bardzo z³e wysortowanie osadów w sp¹gu warstwy i z³e w stropie, zró¿nicowan¹ silnie wapnistoœæ, od oko³o 10 do oko³o 35% w górnej czêœci warstwy. We frakcji minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ przezroczyste (oko³o 55%), wœród których dominuj¹ granaty (oko³o 50%), pirokseny, amfibole, biotyt i chloryty (œrednio oko³o 7%).

Zlodowacenie Sanu 2

Stadia³ górny

Gliny zwa³owe poznane zosta³y w wierceniu kartograficznym w Piaskach (otw. 6) oraz w profilu studziennym w B¹garcie (otw. 8). W Piaskach warstwa tych szarych, piaszczystych glin ma mi¹¿szoœæ 8,9 m, le¿y na wysokoœci 63,0–71,9 m p.p.m., miêdzy glinami zwa³owymi zlodowacenia Liwca a glinami zwa³owymi stadia³u m³odszego zlodowacenia Sanu 1. Rozró¿nienie tych glin nast¹pi³o przede wszystkim na podstawie badañ litologiczno-petrograficznych. Stwierdzono sta³¹ wartoœæ wapni- stoœci w obrêbie warstwy, oko³o 15–17%. Cech¹ wyraŸnie charakterystyczn¹ jest du¿y udzia³ ¿wirów; wœród ska³ skandynawskich wapienie paleozoiczne (oko³o 44%) przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi (oko³o 33%), zdecydowanie wysoki jest udzia³ ska³ lokalnych (oko³o 16%), mniej jest mu³owców lokalnych (oko³o 11%). Wspó³czynniki petrograficzne glin z otworu 6 wynosz¹: O/K — 1,48; K/W — 0,72; A/B — 1,30. Na podstawie zespo³u opisanych cech, gliny te zosta³y zaliczone do stadialu m³odszego zlodowacenia Sanu 2.

16 Interglacja³ wielki Zlodowacenie Liwca

Gliny zwa³owe rozpoznane zosta³y w wierceniach kartograficznym Piaski (otw. 6) i badawczym Nowiny (otw. 20). W Piaskach warstwa tych szarych, silnie piaszczystych glin ma mi¹¿szoœæ 11,6 m, w Nowinach — 19,3 m, ich strop le¿y na wysokoœci odpowiednio: 51,4 i 49,0 m p.p.m. W profilu otworów wiertniczych gliny zwa³owe tego wieku wystêpuj¹ nad glinami zlodowacenia Sanu 2 b¹dŸ i³ami zastoiskowymi stadia³u starszego zlodowacenia Sanu 1. W wyniku badañ litologiczno-petrograficznych stwierdzono du¿¹ wapnistoœæ osadów, do oko³o 20%. Cech¹ charakterystyczn¹ jest du¿y udzia³ ¿wirów (32–43 ¿wiry/kg próbki). W sk³adzie petrograficznym tej frakcji, wœród ska³ skandynawskich wapienie paleozoiczne (oko³o 46%) przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi (oko³o 28%), udzia³ pozosta³ych ska³ pochodzenia pó³nocnego wynosi: dolomity — oko³o 7%, piaskowce — oko³o 3% i kwarc — oko³o 1%. Udzia³ ska³ lokalnych wynosi tylko oko³o 14%, mniej w porównaniu do glin le¿¹cych w sp¹gu tej warstwy. Wspó³czynniki petrograficzne glin opisywanych w otworze Piaski wynosz¹: O/K — 1,91; K/W — 0,56; A/B — 1,68. Natomiast w Nowinach, wed³ug badañ Rzechowskiego (1976): O/K — 1,97; K/W — 0,57; A/B — 1,62, i wed³ug Lisickiego (2003): O/K — 1,9; K/W — 0,6; A/B — 1,6. Na podstawie zespo³u cech charakteryzuj¹cych te gliny, zosta³y one zaliczone do zlodowacenia Liwca. I³y i piaski zastoiskowe wystêpuj¹ w profilu wiercenia archiwalnego w Dzierzgoniu (otw. 36). Seria zastoiskowa le¿y na wysokoœci 60,0–66,0 m p.p.m., ma mi¹¿szoœæ 6,0 m. W opisie makroskopowym s¹ to przewarstwiaj¹ce siê i³y piaszczyste i piaski ilaste, stalowoszare i szare.

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Na obszarze arkusza Dzierzgoñ do utworów zlodowaceñ œrodkowopolskich zaliczono trzy poziomy glin zwa³owych oraz rozdzielaj¹ce je utwory wodnolodowcowe i zastoiskowe. Osady te tworz¹ prawie ci¹g³y poziom na ca³ym terenie badañ, jedynie w pewnych strefach eemskich zatok morskich i dolin rzecznych (m.in. Dzierzgoñ–Nowiny i Piaski–B¹gart) brak utworów poszczególnych ogniw. Maksymalna mi¹¿szoœæ osadów zlodowaceñ œrodkowopolskich, 35,0–42,0 m (stwierdzona otwor- ami), wystêpuje w Linkach (otw. 52 i 53) i Dzierzgoniu (otw. 34 i 35), œrednia mi¹¿szoœæ rozpoznana na terenie badañ wynosi oko³o 15–30 m.

Zlodowacenie Odry

Stadia³ górny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ w profilu wiercenia w Dzierzgoniu (otw. 36), w sp¹gu osadów zastoiskowych zlodowacenia Odry. S¹ to piaski ró¿noziarniste z nielicznymi ¿wirkami, szarobe¿owe. Mi¹¿szoœæ tej serii wynosi 3,5 m, jej strop le¿y na wysokoœci 56,5 m p.p.m.

17 I³y zastoiskowe zosta³y wyró¿nione w Dzierzgoniu (m.in. otw. 36), gdzie wystêpuj¹ w stropie serii wodnolodowcowej b¹dŸ na glinach zwa³owych. Z opisu makroskopowego wynika, ¿e s¹ to br¹zowo-szare i³y warwowe. Maj¹ mi¹¿szoœæ 4,0 m, a ich strop le¿y na wysokoœci 52,5 m p.p.m. Gliny zwa³owe zosta³y rozpoznane w profilach otworów archiwalnych w Dzierzgoniu (otw. 34 i 35) i Nowinach (otw. 20 i 22), oraz w profilu wiercenia kartograficznego w Linkach (otw. 53). Cech¹ charakterystyczn¹ tych glin jest wystêpowanie zaburzeñ glacitektonicznych, w postaci zafa³do- waych warstewek szarych piasków drobnoziarnistych i mu³ków, które zosta³y inkorporowane w obrêb tej warstwy. Œrednia mi¹¿szoœæ opisywanych glin wynosi oko³o 12 m. Po³o¿enie ich stropu waha siê od oko³o 30 do 52,0 m p.p.m., co mo¿e byæ spowodowane zaburzeniami glacitektonicznymi b¹dŸ erozj¹. W otworze kartograficznym Linki (otw. 53) zosta³y opisane gliny zwa³owe silnie zwarte, piaszczyste i py³owate, szarobr¹zowe, ze ¿wirami i otoczakami ska³ skandynawskich o œrednicy 5–10 cm. Cechuje je du¿a wapnistoœæ, rzêdu 15,0–20,0%. Wœród ¿wirów wapienie paleozoiczne (oko³o 40%) dominuj¹ nad ska³ami krystalicznymi (oko³o 31%), udzia³ ska³ lokalnych w sp¹gu warstwy jest wysoki (oko³o 42%), w stropie zaœ dwukrotnie mniejszy, wystêpuj¹ prawie wy³¹cznie mu³owce i nieliczne fosforyty. Wspó³czynniki petrograficzne glin badanych w Linkach wynosz¹: O/K — 2,08; K/W — 0,52; A/B — 1,74, a w Nowinach: O/K — 2,20; K/W — 0,5; A/B — 1,8 (Lisicki, 2003). Na podstawie zespo³u charakterystycznych cech gliny te zosta³y zaliczone do stadia³u m³odszego zlodowacenia Odry.

Zlodowacenie Warty

Stadia³ dolny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ w profilach archiwalnych wierceñ w Kielmach (m.in. otw. 46), na wysokoœci 11,0–13,0 m p.p.m. Utwory te le¿¹ przewa¿nie w sp¹gu glin zwa³owych stadia³u starszego zlodowacenia Warty. Seria ta wykszta³cona jest jako piaski gruboziar- niste i ¿wiry drobnookruchowe, szare. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ na prawie ca³ym obszarze badañ, poza niewielkimi rejonami w czêœci centralnej i pó³nocnej (Nowiny–B¹gart). Zosta³y przewiercone w Linkach (otw. 53) i wielu otworach archiwalnych w Dzierzgoniu (m.in. otw. 34 i 35). Makroskopowo s¹ to gliny zwa³owe, szare i stalowoszare, z licznymi ¿wirami i wk³adkami piasków drobno- i gruboziarnistych, szarych, wystê- puj¹cych w postaci warstewek o mi¹¿szoœci 0,2–0,3 m. Gliny maj¹ wysok¹ wapnistoœæ, oko³o 14–17%. Ich mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 10–13 m. Sk³ad petrograficzny ¿wirów charakteryzuje przewaga wapieni paleozoicznych (oko³o 38%) nad ska³ami krystalicznymi (oko³o 28%), udzia³ dolomitów paleozoicznych jest zmienny — od oko³o 3 do oko³o 12%, piaskowców skandynawskich stwierdzono oko³o 3%, a kwarcu oko³o 1–2%. Frekwencja ska³ lokalnych jest wysoka — oko³o 16–25%, mu³owców jest œred- nio oko³o 16%. Wspó³czynniki petrograficzne maj¹ nastêpuj¹ce wartoœci: O/K — 1,66; K/W — 0,64; A/B — 1,43. Zespó³ cech i po³o¿enie w profilu otworów wiertniczych pozwoli³y na zaliczenie tych glin do stadia³u starszego zlodowacenia Warty.

18 Stadia³ górny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ w otworze kartograficznym Piaski (otw. 6) i w wielu otworach archiwalnych w: Linkach (otw. 51), Balewie (otw. 52), Kielmach (otw. 46), Dzierzgoniu (otw. 34 i 36) i B¹garcie (otw. 8). Maj¹ mi¹¿szoœæ oko³o 2–30 m, le¿¹ w sp¹gu m³odszych glin zwa³owych zlodowacenia Warty. S¹ to ostrokrawêdziste ¿wiry grubookruchowe, s³abo wysortowane, ze s³abo obtoczonymi okruchami kwarcu, le¿¹ce przewa¿nie w sp¹gu (otw. 8 i 52), w stropie serii przewa¿aj¹ piaski ró¿noziarniste, szaro¿ó³te. Badane litologiczno-petrograficznie piaski z otworu 6, le¿¹ce na wysokoœci 49,6–51,4 m p.p.m., s¹ generalnie œrednioziarniste, lekko py³owate, Ÿle wysortowane i obtoczone (R = 0,99), ich wapnistoœæ jest wysoka, wynosi oko³o 17%. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹: granaty (oko³o 52%), pirokseny (oko³o 14%), amfibole (oko³o 9%) oraz dysten (oko³o 8%), pozosta³e minera³y wystêpuj¹ w niewielkich iloœciach. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ powszechnie w profilach wierceñ zlokalizowanych na obszarze arkusza Dzierzgoñ, ich brak stwierdzono jedynie w strefie Nowiny–Nowiec. Osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 4,0–13,0 m. Badaniom poddano gliny rozpoznane w otworach kartograficznych w Linkach (otw. 53), le¿¹ce na wysokoœci 22,3–28,5 m p.p.m., oraz Piaskach (otw. 6), le¿¹ce na wysokoœci 45,9–49,6 m p.p.m. Makroskopowo s¹ to gliny szare, w stropie py³owate, w warstwie sp¹gowej piaszczyste, z licznymi tutaj ¿wirami i otoczakami ska³ skandynawskich o œrednicy do 10 cm. W stropie warstwy w Pia- skach w osadach widoczne s¹ struktury i laminacja, dokumentuj¹ce udzia³ wody w czasie sedymentacji. Badania litologiczno-petrograficzne glin wskazuj¹ na znaczny udzia³ frakcji py³owej (oko³o 32%) i piaskowej — piasków drobnoziarnistych (oko³o 26%), w ich sk³adzie, wapnistoœæ osadów jest doœæ wysoka (do 23,0%). Sk³ad petrograficzny ¿wirów wskazuje na znaczn¹ przewag¹ wapieni paleozoicznych (oko³o 43–50%) nad ska³ami krystalicznymi (oko³o 36%), udzia³ dolomitów paleozoicznych wynosi oko³o 3–7%, piaskowce i kwarc z rozpadu ska³ krystalicznych wystêpuj¹w iloœci oko³o 1–3%. Wspó³czynniki petrograficzne warstwy glin z profilu Piaski maj¹ wartoœci: O/K — 1,44; K/W — 0,72; A/B — 1,31, a dla glin z profilu Linki: O/K — 1,47; K/W — 0,72; A/B — 1,34. Uœrednione wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla badanych glin wynosz¹: O/K — 1,46; K/W — 0,72; A/B — 1,33. Na podstawie opisanych cech i korelacji regionalnej, gliny te zosta³y zaliczone do m³odszego stadia³u zlodowacenia Warty. I³y i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ w profilach otworów w Dzierzgoniu (otw.: 34–36), Nowcu (otw. 19), Nowinach (otw. 20 i 22), Piaskach (otw. 6) oraz Linkach (otw. 53). Osady te le¿¹ naj- czêœciej w stropie glin zwa³owych zlodowacenia Warty, na wysokoœci od oko³o 45 m p.p.m. do oko³o 10 m n.p.m. S¹ to przewa¿nie i³y br¹zowoszare do czekoladowych oraz mu³ki piaszczyste, szare, z wyraŸn¹ laminacj¹ charakterystyczn¹ dla i³ów warwowych. W profilu otworu w Piaskach seria ta wykazuje w stropie zaburzenia glacitektoniczne, warstwy i³ów i mu³ków u³o¿one s¹ pod k¹tem

19 30–45°, widoczne s¹ równie¿ uskoki pionowe, w sp¹gu natomiast wystêpuj¹ wyraŸne sp³ywy b³otne w postaci rozmytych warstewek piasków szarych i szarozielonych, glin szarych ze ¿wirami i otoczakami oraz toczeñce ilaste. W stropie serii zastoiskowej w Linkach wystêpuje warstwa sp³ywowych glin szaro-br¹zowych, smugowanych, ze strukturami fa³dków ci¹gnionych. Stwierdzona w profilach mi¹¿szoœæ opisywanych osadów waha siê od oko³o 2 do oko³o 10 m. W otworze kartograficznym Linki (otw. 53) badaniom litologiczno-petrograficznym poddane zosta³y utwory z g³êbokoœci 113,5–115,3 m, a w otworze Piaski osady z g³êbokoœci 94,8–104,4 m. S¹ to i³y py³owate oraz mu³ki ilaste, charakteryzuj¹ce siê z³ym wysortowaniem, doœæ wysok¹, zmienn¹ wapnistoœci¹ (oko³o 15–23%). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹ minera³y przezroczyste (oko³o 43%), wœród nich najwiêcej jest grana- tów (oko³o 52%) i biotytu (oko³o 39%), a nastêpnie amfiboli, piroksenów i chlorytów (oko³o 8%). Minera³y nieprzezroczyste stanowi¹ oko³o 23% frakcji ciê¿kiej, udzia³ minera³ów wêglanowych i glaukonitu cechuje du¿a zmiennoœæ. Na podstawie stwierdzonych cech litologiczno-petrograficznych badane i³y i mu³ki reprezentuj¹ osady jeziorno-lodowcowe. Na próbkach i³ów pobranych w profilu Piaski z g³êbokoœci 97,8 i 100,9 m wykonane zosta³y ekspertyzy palinologiczne (Winter, 2006), które wskazuj¹ na du¿¹ redepozycjê sporomorf starszych od plejstocenu, czêsto zniszczonych, co jest charakterystyczne dla osadów zastoiskowych.

Interglacja³ eemski

Osady interglacja³u eemskiego stanowi¹ na obszarze badañ poziom przewodni, wyraŸnie oddzie- laj¹ utwory zlodowaceñ œrodkowopolskich od utworów zlodowaceñ pó³nocnopolskich. Znajduje to potwierdzenie w licznych ju¿ pracach Makowskiej (1986, 1992, 1999, 2004) wykonanych dla tego regionu, jak równie¿ we wczeœniejszych opracowaniach stratotypowego profilu otworu badawczego Nowiny, sporz¹dzonym przez: Makowsk¹ (1979d), Janczyk-Kopikow¹ (1976), Rzechowskiego (1976) i Lisickiego (2003), oraz w profilach otworów Krastudy i Buków opracowanych przez Nowaka i Rabka (1985). Rozpoznane na terenie arkusza Dzierzgoñ utwory eemskie reprezentuj¹ osady morskie, l¹dowe (rzeczne i jeziorne) oraz rzeczno-morskie (deltowe). Uzyskane z wierceñ w Linkach i Piaskach utwory poddane zosta³y badaniom litologiczno-petrograficznym (Balwierz, 2006), palinologicznym (Winter, 2006) i faunistycznym (Makowska, 2006). Stwierdzona na terenie arkusza Dzierzgoñ mi¹¿szoœæ osadów eemskich wynosi od kilku do 60,0 m, seria (strop) le¿y na wysokoœci od 10,0 m p.p.m. do ponad 50,0 m n.p.m. Mu³ki i piaski morskie (dolne) wystêpuj¹ w profilach otworu badawczego Nowiny (otw. 20) oraz otworów studziennych w okolicy Dzierzgonia (otw.: 34–36), Nowca (otw. 19) i Bruku (otw. 4), gdzie le¿¹ na wysokoœci 15,0–35,0 m p.p.m. Makroskopowo w stropie i sp¹gu serii s¹ to mu³ki ilasto-piaszczyste, szare, i piaski py³owate, be¿owe i jasnobr¹zowe, rozdzielone warstw¹ piasków drobno- i œrednioziarnistych, szarych. Utwory mu³kowe zawieraj¹ skorupy miêczaków morskich. Z badañ Janczyk-Kopikowej (1976) wynika, ¿e osady te powsta³y wczeœniej od fitofazy d interglacja³u eemskie-

20 go (Ed) i uznano je za pochodz¹ce z transgresji morza sztumskiego. Mi¹¿szoœæ ca³ej warstwy wynosi 6,0–11,0 m. Torfy i mu³ki jeziorne naobszarze badañ nie tworz¹ ci¹g³ego poziomu, le¿¹ ponad osadami starszego poziomu morskiego w profilach otworów wiertniczych w Nowinach (otw. 20), Nowcu (otw. 19) i Piaskach (otw. 6). W Nowinach wykszta³cone s¹ jako gytie z 20-centymetrow¹ warstewk¹ torfów, a w Piaskach jako mu³ki szare, smugowane czarn¹ substancj¹ organiczn¹, warstwowane równolegle. Strop tej serii wystêpuje na poziomie 17,0 m p.p.m. w Nowinach i 27,8 m p.p.m. w Piaskach. Badaniom litologiczno-petrograficznym poddane zosta³y mu³ki z otworu wiertniczego Piaski, z g³êbo- koœci 86,3–94,8 m. S¹ one umiarkowanie dobrze wysortowane, o s³abej wapnistoœci (oko³o 4%). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ minera³y nieprzezroczyste (oko³o 68%), wêglanów jest oko³o 15%, odnotowano obecnoœæ mikrofauny i niewielkie iloœci glaukonitu w stropie (oko³o 7%). Wœród minera³ów przezroczystych dominuj¹ granaty (oko³o 34%) i biotyt (oko³o 30%), chloryty (oko³o 16%) i amfibole (oko³o 9%). S¹ to jeziorne osady interglacja³u eemskiego. Piaski rzeczne i rzeczne (delt) wyró¿nione zosta³y w profilach wierceñ kartograficznych w Piaskach (otw. 6) i Linkach (otw. 53) oraz archiwalnych w Nowcu (otw. 23), Pacho³ach (otw. 24) i Bruku (otw. 4), gdzie le¿¹ na wysokoœci 15,0–25,0 m p.p.m. i osi¹gaj¹ 7,0–15,0 m mi¹¿szoœci. Opisywane osady nie tworz¹ ci¹g³ego poziomu na obszarze arkusza Dzierzgoñ. Makroskopowo s¹ to piaski œrednioziarniste szare, lokalnie ze ¿wirami, w sp¹gu, do drobnoziarnistych w stropie, miejscami z wtr¹ceniami roz³o¿onych szcz¹tków roœlin i sporadycznie z okruchami muszli miêczaków. Bada- niom litologiczno-petrograficznym poddany zosta³ poziom piasków, le¿¹cy na g³êbokoœci 70,5–86,3 m w Piaskach i na g³êbokoœci 105,5–113,5 m w profilu Linki. S¹ to osady umiarkowanie dobrze wysortowane (R = 0,72–0,81), o zró¿nicowanej wapnistoœci (œrednio od oko³o 9–12% w spagu do oko³o 4–7% w stropie warstwy). W sk³adzie frakcji minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ minera³y przezroczyste (oko³o 45–58%), reprezentowane przede wszystkim przez granaty (oko³o 29–56%), amfibole (oko³o 17–25%) i pirokseny (oko³o 12–20%). Udzia³ minera³ów wêglanowych wynosi oko³o 15–24%, a glaukonitu jest znaczny i zmienny, waha siê w granicach oko³o 7–17%. Ekspertyza palinologiczna (Winter, 2006) wykonana na trzech próbkach piasków pobranych w profilu Linki, z g³êbokoœci 109,8–112,7 m, wskazuje na obecnoœæ ziarn py³ku obcego dla plejstocenu oraz jego z³y stan zachowa- nia, co œwiadczy o redeponowaniu materia³u. Utwory te zosta³y zaliczone do osadów rzecznych (zw³asz- cza w sp¹gu serii) lub deltowo-morskich interglacja³u eemskiego. Mu³ki i piaski morskie (górne) wystêpuj¹ w profilach otworów: kartograficznych Piaski (otw. 6) i Linki (otw. 53), badawczego Nowiny (otw. 20) oraz licznych studziennych w okolicy Dzierzgonia (m.in. otw.: 21, 32 i 34–36) i Nowca (otw. 19), gdzie le¿¹ na wysokoœci od 25,0 m p.p.m. do 10,0 m n.p.m. Makroskopowo s¹ to mu³ki ilasto-piaszczyste, ciemnoszare i czarne, z przewarstwie-

21 niami piasków py³owatych, stalowoszarych. Osady mu³kowe zawieraj¹ liczne okruchy i ca³e skorupy miêczaków morskich. Wed³ug badañ litologiczno-petrograficznych piaski drobno- i œrednioziarniste s¹ umiarkowanie dobrze wysortowane, natomiast mu³ki Ÿle, obtoczenie ziarn kwarcu w piaskach jest doœæ dobre (R = 0,53–0,60). Wapnistoœæ osadów jest niska (oko³o 1–3%). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich mu³ków dominuj¹ minera³y nieprzezroczyste (oko³o 46%), przy oko³o 30–60-procentowym udziale wêglanów i oko³o 21-procentowym minera³ów przezroczystych. Dla warstw piaszczystych udzia³ minera³ów przezroczystych wzrasta do oko³o 45–70%, wœród nich dominuj¹: granaty (oko³o 42–50%), pirokseny (oko³o 8%), amfibole (oko³o 7%) i epidot (oko³o 5%). Wed³ug przeprowadzonych badañ litologiczno-petrograficznych s¹ to osady zatoki morskiej lub reliktowego zbiornika jeziornego. W próbkach pobranych z rdzenia wiertniczego otworu Linki, z g³êbokoœci 100,2–107,5 m, oznaczono (Makowska, 2006) faunê malakologiczn¹ (24 gatunki, jeden rodzaj œlimaków i ma³¿y), a ponadto wyró¿niono ma³¿oraczki, otwornice i kolce je¿owców, reprezentuj¹ce faunê morsk¹. Wy- odrêbniono dwie strefy: doln¹, na g³êbokoœci 106,2–107,5 m, i górn¹, na g³êbokoœci 100,2–105,5 m. Strefa dolna, na podstawie wystêpuj¹cej tu fauny luzytañskiej (Eulimella nitidissima, Venerupis aurea senescens, Acanthocardia paucicostata), zosta³a okreœlona jako faza transgresywna morza p³ytkiego (gatunki litoralne: Ventrosia stagnorum, Hydrobia ulvae, Rissoa membranacea, Rissoa in conspicua, Nassa reticulata, Odostomia pallida, Odostomia unidentata, Abra nitida, Macoma balthica), zale- waj¹cego prawdopodobnie istniej¹ce p³ytkie zbiorniki jeziorne lub starorzecza (gatunki s³odkowod- ne: Valvata piscinalis, Gyraulus laevis). Strefa górna reprezentuje pe³niê rozwoju g³êbokiego morza z najczêœciej wystêpuj¹cymi gatunkami: Bittium reticulatum, Mytilus edulis, Venerupis aurea senescens, Corbula gibba, Spisula subtruncata, Acanthocardia paucicostata, Cerastoderma edule. Analiza fauny uzyskanej w Linkach z poziomu mu³ków, z g³êbokoœci 100,2–107,5 m, pozwoli³a na zaliczenie tych osadów do utworów morza tychnowskiego i korelacjê, na podstawie podobnego sk³adu fauny, z innymi podobnie wykszta³conymi poziomami morskimi tego rejonu, w: Nowinach, Brachlewie, Liczach i Obrzynowie (Makowska, 2006). Z badañ palinologicznych wykonanych na piêciu próbach osadów z profilu Linki, z g³êbokoœci 99,7–107,2 m (Winter, 2006), wynika, ¿e opisywane utwory powstawa³y od pocz¹tkowej, protokra- tycznej fazy interglacja³u E1 Pinus–Betula R PAZ (próbka nr 5, z dominuj¹cymi ziarnami py³ku Pinus sylvestris typ i nisk¹ zawartoœci¹ ziarn py³ku Betula), przez schy³ek fazy mezokratycznej E4 Cory- lus–Quercus–Tilia R PAZ — optimum klimatycznego interglacja³u (próbka nr 4, Quercus, Carpinus, Corylus, Tilia cordata typ, Ulmus, Fraxinus, Hedera helix), do fazy telokratycznej E5 Carpinus–Co- rylus–Alnus R PAZ (próbki nr: 1–3, Carpinus, Corylus, Quercus, Ulmus, Tilia cordata typ, Alnus).

22 Z badañ palinologicznych morskich osadów rozpoznanych w profilu Nowiny (Janczyk-Kopiko- wa, 1976) wynika, ¿e powsta³y w czasie fitofazy Ed–Ei interglacja³u eemskiego, co koreluje siê odpowiednio z okresem transgresji morza tychnowskiego i równowiekowymi osadami profilu Linki. Torfy oraz mu³ki i piaski jeziorne zosta³y wyró¿nione w profilach wierceñ w: Pud³owcu (otw. 41), Pogorzelach (otw. 40), Waplewie (otw. 30), Ankamatach (otw. 16), Nowinach (otw. 20), Bruku (otw. 4) i Piaskach (otw. 5 i 6). Utwory te le¿¹ przewa¿nie w stropie osadów morskich, na wysokoœci od oko³o 10,0 m p.p.m. do oko³o 20,0 m n.p.m., osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 0,5–12,0 m. Makroskopowo s¹ to mu³ki ilaste i piaski py³owate, szare, z marglami, wapniste. Wed³ug licznych opisów archiwalnych zawieraj¹ przewarstwienia b¹dŸ wyraŸne warstwy torfów (m.in. otw.: 4, 5 i 20). Badaniom litologiczno-petrograficznym poddane zosta³y mu³ki pobrane z otworu kartograficznego w Piaskach (otw. 6), z g³êbokoœci 62,1–63,0 m. S¹ to osady Ÿle wysortowane, o s³abej wapnistoœci (1,3%). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich minera³y przezroczyste (oko³o 52%) przewa¿aj¹ nad nieprze- zroczystymi (oko³o 36%), wêglanów jest oko³o 11%, brak glaukonitu. Wœród minera³ów przezroczystych dominuj¹ granaty (oko³o 68%), w zdecydowanej mniejszoœci s¹ pozosta³e: epidot, pirokseny, biotyt i chloryty (4,0–5,5%). Piaski i ¿wiry rzeczno-peryglacjalne zosta³y wyró¿nione na obszarze arkusza w bardzo licznych profilach wierceñ, tworz¹ tutaj niemal ci¹g³y poziom o mi¹¿szoœci oko³o 4–28 m, le¿¹cy na wysokoœci od 10,0 m p.p.m. do 55,0 m n.p.m. Osady te s¹ wykszta³cone jako piaski py³owate, czêsto z przemazami rozmytej substancji organicznej, i piaski œrednioziarniste, jasnoszare, z lokalnymi przewarstwieniami ostrokrawêdzistych ¿wirów w sp¹gu warstwy. Badaniom litologiczno-petrograficznym poddane zosta³y piaski drobnoziarniste i py³owate pobrane z otworu kartograficznego w Piaskach (otw. 6), z g³êbokoœci 34,6–62,1 m, oraz piaski drobno- i œrednioziarniste z otworu kartograficznego w Linkach (otw. 53), z g³êbokoœci 69,7–93,0 m. S¹ to osady umiarkowanie dobrze wysortowane (R = 0,59–0,71), o wapnistoœci zmieniaj¹cej siê w granicach oko³o 2–8%. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ minera³y przezroczyste (oko³o 57%), nieprzezroczyste stanowi¹ oko³o 25–31%, wêglanowe œrednio oko³o 9%, a najmniejszy udzia³ ma glaukonit — oko³o 1–3%. Minera³y przezroczyste reprezentowane s¹ przez granaty (oko³o 75%), w mniejszym stopniu przez pirokseny (oko³o 15%) i amfibole (oko³o 10%), a nastêpnie epidot, dysten i cyrkon (do oko³o 5%). Badane utwory maj¹ prawdopodobnie genezê rzeczno-peryglacjaln¹.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie

Na obszarze arkusza Dzierzgoñ do utworów zlodowaceñ pó³nocnopolskich zaliczono trzy poziomy glin zwa³owych, rozdzielaj¹ce je utwory wodnolodowcowe, zastoiskowe, rzeczne i jeziorne oraz wystêpuj¹ce powszechnie na powierzchni terenu osady tworz¹ce ró¿norodne formy rzeŸby lo- dowcowej i wodnolodowcowej. Generalnie na ca³ym obszarze badañ utwory tego wieku tworz¹ ci¹g³y poziom, jedynie lokalnie obserwuje siê luki erozyjne osadów poszczególnych ogniw. Maksy-

23 malna odnotowana w profilach wierceñ mi¹¿szoœæ osadów zlodowaceñ pó³nocnopolskich wynosi oko³o 70 m (profil kartograficzny Linki), podobnie du¿ych mi¹¿szoœci mo¿na spodziewaæ siê w strefie moren czo³owych w po³udniowej czêœci terenu arkusza. Najmniejsze mi¹¿szoœci osadów tego okresu, oko³o 20 m, wystêpuj¹ w strefie dolinnej Dzierzgonia. Œrednia rozpoznana na obszarze badañ mi¹¿szoœæ tych utworów wynosi oko³o 40 m.

Zlodowacenie Wis³y

Utwory tego zlodowacenia wystêpuj¹ na ca³ej powierzchni obszaru arkusza Dzierzgoñ. Wyró¿- niono tutaj trzy poziomy glin zwa³owych oraz rozdzielaj¹ce je osady wodnolodowcowe i zastoiskowe. Utwory te nale¿¹ do stadia³u najstarszego (stadia³ dolny, toruñski), interstadia³u Gniewu, stadia³u m³odszego (stadia³ œrodkowy, Œwiecia) i stadia³u najm³odszego (stadia³ górny, g³ówny, leszczyñsko-pomor- ski) zlodowacenia Wis³y. Osady stadia³u najstarszego i utwory zastoiskowe stadia³u œrodkowego nie wystêpuj¹ na powierzchni terenu.

Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe niewystêpuj¹ na powierzchni terenu, poznane zosta³y w profilach wielu otworów archiwalnych w rejonie Jeziorno–Nowiec–Bruk oraz Pacho³y–Pud³owiec, w po³udniowej czêœci terenu badañ, a tak¿e w otworze kartograficznym Piaski (otw. 6). Gliny te nie tworz¹ na obszarze arkusza ci¹g³ego poziomu, ich mi¹¿szoœæ maksymalna wynosi oko³o 16–18 m, le¿¹ przewa¿nie nad seri¹ rzeczn¹ interglacja³u eemskiego, w sp¹gu osadów wodnolodowcowych lub zastoiskowych stadia³u najstarszego zlodowacenia Wis³y. Makroskopowo s¹ to gliny ilasto-piaszczyste, zwarte, z bardzo du¿¹ zawartoœci¹ ¿wirów i otoczaków ska³ skandynawskich, o charakterystycznej stalowo- szarej barwie, silnie wapniste. Badania petrograficzne przeprowadzone zosta³y na próbkach glin pobranych w otworze kartograficznym Piaski, z g³êbokoœci 33,6–34,6 m. Wystêpuj¹ca tutaj warstwa nosi cechy wskazuj¹ce na sedymentacjê w œrodowisku wodnym, ma wyraŸn¹ laminacjê partii mu³kowych i warstewki mu³ków ilastych z ilastymi intraklastami. S¹ to gliny g³ównie mu³kowato-ilaste, o bardzo z³ym wysortowaniu, wysokiej wapnistoœci (oko³o 11%). W sk³adzie petrograficznym ¿wi- rów wapienie paleozoiczne (oko³o 63%) przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi (oko³o 28%), wysoki jest udzia³ piaskowców skandynawskich (oko³o 5%), niski dolomitów i kwarcu z rozpadu ska³ krystalicznych (oko³o 1%). Udzia³ ska³ lokalnych jest tak¿e bardzo ma³y (oko³o 1%). Wspó³czynniki petrograficzne tych glin wynosz¹: O/K — 2,35; K/W — 0,46; A/B — 1,85. Zespó³ podanych cech pozwoli³ zaliczyæ te gliny do stadia³u najstarszego zlodowacenia Wis³y i korelowaæ je z innymi litotypami regionalnymi. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe niestanowi¹ ci¹g³ego poziomu w rejonie badañ, le¿¹ najczêœciej w stropie glin zwa³owych najstarszego stadia³u zlodowacenia Wis³y. Najwiêksz¹

24 mi¹¿szoœæ opisywanych osadów stwierdzono w profilu Nowiny (otw. 20), gdzie wynosi 17,6 m. Œred- nia mi¹¿szoœæ tych utworów na terenie arkusza Dzierzgoñ nie przekracza 10,0 m. Litologicznie seriê tê tworz¹ piaski drobno- i œrednioziarniste, szaro¿ó³te, z cienkimi przewarstwieniami mu³ków br¹zowoszarych, oraz szare ¿wiry œredniookruchowe. Mu³ki i piaski zastoiskowe wystêpuj¹ w profilach wierceñ w: Nowcu (otw. 19), Nowinach (otw. 20), Bruku (otw. 4) i Piaskach (otw. 6), gdzie osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 2,0–8,0 m. Osady te le¿¹ w stropie najstarszych glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y lub utworów wodnolodowcowych tego stadia³u. W opisie makroskopowym tej warstwy wystêpuj¹ szare mu³ki ilaste o charakterze warwowym w sp¹gu oraz piaski drobnoziarniste i py³owate w stropie. Badaniom litologiczno-petrograficznym poddane zosta³y mu³ki pobrane z otworu wiertniczego Piaski, z g³êbokoœci 28,7–33,6 m. Rozpoznano mu³ki piaszczyste, umiarkowanie dobrze wysortowane, o s³abej wapnistoœci (oko³o 3%). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich dominuj¹ minera³y nieprzezroczyste (oko³o 41%) i wêglany (oko³o 30%), przy udziale minera³ów przezroczystych do oko³o 25% i glaukonitu — oko³o 4%. Wœród minera³ów przezroczystych stwierdzono: granaty (oko³o 21%), pirokseny (oko³o 12%) i amfibole (oko³o 10%), chloryty (oko³o 10% ) oraz biotyt, cyrkon i dysten (oko³o 5–10%).

Interstadia³

I³y i mu³ki jeziorne le¿¹ ponad osadami m³odszego poziomu morskiego w profilach otworów wiertniczych w B¹garcie (otw. 8) i Piaskach (otw. 6). W rejonie ¯u³awki Sztumskiej zosta³y wydzielone na powierzchni terenu. Wykszta³cone s¹ jako ciemnoszare mu³ki i stalowe i³y. Strop tej serii wystêpuje na poziomie oko³o 30 m n.p.m. w Piaskach i ¯u³awce, natomiast w B¹garcie le¿y na wysokoœci oko³o 15 m p.p.m. Badaniom litologiczno-petrograficznym poddane zosta³y mu³ki uzyskane z otworu wiertniczego Piaski, z g³êbokoœci 26,0–28,7 m. S¹ to osady umiarkowanie dobrze wysortowane, o s³abej wapnistoœci (oko³o 4%). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ minera³y przezroczyste (oko³o 53%), wêglanowych jest oko³o 25%, glaukonitu oko³o 10%, nieprzezroczystych odnotowano oko³o 10%. Wœród minera³ów przezroczystych stwierdzono: granaty (oko³o 40%), chloryty (oko³o 10%), biotyt (oko³o 8%), cyrkon, dysten i staurolit (oko³o 7%) oraz pirokseny (oko³o 5%) i amfibole (oko³o 2%). Utwory te zosta³y zaliczone do jeziornych osadów interstadia³u. Piaski i mu³ki rzeczne (delt) wyró¿nione zosta³y na powierzchni terenu w rejonie ¯u³awki Sztumskiej oraz w profilu wiercenia w B¹garcie (otw. 8). Nie tworz¹ ci¹g³ego poziomu na obszarze arkusza Dzierzgoñ. W ods³oniêciu opisywane osady le¿¹ na wysokoœci poni¿ej 50,0 m n.p.m., natomiast w otworze na poziomie 10,0 m p.p.m. Osi¹gaj¹ 5,0 m mi¹¿szoœci. Makroskopowo s¹ to piaski œrednioziarniste, szare, lokalnie ze ¿wirami w sp¹gu, do drobnoziarnistych w stropie, miejscami z wtr¹ceniami roz³o¿onych szcz¹tków roœlin.

25 Stadia³ œrodkowy

Gliny zwa³owe wystêpuj¹ na powierzchni terenu. Rozpoznane zosta³y w skarpie nad dolin¹ rzeki Dzierzgoñ w Stanówku oraz w profilach wielu otworów wiertniczych, m.in w Nowinach (otw. 20), Linkach (otw. 53) i Piaskach (otw. 6). Gliny te tworz¹ na obszarze arkusza prawie ci¹g³y, dobrze rozpoznawalny poziom, brak ich w szerokich dolinach Dzierzgonia w pó³nocnej czêœci terenu ba- dañ. Ich mi¹¿szoœæ maksymalna wynosi oko³o 17–30 m. Opisywane osady le¿¹ przewa¿nie na utworach zastoiskowych lub wodnolodowcowych najstarszego stadia³u zlodowacenia Wis³y. Makro- skopowo s¹ to gliny ilasto-piaszczyste, z bardzo du¿¹ iloœci¹ g³azików ska³ skandynawskich i wk³adkami piasków, o szarej barwie, silnie wapniste. Badania petrograficzne przeprowadzone zosta³y na próbkach glin pobranych z otworów kartograficznych w Piaskach, z g³êbokoœci 16,8–26,0 m, i Lin- kach, z g³êbokoœci 67,7–69,7 m. S¹ to gliny g³ównie mu³kowato-ilaste i piaszczyste, z widocznymi strukturami fluidalnymi, co mo¿e sugerowaæ, ¿e s¹ to gliny sp³ywowe. Badane osady s¹ Ÿle wysortowane, o wysokiej wapnistoœci (oko³o 11–13%). W sk³adzie petrograficznym ¿wirów wapienie paleozoiczne (oko³o 32–52%) przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi (oko³o 25%), dolomitów (oko³o 5%) jest wiêcej ni¿ piaskowców skandynawskich (oko³o 2–4%) i kwarcu pochodz¹cego z rozpadu ska³ krystalicznych (oko³o 1%). Udzia³ ska³ lokalnych jest bardzo du¿y (oko³o 35%). Wspó³czynniki petrograficzne glin rozpoznanych w Piaskach wynosz¹: O/K — 1,75; K/W — 0,62; A/B — 1,40, a glin z profilu w Linkach: O/K — 2,00; K/W — 0,55; A/B — 1,51. Uœrednione wartoœci wspó³czynników petrograficznych obliczone dla glin z obu profili wynosz¹: O/K — 1,84; K/W — 0,61; A/B — 1,43. W profilu otworu badawczego Nowiny (otw. 20), dla poziomu glin le¿¹cych na g³êbokoœci 5,8–9,2 m wyznaczono nastêpuj¹ce wartoœci wspó³czynników petrograficznych: O/K — 2,27; K/W — 0,55; A/B — 1,79 (Rzechowski, 1976) i O/K — 2,7; K/W — 0,4; A/B — 2,0 (Lisicki, 2003). Na podstawie zbadanych cech mo¿na korelowaæ opisane poziomy glin z innymi litotypami regionalnymi stadia³u starszego zlodowacenia Wis³y. Mu³ki, piaski i i³y zastoiskowe zosta³y wyró¿nione w profilach archiwalnych otworów w: Balewie (otw. 51), Nowinach (otw. 19 i 20), Pacho³ach (otw. 24) i Ankamatach (otw. 16), oraz w profilu wiercenia kartograficznego w Linkach (otw. 53). Utwory te le¿¹ w stropie glin zwa³owych starszego stadia³u zlodowacenia Wis³y. Ich maksymalna mi¹¿szoœæ stwierdzona wierceniami wynosi oko³o 12–26 m. W opisie makroskopowym na omawian¹ seriê zastoiskow¹ sk³adaj¹ siê piaski py³owate, szare, oraz mu³ki ilaste i i³y popielatoszare, warwowe. Wed³ug badañ litologiczno-petrograficznych s¹ to osady Ÿle wysortowane, o umiarkowanie du¿ej wapnistoœci (od oko³o 17–20% w sp¹gu do oko³o 6% w stropie). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich zaznacza siê dominacja granatów (oko³o 47–59%), ró¿ne i zmienne wartoœci osi¹gaj¹: biotyt (oko³o 7–13%), amfibole (do oko³o 7%), pirokseny (oko³o 4–12%), epidot (oko³o 3–7%) i cyrkon (oko³o 2–9%).

26 Stadia³ górny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) ods³aniaj¹ siê w górnych partiach sto- ków dolin rzecznych w pó³nocno–wschodniej czêœci obszaru arkusza oraz w dolinie Dzierzgonia w rejonie Stare Miasto–Dzierzgoñ. Opisane zosta³y w du¿ych piaskowniach-¿wirowniach w Stanowie, Stanówku i Starym Mieœcie, gdzie stanowi¹ dolny poziom eksploatacyjny, w którego stropie le¿¹ osady zastoiskowe (mu³ki i piaski py³owate) b¹dŸ gliny zwa³owe. Stropow¹ czêœæ serii tworz¹ piaski drobnoziarniste, kwarcowe z niewielkim udzia³em skaleni, doœæ dobrze wysortowane, lekko py³owate, warstwowane skoœnie o du¿ym nachyleniu lamin (do 25°), o barwach ¿ó³tych i szaro¿ó³tych. W sp¹gu wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste, kwarcowo-skaleniowe, Ÿle wysortowane, z licznymi ostrokrawêdzi- stymi ¿wirami o œrednicy do 2 cm, br¹zowe z rdzawo-brunatnymi smugami orsztynu, podkreœlaj¹cymi warstwowanie skoœne. Piaszczysto-¿wirowe utwory wodnolodowcowe, le¿¹ce w sp¹gu glin zwa³owych stadia³u m³odszego zlodowacenia Wis³y, zosta³y wyró¿nione w wielu profilach archiwalnych, m.in. w: Cieszymowie Wielkim (otw. 54), Blunakach (otw. 42), Stanowie (otw. 31) i Dzierzgoniu (otw.: 32–36), oraz w profilu otworu kartograficznego w Linkach (otw. 53). Seria ta osi¹ga najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ 35,0 m, przewa¿nie jednak wynosi oko³o 2–4 m. W otworze kartograficznym Linki opisywane osady le¿¹ na g³êbokoœci 21,1–56,5 m. S¹ to w sp¹gu piaski œrednioziarniste, kwarcowo-skaleniowe, szare, umiarkowanie dobrze wysortowane. Ku stropowi przechodz¹ w piaski ró¿noziarniste ze znaczn¹ domieszk¹ ¿wi- rów (oko³o 1–14%), przewa¿nie Ÿle wysortowane. Obtoczenie ziarn kwarcu jest umiarkowanie dobre (R = 0,82), wapnistoœæ œrednia (oko³o 5%). W sk³adzie minera³ów ciê¿kich przezroczystych zaznacza siê dominacja granatów (oko³o 59%); amfiboli, chlorytów, piroksenów i epidotu jest poni¿ej 10,0%. I³y i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ w profilach wierceñ archiwalnych w rejonie miej- scowoœci: Stanowo–Dzierzgoñ (otw. 31 i 32), Pogorzele–Dymnik (otw. 13 i 40) i Kielmy (otw. 46), gdzie osi¹gaj¹ najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ, oko³o 12–23 m. Osady te le¿¹ w sp¹gu m³odszych glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y. W opisie makroskopowym tej warstwy wystêpuj¹ szare i³y i mu³ki ilaste o charakterze warwowym w stropie i mu³ki w sp¹gu, o barwach szarych i ciemnoszarych. Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren wyciœniêcia tworz¹ pagóry moren wyciœniêcia zaznaczaj¹ce siê w morfologii wschodniej czêœci terenu arkusza, przy granicy z obszarem arkusza Zalewo. Utwory morenowe zosta³y opisane w ¿wirowni po³o¿onej w okolicy miejscowoœci Gisiel, tu¿ poza granic¹ obszaru arkusza. Stropow¹ czêœæ prawie ka¿dej z tych form tworz¹ gliny piaszczyste, z licznymi ¿wirami i g³azami o œrednicy do 40 cm, zwarte, brunatne, bezwapniste. W ob- rêbie glin widoczne s¹ liczne przemazy piaszczyste, które wykazuj¹ zafa³dowania i wyciœniêcia ca³ej struktury. Poni¿ej w morenach piaszczysto-¿wirowych wystêpuj¹ partie bezstrukturalnych piasków œrednioziarnistych, kwarcowo-skaleniowych, Ÿle wysortowanych, z licznymi ¿wirami, g³azikami i g³azami o œrednicy do 30 cm, br¹zowo¿ó³tych, bezwapnistych, oraz kompleks piasków œrednioziarnistych,

27 s³abo wysortowanych, z przewarstwieniami piasków drobno- i gruboziarnistych oraz ¿wirów o œred- nicy do 1,5 cm, warstwowanych skoœnie, z wyraŸnymi fa³dami i warstwami monoklinalnymi u³o¿ony- mi pod k¹tem 30–90°. Gliny zwa³owe z wk³adkami mu³ków i piasków zastoiskowych wystê- puj¹ na obszarze arkusza Dzierzgoñ w postaci zwartych pokryw, brak ich jedynie w czêœci zachodniej i po³udniowo-wschodniej, na równinach sandrowych i w pó³nocnej czêœci doliny Dzierzgonia. W profilach otworów wiertniczych, m.in. w Cieszymowie Wielkim (otw. 54), Blunakach (otw. 42) i Bruku (otw. 4), stwierdzono maksymaln¹ mi¹¿szoœæ tych glin, wynosz¹c¹ oko³o 24–28 m. Na powierzchni terenu opisywane osady zosta³y zbadane w przekopach wodoci¹gowych na odcinku Poliksy–Litewki (4,5 km), przy robotach drogowych na odcinku Prakwice–Lubochowo (5,0 km) oraz w wielu mniejszych skarpach dróg i przekopach. S¹ to gliny piaszczyste, z licznymi ¿wirami i pojedynczymi g³azami o œrednicy do 1,0 m, masywne, zwarte, z licznymi spêkaniami, br¹zowe i ciemnoszare. W stropie poziomu le¿¹ zazwyczaj gliny warstwowane, piaszczysto-py³owate, plamiste, rdzawe i zielono-szare. Od g³êbokoœci 1,5 m s¹ to gliny silnie margliste. Gliny zwa³owe w opisywanych przekopach charakteryzuj¹ siê czêstymi zmianami facjalnymi. Wystêpuj¹ strefy glin mu³kowatych z pojedynczymi ¿wirami, br¹zowoszarych, ilastych, ciemnoszarych, z ma³¹ iloœci¹ ziarn kwarcu, oraz silnie piaszczyste, brunatne. W wielu sondach mecha- nicznych w strefie zaplecza moren czo³owych, w pó³nocnym i po³udniowym rejonie obszaru badañ, gliny te s¹ wyraŸnie dwudzielne, rozdzielone oko³o 10–20-centymetrow¹ warstewk¹ piasków drobnoziarnistych. Cecha ta jest równie¿ widoczna w opisach profili wielu wierceñ, przewarstwienie piaszczyste ma czêsto mi¹¿szoœæ do 3,0 m. Stropowa warstwa to najprawdopodobniej glina sp³ywowa lub deluwialna (profile Nowiny i Linki). Charakterystykê litologiczno-petrograficzn¹ glin przeprowadzono na podstawie próbek pobranych z otworu kartograficznego w Linkach (otw. 53), gdzie nad warstw¹ osadów wodnolodowcowych wystêpuj¹ zasadniczo trzy poziomy glin, przedzielone mu³kami (3,3 m) i piaskami py³owatymi (6,4 m). Osady rozdzielaj¹ce gliny maj¹ cechy utworów zastoiskowych. Dolna warstwa szarych, piaszczystych glin wystêpuje na g³êbokoœci 17,8–21,1 m, nastêpne gliny, z wk³adkami skoœnie laminowanych mu³ków oraz du¿¹ iloœci¹ g³azików, le¿¹ na g³êbokoœci 8,9–17,8 m, a najwy¿sza warstwa glin ¿ó³tobr¹zowych zalega do g³êbokoœci 2,5 m. Gliny po³o¿one w profilu Linki najwy¿ej s¹ prawie bezwapniste, zawieraj¹ zaledwie oko³o 1% ¿wirów. S¹ to gliny zwietrza³e, najprawdopodobniej sp³ywowe. Dwie ni¿sze warstwy glin charakteryzuj¹ siê wysok¹ wapnistoœci¹, do oko³o 13–15%. W sk³adzie ¿wirów glin dolnych zaznacza siê znaczna przewaga wapieni paleozoicznych (oko³o 56%) nad ska³ami krystalicznymi (oko³o 27%), dolomitów jest oko³o 9%, piaskowców oko³o 2%, a kwarcu poni¿ej 1,0%. Wspó³czynniki petrograficzne tej warstwy s¹ nastêpuj¹ce: O/K — 2,42; K/W — 0,43; A/B — 2,15. W sk³adzie ¿wirów glin œrodkowych zaznacza siê przewaga ska³ krystalicznych (oko³o 56%) nad wa-

28 pieniami paleozoicznymi (oko³o 28%), dolomitów i kwarcu jest tylko oko³o 1%, a piaskowców oko³o 7%. Uzyskane wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹: O/K — 0,65; K/W — 1,92; A/B — 0,46, co œwiadczy, ¿e s¹ to gliny zwietrza³e. Jedynie dla dolnej warstwy glin rozpoznanych w profilu Linki mo¿na przeprowadziæ korelacjê z innymi glinami litotypu regionalnego i uznaæ je za gliny m³odszego stadia³u zlodowacenia Wis³y. Piaski, ¿wiry, g³azy i gliny zwa³owe moren czo³owych tworz¹ pagóry moren czo³owych, stanowi¹ce g³ówn¹ strefê moren czo³owych akumulacyjnych, biegn¹c¹ z po³udnio- wego zachodu na wschód, wzd³u¿ linii Cieszymowo Wielkie–Dzierzgoñ–Przezmark–Milikowo. Utwory te zosta³y najlepiej rozpoznane w kilku ods³oniêciach w okolicy Starego Dzierzgonia, Folwar- ku i Przezmarku. W ods³oniêciach, do g³êbokoœci 1,5 m, wystêpuj¹ przewa¿nie bezstrukturalne piaski œrednioziarniste, kwarcowo-skaleniowe, bardzo Ÿle wysortowane, z licznymi ¿wirami i g³azikami o œred- nicy do 15 cm, ¿ó³tobr¹zowe, miejscami piaski gliniaste i gliny piaszczyste, bez³adne, s³abo wapniste. Poni¿ej, w obrêbie serii eksploatacyjnej, znajduj¹ siê warstwy piaszczysto-¿wirowe, ¿wirowe oraz ¿wirowo-g³azowe, nachylone pod niewielkim k¹tem (3–5°) na po³udniowy wschód. W obrêbie tej serii osady wykazuj¹ warstwowanie rynnowe, skoœne i równoleg³e. Ich mi¹¿szoœæ przekracza 5,0 m. W mniejszych ods³oniêciach b¹dŸ tylko skarpach dróg obserwowane by³y piaski warstwowane równo- legle, zawieraj¹ce soczewy ¿wirów oraz g³azy o œrednicy do 40 cm, pod przykryciem glin ilasto-piaszczystych. Budowa poszczególnych pagórków w po³udniowej czêœci strefy czo³owomorenowej jest zró¿nicowana, charakterystyczny jest jednak du¿y udzia³ w formach materia³u gliniastego i serii lodowcowych ¿wirów gliniastych, a zdecydowanie mniejszy utworów wodnolodowcowych. Dwa nastêpne ³uki pagórków recesyjnych moren czo³owych: Morany–Tywêzy–Stare Miasto i Bukowo–Chojty–Dzierzgoñ maj¹ w swojej budowie zdecydowanie wiêkszy udzia³ osadów gliniastych. Wobec braku wiêkszych ods³oniêæ (jedynie niewielkie w Chojtach, Nowinach i Poliksach) budowa wielu moren zosta³a rozpoznana jedynie sondami. Na tej podstawie wysnuto wniosek o po- kryciu glinami sp³ywowymi, piaszczysto-mu³kowatymi, mi¹¿szoœci œrednio 1,0–3,0 m, gliniastych, ale równie¿ mu³kowych i piaszczysto-gliniastych j¹der tych pagórów. W ods³oniêciu w Chojtach, w stropie, le¿y prawie 2,0-metrowa warstwa ¿wirów i g³azików, bardzo s³abo obtoczonych, reprezentuj¹cych w przewadze rumosz skalny z potrzaskanych wapieni, spojonych rdzawobr¹zowymi piaskami gliniastymi. W obrêbie tej warstwy sp³ywowej le¿¹ g³azy granitu o œrednicy 1,8 m. Poni¿ej wystêpuj¹ warstwowane skoœnie i równolegle piaski ró¿noziarniste, w przewadze drobnoziarniste, jasno¿ó³te. Wysokoœæ œcian ods³oniêcia wynosi oko³o 8,0 m. Najciekawsz¹ rozpoznan¹ w tym rejonie form¹ jest pagór w Poliksach, którego budowa œwiadczy o jego wieloetapowym powstawaniu, nak³ad- aniu siê ró¿nych genetycznie osadów, dobrze obrazuj¹cy zjawiska zachodz¹ce w strefie deglacjacji arealnej. Opisywane ods³oniêcie, o wysokoœci œcian oko³o 10 m, znajduje siê we wschodniej czêœci tej

29 formy. Zachodnie stoki ods³oniêcia, maj¹cego kontynuacjê ku centrum pagóra, zbudowane s¹ z materia³u ¿wirowo-piaszczystego, spojonego br¹zowymi glinami, z g³azikami, s³abo segregowanego w obrê- bie warstwy. W centrum wystêpuje j¹dro piaszczysto-¿wirowe i pionowe warstwy piasków kwarcowych, dobrze wysortowanych, zwiêz³ych, jasno¿ó³tych, które zosta³y oddzielone uskokami normalnymi, postsedymentacyjnymi od równolegle warstwowanych, le¿¹cych skoœnie na wschodnich stokach formy, piasków py³owatych z przewarstwieniami mu³ków be¿owo-szarych i br¹zowych. Zaburzona budowa wewnêtrzna tej czêœci ods³oniêcia dokumentuje proces wytapiania siê bry³y lodu, maj¹cej podparcie od zachodu we wczeœniej osadzonych warstwach piaszczysto-¿wirowych moreny. Liczne uskoki postsedymentacyjne s¹ nastêpstwem ostatecznej utraty podparcia po wytopieniu siê lodu. W obrêbie warstwy piaszczysto-mu³kowej, szarozielonej, z du¿¹ iloœci¹ glaukonitu, zaburzonej licznymi mikrouskokami, wy- stêpuj¹ masowo szczeliny wype³nione szcz¹tkami fauny. Wskazywaæ to mo¿e na pierwotnie przybrze¿n¹ genezê tych osadów, które póŸniej znalaz³y siê w obrêbie poligenetycznej formy, powsta³ej w warunkach aktywnego lodu, o czym œwiadcz¹ osadzone pionowo ca³e pakiety zamarzniêtych warstw piasków i akumulacji materia³u z bry³ martwego lodu. Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe w sp³ywach akumulacji szczelino- w e j tworz¹ pagóry wystêpuj¹ce g³ównie w strefach brzegowych jezior Balewskiego i Kuksy oraz w rejonie Stare Miasto–Ko³tyniany–Jankowo, w centralnej i pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza. Utwory te zosta³y szczegó³owo opisane w kilku niewielkich piaskowniach-¿wirowniach i ¿wirowniach zlokalizowanych w Jankowie i Starym Mieœcie. Stropow¹ czêœæ serii tworzy 20–40-centymetrowa warstewka bez- teksturalnych piasków gliniastych, brunatnych, bezwapnistych. Poni¿ej wystêpuje 1,5-metrowa warstwa spojonych glinami ¿wirów o œrednicy do 5 cm, z du¿¹ iloœci¹ bia³ych, kanciastych wapieni, miejscami silnie wapnista. W sp¹gu wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste, kwarcowo-skaleniowe, doœæ dobrze wysortowane, cienko³awicowe, warstwowane skoœnie i równolegle, ¿ó³tobr¹zowe, bezwapniste. W obrêbie tych piasków wystêpuj¹ soczewy piasków gruboziarnistych i ¿wiry o œrednicy do 10 cm. W ¿wirowni w lesie ko³o Janko- wa obserwowano ponadto seriê warstwowanych mu³ków drobnolaminowanych, le¿¹c¹ w stropie warstw piaszczysto-¿wirowych. Opisane utwory maj¹ mi¹¿szoœæ do 8,0 m. Piaski i mu³ki tarasów kemowych oraz gliny zwa³owe w sp³ywach tarasów kemowych tworz¹ rozleg³y taras przylegaj¹cy do wysokiej krawêdzi wysoczyzny w pó³nocno-wschodniej czêœci badanego terenu, w rejonie: Stare Dolno–Œwiêty Gaj–Kwietniewo. Wykszta³cenie osadów tworz¹cych tê formê obserwowane by³o w: du¿ej ¿wirowni w Œwiêtym Gaju, licznych ods³oniêciach w krawêdzi doliny M³ynówki w Kwietniewie oraz g³êbokich jarach leœnych w Starym Dolnie. W stropie serii piaszczysto-mu³kowej, w œcianach ods³oniêæ ¿wirowni Œwiêty Gaj, wystêpuje warstwa glin sp³ywowych o mi¹¿szoœci 1,5–2,5 m. Zaobserwowano tu liczne struktury z p³yniêcia w postaci warstewek piasków py³owatych, glin piaszczystych, jasnobe¿owych, i piasków

30 gliniastych, które uk³ada³y siê w postaci fa³dów wzd³u¿ sp¹gu warstwy, czêsto op³ywa³y kszta³ty nielicznych g³azików ska³ skandynawskich b¹dŸ tworzy³y typowy strumieñ sp³ywu b³otnego. Poni¿ej stwierdzono kompleks warstw piasków py³owatych, be¿owoszarych, piasków drobnoziarnistych, szarych, z przewarstwieniami mu³ków ciemnobe¿owych i ciemnoszarych. Warstwy te zalegaj¹ poziomo i skoœnie (zapadaj¹ na po³udniowy wschód pod k¹tem do 20°). W centralnej œcianie wyrobiska, w serii piaszczysto-mu³kowej wyraŸnie widoczne s¹ uskoki postsedymentacyjne. Mi¹¿szoœæ tych osadów w ods³oniêciu przekracza 6,0 m. Piaski, mu³ki i ¿wiry kemów tworz¹ pagóry kemowe wystêpuj¹ce w strefach marginalnych moren czo³owych (Balewo–Linki–Matule), a tak¿e jako pola kemowe i izolowane formy na wysoczyŸnie morenowej w pó³nocnej i centralnej czêœci obszaru arkusza, w strefie deglacjacji arealnej (Bruk–Jeziorno–Dzierzgoñ–Ko³tyniany–Dymnik). Wiêkszoœæ form jest niedostêpna do bezpoœred- niej obserwacji, ich budowa zosta³a udokumentowana sondami mechanicznymi. Ods³oniêcia ukazuj¹ce wewnêtrzn¹ budowê kemów znajduj¹ siê w Poliksach i Lisiej Górze. W centrum pagóra morenowego w Poliksach (wysokoœæ oko³o 10 m) wystêpuje j¹dro piaszczysto-¿wirowe i pionowe warstwy pia- sków kwarcowych, dobrze wysortowanych, zwiêz³ych, jasno¿ó³tych, które zosta³y oddzielone uskokami normalnymi, postsedymentacyjnymi od równolegle warstwowanych, le¿¹cych skoœnie na stokach formy, piasków py³owatych, z przewarstwieniami mu³ków be¿owo-szarych i br¹zowych. Za- burzona budowa wewnêtrzna strefy kemowej w obrêbie moreny dokumentuje proces wytapiania siê bry³y lodu, maj¹cej podparcie od zachodu we wczeœniej osadzonych warstwach piaszczysto-¿wirowych moreny, uskoki postsedymentacyjne s¹ nastêpstwem ostatecznej utraty podparcia. W obrêbie warstwy piaszczysto-mu³kowej, szarozielonej, zaburzonej licznymi mikrouskokami, wystêpuj¹ masowo szczeliny wype³nione szcz¹tkami muszli œlimaków i koœæmi p³azów. Oznaczone zosta³y koœci p³azów Amphibia nale¿¹ce do dwóch rodzajów: Rana (¿aby) oraz Bufo (ropuchy), a ponadto siekacz gryzonia rodzaju Arvicola terrestris (karczownik), zwi¹zanego ze œrodowiskiem ziemno-wodnym. Poœrednio wskazuje to na pierwotnie przybrze¿ne genezê tych osadów, które póŸniej sta³y siê bocz- nym podparciem dla bry³y lodu i tym samym zosta³y wbudowane w strukturê tej poligenetycznej formy (Miêkina, 2005). Ods³oniêcie w Lisiej Górze (wysokoœæ oko³o 15 m) ukazuje spokojnie u³o¿one warstwy piaszczysto-mu³kowe, 20–50-centymetrowej mi¹¿szoœci, warstwowane równolegle, z upa- dem na zachód i po³udniowy zachód. S¹ to piaski py³owate, kwarcowe, szare i be¿owo¿ó³te, z przewarstwieniami mu³ków, s³abo spoistych, be¿owych, z laminami lekko zafa³owanymi w obrêbie warstwy. W stropie stwierdzono 0,5–1,5-metrow¹ warstwê glin piaszczystych, z licznymi ¿wirami i g³azami o œred- nicy do 80 cm, silnie spêkan¹ i pociêt¹ uskokami, w wielu miejscach z widocznymi strukturami sp³ywowymi. Liczne ma³e kemy wystêpuj¹ce w rejonie Ko³tynian zbudowane s¹ w znacznym stopniu z materia³u piaszczysto-¿wirowego, s¹ to piaski drobnoziarniste, kwarcowe, z przewarstwieniami pia- sków œrednioziarnistych i ¿wirów o œrednicy do1 cm, szaro¿ó³te i ¿ó³te.

31 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne, sandrowe) powsta³y w wyniku odp³ywu wód ze stref czo³owomorenowych. W po³udniowej czêœci terenu badañ wystêpuj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowcowe tworz¹ce powierzchniê sandrow¹ zwi¹zan¹ z g³ównymi drogami odp³ywu wód na po³udnie i po³udniowy zachód, przez rynny jezior Mot³awa Wielka i Balewskiego, do doliny sandrowej górnej Drwêcy. Natomiast w czêœci centralnej obszaru arkusza osady te tworz¹ ³uk sandrów dolinnych (Waplewko–Stanówko–Ko³tyniany), zwi¹zanych z odp³ywem wód ze strefy recesyjnych moren czo³owych. Mi¹¿szoœæ opisywanej serii waha siê od oko³o 2–4 m w rejonie Ko³tynian do oko³o 10–15 m w okolicach miejscowoœci Stanówko–Waplewko. Wykszta³cenie utworów wodnolodowcowych jest podobne na ca³ym badanym terenie. Najlepiej rozpoznano je w du¿ych ¿wirowniach i piaskowniach-¿wirowniach w: Starym Mieœcie, Stanówku, Ankamatach i Waplewku (centralna i zachodnia czêœæ obszaru arkusza) oraz w wysokich skarpach dróg leœnych w Przezmarku (czêœæ po³udniowo-wschodnia). W czêœci zachodniej seriê wodnolodowcow¹ tworz¹ piaski œrednioziarniste, kwarcowo-skaleniowe, s³abo wysortowane, ¿ó³te i ¿ó³tobr¹zowe, s³abo wapniste, z przewarstwieniami piasków drobno- i gruboziarnistych ze ¿wirkami o œrednicy do 3 cm, oraz ¿wiry drobno- i grubookruchowe. Utwory frakcji grubszej wystêpuj¹ w centralnej czêœci wyrobiska w Waplewku, ku po³udniowi materia³ staje siê coraz bardziej drobnoziarnisty, czêsto spotykane s¹ wk³adki i przemazy mu³ków i piasków py³owatych, kwarcowych, oliwkowych lub brunatnych. Seria wykazuje u³awicenie: ³awice o mi¹¿szoœci 50–90 cm u³o¿one s¹ na ogó³ równolegle, miejscami siê wyklinowuj¹, a nachylenie ³awic dochodzi do 3–8° (kierunek przep³ywu ze wschodu na zachód). Warstwowanie wewn¹trz ³awic jest skoœne, przek¹tne, a miejscami równoleg³e. W piaskowniach-¿wirowniach w Stanówku obserwowana mi¹¿szoœæ utwo- rów wodnolodowcowych przekracza 20,0 m, ale jest to spowodowane na³o¿eniem siê dwóch ró¿no- wiekowych serii, rozdzielonych pok³adem glin zwa³owych widocznym tylko w pó³nocnej czêœci odkrywek le¿¹cych na pó³noc od szosy Miko³ajki Pomorskie–Dzierzgoñ. Na obszarze tym osady wodnolodowcowe charakteryzuj¹ siê wystêpowaniem materia³u o grubszej frakcji, wœród warstw piaszczysto-¿wirowych obecne s¹ soczewy g³azików i grubokruchowych ¿wirów, w przewadze wa- piennych. Czêsto spotykane s¹ kopalne rynny z warstwowaniem krzy¿owym lub tangencjalnym. Generalnie mo¿na na tej podstawie wyznaczyæ kierunek sp³ywu wód, na po³udniowo-zachodni i zachodni. W skarpach dróg leœnych nad jeziorem Mot³awa Wielka, wœród utworów wodnolodowcowych obserwowano wystêpowanie fauny na wtórnym z³o¿u, liczne okruchy i ca³e skorupy muszli œlimaków eemskich. Mu³ki i piaski zastoiskowe rozpoznane zosta³y sondami kartograficznymi w rejonie miejscowoœci Kielmy–Protajny, gdzie dokumentuj¹ izolowane zastoisko, powsta³e w stropie glin zwa³owych i pokryte czêœciowo seri¹ namu³ów torfiastych, oraz w dolinie Dzierzgonia ko³o Starego

32 Miasta, gdzie le¿¹ na piaskach wodnolodowcowych. Stwierdzona mi¹¿szoœæ osadów wynosi 2,5–3,0 m. S¹ to mu³ki ilaste, popielatoszare, przewarstwione drobnymi laminami piasków py³owatych, ¿ó³tosza- rych. W kilku sondach nawiercono w obrêbie warstwy piaszczystej wtr¹cenia szarych glin ilastych. Piaski, ¿wiry i g³azy moren martwego lodu oraz piaski, ¿wiry i gliny wodnomorenowe, tworz¹ce przewa¿nie p³aty osadów lub niewielkie pagórki, wystê- puj¹ g³ównie w po³udniowej i wschodniej czêœci terenu arkusza. Zwi¹zane s¹ ze stref¹ deglacjacji arealnej Sójki–Dymnik. Zró¿nicowanie litologiczne utworów wodnomorenowych jest bardzo du¿e nawet na ma³ej przestrzeni, co jest dobrze widoczne w piaskowni-¿wirowni w Wopitach. Strop serii tworz¹ bezteksturalne piaski gliniaste z licznymi ¿wirami o œrednicy do 3 cm, brunatne, s³abo wapniste, o mi¹¿szoœci 0,5–0,8 m, lub poziom glin sp³ywowych o mi¹¿szoœci 1,2 m. Wœród ¿wirów wystê- puje znaczna iloœæ ostrokrawêdzistych, bia³ych wapieni i margli. Poni¿ej zalega 0,4–1,0-metrowa warstwa piasków grubo- i œrednioziarnistych, kwarcowo-skaleniowych, Ÿle wysortowanych, z przewarstwieniami ¿wirów i g³azików o œrednicy do 10 cm, br¹zowych, bezwapnistych, warstwowanych skoœnie. Do g³êbokoœci oko³o 3 m wystêpuje bruk morenowy, utworzony z g³azików o œrednicy do 20 cm, brunatny. Bruk ten przechodzi obocznie w gliny piaszczyste, miejscami py³owate, z licznymi ¿wirami i g³azikami o œrednicy do 12 cm, a tak¿e licznymi przemazami piaszczystymi, gniazdami ¿wi- rów i piasków gliniastych oraz sp³ywami b³otnymi. Poni¿ej wystêpuj¹ naprzemianleg³e 10–20-centymetrowej mi¹¿szoœci ³awice piasków œrednioziarnistych oraz ¿wirów o œrednicy do 1 cm, szaro¿ó³tych z br¹zowymi smugami. Warstwowanie wewn¹trz ³awic jest skoœne, sporadycznie obserwowano warstwowanie rynnowe.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Mu³ki i piaski deluwialne wype³niaj¹ dna suchych dolin i parowów w strefach kra- wêdziowych dolin rzecznych, g³ównie w centralnej, po³udniowo-wschodniej i pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza. Ich mi¹¿szoœæ nie przekracza 2,0–3,0 m. Wykszta³cenie litologiczne utworów deluwialnych jest zró¿nicowane. W sondach rêcznych odwierconych w jarach strefy krawêdziowej doliny rzeki w rejonie Mokajmy–Sójki i w rejonie czo³owomorenowym Bucznik–Protajny stwierdzono piaski py³owate, kwarcowe, z pojedynczymi ¿wirami o œrednicy do 6 mm i z brunatnymi przemazami substancji organicznej. W sondach wykonanych w rejonie Balewo–Linki wystêpuj¹ mu³ki piaszczyste, kwarcowe, s³abo spoiste, szare, bezwapniste. Osady deluwialne wystêpuj¹ w dolnych czêœciach stoków wiêkszoœci pagórków i krawêdzi wysoczyzn, ale ich oddzielenie od osadów macie- rzystych i pokazanie w skali mapy jest praktycznie niemo¿liwe.

33 c. Holocen

Mu³ki i piaski jeziorne tworz¹ tarasy wokó³ mis jezior: Balewskiego, Mot³awa Wielka, Gemben, Korsuñ i Kuksy, oraz równiny jeziorne w rejonie Jeziorna i Starego Dzierzgonia. S¹ to popielatoszare mu³ki ilasto-piaszczyste, drobnolaminowane, z przemazami br¹zowej substancji organicznej, przewarstwiaj¹ce siê z jasnoszarymi piaskami py³owatymi i szarymi piaskami drobnoziar- nistymi. W sondach kartograficznych wykonanych w Jeziornie oraz w ods³oniêciach w skarpach nad jeziorami, mi¹¿szoœæ tych utworów przekracza 2,5 m. Piaski i mu³ki rzeczne (delt) wyró¿nione zosta³y w pó³nocnej czêœci doliny Dzierzgonia, gdzie tworz¹ ostañce wy¿szego tarasu zalewowego. S¹ to piaski drobno- i œrednioziarni- ste, dobrze wysortowane w sp¹gu, zawieraj¹ce w górnych partiach przewarstwienia piasków py³owatych i mu³ków piaszczystych. Badane osady maj¹ barwê szaro¿ó³t¹. Osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ do 5,0 m. Piaski rzeczne osi¹gaj¹ mi¹¿szoœci przekraczaj¹ce 3,0–4,0 m jedynie w dolinach wiêk- szych rzek: Dzierzgonia i M³ynówki oraz BrzeŸnicy. W czêœci pó³nocno-wschodniej terenu badañ, w dolinach licznych tutaj ma³ych cieków, piaski wype³niaj¹ce dna rzeczek nie przekraczaj¹ 2,0 m mi¹¿szoœci. Ich wykszta³cenie litologiczne jest podobne na ca³ym obszarze arkusza. W sondach kartograficznych odwierconych w dolinach rzecznych w okolicy: Œwiêtego Gaju, Jankowa, Sójek i Prakwic, w stropie serii wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste i py³owate, kwarcowe z nielicznymi skaleniami, ze œladowymi domieszkami czêœci organicznych, brunatnoszare, bezwapniste; poni¿ej le¿¹ piaski œrednio- ziarniste z pojedynczymi ¿wirami o œrednicy do 5 mm, szare. W niektórych odcinkach mniejszych cie- ków osady rzeczne zosta³y zredukowane do 0,5–1,0-metrowej warstwy piasków i ¿wirów rezydualnych. Piaski ze ¿wirami sto¿ków nap³ywowych zosta³y wyró¿nione w dolinie M³ynówki w miejscowoœci Stare Dolno, w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza, gdzie le¿¹ u ujœcia tej rzeki do Dzierzgonia, na powierzchni jego tarasu zalewowego. S¹ to szare, ró¿noziarniate piaski z pojedynczymi ¿wirami, osi¹gaj¹ce mi¹¿szoœæ 2,0–3,2 m. Piaski i mu³ki (mady) rzeczne wystêpuj¹ w pó³nocnym odcinku doliny Dzierzgo- nia, w rejonie Starego Dolna i Mokajm. Tworz¹ taras zalewowy zbudowany z piasków py³owatych, be¿owych, i drobnoziarnistych, be¿owoszarych, z przewarstwieniami, a lokalnie tylko z przemazami mu³ków piaszczystych, ciemnobe¿owych, i mu³ków ilastych, br¹zowych, ze smugami ciemnej substancji organicznej i szcz¹tkami skorup œlimaków. Stwierdzona sondami mi¹¿szoœæ tych osadów wynosi 2,0–4,0 m. Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych i okresowo przep³ywowych oraz namu³y den dolinnych osi¹gaj¹ najwiêksze mi¹¿szoœci, rzêdu 2,1–4,0 m, w obni¿e- niach mis jeziornych w okolicach: Jeziorna, Nowin, Waplewka i Protowa na pó³nocy obszaru opracowania oraz Monasterzyska i Starego Dzierzgonia na po³udniu. Badane osady wype³niaj¹ zag³êbienia

34 miêdzymorenowe w okolicach miejscowoœci Cieszymowo Wielkie–Zakrêty–Milikowo i ¯u³awka Sztumska–Chojty, a tak¿e doliny Dzierzgonia i BrzeŸnicy oraz ich wielu bezimiennych dop³ywów, okresowo czynnych cieków, wp³ywaj¹cych do jezior. Wykszta³cenie litologiczne tych utworów na ca³ym obszarze arkusza jest podobne. W sondach kartograficznych stwierdzono bezwapniste mu³ki piaszczyste, kwarcowe, s³abo spoiste, br¹zowe, przewarstwione namu³ami organicznymi, ciemnobrunatnymi, w sp¹gu piaski py³owate, brunatne, z ciemnobrunatnymi przemazami substancji organicznej. Mi¹¿szoœæ tej serii przekracza 3,0 m. Namu³y piaszczysto-humusowe oraz namu³y torfiaste wystêpuj¹ lokalnie na ca³ym obszarze arkusza, a g³ównie w rejonach zanikaj¹cych jezior, w pó³nocnej i po³udniowej czêœci badanego terenu. S¹ to mu³ki piaszczyste i piaski py³owate, szaro-br¹zowe, ze znaczn¹ domieszk¹ ciemnobr¹zowego, bezpostaciowego humusu, lub mu³ki piaszczyste, ciemnobr¹zowe, z laminami jasnosza- rych piasków drobnoziarnistych i du¿ej iloœci szcz¹tków roœlinnych, nieroz³o¿onych. Osi¹gaj¹ one mi¹¿szoœci dochodz¹ce do 2,1–2,8 m. Gytie wystêpuj¹ na powierzchni terenu na obszarze misy pojeziornej w Bruku, czêœciej jednak le¿¹ pod 0,4–0,8-metrow¹ pokryw¹ torfów (Ankamaty, Mokajmy, Olszak, St¹¿ki, Zakrêty). S¹ to ilaste, g¹bczasto-plastyczne utwory, silnie nawodnione, ciemnobr¹zowe. Torfy wype³niaj¹ na obszarze arkusza Dzierzgoñ rozleg³e zag³êbienia pojeziorne, zag³êbie- nia bezodp³ywowe, wytopiska po martwym lodzie oraz starorzecza w dolinach rzek. Najwiêksze ob- szary wystêpowania torfów znajduj¹ siê w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza — w dolinie rzeki Dzierzgoñ, od miasta Dzierzgoñ, przez B¹gart, do Starego Dolna. Ich mi¹¿szoœæ jest zmienna, waha siê od 0,5–2,1 m w zag³êbieniach bezodp³ywowych i zarastaj¹cych misach jeziornych (Ankamaty, Waplewko, Linki, Przezmark) do ponad 6,0 m w rejonie torfowisk doliny Dzierzgonia (Ostrzy¿ek, Dembek, 1996).

B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Teren arkusza Dzierzgoñ le¿y na obszarze syneklizy peryba³tyckiej platformy wschodnioeuro- pejskiej (Po¿aryski, 1964). Najstarszymi utworami wystêpuj¹cymi na powierzchni podczwartorzêdowej terenu badañ s¹ najprawdopodobniej piaszczyste osady kredy górnej — mastrychtu. Ich przypuszczalne po³o¿enie na wysokoœci oko³o 120 m p.p.m. w rejonie miejscowoœci Stare Miasto–Lubochowo–Pud³owiec wynika z nawi¹zania do profilu otworu Wielki Dwór (IG-121 476), zlokalizowanego na obszarze arkusza Za- lewo. Na terenie arkusza Dzierzgoñ, z powodu braku g³êbokich otworów wiertniczych, nie ma bezpo- œrednich danych o wykszta³ceniu i po³o¿eniu osadów kredy. Najprawdopodobniej utwory te stanowi¹ stropowy fragment osadowej pokrywy powaryscyjskiej, obejmuj¹cej na tym obszarze niezaburzone

35 utwory kredy i jury oraz starsze — triasowe i permskie, u³o¿one synklinalnie i s³abo sfa³dowane (faza starokimeryjska). Utwory paleogenu (paleocen, eocen i oligocen), wystêpuj¹ce na terenie arkusza Dzierzgoñ, wykazuj¹ nieznaczne ró¿nice w wysokoœci stropu poszczególnych oddzia³ów. Podobnie jak w ca³ym re- gionie (Piwocki, 1970, 2004) na obszarze opracowania wystêpuje luka stratygraficzna obejmuj¹ca paleocen górny i eocen dolny (faza laramijska). Na szkicu geologicznym odkrytym (tabl. II) przedstawiono przebieg przypuszczalnych usko- ków o kierunku SW–NE i starszych od nich uskoków o kierunku NW–SE, kontynuuj¹cych siê na terenie arkuszy Elbl¹g Po³udnie i Zalewo. Dyslokacje te, wystêpuj¹ce w utworach starszego pod³o¿a osadów kenozoicznych, znajduj¹ potwierdzenie na mapie liniowych elementów strukturalnych, opra- cowanej na podstawie analizy teledetekcyjno-geofizycznej (Doktór, Graniczny, 1995; Graniczny i in., 1995). W nielicznych na obszarze arkusza Dzierzgoñ g³êbszych otworach wiertniczych stwierdzono wystêpowanie bardzo nieznacznych ró¿nic g³êbokoœci zalegania stropu paleogenu (Linki — 78,6 m p.p.m., Dzierzgoñ–Nowiny — 85,6–91,5 m p.p.m., Piaski–B¹gart 89,6–96,7 m p.p.m.). Mo¿na jednak przypuszczaæ, na podstawie budowy terenów przyleg³ych (obszar arkuszy Zalewo i Elbl¹g Po³udnie), ¿e prawdopodobne s¹ dyslokacje, które zosta³y odm³odzone w paleogenie i zapewne w starszym czwartorzêdzie. Dyslokacje o kierunku NW–SE s¹ zwi¹zane z odm³adzaj¹cymi ruchami platformy paleozoicznej w czasie orogenezy alpejskiej. Drugi kierunek deformacji, SW–NE, jest równie¿ zwi¹zany z naprê¿eniami alpejskimi, ale powsta³ymi w okresie postoligoceñskim. Utwory paleogenu, pociête odm³odzonymi uskokami, tworz¹ wyniesione lub obni¿one bloki, bêd¹ce niestabilnymi strefami, predystynowanymi do powstawania zaburzeñ neotektonicznych i glacitektonicznych. W profilach wielu otworów wiertniczych opisywane s¹ zaburzenia w u³o¿eniu osa- dów zastoiskowych zlodowaceñ Nidy, Sanu 1 i Odry. Fakty te potwierdzaj¹ aktywnoœæ starszych stref tektonicznych w czwartorzêdzie i ich wp³yw na wykszta³cenie najm³odszych osadów. Bloki wystê- puj¹ce w rejonie Waplewa Wielkiego i Lubochowa tworz¹ rozleg³e obni¿enie w pó³nocno-zachodniej, centralnej i wschodniej czêœci badanego terenu, po³o¿one na wysokoœci oko³o 120–130 m p.p.m. Na pó³noc i po³udnie od tej strefy, na poziomie oko³o 60–90 m p.p.m, znajduj¹ siê wyniesione bloki rejonu Nowin, Linek i Starego Dzierzgonia. Generalnie zauwa¿alna jest zale¿noœæ wystêpowania najwy¿szych pagórów moren czo³owych rejonu Linki–Stary Dzierzgoñ–Przezmark w strefie najwy¿ej po³o¿onego pod³o¿a, natomiast doliny rzek, zatoki morskie i delty rzeczne eemu, obni¿enia wytopiskowe i jeziora grupuj¹ siê wzd³u¿ linii uskoków i stref obni¿onego pod³o¿a. Teren najni¿ej po³o¿ony w granicach obszaru arkusza, stanowi¹cy obecnie pó³nocny odcinek rozleg³ej doliny Dzierzgonia, a w eemie zapewne zatokê morsk¹ z rozleg³¹ delt¹ rzeczn¹, pokrywa siê z przebiegiem uskoku NW–SE. Do przebiegu uskoków nawi¹zuj¹ równie¿ kszta³tem strefy wystêpowania kemów i form akumulacji szczelinowej.

36 Przedstawiony obraz ukszta³towania powierzchni pod³o¿a czwartorzêdu obszaru arkusza Dzierz- goñ (tabl. II) jest wynikiem analizy wysokoœci zalegania stropu paleogenu w otworach wiertniczych zlokalizowanych na terenie arkusza oraz w profilach archiwalnych otworów wykonanych w najbli¿szym otoczeniu terenu badañ (obszar arkuszy: Zalewo, Mor¹g, Susz, Elbl¹g Po³udnie i Sztum). W obrazie rze- Ÿby pod³o¿a podczwartorzêdowego obszaru arkusza Dzierzgoñ stwierdzono niewielkie deniwelacje dochodz¹ce do 18,1 m w profilach otworów wiertniczych, natomiast na szkicu pod³o¿a przedstawione s¹ przypuszczalne izolinie wysokoœciowe, pokazuj¹ce ró¿nice rzêdu 70,0 m. Strop pod³o¿a po³o¿ony jest najwy¿ej w czêœci po³udniowej badanego terenu, w strefie wyniesienia Nowiny–Dzierzgoñ oraz Lin- ki–Przezmark, gdzie na wysokoœci oko³o 60–90 m p.p.m. ukazuj¹ siê utwory oligocenu. Najni¿ej, na wysokoœci oko³o 120–130 m p.p.m., znajduje siê w rejonie zachodnim (Waplewo Wielkie–Chojty) i w czêœci wschodniej (Lubochowo–Pud³owiec), gdzie wystêpuj¹ utwory kredy górnej, paleocenu i eocenu (eocenu górnego). Na pozosta³ym terenie strop pod³o¿a czwartorzêdu le¿y przewa¿nie na wysokoœci oko³o 90–110 m p.p.m., wszêdzie tam ukazuj¹ siê osady paleocenu i eocenu górnego. RzeŸba pod³o¿a podczwartorzêdowego obszaru arkusza Dzierzgoñ jest wynikiem procesów egzogenicznych, neotektoniki i glacitektoniki oraz dzia³alnoœci erozyjnej wód rzeczno-lodowcowych i egzaracyjnej l¹dolodów we wczesnym plejstocenie.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Obszar arkusza Dzierzgoñ le¿y w obrêbie syneklizy peryba³tyckiej platformy wschodnioeuro- pejskiej. Rozwój budowy geologicznej tej jednostki znany jest z prac Po¿aryskiego (1964), Dadleza i innych (1976) i Makowskiej (1980). Pod³o¿e utworów kenozoicznych na terenie opracowania stanowi¹ gezy, margle i piaski kwarcowo-glaukonitowe kredy górnej (ark. Elbl¹g Po³udnie — Jasna, otw. 46). Ich sedymentacja odbywa³a siê w morzu, przy sta³ym dop³ywie materia³u detrytycznego z l¹du Fenoskandii (tab. 1). Prze³om kredy i paleogenu nie przyniós³ zasadniczych zmian w rozwoju serii morskich na obszarze arkusza. Paleogen (paleocen, eocen, oligocen) charakteryzuje nadal morska sedymentacja, z luk¹ stratygraficzn¹ obejmuj¹c¹ paleocen górny i eocen dolny (faza laramijska). W paleocenie osadza³y siê piaski kwarcowo-glaukonitowe, piaskowce i margle, w eocenie — mu³owce z konkrecjami fosforytów, ¿wiry kwarcowo-lidytowe i piaski, w oligocenie dolnym — równie¿ piaski kwarcowo-glaukonitowe, co œwiadczy o sedymentacji w morzu, z dostaw¹ materia³u detrytycznego, czêœcio- wo zapewne w warunkach deltowych. Najprawdopodobniej ju¿ pod koniec oligocenu dolnego nast¹pi³a regresja morska. Akumulacja piasków oraz i³ów z wêglem brunatnym zachodzi³a w lagu- nach, jeziorach i zbiornikach œródl¹dowych. Ten typ sedymentacji trwa³ nadal w neogenie (miocen i pliocen), chocia¿ na badanym obszarze osady tego okresu nie zosta³y stwierdzone, albo z powodu

37 Tabela 1 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) System Oddzia³ Pododdzia³ Piêtro Podpiêtro Torfy — Q Akumulacja organiczna th Gytie — Q Akumulacja organiczno-mineralna, jeziorna gy h Namu³y torfiaste — Q nht Akumulacja mineralno-organiczna Namu³y piaszczysto-humusowe — Q nhph Namu³y den dolinnych — f Q Akumulacja mineralna n h Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych i okresowo Akumulacja mineralna i organiczna, rzeczna (kory- przep³ywowych — li Q towa i powodziowa) oraz zbiornikowa n h Piaski humusowe — Q phh Akumulacja mineralno-organiczna Piaski i mu³ki (mady) rzeczne — f Q ma h Piaski ze ¿wirami sto¿ków nap³ywowych — s Q Akumulacja rzeczna w facji sto¿ków nap³ywowych p¿ h

Holocen Piaski rzeczne — f Q Akumulacja rzeczna w facji korytowej p h Piaski i mu³ki rzeczne (delt) — f Q Akumulacja w facji rzeczno-morskiej pm h Mu³ki i piaski jeziorne — li Q Akumulacja mineralna i organiczna, jeziorna mp h Mu³ki i piaski deluwialne — d Q Rozmywanie materia³u na stokach i akumulacja mp w obni¿eniach Piaski, ¿wiry i gliny wodnomorenowe — fgg Q B3 Akumulacja osadów wytopiskowych z bry³ martwe- p¿g p4 go lodu, transport wodny, sp³ywy b³otne Piaski, ¿wiry i g³azy moren martwego lodu Akumulacja osadów wytopiskowych z bry³ martwe- — gm QB3 go lodu p¿g³ p4 Mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q B3 Akumulacja zastoiskowa mp p4 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (sandrowe, górne) Akumulacja osadów przez wody roztopowe l¹dolo- — fg Q B3 du, w formie sandrów p¿2 p4 Piaski, mu³ki i ¿wiry kemów — k Q B3 Akumulacja przez wody lodowcowe w przetainach, pm¿ p4 sp³ywy b³otne Gliny zwa³owe w sp³ywach tarasów kemowych Akumulacja przez wody lodowcowe w przetainach, — tk Q B3 gzw p4 sp³ywy b³otne Piaski i mu³ki tarasów kemowych — tk Q B3 Akumulacja przez wody lodowcowe w przetainach pm p4 Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe w sp³ywach akumulacji Akumulacja przez wody lodowcowe w szczelinach szczelinowej — gs Q B3 lodowych p¿ p4 Piaski, ¿wiry, g³azy i gliny zwa³owe moren czo³owych Akumulacja grawitacyjna i przez wody lodowcowe — gc QB3 u czo³a stagnuj¹cego l¹dolodu oraz w strefach mar- p¿g³ p4 ginalnych g B3 Akumulacja przez wody lodowcowe u czo³a sta- Piaski lodowcowe — Q 4 Stadia³ górny p p gnuj¹cego l¹dolodu oraz w strefach marginalnych Gliny zwa³owe z wk³adkami mu³ków i piasków za- Akumulacja grawitacyjna lodowcowa stoiskowych — g Q B3 Transgresja l¹dolodu gzw p4 Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe moren wyciœniêcia Zlodowacenie Wis³y Akumulacja przez wody lodowcowe i zaburzanie C zwartorzêd — gw Q B3 p¿ p4 przez oscyluj¹cy l¹dolód b B3 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach peryglacjal- I³y i mu³ki zastoiskowe — Q 4 Zlodowacenia pó³nocnopolskie im p nych fg B3 Akumulacja osadów przez wody lodowcowe przed Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q 4

P lejstocen p¿1 p czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Mu³ki, piaski i i³y zastoiskowe — b Q B2 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach peryglacjal- mpi p4 nych g B2 Akumulacja grawitacyjna lodowcowa

Stadia³ Gliny zwa³owe — Q gzw p4

œrodkowy Transgresja l¹dolodu

38 cd. tabeli 1

Piaski i mu³ki rzeczne (delt) — f Q B1– 2 pm p4 Akumulacja w facji rzeczno-morskiej

I³y i mu³ki jeziorne — li Q B1– 2 Akumulacja mineralna i organiczna, jeziorna im p4 Interstadia³

Mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q B1 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach peryglacjal- mp p4 nych Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q B1 Akumulacja przez wody lodowcowe przed czo³em p¿ p4 topniej¹cego l¹dolodu B1

Zlodowacenie Wis³y g Stadia³ dolny Gliny zwa³owe — Q Akumulacja grawitacyjna lodowcowa gzw p4 Zlodowacenia pó³nocnopolskie Transgresja l¹dolodu Piaski i ¿wiry rzeczno-peryglacjalne — f-pg Q Erozja i akumulacja rzeczna w strefie peryglacjalnej p¿ p34-

Torfy oraz mu³ki i piaski jeziorne — li Q Akumulacja mineralna i organiczna, jeziorna tmp p34-

Mu³ki i piaski morskie (górne) — m Q Akumulacja morska mp2 p34-

Piaski rzeczne i rzeczne delt — ffd Q Akumulacja rzeczna w facji korytowej i rzecz- p p34- no-morska Torfy i mu³ki jeziorne — li Q Akumulacja mineralna i organiczna, jeziorna tm p34- Interglacja³ eemski Mu³ki i piaski morskie (dolne) — m Q Akumulacja morska mp1 p34-

b W 3 I³y i mu³ki zastoiskowe — Q 3 Akumulacja zastoiskowa w peryglacjalnych zbiorni- im p kach zastoiskowych Gliny zwa³owe — g QW3 Akumulacja grawitacyjna lodowcowa gzw p3 Transgresja l¹dolodu fg W3 Akumulacja przez wody lodowcowe przed czo³em

Stadia³ górny Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 3 p¿ p transgreduj¹cego l¹dolodu Gliny zwa³owe — g QW1 Akumulacja grawitacyjna lodowcowa gzw p3 Transgresja l¹dolodu Zlodowacenie Warty fg W1 Akumulacja przez lodowcowe wody roztopowe Stadia³ dolny Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 3 p¿ p

Gliny zwa³owe — g QO3 Akumulacja grawitacyjna lodowcowa gzw p3 Transgresja l¹dolodu I³y zastoiskowe — b QO3 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach peryglacjal- i p3 nych Odry Zlodowacenia œrodkowopolskie fg O3

Stadia³ górny Akumulacja przez lodowcowe wody roztopowe Zlodowacenie Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q p¿ p3

I³y i piaski zastoiskowe — b C Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach peryglacjal- ip Q 23– Zlodowacenie p nych Liwca Gliny zwa³owe — g QC Akumulacja grawitacyjna lodowcowa gzw p23– Transgresja l¹dolodu wielki

Interglacja³ Interglacja³ Akumulacja i erozja rzeczna mazowiecki Procesy neotektoniczne

Zlodowacenie Gliny zwa³owe — g QG3 Akumulacja grawitacyjna lodowcowa Sanu 2 gzw p2 Transgresja l¹dolodu Stadia³ górny

b S3 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach peryglacjal- Plejstocen I³y i mu³ki zastoiskowe — Q im p2 nych Gliny zwa³owe — g Q S3 Akumulacja grawitacyjna lodowcowa gzw p2 Transgresja l¹dolodu fg S3 Stadia³ górny Akumulacja osadów przez wody lodowcowe przed Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 2 p¿ p czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — b QS1 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach peryglacjal- imp p2 nych Zlodowacenie Sanu 1 g S1 Akumulacja grawitacyjna lodowcowa Stadia³ dolny Gliny zwa³owe — Q gzw p2 Transgresja l¹dolodu Czwartorzêd

Gliny zwa³owe — g Q N3 Akumulacja grawitacyjna lodowcowa gzw p2 Transgresja l¹dolodu Stadia³ górny Zlodowacenia po³udniowopolskie Nidy Gliny zwa³owe — g Q N1 Akumulacja grawitacyjna lodowcowa gzw p2

Zlodowacenie Transgresja l¹dolodu Stadia³ dolny

39 cd. tabeli 1

Interglacja³ Erozja rzeczna i denudacja (zniszczenie znacznej czê- augustowski œci osadów zlodowacenia Narwi i starszego pod³o¿a). Akumulacja rzeczna

Akumulacja grawitacyjna lodowcowa Zlodowacenie Gliny zwa³owe — g Q A gzw p1 Transgresja l¹dolodu. Egzaracja (zniszczenie Plejstocen Narwi

Czwartorzêd osadów neogenu) najstarsze Zlodowacenia Stadia³ dolny Pliocen Akumulacja jeziorna Neogen Miocen

Wynurzenie l¹du. Akumulacja jeziorna Piaski glaukonitowe i mu³owce — pGk Ol Akumulacja morska i deltowa w facji krzemionk- owo-ilastej Oligocen

Akumulacja morska w facji marglistej, z dostarcza- Piaski glaukonitowe z wk³adkami piaskowców niem materia³u detrytycznego (delta) Paleogen marglistych — pGk Pc + E Paleocen górny–eocen dolny — faza laramijska oro-

Paleocen + eocen genezy alpejskiej (luka stratygraficzna)

Mastrycht Piaski glaukonitowe — pGk Crm Akumulacja morska w facji krzemionkowej Kreda górna Kreda zbyt ma³ej iloœci wierceñ, albo z ich bardzo ograniczonego zasiêgu b¹dŸ póŸniejszej denudacji. Utwo- ry tego wieku znane s¹ z terenów s¹siednich, gdzie równie¿ na skutek erozji i egzaracji czwartorzêdo- wej zachowa³y siê na niewielkich obszarach. W okresie najstarszego zlodowacenia (zlodowacenia Narwi) teren arkusza Dzierzgoñ pokryty by³ l¹dolodem, czego dowodem jest poziom glin zwa³owych, zachowany w obni¿eniach powierzchni pod³o¿a m.in. w rejonie miejscowoœci Piaski–B¹gart. L¹dolód ten przyczyni³ siê równie¿ do zniszcze- nia utworów neogenu, wystêpuj¹cych pierwotnie na tym obszarze. W czasie interglacja³u augustowskiego (podlaskiego) procesy erozji rzecznej i denudacji spowodowa³y usuniêcie znacznej czêœci osadów zlodowacenia Narwi, kontynuowane by³o zapewne niszczenie utworów starszego pod³o¿a. Osady rzeczne z tego okresu nie zosta³y zachowane na obszarze badañ. Zlodowacenia po³udniowopolskie zaznaczy³y siê kilkoma awansami l¹dolodu na obszarze arkusza Dzierzgoñ. W obni¿eniach pozosta³o piêæ poziomów glin zwa³owych, które dokumentuj¹ obecnoœæ l¹dolodów zlodowaceñ Nidy, Sanu 1 i Sanu 2 (Wilgi), oraz dziel¹ce je utwory zastoiskowe i wodnolodowcowe. W okresie interglacja³u wielkiego zachodzi³y procesy neotektoniczne oraz erozji i akumulacji rzecznej (interglacja³ mazowiecki), ale osady rzeczne tego wieku nie zachowa³y siê na obszarze arkusza. Krótkie och³odzenie klimatu spowodowa³o transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Liwca, o czym œwiadczy poziom glin zwa³owych zachowanych w rejonie Nowiny–Piaski–B¹gart.

40 Nastêpne znacz¹ce och³odzenie spowodowa³o transgresjê l¹dolodu zlodowacenia Odry. W tym czasie dosz³o zapewne do dwukrotnego nasuniêcia l¹dolodu na badanym terenie, ale zachowa³ siê tu tylko jeden poziom glin zwa³owych, m³odszego stadia³u. W czasie awansu przed czo³em l¹dolodu osadza³y siê piaszczysto-¿wirowe serie wodnolodowcowe, dowodz¹ce du¿ej intensywnoœci p³yniêcia wód lodowcowych, w najni¿ej po³o¿onych czêœciach terenu tworzy³y siê zastoiska. Ponowne nasuniêcie siê l¹dolodu na obszar badañ mia³o miejsce w czasie zlodowacenia Warty. Jego dwukrotne wahniêcie na tym terenie dokumentowane jest dwoma poziomami glin zwa³owych oraz dwoma poziomami piasków i ¿wirów wodnolodowcowych. Zastoisko w rejonie Linek tworzy³o siê przed czo³em l¹dolodu stadia³u m³odszego w fazie recesji, o czym œwiadcz¹ gliny sp³ywowe wy- stêpuj¹ce wœród mu³ków i piasków zastoiskowych. W czasie interglacja³u eemskiego nast¹pi³o ocieplenie klimatu. Wzmog³y siê procesy erozji rzecznej, przeobra¿aj¹ce powierzchniê terenu, tworz¹c system dolin, którymi odp³yw kierowa³ siê generalnie na zachód i pó³nocny zachód, ku brzegom morza. Osady morskie (morze sztumskie) i zapewne deltowo-morskie wystêpuj¹ na obszarze arkusza Dzierzgoñ na zachód od linii B¹gart–Piaski–Nowiny–Dzierzgoñ–Lin- ki. Regresja morska pozostawi³a na tym terenie p³ytkie, zarastaj¹ce zbiorniki jeziorne, rzeki i starorzecza oraz delty rzeczne, którymi rzeki wp³ywa³y do zatok morskich. W fazie mezokratycznej — optimum kli- matycznym interglacja³u i w fazie telokratycznej (E4–E5) nast¹pi³a powtórna transgresja morza (morze tychnowskie). Jego obecnoœæ dokumentuj¹ osady morskie z faun¹ oraz ziarna py³ku roœlin ciep³olubnych charakterystyczne dla tego okresu. Pod koniec interglacja³u, po wycofaniu siê morza, pozosta³y œródl¹dowe, bezodp³ywowe zbiorniki, wys³adzaj¹ce siê jeziora. Doliny rzeczne wype³nia³y siê osadami piaszczysto-¿wirowymi. Okres zlodowacenia Wis³y zaznaczy³ siê trzykrotnym nasuniêciem l¹dolodu na teren badañ. Pierwsz¹ transgresjê dokumentuje poziom glin zwa³owych najstarszego stadia³u. W czasie recesji l¹dolodu, oprócz wytopienia siê glin, wyp³ywaj¹ce z niego wody osadzi³y utwory piaszczysto- ¿wirowe oraz mu³kowo-piaszczyste w zbiornikach zastoiskowych. W interstadiale nast¹pi³o krótkotrwa³e ocieplenie, funkcjonowa³y jeziora, rzeki sk³ada³y materia³ piaszczysty w dolinach i deltach. Stadia³ œrodkowy zlodowacenia Wis³y to okres ponownej transgresji l¹dolodu. Z tego okresu zachowa³y siê gliny zwa³owe i zalegaj¹ce w obni¿eniach utwory zastoiskowe. Kolejne, najm³odsze nasuniêcie l¹dolodu na teren arkusza Dzierzgoñ nast¹pi³o w stadiale górnym zlodowacenia Wis³y. Z dzisiejszego obrazu pozostawionych na powierzchni terenu form i wykszta³cenia osadów mo¿na wnosiæ, ¿e l¹dolód ten mia³ na badanym obszarze dwa wahniêcia (fazy leszczyñsko-poznañska i pomorska). W wielu otworach wiertniczych, sondach kartograficznych i ods³oniêciach stwierdzono dwudzielnoœæ glin zwa³owych tego wieku, pomijaj¹c ich powierzchniow¹ warstwê, najczêœciej sp³ywow¹. Zbli¿anie siê czo³a ostatniego l¹dolodu spowodowa³o zakoñczenie akumulacji osadów wodnolodowcowych, wody zamieraj¹ce w lokalnych zastoiskach wywo³a³y sedymentacjê mu³ków. Najprawdopodobniej teren arkusza Dzierzgoñ znalaz³ siê

41 ju¿ w zasiêgu lobu Wis³y. Nacisk oscyluj¹cego l¹dolodu doprowadzi³ do powstania moren czo³owych wyciœniêcia w rejonie Gisiela. Nasuwaj¹cy siê z pó³nocnego wschodu l¹dolód zaburza³ osady moreny dennej i utwory starszego stadia³u. Pod l¹dolodem wytapia³y siê gliny zwa³owe. D³u¿sze etapy postoju l¹dolodu zaznaczy³y siê utworzeniem ci¹gów pagórów akumulowanych z osadów morenowych. W czêœci po³udniowej terenu arkusza jest to strefa moren Cieszymowo Wielkie–Stary Dzierzgoñ–Przezmark–Mili- kowo. Na pó³noc od niej wystêpuj¹ jeszcze dwa ³uki moren recesyjnych: Morany–Tywêzy–Stare Miasto i Bukowo–Chojty–Dzierzgoñ. W szczelinach lodowych u³o¿onych wzd³u¿ rynny jezior Balewskiego i Kuksy p³yn¹ce wody osadza³y piaski i ¿wiry, okryte nastêpnie glinami zwa³owymi wytopionymi ze œcian tych szczelin. Egzaracyjna dzia³alnoœæ transgreduj¹cego l¹dolodu doprowadzi³a do powstania w pod³o¿u rynien subglacjalnych. W po³udniowo-wschodniej czêœci terenu opracowania powsta³a rynna jeziora Mot³awa Wielka, w czêœci po³udniowo-zachodniej rynna Jeziora Balewskiego. Na po³udniu wody wyp³ywaj¹ce z l¹dolodu osadzi³y piaski i ¿wiry, w dolinach rynien subglacjalnych i w postaci równin sandrowych. W pewnych strefach czo³a l¹dolodu nastêpowa³o zamieranie jego aktywnoœci, wytapia³y siê tutaj wielkie bry³y martwego lodu, tworz¹c urozmaicon¹ litologicznie i strukturalnie mozaikê utworów wodnomorenowych. Takimi strefami s¹ rejony miejscowoœci Dymnik–Wopity–Sójki na wschodzie i Cieszymowo Wielkie–Matule na po³udniu. Gdy po³udniowa czêœæ obszaru arkusza Dzierz- goñ znalaz³a siê poza zasiêgiem lodu, w strefie Chojty–Nowiny–Dzierzgoñ nastêpowa³a deglacjacja frontalna w obszarach „¿ywego” lodu, gdzie powstawa³y moreny czo³owe tej strefy, i deglacjacja areal- na, gdzie w przetainach miêdzy bry³ami martwego lodu, z osadów wodnolodowcowych i sp³ywów b³ot- nych, powstawa³y kemy oraz formy wodnomorenowe. W strefie Waplewko–Ankamaty oraz w rejonie Ko³tynian rozpoczê³o siê usypywanie równiny sandrowej, przez wody roztopowe sp³ywaj¹ce ku po³udniowemu zachodowi. Topniej¹cy l¹dolód pozostawi³ rozleg³y taras kemowy, utworzony przez podparcie wytapianych osadów na skarpie wysoczyzny Kwietniewa. W póŸnym glacjale, z zagrzebanych bry³ martwego lodu, po ich wytopieniu, tworzy³y siê zag³êbienia bezodp³ywowe i misy jezior wytopiskowych. Niektóre wytopiska stawa³y siê lokalnymi zastoiskami (Protajny). Zapewne ju¿ w preboreale rozpoczê³a siê akumulacja mineralna i organiczna w jeziorach oraz na obszarze rozleglej delty, wykorzystywanej obecnie przez wspó³czesne rzeki i ca³kowicie wype³nionej mu³kami, piaskami i torfami. W holocenie na obszarze arkusza rozwija siê dzia³alnoœæ rzeczna, powstaj¹ dolinki rzek, wype³niane osadami mineralnymi i organicznymi. Wiêkszoœæ z nich stanowi drogi przep³ywu wód miêdzy jeziorami, le¿¹cymi na ró¿nych wysokoœciach, lub odwadnia torfowiska. Odpreparowane zosta³y rynny polodowcowe i jako jeziora w³¹czone w sieæ wód powierzchniowych. W jeziorach konty- nuowana jest sedymentacja osadów mineralnych i organicznych: mu³ków, gytii, i torfów. P³ytkie jeziora, zape³nione osadami, przeradzaj¹ siê w bagniska i torfowiska (Ankamaty, Bruk). Procesy two- rzenia osadów zwietrzelinowych (eluwialnych) i deluwialnych oraz sedymentacja jeziorna i rzeczna trwaj¹ nieprzerwanie do dziœ.

42 IV. PODSUMOWANIE

W wyniku przeprowadzonych prac terenowych i badañ laboratoryjnych osadów uzyskanych z dwóch wierceñ kartograficznych, dokonano próby przedstawienia stratygrafii i wykszta³cenia osa- dów czwartorzêdowych wystêpuj¹cych na obszarze arkusza Dzierzgoñ. Stwierdzono wystêpowanie poziomu glin zwa³owych zlodowaceñ najstarszych (zlodowacenia Narwi), piêciu poziomów glin zwa³owych zlodowaceñ po³udniowopolskich (zlodowaceñ Nidy, Sanu 1 i Sanu 2), jednego poziomu glin zwa³owych zlodowacenia Liwca, trzech poziomów glin zwa³owych zlodowaceñ œrodkowopolskich (zlodowaceñ Odry i Warty) oraz trzech poziomów glin zwa³owych zlodowaceñ pó³nocnopolskich (zlodowacenia Wis³y). Poza warstw¹ glin zlodowacenia Narwi, zachowan¹ szcz¹tkowo, i glinami zlodowacenia Liwca oraz stadia³u górnego zlodowacenia Odry, pozosta³e gliny tworz¹ prawie ci¹g³e poziomy, daj¹ce siê przeœledziæ na du¿ej czêœci obszaru ba- dañ, za wyj¹tkiem stref dolinnych interglacja³u eemskiego. W profilach dwóch otworów kartograficznych nawiercono i poddano wstêpnym analizom: litologiczno-petrograficznej, faunistycznej i palinologicznej, próbki z l¹dowych i morskich osadów interglacja³u eemskiego. W wyniku tego potwierdzona zosta³a geneza (morska, deltowa i rzeczna oraz jeziorna) serii osadów rozpoznanych w profilu Linki, a w wyniku datowañ palinologicznych okreœlo- ny zosta³ jej wiek (fazy protokratyczna — E1, mezokratyczna — E4 i telokratyczna —E5). Oznaczona w tych utworach fauna wskazuje na ich powstawanie w czasie transgresji morza sztumskiego, jego wycofania siê z tego terenu i ponownej transgresji morza tychnowskiego. Nie rozpoznano osadów organicznych starszych interglacja³ów, interglacja³ wielki reprezentuje na tym terenie poziom glin zwa³owych zlodowacenia Liwca. Kartowanie geologiczne i geomorfologiczne terenu pozwoli³o na odtworzenie przebiegu deglacjacji na obszarze arkusza Dzierzgoñ po transgresji ostatniego l¹dolodu zlodowacenia Wis³y. Stwier- dzono, ¿e strefa moren ma³dycko–mor¹skich (wyznaczona na obszarach arkuszy Mor¹g i Zalewo) znajduje swoj¹ kontynuacjê w pagórach czo³owomorenowych Milikowo–Przezmark–Stary Dzierz- goñ. W strefie marginalnej Milikowo–Przezmark, na kontakcie najwy¿szego poziomu sandru ostródzkiego z wysoczyzn¹ polodowcow¹ zlodowacenia Wis³y, wystêpuj¹ moreny czo³owe i moreny martwego lodu. Jest to fragment maksymalnego zasiêgu fazy pomorskiej najm³odszego l¹dolodu obecnego na tym terenie.

Opracowano Zak³ad Kartografii Geologicznej w Przedsiêbiorstwie Geologicznym Struktur P³ytkich POLGEOL SA Pañstwowego Instytutu Geologicznego Zak³ad w £odzi w Warszawie

£ódŸ, 2008 r.

43 LITERATURA

Balwierz J., 2006 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów kenozoicznych. Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Dzierzgoñ (133). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. B e r A . , 2000 — Plejstocen Polski pó³nocno-wschodniej w nawi¹zaniu do g³êbszego pod³o¿a i obszarów s¹siednich. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 170. Ciuk E., 1970 — Schematy litostratygraficzne trzeciorzêdu Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 14,4. Ciuk E., 1972 — Syntetyczny profil stratygraficzny utworów trzeciorzêdowych rejonu olsztyñskiego. Kwart. Geol., 16,4. Ciuk E., 1974 — Schematy litostratygraficzne paleogenu Polski poza Karpatami i zapadliskiem przedkarpackim. W: Z badañ trzeciorzêdu w Polsce (J. Raniecka-Bobrowska, E. Ciuk, red.). 7. Biul. Inst. Geol., 281. Dadlez R., Dayczak-Calikowska J., Dembowska J., Jaskowiak-Schoeneichowa M., Ma- rek S., Szyperko-Œliwczyñska A., Wagner R., 1976 — Pokrywa permsko-mezozoiczna w zachodniej czêœci syneklizy peryba³tyckiej. Biul. Inst. Geol., 270. Deecke W., 1907 — Geologie von Pommern. Gebr. Bornträger, Berlin. Doktór S., Graniczny M., 1995 — Mapa liniowych elementów strukturalnych na podstawie analizy teledetekcyjno-geofizycznej w skali 1:200 000, ark. I³awa. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Galon R., 1947 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Toruñ wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Galon R., 1968a — Ewolucja sieci rzecznej na przedpolu zanikaj¹cego l¹dolodu. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce (R. Galon, red.). Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74. Galon R., 1968b — Przebieg deglacjacji na obszarze Peribalticum. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Pol- sce (R. Galon, red.). Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74. Galon R., Pacowska J., 1953 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Toruñ, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Gawor-Biedowa E., 1974 — Opracowanie mikropaleontologiczne próbek z wiercenia Wielki Dwór i Prabuty. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Gawor-Biedowa E., 1976 — Opracowanie mikropaleontologiczne próbek z wiercenia Nowiny, Prabuty, Zieleñ, Urowo. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Giel M. D., 1971 — Badania mikropaleontologiczne paleoceñskiego pod³o¿a w rejonie olsztyñskim. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Graniczny M., Doktór S., Kucharski R., 1995 — Sprawozdanie z opracowania mapy liniowych elemen- tów strukturalnych Polski w skali 1:200 000 i 1:500 000 na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Janczyk-Kopikowa Z., 1976 — Analiza py³kowa osadów w Nowinach. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kabulski P., 2003a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Susz (171). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa [dokument elektroniczny]. Kabulski P., 2003b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Susz (171). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa [dokument elektroniczny].

44 Kociszewska-Musia³ G., Kosmowska-Ceranowicz B., 1973 — Nowe znalezisko m³odotrzeciorzê- dowych ¿wirów i piasków kwarcowych ko³o Ostródy. Prz. Geol., 21, 12. Kondracki J., 1952 — Uwagi o ewolucji morfologicznej Pojezierza Mazurskiego. W: Z badañ czwartorzêdu w Pol- sce. 1. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 65. Kondracki J., 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN., Warszawa. Lisicki S., 1997 — Plejstocen Pojezierza Mr¹gowskiego. Kwart. Geol., 41,3. Lisicki S., 2003 — Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plejstocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177. £yczewska J., 1958 — Stratygrafia paleogenu i neogenu Polski pó³nocnej. Kwart. Geol., 2,1. Makowska A., 1978a — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Elbl¹g, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1978b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Elbl¹g, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1978c — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. I³awa, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1979a — Interglacja³ eemski w Dolinie Dolnej Wis³y. Stud. Geol. Pol., 63. Makowska A., 1979b — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. I³awa, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1979c — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Elbl¹g. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1979d — Osady morskie i ich zawartoœæ malakologiczna w Nowinach ko³o Dzierzgonia. Kwart. Geol., 23,2. Makowska A., 1980 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. I³awa. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1986 — Morza plejstoceñskie w Polsce — osady, wiek i paleogeografia. Pr. Inst. Geol., 120. Makowska A., 1992 — Stratygrafia m³odszego plejstocenu Dolnego Powiœla i Wzniesienia Elbl¹skiego w œwietle dotychczasowych prac kartograficznych i wiertniczych. Kwart. Geol., 36,2. Makowska A., 1994 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark Elbl¹g Po³udnie (94) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A., 1999 — Czwartorzêd i jego pod³o¿e na Wzniesieniu Elbl¹skim w aspekcie historii plejstoceñskiego Ba³tyku. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 386. Makowska A., 2004 — Najpe³niejszy w Polsce kompleks m³odoplejstoceñski (eem i vistulian) na dolnym Powiœlu i Wzniesieniu Elbl¹skim. Prz. Geol., 52,9. Makowska A., 2006 — Orzeczenie w sprawie fauny malakologicznej wystêpuj¹cej w osadach otworu wiertniczego Linki (arkusz Dzierzgoñ Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Mañkowska A., S³owañski W., 1978 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Olsztyn, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Mañkowska A., S³owañski W.,1980 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Olsztyn. Inst. Geol. Warszawa. Marks L., 1980 — Pod³o¿e i stratygrafia osadów czwartorzêdowych w po³udniowo-zachodniej czêœci Pojezierza Ma- zurskiego. Kwart. Geol., 24,2. Marks L., 1984 — Zasiêg l¹dolodu zlodowacenia ba³tyckiego w rejonie D¹brówna i Uzdowa (zachodnia czêœæ Poje- zierza Mazurskiego). Biul. Geol. Wydz. Geol. UW, 28. Marks L., 1988 — Relation of substrate to the Quaternary paleorelief and sediments, western Mazury and Warmia (northern Poland). Zesz. Nauk. AGH, 1165. Marzec M., 1973 — O nowym stanowisku paleocenu w I³awie (woj. olsztyñskie). Kwart. Geol., 17,1.

45 Matl K., 1975 — Dolny paleocen w rejonie dolnej Wis³y. Spraw. z Pos. Komis. Nauk. PAN, Kraków. Miêkina B., 2005 — Opracowanie paleontologiczne koœci p³azów z ods³oniêcia Poliksy — arkusz Dzierzgoñ. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Modliñski Z. (red.), 1975 — Prabuty IG 1. Prof. G³êb. Otw. Wiertn. Inst. Geol., 27. Mojski J. E., 1968 — Zarys stratygrafii zlodowacenia pó³nocnopolskiego (Ba³tyckiego) w pó³nocnej i œrodkowej czêœci Polski. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce. (R. Galon, red.). Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74. Mojski J. E., 1979 — Zarys stratygrafii plejstocenu i budowy jego pod³o¿a w rejonie gdañskim. W: Z badañ czwarto- rzêdu w Polsce. 22. Biul. Inst. Geol., 317. Mojski J. E., 1992 — On the stratigraphy of the Last Glaciation in the Dolne Powiœle and the Elbl¹g Elevation (Nor- them Poland). Kwart. Geol., 36,2. Morawski W., 2004a — Stratygrafia i paleogeografia czwartorzêdu po³udniowej Warmii. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 181. Morawski W., 2004b — Struktury glacitektoniczne po³udniowej Warmii. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 181. Morawski W., 2005 — Warmiñska prowincja paleogeograficzna plejstocenu (pó³nocno-wschodnia Polska). Prz. Geol., 53,6. Nowak B. J., Rabek W., 1985 — Sytuacja morfologiczna i wyniki badañ laboratoryjnych profili wierceñ zawieraj¹cych plejstoceñskie osady morskie w Krastudach i Bukowie. Kwart. Geol., 31,4. Ostrzy¿ek S., Dembek W., 1996 — Zlokalizowanie i charakterystyka z³ó¿ torfowych w Polsce spe³niaj¹cych kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzglêdnieniem wymogów zwi¹zanych z ochron¹ i kszta³towa- niem œrodowiska. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Pachucki C., 1961 — Moreny czo³owe ostatniego zlodowacenia na obszarze Peribalticum. Rocz. Pol. Tow. Geol., 31, 2–4. Piwocki M., 1970 — Sprawozdanie z poszukiwañ z³ó¿ wêgli brunatnych wykonanych w 1968 r. w rejonie Ostró- da–Pó³noc woj. olsztyñskie. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Piwocki M., 2004 — Paleogen i neogen po³udniowej Warmii. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 181. Po¿aryski W., 1964 — Zarys tektoniki paleozoiku i mezozoiku Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 8,1. Rabek W., 1988 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Sztum (132). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Rabek W., 1990 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Sztum (132). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Roszkówna L., 1955 — Moreny czo³owe zachodniego Pojezierza Mazurskiego. Stud. Soc. Sc. Torunensis, Sec. C, 2,2. Roszkówna L., 1956 — Zagadnienie zasiêgu stadium pomorskiego nad doln¹ Wis³¹. Stud. Soc. Sc. Torunensis, Sec. C, 3,1. Roszkówna L., 1961a — Ice-marginal deposits near Dzierzgoñ. End moraines near Mary end extent of the Pomera- nian stage on the Lower Vistula. Guide-book of excursion. From the Baltic to the Tatras. 1. North Poland. Area of the last glaciation (R. Galon, red.). INQUA. VIth Congress. Poland. August–September 1961. PWN, £ódŸ. Roszkówna L., 1961b — Outwash at Przezmark, Eemian fauna in secondary bed. Guide-book of excursion. From the Baltic to the Tatras. 1. North Poland. Area of the last glaciation (R. Galon, red.). INQUA. VIth Congress. Poland. August–September 1961. PWN, £ódŸ. Roszkówna L., 1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie Pol- ski (R. Galon., red.). Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74.

46 Rühle E., 1968 — Pod³o¿e czwartorzêdu i jego wp³yw na rozmieszczenie i charakter osadów zlodowacenia pó³nocnopolskiego (Ba³tyckiego). W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce (R. Galon, red.). Pr. Geogr. Inst. Geo- gr. PAN, 74. Rzechowski J., 1976 — Opracowanie wyników badañ litopetrograficznych z otworu Nowiny. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Sonntag P., 1919 — Geologie von Westpreussen. Gebr. Bornträger, Berlin. S³owañski W., 1978 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Olsztyn, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Sza³amacha B., Trzmiel B., 2006 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Mor¹g (135). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa [dokument elektroniczny]. Sza³amacha B., Trzmiel B., 2007 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Mor¹g (135). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa [dokument elektroniczny]. Sza³amacha B., Sza³amacha G., 2006 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Zalewo (134). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa [dokument elektroniczny]. Sza³amacha B., Sza³amacha G., 2007 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Zalewo (134). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa [dokument elektroniczny]. Uberna T., 1974a — Osady z pogranicza kredy i trzeciorzêdu w wybranych otworach wiertniczych z rejonu Warszawy, I³awy, Kwidzynia i Malborka. Kwart. Geol., 18,4. Uberna T., 1974b — Sytuacja utworów paleogeñskich w pó³nocnej czêœci Ni¿u Polskiego na tle ukszta³towania powierzchni pod³o¿a utworów kenozoicznych. W: Z badañ trzeciorzêdu w Polsce (J. Raniecka-Bobrowska, E. Ciuk, red.). 7. Biul. Inst. Geol., 281. Wiêckowski K., 1968 — Geneza, wiek i ewolucja jezior pó³nocno-wschodniej Polski. Folia Quaternaria, 29. Winter H., 2006 — Opracowanie dotycz¹ce analizy py³kowej próbek z profili Piaski i Linki — arkusz Dzierzgoñ (133) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wiœniewski E., 1971 — Struktura i tekstura sandru ostródzkiego oraz teras doliny górnej Drwêcy. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 83. Woldstedt P., 1950 — Norddeutschland und angrenzende Gebiete im Eiszeitalter. F. Enke Verlag., Stuttgart.

47 19o 15’ 19o 30’ Tablica I o o 54 r 54 Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 00’ 00’ Ark. Dzierzgoń (133)

Brzeźnica

Bukowo SZKIC GEOMORFOLOGICZNY

Dymnik P Skala 1:100 000 Święty Gaj

r Kwietniewo Bągart Formy lodowcowe Formy rzeczne Chojty Jankowo Wysoczyzna morenowa płaska PŻ Dna dolin rzecznych J. Korsuń PŻ Dolinki, parowy, młode rozcięcia erozyjne Wysoczyzna morenowa falista r lub dolinki w ogólności, nierozdzielone

Jeziorno Krupin Moreny czołowe akumulacyjne Formy jeziorne Protowo Poliksy r Gisiel Moreny czołowe wyciśnięcia Tarasy jeziorne

Ankamaty P Nowiec Formy utworzone w strefie martwego lodu r Równiny jeziorne (stare dna jezior)

DZIERZGOŃ Dzierzgoń PŻ Moreny martwego lodu PŻ PŻ Formy utworzone przez roślinność Waplewko Dzierzgoń Formy wodnolodowcowe Równiny torfowe Prakwice J. Kuksy PŻ ab Równiny sandrowe i wodnolodowcowe w ogólności: Morany Formy antropogeniczne a. starsze, b. młodsze Stanowo Równiny zastoiskowe Żwirownie (Ż), piaskownie-żwirownie (PŻ), PŻ piaskownie (P) PŻ PŻ Formy akumulacji szczelinowej Okop szwedzki

Stare Miasto Kemy Kielmy Tarasy kemowe Ż Opracował: B. SZAŁAMACHA Protajny Milikowo r Rynny subglacjalne Tywęzy

Zagłębienia o różnej genezie

r r Przezmark Zakręty

Linki J. Motława

Wielka

J. Balewskie Stary Dzierzgoń r Wartule

53o Cieszymowo 53o Wielkie 50’ 50’ J.Gemben 19o 15’ 19o 30’

012345km Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2009 Tablica II MASTRYCHT h w m n.p.m. Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2009 , w m n.p.m.) Skala 1:100 000 Ark. Dzierzgoń (133) Opracował: B. SZAŁAMACHA Wybrane otwory wiertnicze z numeracją(symbol według oznacza mapy wiek: geologicznej Q —Pc czwartorzęd, — Ol paleocen; — liczba oligocen, —od E wysokość czwartorzędu — stropu lub eocen, utworów rzędną starszych zakończeniaczwartorzędowych otworu w osadach Uskoki przypuszczalne Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej Linia przekroju geologicznego załączonego w tekście Piaski glaukonitowe i mułowce Piaski glaukonitowe z wkładkami piaskowców marglistych Piaski glaukonitowe Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowyc Granice geologiczne SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY B D m 6 Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 -80 Ol Cr Ol -89,6 Pc+E A C KREDA GÓRNA +EOCEN

OLIGOCEN PALEOCEN PALEOGEN KREDA o o

53 50’ 54 00’

D Wielka

o o J.Motława 19 30’ 19 30’

-110

Pc+E

-100 Brzeźnica -100

Ol -90 Przezmark -60 Pudłowiec

J. Korsuń -100 Ol

41 Dzierzgoń

Q -1,0 Kwietniewo -70 Pc+E

Lubochowo

-80

-120

-90

-100 -110 Pc+E m Cr 40 Q 0,0 Pc+E Stary Dzierzgoń Prakwice 24

-90 ń

Q -35,0 Dzierzgo Stare Miasto 8 B Ol -96,7 Q -26,8 Pc+E 23 Bągart Ol -85,6 36 DZIERZGOŃ Nowiny 35 34 22 33 20 Pc+E -89,2 Q 7,1 012345km 21

Pc+E -91,5 19 32 -110 Q -6,8 Ol Ol -89,6 Pc+E -87,1

Ol -90,2 -100 Q -23,3 Q -37,9 -90 5

Q 1,0

Q -9,5 18 -80 Stanowo 31

Q -27,7 y Q 8,0 s Ol k 4 -100 J.Ku A Q -10,5 17 54 Q 50,4 53 Ol -78,6 Linki Pc+E 42 16 Q 2,9 52 Q 34,8 51 Q 9,0 -110 Q -32,5

-120 Pc+E Pc+E 30 -130 -110 Q -4,8 Bukowo Chojty

o .Balewskie J. o Wielkie C Waplewo 19 15’ 19 15’ o o 54 00’ 53 50’ Tablica III Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Dzierzgoń (133)

ZESTAWIENIE PROFILI OTWORÓW BADAWCZYCH DLA SMGP (KARTOGRAFICZNYCH)

m n.p.m. Otw. 53 Linki P-2 100 93,0 m n.p.m. k B3 fg W3 18 — pmżQ p4 43 — pżQ p3 0,0 90 2,5 g B3 g W1 24 — gzwQp4 44 — gzwQp3 8,9 24 fg B3 g O3 80 27 — pż1Q p4 46 — gzwQp3 b B2 g C 21,1 Otw. 6 28 — mpiQ p4 50 — gzwQp2-3 70 Piaski P-1 g B2 g G3 58,5 m n.p.m. 29 — gzwQp4 51 — gzwQp2

60 0,0 li B1-2 b S3 2,0 31 — imQ p4 52 — imQp2 27 50 B 18 b B1 g S3 32 — Q 4 53 — zwQ 2 Qp4 mp p g p 16,8 g B1 fg S3 40 34 — gzwQp4 54 — pżQ p2 56,5 29 f-pg b S1 26,0 35 — pżQ p3-4 55 — impQ p2 30 28 28,7 31 32 li g S1 67,7 33,6 36 — Q 3-4 56 — 2 69,7 29 34,6 34 tmp p gzwQp 20 m g N1 37 — mp2Q p3-4 58 — gzwQp2 35 10 35 ffd g A1 38 — ppQ 3-4 59 — gzwQp1 b W3 0 93,0 41 — imQ p3 60 — pGkOl 62,1 Qp3-4 36 c 37 63,0 g W3 37 42 — gzwQp3 61 — pGkPc+E -10 105,5 70,5 38 -20 113,5 38 115,3 41 42 Żwiry 121,5 86,3 -30 39 Piaski 44 W 94,8 Qp3 -40 134,0 41 Mułki 104,4 O 42 46 Iły -50 Q 3 108,1 p 109,9 43 C Gliny zwałowe 150,1 Qp2-3 50 -60 52 155,0 121,5 Znaleziska flory kopalnej 53 S G 51 -70 163,7 Q 2 Q 2 165,0 54 p p 130,4 Znaleziska fauny kopalnej 55 N 53 Q 2 171,6 p 136,1 -80 56 c Substancja węglista 140,0 60 58 Ol 144,4 180,0 A 59 Glaukonit -90 Q 148,1 61 p1 60 Pc+E 154,0 B 190,0 Q Symbole stratygraficzne -100 p4 jak na mapie geologicznej

Uwaga:liczba oznacza głębokość występowania osadów w metrach

Opracował: B. SZAŁAMACHA

Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2009 Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000 Tablica IV Ark. Dzierzgoń (133)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY C–D

C D W E Ankamaty Nowiny Dzierzgoń Pudłowiec Otw. 30 Otw. 16 Otw. 17 Otw. 19 Otw. 22 Otw. 23 Otw. 24 Otw. 40 Otw. 41 m n.p.m. m n.p.m.

ń 100 100

90 90 Dzierzgo 18 3 5 80 80 24 17 6 17

70 ń 70 26 24 27 10 60 60 6 6 6 22 24 29 29 6 6 12 6 Dzierzgo 27 50 24 50 17 12 17 6 22 21 33 40 24 32 40 24 17 22 24 24 10 30 34 33 30 29 22 27 24 28 29 28 24 20 5 20 32 36 4 35 35 10 1 1 5 24 10 33 37 27 29 27 36 0 35 33 2 28 0

-10 29 37 -10 34 37 38 -20 -20 34 40 -30 39 -30 40 42 -40 41 -40 46 -50 42 -50 50 44 -60 -60 50 -70 53 -70 54 55 -80 -80

57 56 60 -90 57 -90 -100 -100 61 58 61 012km -110 -110 61 -120 -120

fg B3 b B1 m b S1 1— tQh 17 — pż2Qp4 32 — mpQp4 40 — mp1Qp3-4 55 — impQp2 Głazy Uskoki przypuszczalne k B3 fg B1 b W3 g S1 2— gyQh 18 — pmżQp4 33 — pżQp4 41 — imQp3 56 — gzw Qp2 Żwiry Znaleziska flory kopalnej gc B3 g B1 g W3 g N3 3— ntQh 22 — pżgłQp4 34 — gzwQp4 42 — gzw Qp3 57 — gzw Qp2 Piaski Glaukonit g B3 f-pg g W1 g N1 4— nphQh 24 — gzwQp4 35 — pżQp3-4 44 — gzw Qp3 58 — gzw Qp2 Mułki f b B3 li g O3 5— nQh 26 — imQp4 36 — tmpQp3-4 46 — gzw Qp3 60 — pGkOl Iły Uwaga:pozostałe objaśnienia jak na mapie geologicznej li fg B3 m g C 6— nQh 27 — pż1Qp4 37 — mp2Qp3-4 50 — gzw Qp2-3 61 — pGkPc+E Gliny zwałowe f b B2 ffd g S3 10 — pQh 28 — mpiQp4 38 — pQp3-4 53 — gzw Qp2 Torfy li g B2 li fg S3 12 — mpQh 29 — gzwQp4 39 — tmQp3-4 54 — pżQp2 Opracował: B. SZAŁAMACHA