PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY BART£OMIEJ SZA£AMACHA G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER, S. LISICKI Koordynator regionalny — S. LISICKI OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz Dzierzgoñ (133) (z 1 tab. i 4 tabl.) Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej WARSZAWA 2009 Autor: Bart³omiej SZA£AMACHA Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, Zak³ad w £odzi ul. Nowa 29/31, 90–030 £ódŸ Redakcja merytoryczna: Kamila JANUS Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego doc. dr hab. Jerzy NAWROCKI ISBN 978-83-7538-606-6 © Copyright by Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2009 Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K 2 SPIS TREŒCI I. Wstêp ..........................................................5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ..........................................7 III. Budowa geologiczna .................................................10 A. Stratygrafia.....................................................10 1. Kreda ......................................................11 a. Kreda górna .................................................11 Mastrycht .................................................11 2. Paleogen ....................................................11 a. Paleocen+eocen ...............................................12 b. Oligocen...................................................13 3. Czwartorzêd ..................................................13 a. Plejstocen ..................................................13 Zlodowacenia najstarsze ..........................................13 Zlodowacenie Narwi ..........................................13 Stadia³ dolny ............................................13 Zlodowacenia po³udniowopolskie .....................................14 Zlodowacenie Nidy ..........................................14 Stadia³ dolny ............................................14 Stadia³ górny ............................................15 Zlodowacenie Sanu 1 .........................................15 Stadia³ dolny ............................................15 Stadia³ górny ............................................15 Zlodowacenie Sanu 2 .........................................16 Stadia³ górny ............................................16 Interglacja³ wielki .............................................17 Zlodowacenie Liwca ..........................................17 3 Zlodowacenia œrodkowopolskie ......................................17 Zlodowacenie Odry ..........................................17 Stadia³ górny ............................................17 Zlodowacenie Warty ..........................................18 Stadia³ dolny ............................................18 Stadia³ górny ............................................19 Interglacja³ eemski .............................................20 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ......................................23 Zlodowacenie Wis³y ..........................................24 Stadia³ dolny ............................................24 Interstadia³.............................................25 Stadia³ œrodkowy ..........................................26 Stadia³ górny ............................................27 b. Czwartorzêd nierozdzielony ........................................33 c. Holocen ...................................................34 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu .....................................35 C. Rozwój budowy geologicznej ...........................................37 IV. Podsumowanie ....................................................43 Literatura ......................................................44 SPIS TABLIC Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 Tablica III — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych) Tablica IV — Przekrój geologiczny C–D 4 I. WSTÊP Obszar arkusza Dzierzgoñ (133) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 jest wyznaczony wspó³rzêdnymi: 19°15’–19°30’ d³ugoœci geograficznej wschodniej i 53°50’–54°00’ sze- rokoœci geograficznej pó³nocnej. Jest to teren o powierzchni oko³o 305 km2, z g³ównym miastem Dzierzgoniem i gminami: Dzierzgoñ, Stary Targ, Miko³ajki Pomorskie i Stary Dzierzgoñ, nale¿¹cymi do województwa pomorskiego (powiat sztumski), oraz Rychliki i Markusy, nale¿¹cymi do wojewódz- twa warmiñsko-mazurskiego (powiat elbl¹ski). Prace terenowe, kartograficzne i dokumentacyjne, zosta³y wykonane w latach 2003–2006 (B. Sza³amacha), na podstawie „Projektu badañ geologicznych” zatwierdzonego decyzj¹ Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 11.02.1998 r. (nr KOK/1/98). Na terenie arkusza Dzierzgoñ, o œrednio z³o¿onej budowie geologicznej, wykonano 640 punktów dokumentacyj- nych, o g³êbokoœci od 3,0 do 10,0 m i ³¹cznym metra¿u oko³o 2550 m. Sprofilowano i wykonano doku- mentacjê zdjêciow¹ 24 ods³oniêæ naturalnych oraz wyrobisk ¿wirowni i piaskowni. Zgodnie z projektem badañ odwiercono dwa otwory badawcze (kartograficzne): Piaski P-1 (otw. 6 — g³êbokoœæ 154,0 m) i Linki P-2 (otw. 53 — g³êbokoœæ 190,0 m). Z rdzeni tych wierceñ pobrano 125 próbek na potrzeby stan- dardowych badañ litologiczno-petrograficznych, które wykona³ Balwierz (2006). Analizy palinologicz- ne na 10 próbkach osadów czwartorzêdowych (otw. 6 i 53) przeprowadzi³a Winter (2006). Malakofaunê morskich osadów eemu (otw. 53) oznaczy³a i opracowa³a Makowska (2006), a ekspertyzê koœci p³azów z ods³oniêcia Ankamaty–Poliksy wykona³a Miêkina (2005). Pierwszym opracowaniem kartograficznym obejmuj¹cym obszar arkusza Dzierzgoñ by³ arkusz Toruñ Przegl¹dowej mapy geologicznej Polski w skali 1:300 000 (Galon, 1947; Galon, Pacowska, 1953). Nastêpnie powsta³y arkusze Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000: Elbl¹g i I³awa, opracowane w la- tach 1978–1980 przez Makowsk¹ (1978a, b, c, 1979b, c, 1980), oraz Olsztyn, wykonany w 1976 r. przez Mañkowsk¹ i S³owañskiego (Mañkowska, S³owañski, 1978, 1980; S³owañski, 1978). W ramach trwaj¹cych obecnie prac nad Szczegó³ow¹ map¹ geologiczn¹ Polski w skali 1:50 000 zosta³y wykonane, otaczaj¹ce 5 arkusz Dzierzgoñ, nastêpuj¹ce arkusze: Sztum (Rabek, 1988, 1990), Susz (Kabulski, 2003a, b), Elbl¹g Po³udnie (Makowska, 1994) oraz Zalewo (Sza³amacha, Sza³amacha, 2006, 2007). Pierwsze prace geomorfologiczne i geologiczne w rejonie terenu arkusza Dzierzgoñ prowadzili uczeni niemieccy: Deecke (1907), Sonntag (1919) i Woldstedt (1950). Dotyczy³y one zasiêgu ostat- niego zlodowacenia, wyró¿nionego na podstawie przebiegu moren czo³owych m.in. na obszarze Poje- zierza I³awskiego. Powojenne publikacje z dziedziny geologii czwartorzêdu: pó³nocno-zachodniej czêœci Pojezierza Mazurskiego, Dolnego Powiœla i Wzniesienia Elbl¹skiego oraz Warmii, zawieraj¹ nieliczne wzmianki odnosz¹ce siê do obszaru arkusza Dzierzgoñ. W syntetycznych pracach regionalnych: Galona (1968a, b), Roszkówny (1955, 1956, 1968), Kondrackiego (1952), Lisickiego (1997, 2003), Pachuckiego (1961), Rühlego (1968), Makowskiej (1979a, 1986, 1992, 1999, 2004), Marksa (1980, 1984, 1988), Mojskiego (1968, 1979, 1992), Moraw- skiego (2004a, 2005), Wiêckowskiego (1968) i Wiœniewskiego (1971), zawarte s¹ aktualne pogl¹dy na: przebieg deglacjacji ostatniego zlodowacenia, budowê moren, przebieg faz postojowych i recesyj- nych, rozprzestrzenienie sandrów i kszta³towanie siê sieci rzecznej na przedpolu zanikaj¹cego l¹dolo- du zlodowacenia Wis³y oraz paleogeografiê i wykszta³cenie osadów interglacjalnych; przedstawione s¹ w nich tak¿e: stratygrafia, litologia i korelacja utworów starszego czwartorzêdu. Szczególne znaczenie dla geologii czwartorzêdu rejonu zachodniej Warmii mia³y pierwsze in- formacje z pocz¹tku XX w., dotycz¹ce osadów organogenicznych ze skorupami miêczaków morskich i l¹dowych, pochodz¹cych z profili otworów wiertniczych w Dzierzgoniu, których wiek Gross okreœli³ na schy³ek interglacja³u eemskiego (Woldstedt, 1950). Nowsze otwory z rejonu Sztum–Dzierzgoñ, odwiercone w celu opracowania arkusza I³awa Mapy geologicznej Polski 1:200 000, przynios³y du¿¹ iloœæ nowych materia³ów geologicznych, które pozwoli³y na przeprowadzenie szczegó³owych badañ osadów. Otwór wiertniczy Nowiny, le¿¹cy na terenie arkusza Dzierzgoñ, posiada mikropaleontolo- giczne ekspertyzy osadów pod³o¿a czwartorzêdu oraz analizê palinologiczn¹ utworów eemskich wraz z oznaczeniem malakofauny, które przeprowadzi³y: Gawor-Biedowa (1976), Janczyk-Kopikowa (1976) i Makowska (1979d). Równie¿ Roszkówna (1961a, b) pracowa³a na obszarze arkusza Dzierz- goñ, badaj¹c faunê eemsk¹ rozpoznan¹ na wtórnym z³o¿u w utworach wodnolodowcowych i moreno- wych okolic Przezmarka oraz formy strefy marginalnej ostatniego zlodowacenia wystêpuj¹ce w tym rejonie. Wykszta³ceniem osadów plejstoceñskich w nawi¹zaniu do budowy pod³o¿a w rejonie Warmii zajmowali siê: Ber (2000), Marks (1984, 1988), Morawski (2004b, 2005). W dziedzinie badañ osadów neogenu i paleogenu szczególne znaczenie dla obszaru arkusza Dzierzgoñ maj¹ prace: Ciuka (1970, 1972, 1974), Kociszewskiej-Musia³ i Kosmowskiej-Ceranowicz (1973), Marca (1973), Matl (1975), £yczewskiej (1958), Piwockiego (1970, 2004), Uberny (1974a, b) i Rühlego (1968); oraz lokalne opracowania mikropaleontologiczne osadów z otworów wiertniczych, autorstwa Gawor-Biedowej (1974, 1976) i Giel (1971). 6 Wykszta³cenie osadów i tektonika w okresie paleozoiku i mezozoiku regionu badañ znane s¹ z prac Po¿aryskiego (1964) oraz