Urz ąd Gminy Stary Dzierzgo ń

PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA

NA LATA 2011 – 2014

Z UWZGL ĘDNIENIEM LAT 2015 – 2018

Aktualizacja

Stary Dzierzgo ń, 2010 Spis tre ści

1. WST ĘP...... 4 2. METODYKA WYKONANIA PROGRAMU ...... 5 3. CHARAKTERYSTYKA GMINY STARY DZIERZGO Ń ...... 7 3.1. POŁO ŻENIE GEOGRAFICZNE I ADMINISTRACYJNE ORAZ ZWI ĄZANE Z TYM UWARUNKOWANIA ...... 7 3.2. ZAGOSPODAROWANIE PRZESTRZENNE I STRUKTURA ZABUDOWY ...... 10 3.3. UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI , GEOMORFOLOGIA I BUDOWA GEOLOGICZNA ...... 13 3.4. WARUNKI KLIMATYCZNE ...... 14 3.5. SYTUACJA DEMOGRAFICZNA ...... 15 3.6. SYTUACJA GOSPODARCZA ...... 15 3.7. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA ...... 16 3.8. TURYSTYKA I REKREACJA ...... 19 4. ZAŁO ŻENIA OCHRONY ŚRODOWISKA DLA GMINY STARY DZIERZGO Ń ...... 22 DO 2018 ROKU ...... 22 5. OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I RACJONALNE UŻYTKOWANIE ZASOBÓW PRZYRODY ...... 24 5.1. OCHRONA PRZYRODY I KRAJOBRAZU ...... 24 5.1.1. Stan wyj ściowy ...... 24 5.1.2. Program działa ń dla sektora: Ochrona przyrody i krajobrazu ...... 29 5.2. OCHRONA LASÓW ...... 31 5.2.1. Stan wyj ściowy ...... 31 5.2.2. Program działa ń dla sektora: Lasy ...... 34 5.3. RACJONALNE GOSPODAROWANIE ZASOBAMI WODNYMI I OCHRONA WÓD ...... 36 5.3.1. Stan wyj ściowy ...... 36 5.3.2. Program działa ń dla sektora: Racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi i ochrona wód ...... 42 5.4. OCHRONA POWIERZCHNI ZIEMI ...... 46 5.4.1. Stan wyj ściowy ...... 46 5.4.2. Program działa ń dla sektora: Ochrona powierzchni ziemi ...... 49 5.5. GOSPODAROWANIE ZASOBAMI GEOLOGICZNYMI ...... 50 5.5.1. Stan wyj ściowy ...... 50 5.5.2. Program działa ń dla sektora: Gospodarowanie zasobami geologicznymi ...... 53 6. POPRAWA JAKO ŚCI ŚRODOWISKA I BEZPIECZE ŃSTWA EKOLOGICZNEGO ...... 53 6.1. ŚRODOWISKO A ZDROWIE ...... 53 6.1.1. Stan wyj ściowy ...... 53 6.1.2. Program działa ń dla sektora: Środowisko a zdrowie ...... 54 6.2. JAKO ŚĆ POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO ...... 56 6.2.1. Stan wyj ściowy ...... 56 6.2.2. Program działa ń dla sektora: Jako ść powietrza atmosferycznego ...... 59 6.3. ODDZIAŁYWANIE HAŁASU I PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH ...... 61 6.3.1. Stan wyj ściowy ...... 61 6.3.1.1. Hałas ...... 61 6.3.1.2. Promieniowanie elektromagnetyczne ...... 62 6.3.2. Program działa ń dla sektora: Oddziaływanie hałasu i pól elektromagnetycznych ...... 64 7. CELE I ZADANIA O CHARAKTERZE SYSTEMOWYM ...... 65 7.1. SYSTEM TRANSPORTOWY ...... 65 7.2. BUDOWNICTWO I GOSPODARKA KOMUNALNA ...... 67 7.3. TURYSTYKA I REKREACJA ...... 67 7.4. AKTYWIZACJA RYNKU DO DZIAŁA Ń NA RZECZ OCHRONY ŚRODOWISKA ...... 68 8. EDUKACJA EKOLOGICZNA ...... 68 9. POTENCJALNE ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU ...... 70 10. ZARZ ĄDZANIE OCHRON Ą ŚRODOWISK Ą I PROGRAMEM OCHRONY ŚRODOWISKA ...... 70

2 11. SPOSÓB KONTROLI ORAZ DOKUMENTOWANIA REALIZACJI PROGRAMU ...... 71 12. HARMONOGRAM RZECZOWO FINANSOWY NA LATA 2011 – 2014 ...... 73 ZAŁ ĄCZNIK NR 1 - WYBRANE ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PRZEDSI ĘWZI ĘĆ INWESTYCYJNYCH I POZAINWESTYCYJNYCH Z ZAKRESU OCHRONY ŚRODOWISKA ...... 79 SPIS TABEL ...... 95 SPIS RYSUNKÓW ...... 95

3

1. Wst ęp

Człowiek wraz ze swoj ą działalno ści ą jest ści śle sprz ęż ony z otaczaj ącym go środowiskiem (powietrze, wody, gleby, ekosystemy, zasoby biologiczne, ró żnorodno ść biologiczna). Zachowanie równowagi w tym systemie wymaga spójnego i ł ącznego post ępowania, zwi ązanego zarówno z korzystaniem z zasobów środowiska, jak te ż zapobieganiem wyst ępowaniu negatywnych dla środowiska skutków działalno ści oraz niwelowaniem zaistniałych, negatywnych przekształce ń.

Jednym z najwa żniejszych praw człowieka jest prawo do życia w czystym środowisku. Aby to zapewni ć, rozwój jednostek administracyjnych powinien odbywa ć si ę w sposób zrównowa żony. Oznacza to prowadzenie szerokiej działalno ści gospodarczej i społecznej przy jednoczesnym niedopuszczeniu do dalszej degradacji środowiska naturalnego oraz na podejmowaniu działa ń zmierzaj ących do restytucji zniszczonych elementów środowiska.

Efektywno ść działa ń zale ży w du żej mierze od polityki i rozwi ąza ń przyj ętych na szczeblu lokalnym oraz pozyskania zainteresowania i zrozumienia ze strony danej społeczno ści. Aby skoordynowa ć te działania, wykonuje si ę programy ochrony środowiska, do czego obliguje wszystkie jednostki administracyjne ustawa Prawo ochrony środowiska (art. 17). Program taki musi by ć zgodny z Polityk ą Ekologiczn ą Pa ństwa (PEP) oraz powinien przenosi ć jej cele na poziom gminy. Jednocze śnie, dokument powinien uwzgl ędnia ć specyficzne problemy ekologiczne wyst ępuj ące na terenie danej jednostki administracyjnej.

Pierwszy Program Ochrony Środowiska dla gminy Stary Dzierzgo ń na lata został przyj ęty Uchwał ą Nr I/13/05 Rady Gminy w Starym Dzierzgoniu z dnia r. 25 lutego 2005 r. Dokument ten stanowił w minionych latach podstawowy instrument polityki ekologicznej gminy. Niniejszy dokument jest aktualizacj ą pierwszej wersji Programu.

Program ochrony środowiska nie stanowi aktu prawa miejscowego, ma natomiast charakter programu działania, obowi ązuj ącego „wewn ątrz” administracji, w zwi ązku z czym nie wywołuje bezpo średnich skutków prawnych w sferze praw i obowi ązków podmiotów „zewn ętrznych” wobec administracji. Nale ży jednak oczekiwa ć, że poszczególne wytyczne i postanowienia Programu b ędą respektowane i uwzgl ędniane w planach szczegółowych i działaniach inwestycyjnych w zakresie ochrony środowiska na terenie gminy Stary Dzierzgo ń.

Program ochrony środowiska będzie wykorzystywany jako:

• podstawowy dokument zarz ądzania gmin ą w zakresie ochrony środowiska, • wytyczna do tworzenia programów operacyjnych, • wytyczna do zawierania umów lub kontraktów z innymi jednostkami administracyjnymi i podmiotami gospodarczymi w działaniach zwi ązanych ze środowiskiem i jego ochron ą, • przesłanka do konstruowania corocznych bud żetów gminy i wieloletnich planów inwestycyjnych, • element działa ń edukacyjno – informacyjnych, słu żą cych przekazywaniu ogółowi społecze ństwa, zainteresowanym podmiotom gospodarczym i instytucjom informacji na temat zasobów środowiska przyrodniczego oraz stanu poszczególnych komponentów środowiska, • instrument słu żą cy promowaniu i wdra żaniu zasad zrównowa żonego rozwoju.

Program ochrony środowiska obejmuje horyzont czasowy lat 2011 – 2018. Jest to zgodne z ustaleniami Prawa ochrony środowiska, okre ślaj ącego w art. 14 ust. 2, i ż polityk ę ekologiczn ą przyjmuje si ę na cztery lata, z tym że przewidziane w niej działania w perspektywie obejmuj ą kolejne cztery lata. Program zawiera zadania dla dwóch okresów:

• cele krótkoterminowe – lata 2011 – 2014, • cele długoterminowe – do roku 2018.

4

2. Metodyka wykonania Programu

Sposób opracowania Programu został podporz ądkowany metodologii wła ściwej dla planowania strategicznego, polegaj ącej na:

1. Okre śleniu diagnozy stanu środowiska przyrodniczego na terenie gminy Stary Dzierzgo ń, zawieraj ącej charakterystyk ę poszczególnych komponentów środowiska wraz z ich ocen ą. 2. Okre śleniu konstruktywnych działa ń maj ących na celu popraw ę stanu aktualnego w zakresie ochrony środowiska poprzez przedstawienie celów strategicznych, celów długo- i krótkoterminowych oraz kierunków działa ń wraz z opracowaniem programów operacyjnych dla poszczególnych segmentów środowiska. 3. Przedstawieniu uwarunkowa ń realizacyjnych Programu w zakresie rozwi ąza ń prawno- instytucjonalnych, źródeł finansowania, systemu zarz ądzania środowiskiem i Programem. 4. Okre śleniu zasad monitorowania efektów wdra żania Programu.

Źródłami informacji dla Programu były materiały uzyskane ze Starostwa Powiatowego w Sztumie, z Urz ędu Gminy Stary Dzierzgo ń, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Gda ńsku, Wojewódzkiego Urz ędu Statystycznego, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Gda ńsku, Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego, a tak że prace instytutów i placówek naukowo – badawczych z zakresu ochrony środowiska, jak równie ż dost ępna literatura fachowa.

Struktura Programu oparta jest głównie o zapisy dwóch dokumentów, którymi s ą:

1. Ustawa Prawo ochrony środowiska z 27 kwietnia 2001 roku (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z pó źn. zm.). Definiuje ona ogólne wymagania w odniesieniu do programów ochrony środowiska opracowywanych dla potrzeb województw, powiatów i gmin. Zgodnie z ustaw ą (Art.14 ust.1 po ś), program ochrony środowiska, na podstawie aktualnego stanu środowiska, okre śla w szczególno ści: • cele ekologiczne, • priorytety ekologiczne, • rodzaj i harmonogram działa ń proekologicznych, środki niezb ędne do osi ągni ęcia celów, w tym mechanizmy prawno-ekonomiczne i środki finansowe.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. prawo ochrony środowiska okre śla zasady ochrony środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów, w szczególno ści poprzez uwzgl ędnienie wymaga ń zrównowa żonego rozwoju.

Rozwój zrównowa żony rozumie si ę przez to taki rozwój społeczno gospodarczy, w którym nast ępuje proces integrowania działa ń politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwało ści podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania mo żliwo ści zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczno ści lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokole ń.

Według ww. ustawy stworzenie warunków niezb ędnych do realizacji ochrony środowiska ma zapewni ć Polityka Ekologiczna Państwa oraz programy ochrony środowiska przygotowywane na wszystkich szczeblach administracji samorz ądowej. Programy ochrony środowiska s ą zgodne z polityk ą ekologiczn ą i tworz ą warunki regionalne do jej wdro żenia. Dokumenty te, na podstawie aktualnego stanu środowiska, maj ą okre śla ć:

• cele ekologiczne, • priorytety ekologiczne, • poziomy celów długoterminowych, • rodzaj i harmonogram działa ń proekologicznych,

5 • środki niezb ędne do osi ągni ęcia celów, w tym mechanizmy prawno – ekonomiczne i środki finansowe.

2. Polityka ekologiczna pa ństwa w latach 2009 – 2012 z perspektyw ą do roku 2016, dostosowana do wymaga ń ustawy Prawo ochrony środowiska.

Cele i zadania uj ęte zostały w kilku blokach tematycznych:

• cele i zadania o charakterze systemowym • ochrona zasobów naturalnych • poprawa jako ści środowiska i bezpiecze ństwa ekologicznego

W dokumencie tym okre ślono priorytety polityki ekologicznej, opisano stan aktualny w zakresie ochrony zasobów naturalnych i jako ści środowiska, podano cele średniookresowe do 2016 r. i kierunki działa ń w latach 2009 – 2012. Planowane w Polsce działania z obszaru ochrony środowiska wpisuj ą si ę w priorytety w skali Unii Europejskiej i cele szóstego wspólnotowego programu działa ń w zakresie środowiska naturalnego (Decyzja nr 1600/2002/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 lipca 2002 r. ustanawiaj ąca szósty wspólnotowy program działa ń w zakresie środowiska naturalnego Dz.U. L 242 z 10.9.2002, str. 1).

W szczególno ści zwraca si ę uwag ę na zadania zwi ązane z ochron ą atmosfery, jako ści ą powietrza i przeciwdziałaniem zmianom klimatu. W Traktacie Akcesyjnym i dyrektywie 2001/81/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z pa ździernika 2001 roku, w sprawie krajowych poziomów emisji dla niektórych rodzajów zanieczyszcze ń powietrza (dyrektywa pułapowa), Polska zobowi ązała si ę do znacznej redukcji emisji SO 2, NOx, NH 3 i lotnych zwi ązków organicznych do roku 2010. W 2008 roku weszła w życie dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE w sprawie jako ści powietrza i czystszego powietrza dla Europy (dyrektywa CAFE), która narzuca niezwykle ostre wymogi odno śnie st ęż enia dopuszczalnego dla pyłu drobnego, o granulacji poni żej 2,5 m. Dla terenów, które nie spełniaj ą unijnych standardów jako ści powietrza, zostan ą opracowane i zrealizowane programy naprawcze.

Szczególnie trudne zadania zwi ązane z przeciwdziałaniem zmianom klimatu, wynikaj ą z przyj ętej przez Rad ę Europejsk ą wiosn ą 2007 roku decyzji o redukcji emisji dwutlenku w ęgla z terenu Unii o 20% do roku 2020. Rada Europejska przyj ęła równie ż, że w 2020 roku udział odnawialnych źródeł w produkcji energii wyniesie co najmniej 20% i o tyle samo wzro śnie efektywno ść energetyczna.

Wyzwaniem w najbli ższych dekadach b ędzie racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi – zapewnienie wystarczaj ącej ilo ści wody o odpowiedniej jako ści dla potrzeb społecze ństwa, rolnictwa i przemysłu, przy jednoczesnej ochronie ludno ść i jej mienia przed skutkami powodzi. Zgodnie z polityk ą wspólnotow ą w zakresie zarz ądzania ryzykiem powodziowym niezb ędne będzie opracowanie oceny ryzyka powodziowego dla obszaru całego kraju, a nast ępnie na jej podstawie sporz ądzenie do ko ńca 2013 roku map zagro żenia i map ryzyka powodziowego. Ze wzgl ędu na niewielkie zasoby wodne Polski, konieczna jest szeroka akcja informacyjna wśród społecze ństwa dotycz ąca oszcz ędno ści wody pitnej. Zgodnie ze zobowi ązaniami z Traktatu Akcesyjnego do 2015 roku miejscowo ści, gdzie wytwarzane jest wi ęcej ścieków, ni ż mogłoby wytworzy ć dwa tysi ące osób maj ą by ć wyposa żone w nowoczesne, wysokosprawne oczyszczalnie ścieków, współpracuj ące z szeroko rozbudowanymi sieciami kanalizacyjnymi.

W Polityce ekologicznej pa ństwa du ży nacisk poło żono na ochron ę zasobów naturalnych. Wa żnym zadaniem b ędzie kontynuacja zalesie ń i zadrzewianie korytarzy ekologicznych, które maj ą ogromne znaczenie dla zachowania i rozwoju ró żnorodno ści biologicznej fauny oraz flory. W ci ągu najbli ższych lat jeszcze wa żniejsze stanie si ę racjonalne gospodarowanie zasobami naturalnymi, w szczególno ści wod ą. Zało żono równie ż bardziej racjonalne korzystanie z zasobów geologicznych i popraw ę gospodarki odpadami, zwłaszcza komunalnymi. Priorytetem dla resortu środowiska b ędzie efektywne wykorzystywanie środków Unii Europejskiej na wyposa żenie kolejnych aglomeracji

6 w oczyszczalnie ścieków i systemy wodno-kanalizacyjne, a tak że w nowoczesn ą gospodark ę odpadami.

Podkre ślono tak że znaczenie edukacji. Du ży nacisk poło żono na działania zmierzaj ące do podnoszenia świadomo ści ekologicznej społecze ństwa, zgodnie z zasad ą „my śl globalnie, działaj lokalnie”.

Inne działania wymienione w dokumencie to m.in.: bezpiecze ństwo ekologiczne, w tym opracowanie oceny ryzyka powodziowego, ochrona gleb, rekultywacja terenów zdegradowanych, ochrona przed hałasem.

3. Charakterystyka gminy Stary Dzierzgo ń

3.1. Poło żenie geograficzne i administracyjne oraz zwi ązane z tym uwarunkowania

Pod wzgl ędem administracyjnym gmina Stary Dzierzgo ń poło żona jest w południowo - wschodniej cz ęś ci powiatu sztumskiego, który z kolei zlokalizowany jest we wschodniej cz ęś ci województwa pomorskiego. W latach 1975-1998 gmina poło żona była w województwie elbl ąskim.

Gmina poło żona jest w odległo ści około 40 km na południe od Elbl ąga, 30 km na południowy wschód od Malborka i 28 km na wschód od Sztumu.

Rysunek 1. Poło żenie gminy Stary Dzierzgo ń w województwie pomorskim i na tle kraju (źródło: http://pl.wikipedia.org)

7

Rysunek 2. Poło żenie gminy Stary Dzierzgo ń w powiecie sztumskim (źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php ? title=Plik: POL_powiat_sztumski_ locator_map_%28label-pl%29. svg&filetimestamp= 20090828084921

Rysunek 3. Otoczenie gminy Stary Dzierzgo ń ( źródło: targeo.pl)

Gmina Stary Dzierzgo ń graniczy:

• od zachodu z gmin ą Mikołajki Pomorskie i gmin ą Dzierzgo ń (powiat sztumski), • od północy z gmin ą Rychliki: (powiat elbl ąski, województwo warmi ńsko-mazurskie), • od wschodu z gminami Zalewo i Małdyty (powiat iławski, województwo warmi ńsko-mazurskie),

8 • od południa z gmin ą Susz (powiat iławski, województwo warmi ńsko-mazurskie) oraz z gmin ą Prabuty (powiat kwidzy ński, województwo pomorskie).

Rysunek 4. Sąsiednie jednostki administracyjne ( źródło: targeo.pl)

Gmina Stary Dzierzgo ń, zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2002), poło żona jest w obr ębie nast ępuj ących jednostek geograficznych (rysunek 5):

• PROWINCJA: Ni ż Środkowoeuropejski (31) • PODPROWINCJA: Pojezierza Południowobałtyckie (Pojezierze Pomorskie) (314-316), • MAKROREGION: Pojezierze Iławskie (314.9)

Gmina, podobnie jak i b ędący jednostk ą nadrz ędn ą powiat, le ży w północnej cz ęś ci Pojezierza Iławskiego. Na zachodzie zbli ża si ę do doliny Dolnej Wisły, a na północy do Żuław Wi ślanych. Przy przyj ęciu za wyznacznik granicy Żuław poziomicy 10 m n.p.m. mo żna uzna ć, że niewielki fragment północno – zachodniej cz ęś ci gminy nale ży ju ż do krajobrazów żuławskich.

Rysunek 5. Pojezierze Iławskie

9

Rysunek 6. Pojezierze Iławskie ( źródło: http://pl.wikipedia.org/w/ index.php?title=Plik:Mapa_Pojezierza_ I%C5%82awskiego_i_ Garbu_Lubawskiego 1. png&filetimestamp=20061223132257)

Pozostałe cechy poło żenia gminy Stary Dzierzgo ń, istotne z punktu widzenia dokumentu s ą nast ępuj ące:

• poło żenie w strefie podmiejskiej m. Dzierzgonia, o środka ponadlokalnego, pełni ącego równie ż obsług ę obszaru gminy Stary Dzierzgo ń, • poło żenie obszaru gminy w obr ębie wysoczyzny pojeziernej, której cechy fizyczno-geograficzne (rze źba, układ hydrograficzny, litologia) stanowi ą o potencjale przyrodniczym gminy, • poło żenie w s ąsiedztwie du żego zespołu jezior iławskich posiadaj ących predyspozycje dla wykorzystania turystycznego, • poło żenie gminy na skraju du żych kompleksów le śnych o wysokich walorach przyrodniczych.

3.2. Zagospodarowanie przestrzenne i struktura zabudowy

Powierzchnia gminy Stary Dzierzgo ń wynosi 185,7 km 2 (18 570 ha). Stanowi to 25,43% powierzchni powiatu sztumskiego.

Gmina podzielona jest na 15 sołectw (Bucznik, Folwark, Górki, Kornele, Lipiec, Lubochowo, Matule, Milikowo, Mort ąg, My ślice, Przezmark, Skolwity, Stare Miasto, Stary Dzierzgo ń i Tabory), w skład których wchodzi 42 miejscowo ści.

Na podstawie informacji uzyskanych z Urz ędu Gminy Stary Dzierzgo ń, u żytkowanie terenu w granicach gminy przedstawia si ę nast ępuj ąco:

10

Tabela 1. Formy u żytkowania terenu w gminie Stary Dzierzgo ń (powierzchnia geodezyjna) według stanu na dzie ń 31.12.2009 r. Forma u żytkowania terenu Powierzchnia Odsetek powierzchni geodezyjna (ha) gminy (%) Użytki rolne, w tym: 12 417 66,87 - grunty orne 9 640 51,91 - sady i plantacje 23 0,12 - łąki 1 090 5,87 - pastwiska 1 309 7,05 - grunty rolne zabudowane 264 1,42 - grunty pod rowami 84 0,45 Grunty le śne oraz zadrzewienia i 4 927 26,53 zakrzaczenia, w tym: - lasy 4 707 25,35 - grunty zadrzewione i zakrzaczone 220 1,18 Grunty zabudowane i zurbanizowane, w 591 3,18 tym: - tereny mieszkaniowe 33 0,18 - inne tereny zabudowane 4 0,02 - zurbanizowane tereny niezabudowane 5 0,03 - tereny rekreacyjne i wypoczynkowe 13 0,07 - tereny komunikacyjne, w tym: 516 2,78 - drogi 417 2,24 - tereny kolejowe 96 0,52 - inne 3 0,01 - użytki kopalniane 20 0,11 Grunty pod wodami, w tym: 247 1,33 - powierzchniowymi płyn ącymi 247 1,33 Nieu żytki 398 2,14 Tereny ro żne 1 0,005 Źródło: Informacje Urz ędu Gminy Stary Dzierzgo ń

2,1% 1,3% Użytki rolne

3,2%

Grunty le śne oraz zadrzewienia i zakrzaczenia 26,5%

Grunty zabudowane i zurbanizowane

Grunty pod wodami

66,8%

Nieu żytki

Rysunek 7. Struktura u żytkowania terenu na terenie gminy Stary Dzierzgo ń w 2009 roku (źródło: Urz ąd Gminy i GUS)

11

Powierzchnia u żytków rolnych wynosi 66,87% obszaru gminy. W strukturze u żytków rolnych 51,91% przypada na grunty orne.

Grunty poddane antropopresji (zabudowane i zurbanizowane) stanowi ą 3,18% powierzchni gminy.

Gmina Stary Dzierzgo ń charakteryzuje się średnim wska źnikiem lesisto ści, który wynosi 25,35%.

Rysunek 8. Mapa gminy Stary Dzierzgo ń ( źródło: www.starydzierzgon.pl)

Na terenie gminy dominuje zabudowa jednorodzinna i zagrodowa. Dominuj ącą form ą własno ści mieszka ń jest własno ść prywatna, stanowi ąca 85,9% istniej ącej substancji mieszkaniowej. Własno ść komunalna - nale żą ca do gminy - obejmuje 79 lokali mieszkalnych.

Stan techniczny budynków jest dostateczny. Przewa żaj ąca cz ęść zasobów (65,35%) pochodzi z okresu przedwojennego. Z okresu powojennego pochodzi 34,65% zasobów, w tym w ostatnim dziesi ęcioleciu wybudowano około 2% zasobów mieszkaniowych.

12

Rysunek 9. Krajobraz gminy Stary Dzierzgo ń (źródło: www.e-holiday.pl, autor: anetka7)

3.3. Ukształtowanie powierzchni, geomorfologia i budowa geologiczna

Średnie wysoko ści bezwzgl ędne w północno – zachodniej cz ęś ci gminy wynosz ą około 5 m n.p.m, a w cz ęś ci północno – wschodniej około 130 m n.p.m.).

Cały obszar gminy znajduje si ę w strefie maksymalnego zasi ęgu zlodowace ń północnopolskich (lądolodu fazy pomorskiej) i stanowi najmłodsz ą krain ę polodowcow ą charakteryzuj ącą si ę du żym zró żnicowaniem i świe żości ą form rze źby terenu.

Wyst ępuj ą tu formy rze źby pochodzenia lodowcowego, wodnolodowcowego, rzecznego i eolicznego.

Formy pochodzenia lodowcowego tworz ą wysoczyzn ę morenow ą falist ą o wysoko ściach bezwzgl ędnych od 30 m n. p. m. Rz ędne terenu s ą bardzo zró żnicowane i wynosz ą od 20 m n.p.m. w gł ęboko wci ętej dolinie Dzierzgonki, do 120 m n.p.m. w rejonie miejscowo ści Lubochowo i Przezmark. W obr ębie wysoczyzny wyst ępuj ą wzgórza morenowe o wysoko ści wzgl ędnej dochodz ącej do 30 – 40 m.

Formy pochodzenia wodnolodowcowego tworz ą równiny utworzone na przedpolu ci ągów morenowych. Najwi ększe pole sandrowe rozci ąga si ę w rejonie miejscowo ści Kielmy oraz w okolicach Starego Dzierzgonia i Przezmarka.

Charakterystyczna jest tak że obecno ść rynien polodowcowych - jedn ą z nich wykorzystuje jezioro Mołtawa Wielka.

Ponadto, na całym obszarze wyst ępuj ą liczne zagł ębienia bezodpływowe, wypełnione przez jeziora lub (na południe od jeziora B ądze) - przez torfy i namuły torfiaste.

Charakterystyczna jest te ż dolina o kilkumetrowych kraw ędziach, któr ą płynie niewielka rzeka Dzierzgo ń.

Pod wzgl ędem budowy geologicznej obszar gminy poło żony jest w syneklizie perybałtyckiej platformy wschodnioeuropejskiej, której powierzchnia jest lekko podniesiona ku północy, a wyra źnie

13 ku południowi. Utwory buduj ące platform ę nawiercono w sąsiedniej gminie, w miejscowo ści Prabuty, na gł ęboko ści 3 894,6 m, gdzie stwierdzono gnejsy leptytowe.

Platforma prekambryjska przykryta jest kompleksem skał paleozoicznych o mi ąż szo ści około 1400 m i skał permo- i mezozoicznych o mi ąż szo ści 1 900–2 220 m oraz skał kenozoicznych o mi ąż szo ści około 290 m. Osady platformy prekambryjskiej, skały paleozoiczne i permo- i mezozoiczne poci ęte s ą uskokami. Paleozoik reprezentuj ą osady kambru, ordowiku i syluru. Na cz ęś ciowo zerodowanych osadach syluru wyst ępuje seria permska (cechsztynu). Paleozoik przykryty jest głównie w ęglanowymi utworami triasu, jury i kredy oraz paleocenu, eocenu - oligocenu, miocenu.

Na omawianym obszarze paleogen reprezentowany jest przez osady paleocenu i oligocenu. Osady paleocenu wykształcone s ą w postaci piasków drobnoziarnistych, jasnoszarych, a ich strop wyst ępuje na gł ęboko ści 136,8 m. Osady oligoce ńskie wykształcone zostały w postaci piasków zielonkawych, piaskowców słabo zwi ęzłych i piasków zailonych, szarych.

W cz ęś ci zachodniej powiatu w podło żu czwartorz ędu zlegaj ą osady oligocenu, a w rejonie Bukowa i na wschód od Dzierzgonia osady paleocenu. Osady starsze od paleoge ńskich - kredowe - ukazuj ą si ę w rejonie na północny-zachód od Sztumu.

W plejstocenie na analizowany obszar kilkakrotnie wkraczał lodowiec zlodowace ń: południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich. Z fazami zlodowace ń oraz okresami deglacjacji wi ązała si ę sedymentacja osadów piaszczystych i piaszczysto-żwirowych rzecznych i wodnolodowcowych, mułków i iłów akumulacji jeziornej i zastoiskowej, a tak że glin zwałowych. Mi ąż szo ść osadów czwartorz ędowych wynosi na terenie gminy od 200 do 250 m.

Osady zlodowace ń południowopolskich zachowały si ę fragmentarycznie w formie porwaków w młodszych glinach zlodowace ń środkowopolskich. Podobnie wyst ępuj ą morskie osady interglacjału holszty ńskiego. Osady interglacjału eemskiego stanowi ą na obszarze gminy przewodni poziom stratygraficzny i stanowi ą wyra źną granic ę mi ędzy osadami zlodowace ń środkowopolskich i północnopolskich. Mi ąż szo ść osadów interglacjału eemskiego wynosi od 61 do 63 m. W sp ągu s ą to osady l ądowe, nast ępnie rzeczno-morskie oraz morskie. W czasie zlodowace ń północnopolskich lądolód wkraczał na omawiany obszar kilkakrotnie pozostawiaj ąc osady składaj ące si ę z czterech poziomów glin zwałowych oraz osadów je rozdzielaj ących wodnolodowcowych i zastoiskowych. Najstarsze gliny zwałowe stadiału sandomierskiego i fazy leszczy ńskiej ( Świecia) stadiału głównego wyst ępuj ą w postaci płatów o zmiennej mi ąż szo ści, natomiast poziomy glin fazy pozna ńskiej i pomorskiej wyst ępuj ą na obszarze całej gminy. Gliny zwałowe najmłodszej fazy (pomorskiej) tworz ą powierzchni ę wysoczyzny polodowcowej.

W ko ńcowym okresie epoki lodowcowej powstały liczne zagłębienia bezodpływowe przekształcone pó źniej w jeziora i torfowiska. U schyłku fazy pomorskiej i na pocz ątku holocenu nast ąpiło formowanie si ę dolin rzecznych oraz zachodziły procesy eoliczne, których efektem s ą nieliczne wydmy.

3.4. Warunki klimatyczne

Zgodnie z podziałem rolniczo-klimatycznym Polski według R. Gumi ńskiego, gmina poło żona jest w przej ściowej strefie klimatycznej, na pograniczu dwóch dzielnic klimatycznych: gda ńskiej ( Żuławy Wi ślane) i wschodniego skraju dzielnicy bydgoskiej.

Średnia roczna temperatura powietrza wynosi tu 6,5 0C, a średnia amplituda temperatur - 20,5 0C. Najzimniejszym miesi ącem jest stycze ń ze średni ą temperatur ą –3,0 0C, a najcieplejszym lipiec z temperaturami od 17,0 0 do 17,5 0 C.

14 Średnie roczne warto ści opadów atmosferycznych wynosz ą 650–700 mm, podczas gdy średni opad z wielolecia to 666 mm (stacja meteorologiczna w Nowym Folwarku).

Przewa żaj ą wiatry z kierunku południowo – zachodniego.

Lokalne modyfikacje klimatyczne, które wyst ępuj ą na terenie gminy, wi ążą si ę przede wszystkim ze zró żnicowaniem warunków nasłonecznienia w zale żno ści od rze źby i ekspozycji (kierunku pochylenia) terenu lub poło żenia w s ąsiedztwie lub w enklawach kompleksów le śnych. Modyfikacje te przejawiaj ą si ę mi ędzy innymi inwersjami termicznymi na obszarach płaskich podczas pogodnych nocy, cz ęstym zaleganiem mgieł nad dolinami rzecznymi, dolinkami, w ąwozami i wilgotnymi zagł ębieniami bezodpływowymi oraz małymi wahaniami temperatur, słabym ruchem powietrza i niskim nasłonecznieniem w lasach.

3.5. Sytuacja demograficzna

Według danych GUS, w 2009 r. liczba ludno ści na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń wynosiła 4 035 osób (według faktycznego miejsca zamieszkania). Osób zameldowanych było nieznacznie wi ęcej - 4 175 osób.

W 2002 r. na terenie gminy zameldowanych było 4 234 osób. Analizuj ąc dane demograficzne z kilku lat mo żna zaobserwowa ć zjawisko zmniejszania si ę liczby mieszka ńców gminy, pomimo odnotowywanego dodatniego przyrostu naturalnego. Spowodowane jest ono przede wszystkim ujemnym saldem migracji.

Średnia g ęsto ść zaludnienia wynosiła 22 osoby na 1 km 2. Najwi ększa liczba mieszka ńców zamieszkiwała w Lubochowie, My ślicach, Przezmarku, Starym Dzierzgoniu i Starym Mieście.

Na 100 m ęż czyzn przypada 100 kobiet.

Przyrost naturalny jest dodatni i wyniósł w 2009 roku 9 osób (2,2 promila). Ujemne jest natomiast saldo migracji – w 2009 r. 4 osoby wi ęcej wymeldowało si ę z terenu gminy, ni ż zameldowało. Stała tendencja spadku salda migracji, która utrzymuje si ę na przestrzeni kilku lat, jest wynikiem wyjazdów ludzi młodych do wi ększych miast w poszukiwaniu pracy lub za granic ę.

Ludno ść w wieku produkcyjnym wynosiła 63,6% populacji. Ludno ść w wieku przedprodukcyjnym stanowiła 22,5%, a w wieku poprodukcyjnym – 14% populacji gminy.

3.6. Sytuacja gospodarcza

Gmina Stary Dzierzgo ń ma charakter typowo rolniczy, przemysł jest tu stosunkowo słabo rozwini ęty.

Według GUS, w 2009 r. zarejestrowanych było 220 podmiotów gospodarczych, z czego 9 z sektora publicznego, a 211 z sektora prywatnego. W 2002 r. funkcjonowało 160 podmiotów gospodarczych.

Przewa żały osoby fizyczne prowadz ące działalno ść gospodarcz ą - 174 podmiotów (79% wszystkich podmiotów). Są to przede wszystkim małe zakłady usługowe, rzemie ślnicze i handlowe. Na terenie gminy funkcjonowały ponadto: spółki handlowe (6 podmiotów), spółdzielnia, fundacja oraz stowarzyszenia i organizacje społeczne (9 podmiotów).

Przemysł w gminie reprezentuj ą drobne zakłady produkcyjno – usługowe w śród których mo żna wymieni ć: PPHU POL-DREW, PPHU CHEMILAND, Firm ę Usługowo – Handlow ą ARTEX czy Dzierzgo ńskie Przedsi ębiorstwo Produkcyjno – Rynkowe ALMA.

15 Placówki handlowe na terenie gminy funkcjonuj ą w wi ększych miejscowo ściach i stanowi ą własno ść prywatn ą. Dominuj ą bran że: spo żywcza, spo żywczo-przemysłowa i przemysłowa. Placówki te maj ą niewielk ą powierzchnie (około 30 m 2) u żytkow ą i zatrudniaj ą przewa żnie po jednej osobie.

Podstawow ą form ą działalno ści w gminie jest rolnictwo indywidualne. Wynika to z faktu, że teren gminy nale ży do regionu glebowo – rolniczego o relatywnie wysokim potencjale agroekologicznym.

Gmina poło żona jest w obszarze o średnio korzystnych warunkach dla produkcji rolnej. Zintegrowany wska źnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej wynosi 76,1 pkt. (według Instytutu Uprawy i Nawo żenia Gleby w Puławach).

W ogólnej powierzchni gruntów ornych zdecydowan ą wi ększo ść zajmuj ą zasiewy. Najpowszechniej uprawianymi zbo żami s ą pszenica i pszen żyto, natomiast w śród pozostałych ro ślin dominuje rzepak i rzepik. Ogólna ocena rolniczej przestrzeni produkcyjnej, kwalifikuje gmin ę do obszaru maj ącego podstawy do rozwoju rolnictwa wysokotowarowego.

Na terenie gminy nie wyst ępuje wyra źna specjalizacja gospodarstw według kierunków produkcji. Produkcje zwierz ęcą jako dominuj ący kierunek deklaruje około 20% gospodarstw indywidualnych, a mieszan ą (ro ślinn ą i zwierz ęcą) około 55% gospodarstw.

3.7. Infrastruktura techniczna

Zaopatrzenie w wod ę

Gmina Stary Dzierzgo ń zaopatrywana jest w wod ę z uj ęć wód podziemnych pi ętra czwartorz ędowego. Na terenie gminy funkcjonuje kilka uj ęć komunalnych bazuj ących na dwóch studniach wierconych, z wyj ątkiem jednego uj ęcia jednootworowego i 2 uj ęć posiadaj ących trzy studnie.

Sie ć wodoci ągowa miała w 2009 r. długo ść 55,8 km (w 2002 r. - 45,8 km). Cała sie ć znajduje si ę w administracji gminy. Czynnych było 612 poł ącze ń sieci do budynków mieszkalnych lub zbiorowego zamieszkania. Ludno ść korzystaj ącą z sieci wodoci ągowej szacuje si ę na 3 129 osób (77,5% populacji gminy).

Mieszka ńcy miejscowo ści nie wyposa żonych w sie ć wodoci ągow ą zaopatruj ą si ę w wod ę ze studni wierconych i kopanych.

Ogóln ą charakterystyk ę uj ęć wód podziemnych na terenie gminy przedstawia zamieszczona ni żej tabela .

Tabela 2. Charakterystyka czynnych uj ęć wód podziemnych na terenie gminy Stary Dzierzgo ń Uj ęcie Zasoby zatwierdzone Uj ęty poziom wodonośny Q S Miejscowo ść Ilo ść studni e e [m 3/h] [m] Gisiel – gosp. rolne 2 Q 50,0 7,5 Podgorzele – gosp. rolne 2 Q 38,0 13,0 Pudłowiec – gosp. rolne 2 Q 32,0 7,7 Stare Miasto 1 Q 30,5 8.8 Kielmy – gosp. rolne 2 Q 20,0 16,0 Lubachowo – gosp. rolne 3 Q 51,6 12,0 Nowy Folwark – gosp. rolne 2 Q 50,0 6,0 Pronie – gosp. rolne 2 Q 44,0 9,0 Monasterzysko – gosp. rolne 2 Q 45,0 7,0 Stary Dzierzgo ń 2 Q 75.0 6.0

16 Uj ęcie Zasoby zatwierdzone Uj ęty poziom wodonośny Q S Miejscowo ść Ilo ść studni e e [m 3/h] [m] My ślice 2 Q 54,0 3,2 My ślice II 2 Q 75,0 1,9 My ślice – osiedle - Q 24,6 9,6 Przezmark – osada robotnicza 3 Q 60,0 3,2

Odprowadzanie i oczyszczanie ścieków

Na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń system kanalizacyjny obsługuje jedynie miejscowo ści Przezmark i My ślice. Długo ść sieci kanalizacyjnej wynosiła w 2009 r. 7,8 km i od 2002 r. nie zwi ększyła si ę. Funkcjonowało 200 poł ącze ń sieci prowadz ących do budynków mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania. Liczb ę mieszka ńców korzystaj ących z kanalizacji na terenie gminy szacuje si ę na 487 osób (12,1% ogółu populacji). W Przezmarku z usług kanalizacyjnych zbiorczego systemu kanalizacyjnego korzysta 92% liczby mieszka ńców tej miejscowo ści, natomiast w My ślicach 15% liczby mieszka ńców. W 2009 r. odprowadzono sieci ą kanalizacyjn ą 9,3 dam 3 ścieków.

Na terenie gminy funkcjonuj ą 3 oczyszczalnie ścieków:

• mechaniczno – biologiczna oczyszczalnia ścieków w Przezmarku typu BIOBLOK PS-150

Projektowana przepustowo ść : 150,0 m 3/d, średnia ilo ść dopływaj ących ścieków: 70,0 m 3/d. Odbiornikiem ścieków oczyszczonych jest rzeka Stara Dzierzgonka. Sprawno ść oczyszczalni wynosi: BZT 5 – 0,90 kg/d, ChZT – 4,5 kg/d, P og. – 0,70 kg/d, N og. – 2,60 kg/d.

• mechaniczno – biologiczna oczyszczalnia ścieków przy szkole podstawowej w My ślicach typu BIOCLERE

Projektowana przepustowo ść : 22,0 m 3/d, średnia ilo ść dopływaj ących ścieków: 18,0 m 3/d. Odbiornikiem ścieków oczyszczonych jest rów melioracyjny wpadaj ący do rzeki Dzierzgonki. Stopie ń redukcji zanieczyszcze ń wynosi 93 %.

• oczyszczalnia indywidualna w Starym Dzierzgoniu typu NEWEXPOL

Funkcjonuje dla potrzeb budynku poczty. Przepustowość : 0,1 m 3/d. Oczyszczalnia z drena żem rozs ączaj ącym.

Zaopatrzenie w energi ę ciepln ą

Na terenie gminy nie ma zorganizowanego systemu zaopatrzenia w ciepło. Zaspokajanie potrzeb cieplnych odbywa si ę w oparciu o:

• lokalne kotłownie opalane w ęglem, drewnem i olejem opałowym (zasilaj ą głównie obiekty użyteczno ści publicznej i usługowej), • indywidualne źródła w domach mieszkalnych oraz obiektach usługowych - wykorzystuj ące głównie w ęgiel oraz drewno, dostarczaj ące energi ę ciepln ą na potrzeby centralnego ogrzewania i przygotowania ciepłej wody, • indywidualne źródła ciepła wykorzystuj ące energi ę elektryczn ą - wyst ępuj ą w niewielkiej ilo ści.

Wi ększe kotłownie funkcjonuj ą w:

• szkole w My ślicach - 0,25 MW, opalana olejem opałowym, • szkole w Starym Dzierzgoniu - 0,25 MW, opalana węglem,

17 • gimnazjum w Przezmarku - 0,3 MW, opalana w ęglem • Urz ędzie Gminy - 0,05 MW, opalana w ęglem.

W pozostałych obiektach u żyteczno ści publicznej funkcjonuj ą kotłownie o mocy ok. 0,02 MW. Jako opał wykorzystywany jest głównie w ęgiel, z wyj ątkiem kotłowni budynku banku, gdzie wykorzystywany jest olej opałowy oraz poczty, której budynek ogrzewany jest elektrycznie.

Zaopatrzenie w gaz ziemny

Gmina nie posiada systemu sieci gazowej. Cz ęść mieszka ńców gminy korzysta z gazu z butli.

Zaopatrzenie w energi ę elektryczn ą

Dystrybucj ę energii elektrycznej na terenie gminy prowadzi Gdańska Kompania Energetyczna "Energa" SA - Oddział w Elbl ągu. Przez teren gminy nie przebiegaj ą linie energetyczne 110 kV, a główne punkty zasilaj ące 110/15 kV stanowi ące źródło energii dla gminy zlokalizowane s ą w Malborku i Mikołajkach Pomorskich. Wyprowadzone są z nich linie energetyczne 15 kV, z których zasilane s ą jednostki osadnicze gminy Stary Dzierzgo ń. Linie te stanowi ą sie ć rozdzielcz ą, która poprzez stacje transformatorowe 15/0,4 kV zasilaj ą ko ńcowych odbiorców energii.

Z energii elektrycznej korzysta 100% mieszka ńców.

Ponadto, na terenie gminy funkcjonuje jedna mała elektrownia wodna o mocy ok. 40 kV.

Sie ć drogowa

Gmina Stary Dzierzgo ń posiada dogodne poło żenie wzgl ędem tras komunikacyjnych drogowych relacji:

• Iława - Stary Dzierzgo ń - Dzierzgo ń - Malbork - do drogi krajowej nr 50, • Stary Dzierzgo ń - Przezmark - Zalewo - Małdyty - do drogi krajowej nr7,

łącz ących si ę w niewielkiej od obszaru gminy odległo ści (25 km) z podstawowym układem komunikacyjnym kraju.

Przez teren gminy Stary Dzierzgo ń przebiegaj ą drogi krajowe:

• Droga nr 16: Dolna Grupa – Grudzi ądz – Iława – Ostróda – Olsztyn – Mr ągowo – Ełk – Augustów – Ogrodniki (granica pa ństwowa RP – LT), • Droga nr 22: (granica pa ństwowa RP – D) Kostrzyn – Gorzów Wielkopolski – Wałcz – Człuchów – Starogard Gda ński – Malbork – Elbl ąg – Grzechotki (granica pa ństwowa RP – RUS). oraz drogi wojewódzkie:

• Droga nr 515: Iława - Stary Dzierzgo ń – Dzierzgo ń – Malbork (do drogi krajowej nr 50), • Droga nr 519: Stary Dzierzgo ń - Przezmark - Zalewo - Małdyty (do drogi krajowej nr 7), • Droga nr 526: Przezmark - My ślice - Pasł ęk.

Przez teren gminy przebiega równie ż 11 dróg powiatowych oraz 9 dróg gminnych.

Sie ć kolejowa

W latach 2000 – 2001 Polskie Koleje Pa ństwowe ze wzgl ędów ekonomicznych zlikwidowały ruch poci ągów osobowych oraz towarowych na terenie gminy Stary Dzierzgo ń. Pozostało ści ą po ruchu

18 kolejowym s ą zachowane nasypy dawnych linii kolejowych, kilkanaście mostów i wiaduktów, zabudowania dawnych stacji i rampy przeładunkowe.

Rysunek 10. Sie ć drogowa gmin powiatu sztumskiego

3.8. Turystyka i rekreacja

Najwcze śniejsze wzmianki o Starym Dzierzgoniu pochodz ą z XIII wieku, kiedy to podczas wyprawy krzy żowej dowodzonej przez margrabiego Henryka z Mi śni (1236 rok) zało żony został Christburg (Dzierzgo ń) – zwany tak że „die erste Christburg”, czyli Pierwszym Dzierzgoniem. Miejscowo ść ta poło żona była w okolicach pó źniejszej wsi Alt Christburg (Stary Dzierzgoń) nazwanej tak zapewne na pami ątk ę po „pierwszym Dzierzgoniu”.

W roku 1242 wybuchło pierwsze powstanie pruskie, a wie ńcz ące je postanowienia z 1249 roku doprowadziły do podziału Prus na diecezje i rozdziału władzy świeckiej nad zdobytymi terytoriami. W ten sposób ziemie nale żą ce do dzisiejszej gminy Stary Dzierzgo ń przypadły Zakonowi Krzy żackiemu i stały si ę cz ęś ci ą Komturii Dzierzgo ńskiej. Do ich administrowania powołano urz ąd - tzw. Komornictwo - z siedzib ą w Przezmarku.

Zarówno Przezmark, jak i Stare Miasto były w owym czasie wa żnymi o środkami handlowymi. Ponadto w miejscowo ściach tych, a tak że w Starym Dzierzgoniu, Lubochowie i My ślicach powstały najwi ększe wsie kmiece, których świetno ść podkre ślały zbudowane tam ko ścioły parafialne.

Obok wsi kmiecych funkcjonowały mniejsze o środki wiejskie i maj ątki „wolnych Prusów” (Pachoły, Mort ąg, Kielmy, Kornele, Lipiec, Kołtyniany) – ich mieszka ńcami byli rdzenni Prusowie, którzy

19 uzyskali lokacje wg prawa polskiego, a co za tym idzie cieszyli si ę mniejszymi przywilejami. Był to stosowany przez Zakon sposób na ograniczenie tworzenia si ę wielkiej własno ści ziemskiej i znacz ących rodów rycerskich. Po zako ńczeniu wojny trzynastoletniej omawiany obszar wł ączony został w skład Prus Ksi ążę cych. Na okres XVII – XIX wieku przypadł czas znacznego rozwoju maj ątków rycerskich i szlacheckich, których przejawem były reprezentacyjne pałace, pełne przepychu dwory i świ ątynie. Rozwój kolei, który rozpocz ął si ę od 1870 roku, nadał omawianemu obszarowi znaczenie strategiczne i gospodarcze.

Wydarzenia II wojny światowej spowodowały na ziemiach gminy Stary Dzierzgo ń totalne zniszczenia i wyludnienie. Pozostało ści ą po panuj ącym wcze śniej bogactwie stały si ę ruiny licznych zespołów pałacowo – parkowych.

Lata sze ść dziesi ąte i siedemdziesi ąte XX stulecia to intensywny rozwój osiedli pegeerowskich oraz technicznych gospodarstw rolnych, które ze wzgl ędu na swój wygl ąd stały si ę czynnikami szpec ącymi naturalny krajobraz.

Pod wzgl ędem administracyjnym gmina Stary Dzierzgo ń od około 1900 roku wchodziła w skład powiatu mor ąskiego, nast ępnie w 1975 roku stała si ę cz ęś ci ą województwa elbl ąskiego. Po reformie przeprowadzonej w latach 90-tych omawiana jednostka administracyjna nale żała do powiatu malborskiego, by ostatecznie od 1 stycznia 2002 roku sta ć si ę jedn ą z pi ęciu gmin powiatu sztumskiego.

Obszar gminy Stary Dzierzgo ń jest poło żony w obr ębie Pojezierza Iławskiego i charakteryzuje si ę szczególnymi walorami krajobrazowymi i przyrodniczymi. Jego niew ątpliwymi atutami s ą zró żnicowane formy ukształtowania powierzchni terenu, a tak że du ża ilo ść jezior i terenów le śnych. Niski stopie ń uprzemysłowienia, niewielka g ęsto ść zaludnienia oraz czyste środowisko stwarzaj ą bardzo dobre warunki do rozwoju agroturystyki. Liczne jeziora poł ączone niewielkimi rzekami i kanałami tworz ą niewykorzystane, atrakcyjne szlaki wodne. Równie ż blisko ść przebiegaj ących przez sąsiednie gminy tras rowerowych (mi ędzy innymi mi ędzynarodowej trasy rowerowej R – 1) daje szans ę aktywnego wypoczynku.

Zalet ą gminy jest tak że jej poło żenie w s ąsiedztwie takich atrakcji turystycznych jak Malbork czy Mierzeja Wi ślana, dla których omawiany obszar mo że stanowi ć baz ę wypadow ą.

Aktualnie na terenie gminy nie istnieje baza noclegowo – żywieniowa gotowa na przyj ęcie turystów, brak jest te ż odpowiedniej infrastruktury sprzyjaj ącej rozwojowi turystyki (np. stadniny koni, boiska, pola namiotowe, gospodarstwa agroturystyczne).

Obecnie na obszarze gminy nie istniej ą szlaki piesze i ście żki rowerowe, niemniej jednak w celu podniesienia atrakcyjno ści turystycznej terenu planuje si ę utworzenie trasy wycieczek i ście żek rowerowo-pieszych o długo ści ok. 15 km w obszarze otuliny i obszaru Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego.

Istniej ące na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń zabytki kultury materialnej s ą tworem wielu wieków barwnej historii. Poni żej zestawiono obiekty dziedzictwa kulturowego znajduj ące si ę na obszarze gminy i wpisane do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Tabela 3. Wykaz chronionych obiektów dziedzictwa kulturowego z obszaru gminy Stary Dzierzgo ń wpisanych do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków

Miejscowo ść Obiekt Nr rejestru Zabytki Stary Dzierzgo ń Wie ś lokacyjna z pocz. XIV w., zabudowa z XIX w. i pocz. XX w. cz ęś ciowo drewniana, zespół stacji kolejowej Stary Dzierzgo ń Gotycki ko ściół p.w. Matki Bo żej Ró żańcowej z XIV w. 443/68

20 Miejscowo ść Obiekt Nr rejestru (1350-1360 r), przy ko ściele cmentarz średniowieczny Zespół dworsko (ruina)-parkowy wraz z folwarkiem i wsi ą Prakwice 20/78 słu żebn ą z XVIII–XIX w. Zespół dworsko (ruina)-parkowy wraz z folwarkiem Pudłowiec 22/78 z XIX w., wiele drzew pomnikowych Zespół dworsko (ruina)-parkowy wraz z folwarkiem z XVIII Gisiel 436/69 i 10/77 w. Pachoły Zespół dworsko-parkowy wraz z młynem z XIX w. Ruina dworu, zespół parkowy z pozostało ściami folwarku Kielmy z XIX w. Wie ś lokacyjna z XIV w. zespół dworsko (ruina)-parkowy Lubachowo wraz z folwarkiem z połowy XIX w. Ko ściół filialny p.w. św. Antoniego, gotycki, ceglany, Lubachowo pocz ątek budowy 1350 r., z wie żą frontow ą z ok. 1400 r., 427/69 nadbudowan ą w XVII w. Zespół dworsko-parkowy wraz z folwarkiem z połowy XIX Protajny w. Zespół folwarku wraz z parkiem krajobrazowym z ko ńca Nowy Folwark XIX w. Budynek stacji kolejowej z koca XIX wieku; zachowały si ę Folwark pozostało ści peronów i rampy przeładunkowej Wie ś lokacyjna z XIV w., zamek krzy żacki, gotycki, od 1717 r. stopniowo rozbierany, z czteroskrzydłowego zało żenia Przezmark zachowane jedno skrzydło i baszta, – zespół dworski wraz z folwarkiem z II połowy XIX w. Ko ściół wybudowany w 1821 r.., p.w. Matki Boskiej Przezmark Królowej Świata Domy mieszkalne drewniane i murowane z XIX w. i pocz. Przezmark XX w., dom ryglowy z 1850 r, Dwór wraz z folwarkiem, z dworu zachowane granitowe Monasterzysko Małe fundamenty, cmentarz rodowy z kaplic ą grobow ą Zespół dworsko-parkowy (pozostało ści) wraz z folwarkiem z Piaski I połowy XIX w. Stare Miasto Wie ś lokacyjna z XIV w. z zabudowaniami z XIX i XX w. 5/25 z 27.06.1949 Ko ściół gotycko-barokowy z XIV-XVI w., zabytkowe 16/83 z Stare Miasto wn ętrze ko ścioła – polichromia 26.07.1983 49/9/95 z 10.05.1995 Wie ś lokacyjna wielodro żna, z zabudow ą drewnian ą Tabory z XIX w., pozostało ści młyna wodnego oraz urz ądze ń spi ętrzaj ących wod ę znajduj ących si ę nad rzek ą Dzierzgonk ą Wie ś lokacyjna z pocz. XIV w. z ko ściołem na wzniesieniu prawdopodobnie staropruskiego grodziska czy cmentarzyska; My ślice zabudowa z XIX w. i pocz. XX w., młyn XVIII w., zespół stacji kolejowej z pozostało ści ą wie ży ci śnie ń Pozostało ści elektrowni wodnej oraz urz ądze ń spi ętrzaj ących Latkowo wod ę znajduj ących si ę nad rzek ą Dzierzgonk ą Stanowiska archeologiczne 7 stanowisk z okresu wczesnego średniowiecza: grodziska, Przezmark osady i cmentarzyska staropruskie oraz osada i warownia 39A zało żona przez Zakon NMP zwane „zamek” poło żone na

21 Miejscowo ść Obiekt Nr rejestru półwyspie jez. Przezmark Przezmark tzw. Osada wielokulturowa od neolitu przez wczesn ą epok ę

Palestyna żelaza, okres wpływów rzymskich do średniowiecza My ślice Stanowisko archeologiczne 1 grodzisko IX-X w. n.e. My ślice Stanowisko archeologiczne 2 stra żnica XI-XIII w. n.e. Stanowisko archeologiczne 3 cmentarzysko kultury Porzecze pomorskiej Lubachowo Stanowisko archeologiczne 1 osada wczesnośreniowieczna Cmentarzysko odkryte w 1932 r. na zach. od drogi Stare Stare Miasto Miasto – Królikowo Obozowiska ludno ści kultury chojnicko -pie ńkowskiej z okresu neolitu; Stare Miasto Osada otwarta kultury wejherowsko - klatoszy ńskiej z wczesnej epoki żelaza Grodzisko wy żynne z XI-XIIIw. Stare Miasto Grodzisko cyklowe wczesno średniowieczne Grodzisko wy żynne dwumajdanowe, staropruskie, ok. 300 m Stary Dzierzgo ń 52A od zabudowa ń o nazwie „zamek” Tabory Osada młodszy okres przedrzymski Osada kultowa kurhanów zachodnio-bałtyckich z okresu Tabory kulturowego wczesnego żelaza

4. Zało żenia ochrony środowiska dla Gminy Stary Dzierzgo ń do 2018 roku

Przyj ęta w 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej stwierdza, że Rzeczpospolita Polska zapewnia ochron ę środowiska, kieruj ąc si ę zasad ą zrównowa żonego rozwoju (art. 5). Ustala tak że, że ochrona środowiska jest obowi ązkiem m. in. władz publicznych, które poprzez sw ą polityk ę powinny zapewni ć bezpiecze ństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom (art. 74).

Na podstawie kompleksowego raportu o stanie środowiska na terenie gminy Stary Dzierzgo ń oraz źródłach jego przekształcenia i zagro żenia przedstawiono poni żej propozycj ę działa ń programowych umo żliwiaj ących spełnienie zasady zrównowa żonego rozwoju poprzez koordynacj ę działa ń w sferze gospodarczej, społecznej i środowiskowej.

Rozwój zrównowa żony oznacza tak ą filozofi ę rozwoju globalnego, regionalnego i lokalnego, która przeciwstawia si ę ekspansji opartej wył ącznie o wzrost gospodarczy. Rozwój zrównowa żony jest rozumiany jako zbiór celów społecznie nadrz ędnych, w śród których wymienia si ę najcz ęś ciej: dobrobyt, (materialny i społeczny), sprawiedliwo ść i bezpiecze ństwo. Ich wspólnym mianownikiem jest lepsze zaspokojenie fizycznych i psychicznych potrzeb człowieka poprzez prawidłowe umiejscowienie jego stosunku do środowiska, a zwłaszcza poprzez utrzymanie funkcji ekologicznych środowiska przyrodniczego.

Ochrona środowiska naturalnego jest jednym z filarów i dróg do osi ągni ęcia zrównowa żonego rozwoju. Pełen zrównowa żony rozwój mo żna zrealizowa ć przy osi ągni ęciu czterech ładów:

• ekologicznego • społecznego • ekonomicznego • przestrzennego

22

Rysunek 11. Zrównowa żony rozwój ( źródło:pl.wikipedia.org/wiki/zrownowazony_rozwoj)

Reguły zwi ązane z odpowiednim funkcjonowaniem koncepcji rozwoju zrównowa żonego tworz ą:

• zasada respektowania ekorozwoju, • zasada integralno ści środowiska, • zasada ekonomizacji, • zasada prewencji, • zasada reagowania na istniej ące zagro żenia ekologiczne, • zasada partnerstwa i partycypacji publicznej, • zasada regionalizacji programowania ekorozwoju, • zasada praworz ądno ści, • zasada przestrzegania mi ędzypokoleniowej sprawiedliwo ści ekologicznej.

Nadrz ędny cel Programu ochrony środowiska dla gminy Stary Dzierzgo ń sformułowano nast ępuj ąco:

Osi ągni ęcie zrównowa żonego rozwoju gminy Stary Dzierzgo ń, gdzie ochrona środowiska i jego walory stanowi ą nieodł ączn ą cz ęść procesów rozwojowych

Przedstawione zagadnienia ochrony środowiska uj ęte zostały w sposób kompleksowy, z wyznaczeniem celów strategicznych, długo- i krótkoterminowych, a tak że przyj ęciem zada ń z zakresu wszystkich sektorów ochrony środowiska. Spo śród nich dokonano wyboru najistotniejszych zagadnie ń, których rozwi ązanie przyczyni si ę w najbli ższej przyszło ści do poprawy stanu środowiska na terenie gminy.

23 Są to nast ępuj ące cele i zadania:

Priorytet 1 Rozwój infrastruktury technicznej ochrony środowiska

Priorytet 2 Utrzymanie dobrej jako ści powietrza atmosferycznego

Priorytet 3 Edukacja ekologiczna społecze ństwa gminy

5. Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i racjonalne u żytkowanie zasobów przyrody 5.1. Ochrona przyrody i krajobrazu 5.1.1. Stan wyj ściowy

Obszar gminy Stary Dzierzgo ń charakteryzuje si ę szczególnymi walorami krajobrazowymi i przyrodniczymi. Jego niew ątpliwymi atutami s ą zró żnicowane formy ukształtowania powierzchni terenu, a tak że du ża ilo ść jezior i terenów le śnych.

Na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń wyst ępuj ą ró żne typy ekosystemów, odmiennych pod wzgl ędem przyrodniczym i krajobrazowym. Zalicza si ę do nich ekosystemy naturalne i półnaturalne, przy czym najwa żniejsze to:

• kompleksy le śne, • siedliska ł ąkowe, w tym zespoły ro ślinno ści ł ąk wilgotnych, • ro ślinno ść pastwisk, • siedliska drzewiaste i krzewiaste wzdłu ż cieków wodnych, • siedliska ro ślinno ści przywodnej i bagiennej, zbli żone do naturalnych, • alejowe nasadzenia przydro żne, • zespoły komponowanej ro ślinno ści wysokiej parków i cmentarzy, • zespoły ro ślinne w obr ębie zabudowy i na obrze żach terenów rolnych oraz w strefach przydro żnych, • kępowe formacje drzewiaste i krzewiaste towarzysz ące zabudowie lub stanowi ące skupienia śródpolne, • zespoły ro ślinno ści okrajkowej, • ro śliny kultur rolniczych z charakterystycznym składem gatunkowym, • zbiorowiska antropogeniczne, ro ślinno ść ruderalna, synantropijna.

Gmina Stary Dzierzgo ń poło żona jest na skraju du żych kompleksów le śnych o wysokich walorach przyrodniczych. Cz ęść gminy poło żona jest w obr ębie ekologicznego obszaru w ęzłowego o randze mi ędzynarodowej, b ędącego elementem krajowej sieci ekologicznej ECONET, Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu Rzeki Dzierzgo ń.

Ponadlokalne powi ązania przyrodnicze gminy to tak że okołobałtycki zielony pier ście ń stanowi ący koncepcj ę osłony ekologicznej Bałtyku oraz skandynawsko-iberyjski szlak przelotu ptaków. Teren gminy zaliczany jest do obszaru Zielonych Płuc Polski.

Ogółem, obszary prawnie chronione zajmuj ą na terenie gminy powierzchni ę 5 458,3 ha, w tym parki krajobrazowe - 2 640,3 ha, a obszar chronionego krajobrazu - 2 818 ha.

24

Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego wraz ze stref ą ochronn ą

W gminie Stary Dzierzgo ń wyst ępuje północny fragment Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego. Podstawa prawna utworzenia: rozporz ądzenie wojewodów: olszty ńskiego (nr 120 z dnia 17 maja 1993 roku) i elbl ąskiego (nr 8/93 z dnia 18 maja 1993 roku). Rozporz ądzenia te zostały wykazane jako obowi ązuj ące na obszarze województwa pomorskiego (zarz ądzenie Wojewody Pomorskiego nr 43/99 z dnia 19 marca 1999 roku w sprawie ustalenia wykazów aktów prawa miejscowego obowi ązuj ących w województwie (Dz. Urz. Województwa Pomorskiego nr 22 z dnia 26 marca 1999 roku, poz. 70).

Cała powierzchnia Parku wynosi 25 045 ha (w tym w gminie Stary Dzierzgo ń - 2 640,3 ha tj. 10,5%), a powierzchnia otuliny parku wynosi 18 038 ha (w tym w gminie - 1 618,9 ha tj. 9%).

Park obejmuje krajobraz młodoglacjalny z du żym udziałem zwartych kompleksów le śnych. Przewa żaj ą subkontynentalne grady i bory mieszane. Lasy ci ągn ą si ę w zachodniej cz ęś ci Parku od okolic Starego Dzierzgonia i Zalewa do Iławy. Silnie rozwini ęta jest sie ć hydrograficzna. Na obszarze parku i jego otuliny znajduj ą si ę 43 zbiorniki jeziorne, o ł ącznej powierzchni 6 003 ha, z których 50% powierzchni przypada na kompleks najdłu ższego w Polsce jeziora Jeziorak (27,5 km). Pod względem florystycznym obszar Parku charakteryzuje si ę wysok ą ró żnorodno ści ą. Głównym składnikiem s ą zbiorowiska le śne, znaczny jest udział ro ślinno ści wodnej, mniejszy bagienno-torfowej, ł ąkowej i synantropijnej. Na terenie parku stwierdzono występowanie 187 gatunków kr ęgowców: 10 gatunków płazów (6 chronionych - kumak nizinny, huczek ziemny, ropucha szara i zielona, rzekotka drzewna i traszka zwyczajna), 4 gatunki chronionych gadów (jaszczurka zwinka, padalec, zaskroniec, żmija zygzakowata, 135 gatunków ptaków (w tym 116 chronionych) i 32 gatunki ssaków z chronionymi: wiewiórk ą, łasic ą, je żem, wydr ą i prawdopodobnie wilkiem. Świat ornitologiczny to przede wszystkim bielik, orlik krzykliwy, rybołów, kania ruda, kania czarna, trzmielojad, myszołów, krogulec, jastrz ąb, błotniak stawowy, kobuz oraz inne gatunki umieszczone w wykazie gatunków zagro żonych w Polskiej Czerwonej Ksi ędze Zwierz ąt: zielonka, g ągoł, kropiatka, b ąk, kormoran.

Spo śród wyró żnionych na obszarze Parku 4 rodzajów stref obejmuj ących tereny o szczególnych walorach, na terenie gminy Stary Dzierzgo ń występuj ą:

• strefa rezerwatowa R-4 „Witoszewo” – składaj ą si ę na ni ą kompleksy le śne otaczaj ące jeziora Gemben i Witoszewskie oraz lasy poło żone na wschód od jezior Motławskich, • strefa przyrodnicza P-1 „B ądze – Biele Błota” w skład której wchodz ą tereny le śne wraz z jeziorem Bądze, • strefa przyrodnicza P-6 „Jezioro Ewingi” obejmuj ąca na terenie gminy lasy.

Ponadto, na terenie gminy znajduje si ę tak że strefa buforowa B-1 „Bucznik” w obr ębie której poło żone s ą pozostałe tereny strefy ochronnej oraz tereny spoza strefy, charakteryzuj ące si ę du żą antropopresj ą i mniejszymi walorami przyrodniczymi.

Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Dzierzgo ń

Podstaw ą prawn ą utworzenia była Uchwała nr VI/51/85 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Elbl ągu w sprawie utworzenia Zespołu Parków Krajobrazowych nad Zalewem Wi ślanym oraz obszarów chronionego krajobrazu, zaktualizowana rozporz ądzeniem Wojewody Elbl ąskiego z dnia 12 lutego 1997 roku. Rozporz ądzenie to zostało wykazane jako obowi ązuj ące na obszarze województwa pomorskiego (Zarz ądzenie Wojewody Pomorskiego nr 43/99 z 19 marca 1999 roku w sprawie ustalenia wykazu aktów prawa miejscowego obowi ązuj ących w województwie (Dz. Urz. Województwa Pomorskiego nr 22 z dnia 26 marca 1999 roku, poz. 70). Ustalenia w sprawie OChK zawiera tak że Uchwała Nr 1161/XLVII/10 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 28 kwietnia 2010 r. w sprawie obszarów chronionego krajobrazu w województwie pomorskim.

25

Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Dzierzgo ń obejmuje stref ę doliny rzeki Dzierzgo ń i rzeki Dzierzgonki. Obszar chroniony rzeki ma na całej długo ści charakter przyrzecza w strefie moreny czołowej. W cz ęś ci południowej przewa ża rze źba pagórkowata i falista, w środkowej – wzgórz czołowo morenowych. Jego celem jest ochrona walorów przyrodniczych i krajobrazowych strefy dolinnej oraz ochrona biotopu rzek. Powierzchnia całkowita OChK wynosi 4 371 ha, a na obszarze gminy OChK zajmuje on powierzchni ę 2 818 ha (14,7% powierzchni ogólnej). Obszar znajduje si ę tak że na terenie gmin: Dzierzgo ń i Stary Targ.

Obszar sieci Natura 2000 - Lasy Iławskie

Na terenie gminy znajduje si ę cz ęść obszaru sieci Natura 2000 - (kod obszaru PLB 280005) Lasy Iławskie. Całkowita powierzchnia obszaru wynosi 24 604,2 ha, w tym na terenie gminy Stary Dzierzgo ń - 2 601,7 ha. Obszar został powołany Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. z dnia 21 pa ździernika 2004 r.).

Obszar Lasy Iławskie jest dużym kompleksem le śnym (60% powierzchni zajmuj ą drzewostany ponad 40-letnie), obejmuj ący tak że tereny bagienne rozproszone po całym obszarze. Rze źba terenu została ukształtowana w czasie zlodowacenia bałtyckiego (morena czołowa, rynny polodowcowe i sandry). Wyst ępuje tu 31 jezior, o zró żnicowanej wielko ści (od 0,5 do 163 ha), reprezentuj ących wszystkie typy troficzne. Na terenie ostoi dominuj ą drzewostany bukowe i sosnowe. W bezodpływowych zagł ębieniach terenu, o wysokim poziomie wód gruntowych, rosn ą bory bagienne i lasy olszowe. Obok le śnych, wodnych, bagiennych i torfowiskowych zbiorowisk ro ślinnych wyst ępuj ą tu ró żnorodne zbiorowiska segetalne.

Obszar ten jest ostoj ą ptasi ą o randze europejskiej E 16. Wyst ępuje tu co najmniej 29 gatunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, 10 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi (PCK). W okresie l ęgowym obszar zasiedla rybołów (PCK) - co najmniej 2%-3% populacji krajowej (C6), bielik (PCK) - co najmniej 2% populacji krajowej (C6), g ągoł - co najmniej 2% populacji krajowej (C3) oraz co najmniej 1% populacji krajowej (C3,C6) nast ępuj ących gatunków ptaków: kania czarna (PCK), kania ruda (PCK), podgorzałka (PCK), podró żniczek (PCK), trzmielojad. W stosunkowo wysokiej liczebno ści (C7) wyst ępuje bocian czarny, orlik krzykliwy (PCK), żuraw, rybitwa czarna. Ostoja jest wa żna dla ochrony dobrze zachowanych siedlisk buczyny (pomorskiej i kwa śnej), zboczowych lasów klonowo-lipowych oraz gr ądu subatlantyckiego. Liczne s ą tak że płaty ł ęgów jesionowo-olszowych. Obszar wa żny dla ochrony bobra i wydry. Warto te ż podkre śli ć bogat ą flor ę ro ślin naczyniowych (790 taksonów) z licznymi gatunkami rzadkimi i gin ącymi w skali Polski oraz gatunkami prawnie chronionymi (32).

26

Rysunek 12. Obszar Lasów Iławskich

Pomniki przyrody

Na terenie gminy ustanowiono 12 pomników przyrody, będących cennymi okazami dendroflory. Podstaw ą prawna ustanowienia było rozporz ądzenie Wojewody Elbl ąskiego nr 6/96 z dnia 25 czerwca 1996 roku i nr 13/98 z dnia 28 grudnia 1998 roku. Wi ększo ść z pomników przyrody znajduje si ę na terenach le śnych. Dziewi ęć z nich stanowi ą d ęby szypułkowe o obwodzie pni od 3,07 do 4,5 m i wysoko ści od 20 do 25 m, znajduj ące si ę na terenie Nadle śnictwa Susz, Le śnictwo Mort ąg. Pozostałe pomniki przyrody to: świerk pospolity (o wysoko ści 35 m, poło żony w Milikowie przy zabudowaniach p. Ryszarda Bajora), lipa drobnolistna (o wysoko ści 28 m, poło żona w Starym Dzierzgoniu, po prawej stronie szosy do Susza, 100 m przed cmentarzem komunalnym) i sosna wejmutka (o wysoko ści 32 m, poło żona na terenie Nadle śnictwa Susz, Le śnictwo Królewskie).

Poni żej w tabeli zamieszczono wykaz pomników przyrody na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń.

Tabela 4. Wykaz pomników przyrody na terenie gminy Stary Dzierzgo ń Nr Typ Organ Nr Opis Lp rejes. Gatunek Obwód Data aktu Własno ść pomnika tworz ący aktu poło żenia WKP Ndl. Susz, L. dąb Wojewoda Rozp. skarb 1 111E drzewo 4,53 1996.06.25 Mort ąg, szypułkowy Elbl ąski 6/96 pa ństwa o. 98c Ndl. Susz, L. dąb Wojewoda Rozp. skarb 2 112E drzewo 4,15 1996.06.25 Mort ąg, szypułkowy Elbl ąski 6/96 pa ństwa o. 98c Ndl. Susz, L. dąb Wojewoda Rozp. skarb 3 113E drzewo 3,51 1996.06.25 Mort ąg, szypułkowy Elbl ąski 6/96 pa ństwa o. 100a

27 Nr Typ Organ Nr Opis Lp rejes. Gatunek Obwód Data aktu Własno ść pomnika tworz ący aktu poło żenia WKP Ndl. Susz, L. dąb Wojewoda Rozp. skarb 4 114E drzewo 3,36 1996.06.25 Mort ąg, szypułkowy Elbl ąski 6/96 pa ństwa o. 100a Ndl. Susz, L. dąb Wojewoda Rozp. skarb 5 115E drzewo 3,62 1996.06.25 Mort ąg, szypułkowy Elbl ąski 6/96 pa ństwa o. 116m Ndl. Susz, L. dąb Wojewoda Rozp. skarb 6 116E drzewo 3,56 1996.06.25 Mort ąg, szypułkowy Elbl ąski 6/96 pa ństwa o. 116n Ndl. Susz, L. dąb Wojewoda Rozp. skarb 7 117E drzewo 4,26 1996.06.25 Mort ąg, szypułkowy Elbl ąski 6/96 pa ństwa o. 116n Ndl. Susz, L. dąb Wojewoda Rozp. skarb 8 118E drzewo 3,11 1996.06.25 Mort ąg, szypułkowy Elbl ąski 6/96 pa ństwa o. 116n Ndl. Susz, L. dąb Wojewoda Rozp. skarb 9 119E drzewo 4,15 1996.06.25 Mort ąg, szypułkowy Elbl ąski 6/96 pa ństwa o. 116n Milikowo, przy świerk Wojewoda Rozp. 10 195E drzewo 2,38 1998.12.28 prywatna zabudow. pospolity Elbl ąski 13/98 p. Ryszarda Bajora Ndl. Susz, sosna Wojewoda Rozp. skarb 11 196E drzewo 3,05 1998.12.28 L.Królewskie, wejmutka Elbl ąski 13/98 pa ństwa o.7i Stary Dzierzgo ń, po lipa Wojewoda Rozp. skarb pr. str. do 12 197E drzewo 5,30 1998.12.28 drobnolistna Elbl ąski 13/98 pa ństwa Susza, 100 m przed cm. komunalnym źródło: Urz ąd Gminy w Starym Dzierzgoniu

Świat zwierz ąt reprezentowany jest na terenie gminy przez szereg gatunków l ądowych i wodnych. Nale żą do nich:

• Ptaki – bąk, b ączek, orlik krzykliwy, kanai ruda i czarna, rybołów, żuraw, kropiatka, zielonka, samotnik, dzi ęcioł średni i du ży, zielonosiwy, muchołówka białoszyja, muchołówka mała, podró żniczek, orlik krzykliwy, zimorodek, zi ęba, perkoz, wróbel, mazurek, szpak, kos, sikorka, sierpówka, bocian biały, czapla siwa, jaskółka dymówka, jaskółka oknówka, pliszka, sroka, jastrz ąb, myszołów, błotniak stawowy, pustułka, sowa, łyska, kruk, wrona, sójka, gil, trznadel, makol ągwa, szczygieł, szpak, słowik, skowronek, kuropatwa, jerzyk, kukułka, ba żant • Ryby – lin, leszcz, w ęgorz, szczupak, oko, kara ś, pło ć • Płazy – żaba trawna, jeziorkowa, moczarowa, śmieszka, rzekotka drzewna, ropucha szara i zielona, traszka grzebieniasta i zwyczajna, kumak nizinny, grzebieniuszka • Gady – żmija, zaskroniec, padalec, jaszczurka zwinka, żyworódka • Ssaki – zaj ąc, sarna, jele, dzik, lis, kuna, borsuk, nietoperz, kret, mysz domowa, mysz badylaraka, nornica, je ż, jenot, wiewiórka

28

Słabe strony i zagro żenia

Obecnie do najwi ększych zagro żeń szaty ro ślinnej zalicza si ę post ępuj ącą presj ę procesów urbanizacyjnych na tereny otwarte, przejawiaj ąca si ę w rozwoju budownictwa mieszkaniowego. Nast ępuje stałe zast ępowanie istniej ącej ro ślinno ści półnaturalnej ro ślinno ści ą zbiorowisk zast ępczych.

Kolejn ą nieprawidłowo ści ą jest równie ż za śmiecanie terenów zieleni, wycinanie drzew na posesjach prywatnych i wymiana ich na owocowe i ozdobne. Następuje stałe zast ępowanie istniej ącej ro ślinno ści półnaturalnej ro ślinno ści ą zbiorowisk zast ępczych.

Zagro żeniem dla funkcjonowania obszarów przyrodniczo cennych s ą tak że:

• wypalanie trzcinowisk i zaro śli, • prowadzenie prac melioracyjnych, budowy dróg i umocnie ń wodnych, • wprowadzanie obiektów kubaturowych, • zanieczyszczanie wód gruntowych i powierzchniowych, • gospodarka le śna, która doprowadziłaby do nadmiernego prze świetlenia drzewostanu, • nielegalna wycinka drzew, • wykorzystywanie terenów jako dzikich wysypisk odpadów, w tym gruzu, • zbyt du ża presja rekreacyjna i zwi ązana z ni ą synatropizacja flory, • płoszenie zwierz ąt i zadeptywanie runa.

Bytowaniu zwierz ąt na obszarze gminy zagra ża uprawiane od wielu lat kłusownictwo. Pomimo zbierania przez członków kół łowieckich ustawicznie rozstawianych sideł, nie zmniejsza si ę nielegalny odłów zwierzyny, a kłusownicy w celu powetowania strat prowadz ą polowania z broni ą paln ą.

5.1.2. Program działa ń dla sektora: Ochrona przyrody i krajobrazu

Cel długoterminowy:

Zintegrowana i zrównowa żona ochrona zasobów przyrody prowadzona w ramach racjonalnej polityki przestrzennej

Cele krótkoterminowe:

1. Ochrona obszarów i obiektów chronionych oraz pozostałych przyrodniczo cennych 2. Ochrona walorów krajobrazu 3. Uwzgl ędnianie warto ści środowiska przyrodniczego w polityce przestrzennej i kierunkach rozwoju gminy

Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych

Głównymi kierunkami działa ń, realizuj ących wspomniane wy żej cele b ędą:

Tereny i obiekty chronione

• Ochrona, piel ęgnacja i konserwacja istniej ących pomników przyrody. Przyjmuje si ę za obowi ązuj ącą zasad ę ochrony ekspozycji drzew pomnikowych (w promieniu do 20 m) w zale żno ści od uwarunkowa ń lokalnych

29 • Identyfikacja okazów dendroflory nie obj ętych jeszcze ochron ą, mi ędzy innymi poprzez wł ączanie tu społecze ństwa gminy (w tym młodzie ży) • Respektowanie i wdra żanie zasad gospodarowania obszarami chronionymi (okre ślonymi w odpowiednich aktach prawnych ustanawiaj ących ochronę). Realizacja w zakresie kompetencji gminy zada ń wynikaj ących z ustalonych w planie ochrony ogólnych i strefowych zasad gospodarowania na obszarze Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego i jego strefy ochronnej • Wytypowanie obszarów cennych do obj ęcia ochron ą prawn ą (np. w formie u żytków ekologicznych). Na obszarze gminy s ą to fragmenty dolin rzecznych (na przykład dolina Brze źnicy), zespoły ro ślinno ści śródpolnych terenów wilgotnych i podmokłych, ci ągi ł ącznikowe korytarzy ekologicznych i inne • Utrzymanie istniej ących korytarzy ekologicznych wzdłu ż dolin i cieków, zachowanie terenów otwartych wzdłu ż koryt cieków. Przyjmuje si ę za wa żną funkcj ę korytarza ekologicznego o charakterze ł ącznikowym, posiadaj ącego rang ę ponadlokaln ą. Jest to ł ącznik pomi ędzy zachodnio-mazurskim Obszarem W ęzłowym krajowej sieci ekologicznej ECONET a Obszarem Węzłowym Zalewu Wi ślanego i Wysoczyzny Elbl ąskiej • Zwi ększanie poł ącze ń systemu przyrodniczego gminy poprzez tworzenie ł ączników mi ędzy poszczególnymi elementami systemu, scalanie niewielkich enklaw le śnych w wi ększe kompleksy • Zmniejszanie ekspansji terenów zurbanizowanych na obszarach przyrodniczo cennych poprzez stosowanie odpowiednich zapisów w planach zagospodarowania przestrzennego • Utrzymanie obecnych i wprowadzanie nowych zadrzewień i zakrzacze ń śródpolnych • Przeciwdziałanie zagro żeniu po żarowemu, w tym monitoring stanu i zagro żeń • Edukacja mieszka ńców w zakresie warto ści przyrodniczych i krajobrazowych gminy – w tym przygotowanie opracowa ń, publikacji, informatorów, map dotycz ących obiektów przyrodniczych i zabytków kulturowych oraz promocja proekologicznych form turystyki i rolnictwa • Przyjmuje si ę rolnictwo przyjazne środowisku za funkcj ę komplementarn ą na obszarze chronionego krajobrazu. Wdra żanie programów rolno środowiskowych • Rozwój szlaków turystycznych i ście żek dydaktycznych na terenach interesuj ących przyrodniczo. Rozwój agroturystyki • Przygotowanie szerokie oferty turystyczno-krajoznawczej i rekreacyjnej, której jednym z głównych atutów winny by ć lokalne walory środowiska przyrodniczego (w tym szczególnie te najwy ższe, obj ęte ochron ą) • Zachowanie bioró żnorodno ści, a tak że jej zwi ększania zgodnie z zasadami okre ślonymi w planie ochrony parku krajobrazowego, obszaru Natura 2000 oraz planów sporz ądzanych dla nadle śnictwa • Ochrona warto ści krajobrazowych jako jednego z priorytetów strategii rozwoju gminy • Kontynuacja kreatywnej współpracy w realizacji zasad gospodarowania wynikaj ących z planu ochrony z zarz ądem Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego i z Nadle śnictwem Susz.

Tereny zieleni urz ądzonej

• Wprowadzanie precyzyjnych zapisów dotycz ących terenów zieleni (alei, promenad, skwerów, itp.) przy sporz ądzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego • Opracowanie standardów powierzchniowych i programowych, dotycz ących publicznych terenów zieleni jako norm obowi ązuj ących przy opracowaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego • Uporz ądkowanie i ochrona istniej ących parków • Ochrona alei śródpolnych i szpalerów przy drogach • Odpowiednie zagospodarowanie terenów o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych, tworz ących układ powi ąza ń, przyrodniczych na terenie Gminy i w jej otoczeniu (przeciwdziałanie izolacji – poprzez odpowiednie zapisy w dokumentach planistycznych) • Tworzenie nowych oraz modernizacja i rewaloryzacja istniej ących terenów zieleni urz ądzonej • Dbało ść o stan zieleni tras komunikacyjnych o najwi ększym nasileniu ruchu. Działania poprawiaj ące sytuacj ę zieleni w pasach drogowych to:

30 − stosowanie mieszanek kamienno-glebowych jako podło ża pod ci ągami pieszymi. Zapewniaj ą one odpowiedni ą no śno ść chodników i przepuszczalno ść podło ża. Mieszanki te zawieraj ą ziemi ę w ilo ści niezb ędnej dla procesów fizjologicznych drzew i pokrywaj ą ich zapotrzebowanie na wod ę, − zastosowanie przepuszczalnej nawierzchni terenu, gdzie rosn ą drzewa (np. z kostki kamiennej lub klinkierowej z przepuszczalnymi spoinami), − zwi ększenie podziemnej przestrzeni dla korzeni drzew, co umo żliwia wprowadzanie du żych drzew do centrum miejscowo ści, − stosowanie systemów nawadniaj ących i odprowadzaj ących wod ę wzdłu ż linii drzew ulicznych, − stosowanie substratów do podło ża, zwi ększaj ących zdolno ść gleby do gromadzenia wody i składników pokarmowych. • Wykorzystywanie zadrzewie ń do przesłaniania obiektów dysharmonijnych w krajobrazie, np: budynków, których przekształcenie nie jest zasadne ze względów funkcjonalnych i ekonomicznych • Likwidacja „dzikich” wysypisk, rekultywacja miejsc nielegalnego poboru surowców mineralnych • Opracowanie kalendarzy stałych zada ń dla dzieci i młodzie ży z placówek o światowych w zakresie piel ęgnacji zieleni towarzysz ącej tym placówkom

5.2. Ochrona lasów 5.2.1. Stan wyj ściowy

Zasoby le śne, obok wybitnego znaczenia przyrodniczego, posiadaj ą tak że znaczenie gospodarcze, wynikaj ące przede wszystkim z faktu, że s ą rezerwuarem dla pozyskiwania drewna i runa le śnego. Lasy maj ą równie ż du że znaczenie dla turystyki i rekreacji., odgrywaj ą istotn ą rol ę w kształtowaniu stosunków wodnych oraz stanowi ą schronienie i środowisko życiowe dla wielu rzadkich ju ż przedstawicieli fauny i flory.

Grunty le śne na terenie gminy Stary Dzierzgo ń zajmuj ą obszar o powierzchni 4 723,9 ha, a same lasy - 4 604,1 ha. Na przestrzeni ostatnich 8 lat powierzchnia zalesiona na terenie gminy zwi ększyła si ę o 282 ha (w 2002 r. wynosiła 4 442,2 ha). Najwi ęcej zalesie ń przeprowadzono w 2006 r. - 46,6 ha, a także w 2002 r. - 32,0 ha i 2005 r. - 27,0 ha. W 2009 r. zalesiono 5,5 ha gruntów.

Grunty le śne publiczne zajmowały w 2009 r. powierzchni ę 4 523,4% (95,7% wszystkich gruntów le śnych w gminie) - w cało ści nale żały do Skarbu Pa ństwa. Grunty le śne prywatne zajmowały powierzchni ę 200,5 ha. Ich powierzchnia zwi ększyła si ę od 2002 r. o blisko 70 ha.

Wska źnik lesisto ści dla gminy wynosi 24,8% (w 2002 r. - 23,2 %) i jest nieznacznie ni ższy od wska źnika lesisto ści kraju, który wynosi 29%. Lasy w obr ębie omawianej jednostki administrowane s ą przez Nadle śnictwo Kwidzyn (90,54 ha) i Nadle śnictwo Susz (pozostała powierzchnia).

Rozmieszczenie lasów na terenie gminy jest nierównomierne – centralna i północno – wschodnia cz ęść gminy nie posiada wi ększych kompleksów le śnych, a wi ększy kompleks lasów wyst ępuje w cz ęś ci południowej gminy. Dwa mniejsze kompleksy le śne znajduj ą si ę w zachodniej cz ęś ci obszaru.

31

Rysunek 13. Rozmieszczenie lasów na terenie gminy Stary Dzierzgo ń

Wśród siedlisk le śnych przewa żaj ą siedliska lasu mieszanego. Siedliska lasu świe żego wyst ępuj ą głównie w okolicach Starego Miasta. Dominuj ącymi drzewami starodzierzgoskich lasów s ą sosna, buk, d ąb i brzoza.

Szczególnym rodzajem lasów s ą lasy o statusie ochronnym. W ich skład wchodz ą: lasy glebochronne, wodochronne, lasy o szczególnym znaczeniu przyrodniczo-naukowym, lasy poło żone na stałych powierzchniach badawczych i do świadczalnych, lasy stanowi ące drzewostany nasienne oraz lasy stanowi ące ostoje zwierz ąt podlegaj ących ochronie gatunkowej, jak równie ż rezerwaty le śne. Powierzchnia lasów ochronnych w gminie wynosi około 720 ha, przy czym s ą to przede wszystkim lasy wodochronne i glebochronne.

Południowa cz ęść gminy, w obr ębie której skupiaj ą si ę główne kompleksy le śne, nale ży do terenów o szczególnych walorach ekologicznych – najcenniejszych przyrodniczo zarówno w skali krajowej jak i mi ędzynarodowej. Zgodnie z koncepcj ą Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET tereny te znajduj ą si ę w obszarze w ęzła ekologicznego mi ędzynarodowej rangi. W 1993 roku zostały one obj ęte ochron ą prawn ą i wł ączone w granice Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego.

W zwi ązku z obowi ązkiem wyznaczania lasów o szczególnych walorach przyrodniczych HCVF, Nadle śnictwo Susz przeprowadziło w styczniu 2009 roku konsultacje z gminami le żą cymi w granicach administracyjnych Nadle śnictwa, w sprawie lasów HCVF kategorii 6 tj. lasów kluczowych dla to żsamo ści kulturowej lokalnej społeczno ści. Rezultatem konsultacji jest wyznaczenie w porozumieniu z Urz ędem Gminy Stary Dzierzgo ń nast ępuj ących obszarów:

Tabela 5. Lasy kluczowe dla to żsamo ści kulturowej lokalnej społeczno ści (HCVF) Lasy HCVF kategorii 6 Le śnictwo Odział Szaniec szwedzki Królewskie 11-k Grodzisko staropruskie Królewskie 46-a

32

Rysunek 14. Lasy na terenie Nadle śnictwa Susz

Gospodarka le śna w lasach gminy Stary Dzierzgo ń polega na pozyskiwaniu drewna w ilo ściach nie przekraczaj ących wielko ści etatów, ustalonych w obowi ązuj ących planach urz ądzenia lasu (lasy nale żą ce do Skarbu Pa ństwa) i uproszczonych planów urz ądzenia lasu (lasy prywatne) oraz na reprodukcji lasu zgodnie z typem siedliska. Jednocze śnie prowadzi si ę ci ęcia sanitarne drzewostanu, konserwacj ę i odbudow ę rowów melioracyjnych oraz konserwacj ę dróg le śnych.

Rysunek 15. Prace zwi ązane z ochron ą lasu

Słabe strony i zagro żenia

Zagro żenia dla lasów wi ążą si ę z oddziaływaniem czynników naturalnych (np. gradacje owadów, infekcje grzybowe, szkody wyrz ądzone przez zwierzyn ę płow ą, warunki pogodowe) oraz antropogenicznych (zanieczyszczenie wód, powietrza, gleby, zmiany stosunków wodnych, po żary). Ponadto niekorzystnym zjawiskiem mo że by ć wzrost urbanizacji i uprzemysłowienia, aczkolwiek gmina jest w małym stopniu nara żona na podobne zjawiska.

Zauwa żalne szkody powodowane były przez człowieka (zanieczyszczenie lasu). Lasy poło żone w pobli żu osad w szczególny sposób nara żone s ą na oddziaływania antropogeniczne. Oddziaływania te dotycz ą nie tylko wn ętrza lasu, ale tak że jego strefy ekotonowej (okrajki), czyli strefy przej ściowej pomi ędzy ró żnymi zespołami biotycznymi.

Okresem najwi ększego zagro żenia po żarowego jest z kolei okres od wczesnej wiosny do maja. Lasy na terenie Nadle śnictwa Susz zaliczono do II kategorii zagro żenia po żarowego.

Zagro żeniem jest wyst ępowanie huby korzeniowej i szkodników wtórnych.

33 5.2.2. Program działa ń dla sektora: Lasy

Cel długoterminowy

Zapewnienie dobrej kondycji lasów wszystkich form własno ści i zachowanie ich ró żnorodno ści biologicznej oraz miejsc wypoczynku mieszka ńców

Cele krótkoterminowe

1. Poprawa stanu zdrowotnego lasów oraz wzrost ró żnorodno ści biologicznej systemów le śnych 2. Udost ępnianie lasów społecze ństwu poprzez odpowiednie zagospodarowanie rekreacyjno- wypoczynkowe i edukacyjne 3. Zachowanie i zwi ększanie istniej ących zasobów le śnych

Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

Ochrona zasobów le śnych b ędzie realizowana przy spełnieniu nast ępuj ących zasad (s ą to zadania, które b ędą realizowane przy współudziale Nadle śnictwa Susz i Kwidzyn):

• Współudział w opracowywaniu i wdra żaniu i aktualizacji powiatowego oraz wojewódzkiego programu zwi ększania lesisto ści • Zwi ększanie lesisto ści gminy poprzez przeznaczanie pod zalesienia najsłabszych gruntów rolnych • Bie żą ce wykonywanie w lasach zabiegów ochronnych, piel ęgnacyjnych (preferowanie biologicznych i mechanicznych metod: zakładanie remiz, wywieszanie budek l ęgowych, ochrona mrowisk, wykładanie pułapek na owady, korowanie) • Profesjonalne i terminowe wykonywanie zabiegów – cięć piel ęgnacyjnych. Ochrona przed kaleczeniem drzew rosn ących. Wykonywanie niezb ędnych zabiegów w okresie jesienno- zimowym. Stosowanie przyjaznych technologii – biooleje, mechaniczne rozdrabnianie pozostało ści, stosowanie zrywki środkami nasi ębiernymi, podwieszanej lub półpodwieszanej • Zró żnicowanie struktury gatunkowej lasów i poprawy struktury wiekowej drzewostanów - przebudowa monokultur sosnowych, wprowadzanie gatunków li ściastych, wykorzystywanie mikrosiedlisk, pozostawianie starych drzew • Prowadzenie zabiegów techniczno-le śnych w sposób uwzgl ędniaj ący konieczno ść zachowania bogactwa gatunkowego i strukturalnego lasu • Ochrona przeciwpo żarowa lasów: aktualizacja planu post ępowania na wypadek po żaru, naprawa i bie żą ce utrzymanie w dobrym stanie technicznym wyznaczonych dróg po żarowych, bie żą ce wykonywanie pasów p-po ż oddzielaj ących lasy od nieu żytków rolnych, ustawienie przy wjazdach do lasów i parkingach tablic informacyjnych i ostrzegawczych, prowadzenie akcji edukacyjno- uświadamiaj ących dla mieszka ńców miasta o problematyce zagro żenia po żarowego lasów • Wprowadzanie podszy ć gatunków li ściastych, zmniejszaj ących zagro żenie po żarowe w bezpo średnim s ąsiedztwie zabudowa ń • Ograniczanie stosowania środków chemicznych w hodowli i ochronie lasu • Uwzgl ędnianie w pracach planistycznych obszarów le śnych, kierunków i sposobów realizacji wszystkich istotnych rodzajów funkcji lasów • Uaktualnienie lub opracowanie planów urz ądzania lasu dla lasów stanowi ących własno ść Skarbu Pa ństwa • Uproszczone plany urz ądzenia lasu dla lasów stanowi ących własno ść osób fizycznych • Odpowiednie zagospodarowanie rekreacyjno-wypoczynkowe i edukacyjne, ukierunkowuj ące penetracj ę, a tym samym zabezpieczaj ące obszary le śne cenne przyrodniczo • Uwzgl ędnianie w planach zagospodarowania przestrzennego optymalnej granicy polno-le śnej (w celu wzbogacenia granicy las - pole i las woda nale ży pozostawi ć pasy ochronne o szeroko ści 20 – 30 m zło żone z ro ślinno ści zielnej, krzewów, niskich drzew i lu źnego pi ętra górnego jako

34 strefy ekotonowej), struktury przestrzennej lasów w krajobrazie, systemu zadrzewie ń oraz korytarzy ekologicznych mi ędzy kompleksami le śnymi oraz usuwanie barier ekologicznych, a przede wszystkim ograniczanie zewn ętrznych presji na ekosystemy le śne przez przyjazne lasom zagospodarowanie terenów przyległych

Zalesienia winny obejmowa ć głównie:

• gleby najsłabszych klas bonitacyjnych, • obszary w strefach wododziałowych (ze wzgl ędu na rol ę hydrologiczn ą lasów), • obszary w obr ębie lokalnych ci ągów ekologicznych (jako działania wzmacniaj ące ich funkcje przyrodnicze), • obszary w obr ębie strefy alimentacji wód, • tereny rolne zagro żone erozj ą, • tereny w obr ębie stref kraw ędziowych dolin rzecznych, • tereny nieczynnych wyrobisk po eksploatacji kruszywa, • inne tereny, gdzie lasy lokalnie mog ą mie ć znaczenie w ochronie wód powierzchniowych, • pod poj ęciem zalesiania rozumie si ę tu tak że zadrzewienia o charakterze pasmowym w strefach przywodnych (pełni ące rol ę biofiltrów), • zalesienia winno si ę prowadzi ć zgodnie z gminnym programem zalesiania, a na gruntach prywatnych pod nadzorem leśników.

Lasy w Parku Krajobrazowym Pojezierza Iławskiego traktowa ć nale ży ze specjalnym uwzgl ędnieniem aspektów przyrodniczych i ekologicznych, zmierzaj ących do podniesienia walorów krajobrazowo – przyrodniczych.

W poni ższej tabeli przedstawiono najwa żniejsze zagro żenia lasów wraz z propozycj ą zapobiegania lub minimalizacji tych czynników.

Tabela 6. Zagro żenia, sposoby ich eliminacji i minimalizacji Identyfikacja zagro żeń Sposób eliminacji i minimalizacji zagro żeń Zagro żenia dr zewostanów Prognozowanie wyst ępowania owadów, m.in. przez wykładanie pułapek, ze strony owadów wyszukiwanie i usuwanie zasiedlonych drzew stoj ących, usuwanie cz ęś ci drzew przewróconych lub złamanych w wyniku działania czynników abiotycznych, mechaniczne rozdrabnianie gał ęzi i resztek po wyróbce drewna, z pozostawieniem ich na powierzchni, ograniczanie ilo ści owadów poprzez korowanie surowca drzewnego, chwytanie owadów w pułapki, zwalczanie biologiczne i chemiczne. Zagro żenia drzewostanów Zwalczanie huby korzeniowej poprzez zabezpieczanie pni po ści ętych przez paso żytnicze grzyby drzewach preparatami biologicznymi, usuwanie niektórych drzew pora żonych. Szkody wyrz ądzane przez Zabezpieczanie upraw le śnych i odnowie ń przed zgryzaniem, poprzez ssaki kopytne w wykonanie nowych ogrodze ń oraz naprawienie ju ż istniej ących, ekosystemach le śnych i zabezpieczanie upraw rolnych przez grodzenie i stosowanie repelentów, niele śnych regulacja populacji. Po żary Wykonanie pasów przeciwpo żarowych, utrzymanie dróg po żarowych w stanie przejezdno ści, usuwanie krzewów, drzew pod liniami energetycznymi i wokół transformatorów, gaszenie pożarów, budowa nowych i remont istniej ących dostrzegalni przeciwpo żarowych, oczyszczanie punktów czerpania wody, porz ądkowanie terenów zagro żonych z materiałów łatwopalnych, remont i wymiana tablic informacyjnych o zagro żeniach po żarowych. Niepo żą dany kierunek Koszenie ł ąk i usuwanie niepo żą danych drzew i krzewów, w celu zmian w zbiorowiskach zachowania niele śnych zbiorowisk ro ślinnych, utrzymanie gruntów niele śnych uprawnych – zespołów tradycyjnych upraw i zwi ązanych z nimi zbiorowisk

35 Identyfikacja zagro żeń Sposób eliminacji i minimalizacji zagro żeń segetalnych. Zmniejszanie si ę Eliminacja nadmiernej konkurencji osobników ekspansywnych, utrzymanie liczebno ści (bogactwa) wła ściwych stosunków wodnych i zachowanie gospodarki ekstensywnej i gatunków ro ślin pierwotnych sposobów u żytkowania rolniczego, ochrona gatunków zagro żonych. Zanikanie Zachowanie ró żnorodno ści, powierzchni i wła ściwego środowiska życia i przekształcanie siedlisk zwierz ąt, sterowanie zag ęszczeniem, struktur ą gatunkow ą, wiekow ą i gatunków zwierz ąt przestrzenn ą grup zwierz ąt. Gini ęcie rodzimych Dokarmianie zwierz ąt w okresie zalegania wysokiej pokrywy śnie żnej gatunków zwierz ąt i katastrofalnie niskich temperatur

5.3. Racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi i ochrona wód

5.3.1. Stan wyj ściowy

Wody powierzchniowe

Wody na terenie gminy odprowadzane s ą do Zalewu Wi ślanego. Obszar gminy jest poło żony w zlewniach nast ępuj ących cieków wodnych:

Tabela 7. Powierzchnia zlewni Zlewnia Powierzchnia zlewni w gminie Rzeki Dzierzgo ń bd Rzeki Liwy 13 km 2 Rzeki Drw ęcy 6,5 km 2 Rzeki Brze źnicy 5,8 km 2

Główna rzek ą na terenie gminy jest Dzierzgo ń. Przez obszar gminy przepływaj ą tak że rzeki: Nowa Dzierzgonka i Stara Dzierzgonka.

Tabela 8. Cieki powierzchniowe na terenie gminy Stary Dzierzgo ń Nazwa cieku Długo ść cieku w gminie Rzeka Stara Dzierzgonka 6,65 Rzeka Nowa Dzierzgonka 16,65 Rzeka Dzierzgo ń 25,68

Rzeka Dzierzgo ń (z niem. Sorge, zwana tak że Dzierzgonk ą) bierze swój pocz ątek na wysoko ści 125 m n.p.m. na Pojezierzu Iławskim i uchodzi do jeziora Druzno. Rzeka przepływa przez obszary Pojezierza Iławskiego i depresj ę Żuław. Od strony południowej do rzeki Dzierzgo ń na terenie gminy wpadaj ą lewostronne jej dopływy: w My ślicach i w Starym Mie ście. Rzeka pełni rol ę osi hydrograficznej na omawianym obszarze. Jest jednocze śnie południowym fragmentem koncentrycznego układu odwodnienia z o środkiem w jeziorze Dru żno. Rzeka jest żeglowna na odcinku około 15 kilometrów, do miejscowo ści B ągart.

Rzek ę Dzierzgo ń mo żna - ze wzgl ędu na jej charakter - podzieli ć na dwa odcinki. Odcinek wysoczyznowy, kr ęty o szybkim przepływie i du żym spadku. Poni żej miasta Dzierzgo ń rzeka wyrównuje swój bieg i znacznie zmniejsza pr ędko ść przepływu, staj ąc si ę typowym ciekiem nizinnym płyn ącym w wałach przeciwpowodziowych.

Długo ść rzeki wynosi 45 km, a na terenie gminy - 25,68 km.

36

Rysunek 16. Rzeka Dzierzgo ń (zdj ęcie: S. Czachorowski)

Rysunek 17. Uj ście Dzierzgonki do jez. Druzno - wie ża obserwacyjna (zdj ęcie: P. Salecki)

Jeziora na terenie gminy Stary Dzierzgo ń zajmuj ą obszar 221,9 ha, przy czym ich powierzchnia jeszcze w XIX wieku była znacznie wi ększa. Wiele jezior zostało osuszonych podczas prac melioracyjnych - w ten sposób powstały rozległe obszary ł ąkowe np. za zachód od Mort ąga tzw. Mort ąskie Ł ąki.

Aktualnie na terenie gminy Stary Dzierzgo ń zlokalizowane s ą nast ępuj ące jeziora:

• jezioro typu rynnowego Mołtawa Wielka w Przezmarku – powierzchnia jeziora wynosi 45,2 ha, maksymalna gł ęboko ść 7,5m, średnia gł ęboko ść 3,3 m. Z jeziora wypływa rów, prowadz ący wod ę do rzeki Dzierzgonki.

37

Rysunek 18. Jezioro Mołtawa Wielka (zdj ęcie: Oruniak)

• jezioro Mołtawa Mała zajmuje powierzchni ę 13,7 ha, jego maksymalna gł ęboko ść wynosi 12,4 m za ś średnia gł ęboko ść to 3,6 m. • jezioro B ądze poło żone jest w miejscowo ści B ądze, ma powierzchni ę 149,9 ha, przy długo ści 3 km i szeroko ści 750 m. Maksymalna gł ęboko ść jeziora wynosi 6,7 m, średnia gł ęboko ść 2,5 m, a linia brzegowa ma długo ść 5,8 km. Z jeziora B ądze wypływa rów prowadz ący wod ę do rzeki Liwy. Otoczenie akwenu stanowi ą głównie lasy, jedynie przy wsi B ądze znajduj ą si ę podmokłe pola i ł ąki.

Rysunek 19. Jezioro B ądze (zdj ęcie: Sibro50)

• jezioro Gemben poło żone w lesie koło miejscowo ści Bucznik, powierzchnia jego wynosi 15,6 ha, maksymalna gł ęboko ść 6 m, a średnia 3,1 m

Rysunek 20. Jezioro Gemben (zdjęcie: Urz ąd Gminy w Starym Dzierzgoniu)

38

• jezioro Witoszewskie poło żone na granicy z gmin ą Zalewo posiada lini ę brzegow ą styczn ą na długo ści ok. 200 m do granicy gminy Stary Dzierzgo ń. Powierzchnia jeziora wynosi 63,8 ha, a maksymalna gł ęboko ść 12,2 m.

Rysunek 21. Jezioro Witoszewskie (zdj ęcie: Panoramio)

Stan czysto ści wód powierzchniowych

Cieki i jeziora na obszarze gminy s ą wodami powierzchniowymi o szczególnej wra żliwo ści na zanieczyszczenia ze wzgl ędu na niewielkie przepływy. W 2008 r. i 2009 r. nie badano stanu czysto ści jezior oraz rzek płyn ących przez teren gminy.

Badane przez Powiatow ą Stacj ę Sanitarno-Epidemiologiczn ą w Malborku wody jezior słu żą cych jako kąpieliska uznano za nadaj ące si ę do eksploatacji.

Wody k ąpieliska na jeziorze Mołtawa w Przezmarku dopuszczono warunkowo do k ąpieli ludno ści.

Stan czysto ści osadów wodnych jezior i rzek

Osady o wysokiej zawarto ści substancji szkodliwych mog ą by ć źródłem wtórnego zanieczyszczenia wód, w wyniku ich przemieszczania si ę na skutek powodzi czy działalno ści człowieka. Na terenie gminy Stary Dzierzgo ń badania osadów dennych jeziora Mołtawa, pod k ątem zawarto ści metali i wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych – WWA, zostały wykonane przez Centralne Laboratorium Chemiczne Pa ństwowego Instytutu Geologicznego na zlecenie PIO Ś.

W badanych osadach zawarto ść metali przedstawiała si ę nast ępuj ąco:

• kadm w osadach jeziora Mołtawa 1 – 2 ppm, • ołów w osadach jeziora Mołtawa 50 – 100 ppm • rt ęć w osadach jeziora Mołtawa 0,2 – 0,5 ppm • cynk w osadach jeziora Mołtawa 100 – 200 ppm

Otrzymane st ęż enia przewy ższały poziom tła geochemicznego otrzymany na podstawie bada osadów innych jezior poło żonych na obszarze powiatu sztumskiego.

39

Ogniska zanieczyszcze ń wód powierzchniowych

Potencjalnymi ogniskami zanieczyszcze ń wód podziemnych na terenie gminy s ą:

• ścieki bytowe i gospodarcze odprowadzane do gruntu, • przecieki z kanalizacji, • spływy obszarowe z obszarów rolnych, • źródła liniowe (drogi i kolej), • punkty dystrybucji paliw płynnych • emisje zanieczyszcze ń gazowych i pyłowych przenikaj ące do gruntu z opadami atmosferycznymi.

Według informacji uzyskanych w Urz ędzie Gminy najwi ększy udział w zanieczyszczaniu wód maj ą nieszczelne urz ądzenia kanalizacyjne (szamba). Ponadto, cz ęść gospodarstw domowych dokonuje zrzutu ścieków bezpo średnio do sieci melioracyjnej. Z pewno ści ą wpływ na tak ą sytuacj ę ma niski stopie ń skanalizowania gminy i niewystarczaj ące wyposa żenie w urz ądzenia słu żą ce do oczyszczania ścieków.

Wody podziemne

Warstwami wodono śnymi głównego poziomu u żytkowego na obszarze gminy s ą osady czwartorz ędowe.

Czwartorz ędowy poziom wodono śny

Mi ąż szo ść osadów czwartorz ędowych na terenie gminy wynosi od 85 do 250 m. Na czwartorz ędowy poziom wodono śny składaj ą si ę 2 warstwy wodono śne:

• górna plejstoce ńska warstwa wodono śna wyst ępuje w serii piasków wodnolodowcowych młodszych zlodowace ń północnopolskich, w obr ębie ci ągłego kompleksu piaszczysto-gliniastego. Utwory te zalegaj ąc na rz ędnych od 40 do 60 m n. p. m. składaj ą si ę z piasków drobno- i średnioziarnistych, miejscami pylastych. Warstwa wodono śna wyst ępuje na gł ęboko ści od kilku do 30 m. Seri ę t ą, ze wzgl ędu na łatwo ść udost ępniania i korzystne parametry hydrologiczne, uznano za główn ą warstw ę na obszarze gminy. Warstwa wodono śna jest zasilana bezpo średnio przez opady, • dolna plejstoce ńska warstwa wodono śna wyst ępuje w utworach piaszczystych starszych zlodowace ń, a głównie w osadach interglacjału eemskiego. Zasilanie warstwy odbywa si ę drog ą po średni ą przez wy żej zalegaj ące osady. Zwierciadło wody układa si ę na obszarze gminy na rz ędnych około 50 m n. p. m. i ma charakter napi ęty. Mi ąż szo ść warstwy wodono śnej waha si ę przewa żnie w granicach do 5 do 20 m ( średnio 12 m).

Obie wymienione warstwy wodono śne w obr ębie dolin i rynien ł ącz ą się tworz ąc jeden poziom wodono śny.

W północno – zachodniej cz ęś ci gminy Stary Dzierzgo ń strop poziomu wodono śnego zalega na gł ęboko ści około 80 m. Jego wydajno ść jest stosunkowo niewielka do około 20 m 3/h z otworu. W północno – wschodniej cz ęś ci gminy (rejon wsi Tabory, Gi ślinek, Skolwity, Popity) gł ęboko ść stropu warstw wynosi od 80 do 150 m. Wydajno ść jest wy ższa i przekracza 40 m 3/h. Wody s ą średniej jako ści i wymagaj ą uzdatniania.

W południowej cz ęś ci gminy wyst ępuje fragment głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP nr 210), iławskiego. Zbiornik jest wieku czwartorz ędowego, o średniej gł ęboko ści uj ęć od 5 do 30 m p.p.t. i szacunkowych zasobach dyspozycyjnych 180 tys. m 3/d. Na obszarze zbiornika dominuj ą wody klasy Ic, o zmiennej zawarto ści żelaza, miejscami nawet do 5 mg/dm 3. Dla zbiornika w roku 1966,

40 w Przedsi ębiorstwie Hydrogeologicznym w Gda ńsku wykonano dokumentacj ę hydrogeologiczn ą (decyzja MO ŚZNiL nr GK-kdh/BJ/489-6031/98 z dnia 28.06.1998 r.).

Jako ść wód podziemnych

Na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń nie ma zlokalizowanych punktów monitoringowych jako ści wód podziemnych. Klasyfikacj ę wód przeprowadza si ę w oparciu o pomiary wykonane w punktach znajduj ących si ę w granicach administracyjnych powiatu sztumskiego, ale poza obszarem gminy.

Od 2000 r. znajduj ą si ę w powiecie dwa punkty Regionalnego monitoringu jako ści wód podziemnych (106, 107, 108): w Sztumie na uj ęciu komunalnym (nr otworów wg u żytkownika 8 -Tr i 5A-Q) oraz w Dzierzgoniu na uj ęciu komunalnym (nr otworu wg u żytkownika 1-Q). Ostatnie badania wykonano w 2009 r. Ocena ogólna jako ści wód podziemnych w tych punktach została okre ślona na II klas ę jako ści.

Na podstawie przeprowadzonych analiz stwierdzono, że wody południowo-wschodniej cz ęś ci powiatu (rejon Przezmarka) zaliczaj ą si ę do klasy I b, jednak ich jako ść nie jest trwała i ulega pogorszeniu w trakcie eksploatacji. Do III klasy tj. wód o złej jako ści, wymagaj ących skomplikowanego uzdatniania, zaliczono wody wyst ępuj ące na południowy wschód od miasta Dzierzgonia ze wzgl ędu na wysok ą zawarto ść amoniaku.

Zasadniczo wody pi ętra czwartorz ędowego charakteryzuj ą si ę wysok ą barw ą (10–35 mgPt/dm 3), odczynem słabo zasadowym, mineralizacj ą ogóln ą od 268 do 397 mg/dm 3. Twardo ść ogólna zamyka si ę w granicach 4,5–7,5 mval/dm 3 (woda średnio twarda i twarda), a zawarto ść siarczanów i chlorków jest nieznaczna. Ujmowane wody podziemne charakteryzuj ą si ę zró żnicowanymi zawarto ściami żelaza - na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń wody zawieraj ą ponadnormatywne ilo ści zarówno żelaza (do 5 mgFe/dm 3), jak i manganu (do 0,3 mgMn/dm 3), w zwi ązku z czym wymagaj ą prostego uzdatniania.

Pa ństwowy monitoring wód podziemnych zalicza obszar powiatu sztumskiego do stref wyst ępowania wód podziemnych o wysokiej jako ści, nadaj ących si ę do wszystkich celów, po niewielkim uzdatnieniu.

Zagro żenia podziemnych

Czwartorz ędowe warstwy wodono śne s ą w wi ększo ści izolowane nadkładem glin o mi ąż szo ści 10–50 m, które minimalizuj ą stopie ń zagro żenia. Niski stopie ń zagro żenia wód podziemnych wyst ępuje tak że na obszarach u żytków rolnych i lasów, natomiast najmniej korzystne warunki ochrony wód podziemnych s ą w dolinie rzeki Dzierzgo ń, poniewa ż izolacja od powierzchni jest tam nieci ągła lub brak jej w ogóle.

Zagro żenia jako ści wód podziemnych wi ążą si ę przede wszystkim z antropopresj ą. Na obszarze gminy obiektami mog ącymi niekorzystnie wpłyn ąć na jako ść wód podziemnych s ą gospodarstwa rolne i gospodarka ściekowa ( źle funkcjonuj ąca kanalizacja lokalna z nieszczelnymi zbiornikami bezodpływowymi w miejscowo ściach popegerowskich: Pronie, Kielmy, Gisiel, Parkwice oraz brak sieci kanalizacyjnej w obszarze całej gminy poza wymienionymi wy żej). Ponadto na jako ść wód podziemnych mo że mie ć wpływ tak że infiltracja silnie zanieczyszczonych wód powierzchniowych.

Melioracje

Osuszanie terenów wywołuje niekorzystne skutki w środowisku przyrodniczym, mi ędzy innymi powoduje obni żenie poziomu wód gruntowych, w wyniku czego wysychaj ą studnie, przyspiesza równie ż spływ wód, zmniejszaj ąc retencj ę. Mokradła s ą naturalnym magazynem wody - wiosn ą przyjmuj ą jej nadmiar i umo żliwiaj ą przes ączanie w gł ąb gleby oraz odnawianie zasobów wód gruntowych. S ą ponadto miejscem życia wielu gatunków ro ślin i zwierz ąt. Ł ąki jednoko śne s ą

41 bogatsze w gatunki od ł ąk dwuko śnych. Na ł ąkach jednoko śnych gniazduje wiele gatunków ptaków, które wprowadzaj ą potomstwo przed koszeniem, wiele rzadkich ro ślin zakwita i wydaje nasiona. Na dwuko śnych ł ąkach pierwszy pokos jest wcze śniej w trakcie koszenia gniazda ptaków s ą niszczone, a ro śliny ścinane przed wydaniem nasion.

Na terenie gminy został zaburzony pierwotny re żim wód powierzchniowych. Stosunki wodne omawianego obszaru uległy wyra źnym antropogenicznym przeobra żeniom, w wyniku utworzenia gęstej sieci kanałów i rowów melioracyjnych, których długo ść 5-ciokrotnie przekracza długo ść cieków naturalnych.

5.3.2. Program działa ń dla sektora: Racjonalne gospodarowanie zasobami wodnymi i ochrona wód

Cel długoterminowy

Poprawa jako ści wód powierzchniowych oraz ochrona jako ści i ilo ści wód podziemnych wraz z racjonalizacj ą ich wykorzystania

Cele krótkoterminowe

1. Zapewnienie wszystkim mieszka ńcom Gminy odpowiedniej ilo ści i jako ści wody do picia 2. Dąż enie do osi ągni ęcia wła ściwych standardów wód powierzchniowych pod wzgl ędem jako ściowym poprzez ich ochron ę przed zanieczyszczeniami pochodz ącymi ze źródeł komunalnych i rolniczych 3. Ochrona ilo ściowa wód powierzchniowych i podziemnych, m.in. przez d ąż enie do relatywnego zmniejszenia zu życia wody w gospodarstwach domowych, przemy śle i rolnictwie 4. Rozwój i modernizacja infrastruktury ochrony środowiska, szczególnie w zakresie odprowadzania i oczyszczania ścieków

Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

Celem zapewnienia mieszka ńcom gminy odpowiedniej ilo ści i jako ści wody pitnej oraz dla racjonalizacji gospodarowania zasobami wodnymi podjęte zostan ą nast ępuj ące działania:

• Informowanie mieszka ńców gminy o konieczno ści oszcz ędzania wody w gospodarstwach domowych oraz o mo żliwo ściach relatywnego zmniejszania jej zu życia, np. poprzez stosowanie perlatorów, wykorzystaniu wód opadowych, itp. • Uwzgl ędnienie w planach zagospodarowania przestrzennego zasad ochrony wód powierzchniowych i podziemnych • Dąż enie do identyfikacji i ograniczenia strat wody przy jej wydobyciu i przesyle, poprzez modernizacj ę i konserwacj ę urz ądze ń wodoci ągowych • Pełne opomiarowanie gospodarstw indywidualnych oraz odbiorców komercyjnych zaopatrywanych w wod ę z sieci wodoci ągowej • Rozbudowa i modernizacja systemów sieci wodoci ągowej, w tym modernizacja uj ęć wody i stacji uzdatniania wody • Stosowanie urz ądze ń wodooszcz ędnych przez wszystkich u żytkowników wody • Edukacja mieszka ńców gminy w zakresie konieczno ści i mo żliwo ści oszcz ędzania wody, w tym informacja o mo żliwo ściach technicznych i organizacyjnych w tym zakresie • Utrzymanie dro żno ści, bie żą ca konserwacja cieków wodnych oraz rowów melioracyjnych • Realizacja zada ń z zakresu małej retencji (zgodnie z Wojewódzkim Programem Małej Retencji)

42 • Stałe utrzymanie w sprawno ści technicznej urz ądze ń melioracyjnych. Preferowany jest wzrost pojemno ści wodnej gleb, ochrona przed przesuszaniem mokradeł, zakrzacze ń i u żytków ekologicznych.

W gospodarstwie domowym mo żna zmniejszy ć zu życie wody dzi ęki:

• rozwa żnemu i świadomemu obchodzeniu si ę z wod ą, • zainstalowaniu wodooszcz ędnych urz ądze ń, • przemy ślanym zakupom nowych urz ądze ń.

Podstawowe zasady, jakie nale ży przekazywa ć mieszka ńcom, dotycz ą nast ępuj ących kwestii:

• nie zostawianie otwartego kranu, gdy nie jest to niezb ędne, • naprawy ciekn ących urz ądze ń - kranów lub rezerwuarów • oszcz ędzanie wod ę w łazience – korzystanie z prysznica, zamiast z k ąpieli. • zmywanie naczy ń - na kilkakrotne zmywanie małej ilo ści naczy ń zu żywa si ę wi ęcej wody i środków myj ących ni ż na du żą parti ę jednorazowo. • wypracowanie wodooszcz ędnych przyzwyczaje ń dotycz ących prania bielizn: wypełnianie całkowicie pralki, nie stosowanie prania wst ępnego, skrócenie programu płukania bielizny. • ograniczenie podlewanie ogródka • zaopatrzenie si ę w wodooszcz ędn ą ko ńcówk ę prysznica • zakup urz ądze ń ograniczaj ących przepływ wody (perlator) • zakup stoperów do urz ądze ń w toalecie lub monta ż przycisków dwudzielnych • wykonanie izolacji rur wodoci ągowych • podł ączenie odpływu umywalki do rezerwuaru muszli klozetowej • zainstalowanie wodooszcz ędnego rezerwuaru • instalacja baterii jednouchwytowych • kupno nowych urz ądze ń, kieruj ąc si ę zu życiem przez nie wody i energii(np. pralki) • kupno termy czy kotła o odpowiedniej wydajno ści • instalacja zbiornika na wod ę deszczow ą (np. do podlewania ogródka, spłuczki w toalecie)

Podj ęte zostan ą nast ępuj ące działania dla ochrony jako ści wód powierzchniowych i podziemnych:

• Rozpoznanie i kontrolowanie zagro żeń jako ści wód powierzchniowych i podziemnych • Likwidacja źródeł zanieczyszczenia – punktowych, obszarowych i liniowych. Głównym czynnikiem zagra żaj ącym czysto ści wód jest nieuporz ądkowana gospodarka ściekowa, w tym ściekami opadowymi, st ąd tez priorytetowym działaniem b ędą inwestycje z tego zakresu oraz porz ądkuj ące u żytkowanie wody • Kontrola stanu technicznego zbiorników bezodpływowych (szamb), które obecnie funkcjonuj ą na terenach nieskanalizowanych. Po przył ączeniu posesji do sieci kanalizacyjnej - mo żliwie szybko nale ży je zlikwidowa ć • Podj ęcie działa ń dla ograniczenia lub likwidacji zagro żeń wód podziemnych np. likwidacja nieu żywanych otworów studziennych • Ograniczenie wpływu wynikaj ącego ze składowania obornika i gnojowicy - wyposa żenie jak najwi ększej liczby gospodarstw rolnych w zbiorniki na gnojowic ę i płyty obornikowe • Poprawa gospodarki odpadami • Tworzenie ro ślinnych stref ekotonowych przywodnych, chroni ących przed dopływem zanieczyszcze ń powierzchniowych • Oczyszczenie sieci melioracyjnej w celu zwi ększenia jej dro żno ści i tym samym zdolności do usuwania zanieczyszcze ń • Budowa kanalizacji sanitarnej • Budowa oczyszczalni ścieków • Budowa oczyszczalni przydomowych

43

Z uwagi na uwarunkowania terenowe, przyrodnicze, prawne, rodzaj odbiornika ścieków, koszty inwestycji i eksploatacji przyj ęto dla gminy nast ępuj ącą koncepcj ę: gminy układ kanalizacji składa ć si ę b ędzie z trzech zbiorczych oczyszczalni: w Przezmarku, Starym Dzierzgoniu i My ślicach (wariantowo z oczyszczalni ą w Starym Mie ście). Do kanalizacji przewiduje si ę podł ączenie zwartej zabudowy w poszczególnych wsiach. Zakłada si ę kanalizacj ę grawitacyjno – ci śnieniow ą. Pompownie usytuowane w najni ższych miejscach w formie studzien jako bezobsługowe. Dla zabudowy rozproszonej przewiduje si ę lokalny układ kanalizacji z oczyszczalniami lokalnymi, zagrodowymi, ewentualnie zbiornikami bezodpływowymi.

Przyj ęto, że zbiorcze oczyszczalnie mechaniczno – biologiczne winny posiada ć punkt zlewny i b ędą pracowa ć w technologii z osadem czynnym niskoobci ąż onym. Wskazane jest dokonywanie wyboru tego samego typu oczyszczalni w obr ębie gminy. Zakłada si ę, że w pierwszym okresie eksploatacji oczyszczalnie będą przyjmowa ć ścieki w znacznej ilo ści dowo żone.

Układ kanalizacji z oczyszczalni ą w My ślicach

Szacuje si ę, że przepustowo ść oczyszczalni powinna wynosi ć 150 m3/d. Odbiornikiem ścieków będzie rzeka Dzierzgo ń. Do oczyszczalni kierowane b ędą ścieki systemem kanalizacji ze wsi: My ślice, Lubachowo, Gisiel, Pronie. W pierwszym okresie zakłada si ę dowo żenie ścieków ze wsi Skolwity, Kornele, Latkowo, Tabory, Pudłowiec. Docelowo dla miejscowo ści wymienionych wy żej przewiduje si ę lokalne systemy lub wariantowo podł ączenie do układu kanalizacji w My ślicach.

Układ kanalizacji z oczyszczalni ą we wsi Stary Dzierzgo ń

Do oczyszczalni tej zakłada si ę skierowa ć ścieki ze wsi: Stary Dzierzgo ń, Mort ąg, Monasterzysko Wielkie, Matule, Wartule, Górki. Szacuje si ę, że przepustowo ść oczyszczalni powinna wynosi ć Q środ = 150 m 3/d. Odbiornikiem ścieków oczyszczonych b ędzie rów melioracyjny.

Układ kanalizacji z oczyszczalni ą w Przezmarku

Istniej ąca oczyszczalnia mechaniczno – biologiczna z usuwaniem zwi ązków biogennych typu Bioblok PS – 150 ma przepustowo ść 150 m 3/d. Odbiornikiem ścieków oczyszczonych jest rzeka Dzierzgo ń. Obecnie do oczyszczalni układem kanalizacji kierowane s ą ścieki ze wsi Przezmark. Zakłada si ę skierowa ć do tej zlewni układem kanalizacji ścieki ze wsi Milikowo, Folwark, Nowy Folwark, a ze wsi Protajny dowozi ć.

Układ kanalizacji dla wsi Stare Miasto

Z uwagi na bliskie s ąsiedztwo z miejscowo ści ą Dzierzgo ń, która posiada sie ć kanalizacyjn ą oraz nowoczesn ą oczyszczalni ę. Przyjmuje si ę rozwi ązanie przesyłania ścieków z miejscowo ści Stare Miasto do układu kanalizacji miasta Dzierzgo ń. Wariantowo przewiduje si ę oczyszczalni ę w miejscowo ści Stare Miasto. Szacuje si ę, że przepustowo ść oczyszczalni powinna wynosi ć 50 m 3/d. Z uwagi na to, że Stare Miasto obj ęte jest stref ą chronionego krajobrazu korzystniejsze jest przyj ęcie wariantu skierowania ścieków do układu kanalizacji miasta Dzierzgo ń.

Projektowane systemy gospodarki ściekowej z lokalizacj ą oczyszczalni oraz obszarem jej obsługi przedstawiaj ą mapy: „Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego – Gospodarka ściekowa na tle uwarunkowa ń przyrodniczych” skala 1:25.000 oraz lokalizacja istniej ącej i projektowanych oczyszczalni na rysunku „Kierunków Zagospodarowanie Terenu” w skali 1:10.000.

Dla posesji rozproszonych i dalej poło żonych alternatyw ą mo że by ć budowa przydomowych oczyszczalni ścieków. Budowa takich oczyszczalni wymaga jednak odpowiednich warunków gruntowo-wodnych i musi by ć poprzedzona badaniami geotechnicznymi gruntu. W pozostałych

44 gospodarstwach rozwi ązaniem b ędzie gromadzenie ścieków w szczelnych zbiornikach bezodpływowych i wywo żenie ich do oczyszczalni ścieków do punktu zlewnego.

W celu kontroli cz ęstotliwo ści opró żniania zbiorników bezodpływowych, a w przypadku przydomowych oczyszczalni ścieków cz ęstotliwo ści i sposobu usuwania komunalnych osadów ściekowych gmina zobowi ązana jest do prowadzenia ewidencji tych urz ądze ń. Aby zapewni ć prawidłowe funkcjonowanie gospodarki ściekami nale ży na bie żą co kontrolowa ć stan techniczny szamb (ich szczelno ść ) oraz egzekwowa ć umowy na opró żnianie szamb.

Osobnym zagadnieniem jest budowa w gospodarstwach rolnych instalacji do bezpiecznego przechowywania nawozów naturalnych, tj. zbiorników na gnojowic ę i gnojówk ę oraz płyt obornikowych. Powy ższ ą kwesti ę reguluje obecnie nowa ustawa o nawozach i nawo żeniu, uchwalona przez Sejm RP w dniu 10 lipca 2007 r. (Dz. U. 2007 r. nr 147, poz. 1033). Wymagania w odniesieniu do magazynowania nawozów naturalnych przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco:

• gnojówk ę i gnojowic ę przechowuje si ę wył ącznie w szczelnych zbiornikach o pojemno ści umo żliwiaj ącej gromadzenie co najmniej 4-miesi ęcznej produkcji tego nawozu. Zbiorniki te powinny by ć zbiornikami zamkni ętymi wybudowanymi zgodnie z wymaganiami Prawa budowlanego w zakresie dotycz ącym warunków technicznych, jakim powinny odpowiada ć budowle rolnicze i ich usytuowanie - zbiorniki te wybudowa ć b ędzie musiał ka żdy producent rolny prowadz ący produkcj ę zwierz ęcą niezale żnie od jej wielko ści, który zamierza magazynowa ć nawóz naturalny (art. 25 ust. 1 ustawy o nawozach i nawo żeniu), • płyt ę obornikow ą maj ą obowi ązek wybudować tylko producenci rolni prowadz ący: - chów lub hodowl ę drobiu powy żej 40.000 stanowisk, - chów lub hodowl ę świ ń powy żej 2.000 stanowisk dla świ ń o wadze ponad 30 kg, - chów lub hodowl ę 750 stanowisk dla macior (art. 25 ust. 2 w zw. z art. 18 ust. 1 ustawy o nawozach i nawo żeniu).

Obowi ązek wybudowania płyty b ędą mieli tylko wymienieni powy żej rolnicy, którzy prowadz ą produkcj ę okre ślon ą w art. 18 ust. 1 ustawy o nawo żeniu. Pozostali producenci rolni mog ą wybudowa ć płyt ę obornikow ą, ale nie maj ą takiego obowi ązku. Dlatego te ż nie b ędą mieli w ogóle obowi ązku budowy płyty obornikowej producenci bydła mlecznego i opasowego. Przedstawiona powy żej nowa ustawa zasadniczo zmienia obowi ązki rolników w zakresie magazynowania nawozów naturalnych. Nowa ustawa weszła w życie w dniu 14 listopada 2007 r. Jednak że wymagania w zakresie budowy zbiorników na gnojówk ę i gnojowic ę wchodz ą pó źniej. Wymóg budowy zbiorników na gnojówk ę lub gnojowic ę rolnicy, których to dotyczy, musz ą spełni ć do dnia 1 stycznia 2011 r. Z kolei wymóg wybudowania płyty obornikowej rolnicy, których to dotyczy musieli spełni ć do dnia 1 stycznia 2009 r. (art. 53 ustawy o nawo żeniu). Do powy żej wskazanych dat po wej ściu w życie nowej ustawy nie maj ą ustawowego obowi ązku budowania urz ądze ń do magazynowania nawozów wszyscy producenci rolni. Nowa ustawa o nawozach i nawo żeniu z dniem 14 listopada 2007 r. uchyla w cało ści poprzedni ą ustaw ę (art. 52 ustawy o nawozach i nawo żeniu).

Zagadnienia zwi ązane z zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego s ą przedmiotem dyrektywy Rady 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 roku dotycz ącej ochrony wód przed zanieczyszczeniem powodowanym przez azotany pochodz ące ze źródeł rolniczych. Dyrektywa ta zwana Dyrektyw ą Azotanow ą reguluje działania ograniczaj ące zanieczyszczenia wody spowodowane przez azotany pochodz ące ze źródeł rolniczych. Instrumenty słu żą ce takiej ochronie s ą dwa: programy ochrony dla wód zagro żonych azotem oraz szkolenia dla rolników upowszechniaj ące zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej.

Ograniczenie spływu azotu z pól do wód podziemnych i powierzchniowych mo żna osi ągn ąć poprzez racjonalne dozowanie i limitowanie środków plonotwórczych na u żytkach rolnych. Odpowiednie przechowywanie nawozów naturalnych chroni przed niekontrolowanym przedostawaniem si ę niebezpiecznych substancji do wód.

45 Kolejnym dokumentem, który b ędzie stosowany w ochronie wód jest Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. Jest to jest praktyczny poradnik przeznaczony dla rolników, jednostek wykonuj ących usługi na rzecz rolnictwa i innych osób zaanga żowanych w działania rolnicze. Kodeks dotyczy głównych działa ń rolniczych mog ących spowodowa ć zanieczyszczenie wód. Opisuje praktyki gospodarowania, których stosowanie mo że ograniczy ć ryzyko wyst ąpienia zanieczyszczenia azotanami. Od rolników posiadaj ących gospodarstwa na obszarach szczególnie nara żonych wymaga si ę stosowania obowi ązkowych środków okre ślonych w rolniczym Programie działa ń. Program działa ń jest z reguły opracowywany w oparciu o elementy Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej. Inne cz ęś ci Kodeksu mog ą by ć stosowane przez rolników dobrowolnie.

Ograniczenie zanieczyszcze ń powinno si ę odbywa ć równie ż poprzez utrzymanie czysto ści w zlewni, sprz ątanie jej, ale te ż nakładanie powszechnych kar za zanieczyszczenia np. jezdni. Wzdłu ż ulic sadzona b ędzie ziele ń, która nie dopu ści do wymywania gruntu z niezagospodarowanych terenów.

Separatory zanieczyszcze ń s ą niezb ędne na stacjach benzynowych, myjniach, przy warsztatach samochodowych i wsz ędzie tam, gdzie mog ą wyst ąpi ć spływy deszczu z olejami nap ędowymi i benzyn ą.

Konieczna jest sukcesywna eliminacja zanieczyszcze ń brzegów zbiorników i cieków odpadami zdeponowanymi na tzw. „dzikich wysypiskach”.

Wody powierzchniowe podlegaj ą ochronie i wł ączone zostaj ą w lokalny system powi ąza ń przyrodniczych. Wprowadzi ć nale ży zakaz grodze ń w pasach minimum 1,5 m wzdłu ż linii brzegowych oraz zapewnienie pasa technicznego o szeroko ści nie mniejszej ni ż 3 m dla kanałów i rowów melioracyjnych. Dla terenów s ąsiaduj ących z ciekami wodnymi realizacja jakiejkolwiek zabudowy jest mo żliwa w odległo ści nie mniejszej ni ż 10 m od brzegu rowu.

5.4. Ochrona powierzchni ziemi

5.4.1. Stan wyj ściowy

Przekształcenia zwi ązane z powierzchni ą ziemi obejmuj ą przede wszystkim gleby, a tak że wydobycie surowców naturalnych, omówione w osobnym rozdziale.

Gleba jest wytworem zło żonego procesu, zwanego procesem glebotwórczym, na który składaj ą si ę oddziaływaniu klimatu, skały macierzyste, poło żenie w rze źbie terenu i przede wszystkim organizmów żywych – zwierz ęcych i ro ślinnych. Proces ten jest powolny. Z tego wzgl ędu zasoby glebowe uwa ża si ę za praktycznie nieodnawialne, konieczna jest wi ęc ich szczególna ochrona, tak że ze wzgl ędu na szybko ść procesów degradacji gleby.

Na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń przewa żaj ą gleby brunatne (wyługowane, kwaśne, wła ściwe), wykształcone z glin i piasków gliniastych. Wyst ępuj ą one na 71% u żytków rolnych. Drugie w kolejno ści wyst ępowania są mady zalegaj ące na 12% powierzchni u żytków rolnych. Pozostały obszar gruntów rolniczych pokrywaj ą czarne ziemie, gleby bagienne, pseudobielice, torfy i gleby glejowe.

Wśród kompleksów przydatno ści rolniczej gleb gruntów ornych wyra źnie przewa ża kompleks pszenny dobry (59,6% powierzchni gruntów ornych). Kompleks żytni bardzo dobry zajmuje około 5,4% powierzchni gruntów ornych. W śród u żytków zielonych dominuj ący jest kompleks średni wyst ępuj ący na obszarze 94,35% powierzchni tych u żytków.

Urozmaicenie genetyczne gleb na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń wynika z budowy podło ża. Na zwietrzelinach utworów w ęglanowych kredy wykształciły si ę r ędziny brunatne i czarnoziemne,

46 w zale żno ści od stopnia uwilgocenia zaliczane do kompleksu pszennego dobrego lub wadliwego. Na podło żu gliniastym lub lessowym wytworzyły si ę gleby brunatne i czarne ziemie, zaliczane do kompleksu pszennego dobrego i żytniego bardzo dobrego oraz zbo żowo-pastewnego mocnego. Na podło żu piasków gliniastych wytworzyły si ę gleby brunatne i bielicowe, zaliczane do kompleksu żytniego dobrego lub żytnio-ziemniaczanego. W obni żeniach terenu i dolinach rzecznych wykształciły si ę gleby organiczne torfowe i murszowo-torfowe, gleby bagienne, mady, oraz gleby mineralne wykształcone na piaskach. Obszary te zajmowane s ą przez u żytki zielone.

Wska źnik bonitacji rze źby dla rolnictwa gminy wynosi 6 w dziesi ęciopunktowej skali IUNG i wi ąż e si ę z :

• znacznym udziałem gleb ci ęż kich i bardzo ci ęż kich do uprawy – 9%, • zakwaszeniem gleb – ponad 67% gleb wymaga systematycznego wapnowania, • wyra źną przewag ą gleb średnich w śród gruntów ornych (III b i IV a) – około 60% powierzchni.

Tabela 9. Klasyfikacja bonitacyjna gleb u żytków rolnych na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń Typ Gleby gruntów ornych i sadów Gleby ł ąk i pastwisk wska źnika III a III b IV a IV b V VI I II III IV V VI Powierzchni 552,7 1278,0 1599,3 568,2 382,0 255,3 35,7 14,0 239,0 418,6 130,2 47,3 a (ha) 4 3 9 7 3 2 4 5 4 3 9 0 Udział w 6,02 13,93 17,43 6,19 4,16 2,78 0,39 0,15 2,60 4,55 1,42 0,51 pow. gminy (ha) Udział w 9,83 22,74 28,45 10,11 10,55 4,54 0,63 0,25 4,25 7,44 2,31 0,84 pow. gr. rolnych (ha) Źródło: Informacje Urz ędu Gminy Stary Dzierzgo ń

Najsłabsze jako ściowo gleby zajmuj ą 14,3% powierzchni u żytków rolnych i koncentruj ą si ę w południowej i południowo – wschodniej cz ęś ci gminy. Obni żona warto ść rolnicza jest spowodowana powszechnie wyst ępuj ącym zjawiskiem erozji w strefie pagórków moreny czołowej.

Badania geochemiczne gleb na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń nie były prowadzone, natomiast w trakcie realizacji „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995) przez Pa ństwowy Instytut Geologiczny, wykonano analizy chemiczne 22 próbek gleb z obszaru powiatu sztumskiego.

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz 1359).

Klasyfikacja próbek gleb z terenu powiatu sztumskiego w oparciu o w/w Rozporz ądzenie wykazała, że oznaczone ilo ści metali we wszystkich próbkach s ą ni ższe od dopuszczalnych warto ści st ęż eń dla grupy A. Przy sumarycznej klasyfikacji stosuje si ę zasad ę zaliczenia gleby do danej grupy, gdy zawarto ść przynajmniej jednego pierwiastka przewy ższa górn ą granic ę warto ści dopuszczalnej w grupie. Sumaryczna klasyfikacja wskazuje, że 100% badanych gleb z obszaru powiatu Sztum nale ży do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). Przeci ętna zawarto ść oznaczonych pierwiastków w glebach powierzchniowych powiatu sztumskiego jest bardzo zbli żona do ich przeci ętnej zawarto ści w glebach z obszarów niezabudowanych Polski.

Zdecydowana wi ększo ść gleb obszaru powiatu wykazuje odczyn kwa śny (<6,7) lub oboj ętny (6,7- 7,4). Gleby o odczynie kwa śnym (typowym dla wi ększo ści gleb warstwy powierzchniowej z obszaru Polski) wyst ępuj ą przede wszystkim w południowej cz ęś ci obszaru powiatu.

47

Zagro żenia i słabe strony

Gleby gminy s ą głównie glebami zmienionymi antropogenicznie, poprzez zabudow ę zwart ą i układ komunikacyjny oraz rolnictwo.

Wyró żnia si ę trzy procesy prowadz ące do degradacji gleby:

• degradacja fizyczna, polegaj ąca na stracie okre ślonej masy gleby w wyniku procesów erozji wodnej i wietrznej oraz pogorszeniu wła ściwo ści powietrzno – wodnych gleby (zaskorupienie, zbito ść , rozpływanie). • degradacja chemiczna, polegaj ąca na stratach składników pokarmowych ro ślin lub nagromadzeniu si ę substancji szkodliwych oraz zakwaszeniu i zasoleniu gleby • degradacja biologiczna, polegaj ąca na procesach zmniejszania si ę zawarto ści substancji organicznej oraz niekorzystnych zmianach mikroflory i mikrofauny glebowej

Czynniki wywołuj ące zanieczyszczenie gleb w mie ście i w rejonach przemysłowych działaj ą w ró żnym czasie i nat ęż eniu, za ś odporno ść gleb na degradacj ę zale ży od ich składu oraz wła ściwo ści fizycznych i chemicznych, takich jak odczyn, zdolności sorpcyjne i oksydoredukcyjne. Gleby bardziej zwi ęzłe, ci ęż kie i zasobne w próchnic ę s ą bardziej odporne ni ż gleby lekkie, ubogie zarówno w składniki mineralne, jak i organiczne.

Mo żna przypuszcza ć, że najwa żniejszymi źródłami zagro żenia dla stanu gleb Gminy są:

• nieuporz ądkowana gospodarka odpadami (nielegalne usuwanie odpadów w miejscach do tego nie przeznaczonych), • nieuporz ądkowana gospodarka ściekowa (infiltracja zanieczyszcze ń z nieszczelnych szamb, wywóz odpadów płynnych na pola), • niewła ściwe lub nadmierne u żywanie nawozów i środków ochrony ro ślin, • mycie pojazdów w miejscach do tego nie przeznaczonych, • nielegalne pozyskiwanie warstwy próchniczej, • niszczenie pokrywy glebowo – ro ślinnej w wyniku technicznej zabudowy powierzchni ziemi zwi ązanej z post ępuj ącą urbanizacj ą terenu Gminy: rozwojem zabudowy mieszkaniowej oraz usługowej oraz towarzysz ącej im infrastruktury, • utwardzenie i ubicie podło ża, • wykonywanie wykopów, nasypów i niwelacji terenu. • erozja - degradacja gleb w wyniku erozji ma miejsce w strefach obni żeń morfologicznych oraz na obszarach, gdzie wyst ępuje niedobór zadrzewie ń i zakrzewie ń, • nadmierne osuszenie i nieprawidłowo przeprowadzone melioracje wodne, • emisja zanieczyszcze ń do powietrza i ich wtórna depozycja na powierzchni ziemi, • wypadki zwi ązane z transportem (np. podczas kolizji drogowych), • zanieczyszczenia komunikacyjne wzdłu ż dróg (np. sól u żywana do odladzania nawierzchni). • niewła ściwa uprawa roli • wadliwie prowadzone melioracje (głównie odwadniaj ące), • nielegalne składowanie odpadów, • depozycja zanieczyszcze ń z emisji gazów i pyłów.

48

5.4.2. Program działa ń dla sektora: Ochrona powierzchni ziemi

Cel długoterminowy

Racjonalne wykorzystanie zasobów glebowych, zarówno pod wzgl ędem ekologicznym, jak i ekonomicznym

Cele krótkoterminowe

1. Wykorzystanie gleb w sposób adekwatny do ich wła ściwo ści 2. Wzrost świadomo ści głównie osób uprawiaj ących ziemi ę w zakresie zasad jej ochrony 3. Likwidacja dzikich wysypisk odpadów

Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

W celu ochrony gleb i gruntów nale ży:

• uwzgl ędni ć w planowaniu przestrzennym konieczno ści ochrony gruntów warto ściowych – gleb III i IVa klasy bonitacyjnej, • prowadzi ć działania zmierzaj ące do zmniejszenia zakwaszenia gleb (np. wapnowanie gleb), • nie dopuszcza ć do zmian stosunków wilgotno ściowych w glebach, utrzymywa ć i konserwowa ć urz ądzenia melioracyjne na terenach upraw rolnych. Instytucj ą odpowiedzialn ą na terenie Gminy za urz ądzenia melioracyjne podstawowe jest Zarz ąd Melioracji i Urz ądze ń Wodnych. Utrzymanie melioracji szczegółowych nale ży do wła ścicieli gruntów, • zapobiega ć erozji gleb poprzez wprowadzanie trwałej pokrywy ro ślinnej na terenach o wi ększych spadkach, a tak że poprzez prowadzenie zadrzewienia i zakrzewienia gruntów niskoprodukcyjnych, czyli gruntów V i VI klasy bonitacyjnej, zakładanie trwałych u żytków zielonych, które wpływa ć b ędą na zmniejszenie erozji wiatrowej tworz ąc naturalne wiatrochrony, • przeprowadzi ć rekultywacj ę i zagospodarowanie gruntów po wyrobiskach eksploatacyjnych (oczyszczenie, odbudowa wła ściwych stosunków wodnych, wł ączenie do zagospodarowania przyrodniczego: zalesienie, zakrzewienie, zadarnianie, uprawy), • prowadzi ć racjonaln ą gospodark ę nawozami sztucznymi i środkami ochrony ro ślin, preferowanie nawozów naturalnych, np. obornika, kompostu, • upowszechnia ć zasady dobrej praktyki rolniczej, • wspiera ć i promowa ć rolnictwo ekologiczne, • zalesi ć grunty nieprzydatne rolniczo, • ograniczy ć nielegalne wydobycie kruszyw, • likwidowa ć "dzikie" wysypiska.

Stosowane b ędą Zasady Kodeksu Dobrych Praktyk Rolniczych, integrowana produkcja i obowi ązek atestacji sprz ętu ochrony ro ślin oraz kontrola stosowanych nawozów i środków ochrony ro ślin.

Konieczna b ędzie inwentaryzacja „dzikich” obiektów eksploatacji surowców mineralnych i opracowanie wytycznych do ich likwidacji.

49

5.5. Gospodarowanie zasobami geologicznymi

5.5.1. Stan wyj ściowy

Na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń wyst ępuj ą wył ącznie surowce czwartorz ędowe. Obszar zbudowany jest z pokładów glin zwałowych wysoczyzny morenowej i utworów wodnolodowcowych, głównie piaszczystych obszarów sandrowych. Liczne wzgórza morenowe, które mogłyby dostarczy ć materiału piaszczysto-żwirowego przykryte s ą glinami zwałowymi, które powoduj ą zaglinienie i zapylenie kruszywa naturalnego.

W systemie ewidencji zasobów złó ż kopalin „MIDAS”, na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń zarejestrowane s ą 4 zło ża kruszywa naturalnego.

Wymienione zło ża wyst ępuj ą pod niewielkim nadkładem i s ą eksploatowane systemem odkrywkowym, co zwłaszcza przy zło żach o du żej powierzchni ma znaczny wpływ na środowisko przyrodnicze.

Tabela 10. Zestawienie złó ż w gminie Stary Dzierzgo ń (stan zasobów według systemu gospodarki i ochrony bogactw mineralnych „MIDAS”, 2010 r.) Zasoby w tys. Mg Stan Lp. Nazwa zło ża Kopalina geologiczne przemysłowe Wydobycie zagospodarowania bilansowe 1 Dzierzgo ń III KN (p ż) R 233 233 – 2 Dzierzgo ń-Mini ęta KN (p ż) R 223 - - I 3 Dzierzgo ń-Stare KN (p ż) Z 288 – – Miasto 4 Dzierzgo ń-Stare KN (p ż) E 697 214 35 Miasto II źródło: Pa ństwowy Instytut Geologiczny - Pa ństwowy Instytut Badawczy w Warszawie, 2010 r.

Obja śnienia symboli kopaliny: KN – kruszywa naturalne – (p ż) piaski i żwiry, (p) piaski

Obja śnienia symboli stanu zagospodarowania zło ża: E -– zło że zagospodarowane – eksploatowane R – zło że o zasobach rozpoznanych szczegółowo (w kat. A+B+C1) Z – zło że zaniechane

Obszar gminy był do ść szczegółowo przebadany geologicznie w zwi ązku z rozpoznawaniem i dokumentowaniem złó ż powiatu sztumskiego. Znaczna cz ęść udokumentowanych złó ż jest ju ż wyeksploatowana, albo wykre ślona z bilansu zasobów kopalin. Ewentualne zagospodarowanie złó ż kruszyw naturalnych wyst ępuj ących poza obszarami dotychczas rozpoznanymi i poddanymi eksploatacji mo że dotyczy ć jedynie niewielkich obszarów wyst ępowania piasków i żwirów wodnolodowcowych w strefie sandrów i moren czołowych.

Na terenie gminy uruchomiona została Kopalnia Piasku „PUDŁOWIEC" na cz ęś ci dz . nr.6/10 i cz ęś ci działki6/l l obr ęb Pudłowiec Zapleczem surowcowym dla kopalni piasku „Pudłowiec" jest zło że Dzierzgo ń - Stare Miasto II o zasobach według stanu na 31.12.2007 r. w ilo ści 1325,8 ty ś. Mg . Kopalnia wydobywana b ędzie metod ą odkrywkow ą wyrobiskiem wgł ębnym przy u życiu ładowarki lub koparki z osprz ętem przedsi ębiernym i podsi ębiernym, na obszarze o powierzchni 6,9 ha. Wielko ść wydobycia w skali rocznej ze zło ża wyniesie około 100 tys.Mg. Przewidywana wysoko ść

50 pi ętra eksploatacyjnego wynosi ć b ędzie w cz ęś ci suchej do 5,3 m, a cz ęś ci zawodnionej do 14,5 m. Prace wydobywcze b ędą prowadzone w dostosowaniu do warunków geologiczno-górniczych zło ża i mo żliwo ści technicznych maszyn u żywanych do urabiania zło ża. Nakład b ędzie usuwany spychark ą gąsi ęnnicow ą. Nakład ten po wyeksploatowaniu zło ża do sp ągu zostanie z powrotem zło żony w powstałym wskutek eksploatacji wyrobisku. Wymagane k ąty nachylenia zboczy zwałowisk nakładu wynosi ć b ędą 35%, a ich odsuni ęcie od górnej kraw ędzi wyrobiska powinno by ć nie mniejsze ni ż 1,0 m.

Klasyfikacja sozologiczna złó ż

Dla złó ż zlokalizowanych na obszarze gminy przedstawiono klasyfikacj ę sozologiczn ą. Zło ża zalicza si ę do złó ż małokonfliktowych i rzadkich w danym rejonie. Obecnie na obszarze gminy eksploatowane jest jedno zło że kruszywa naturalnego. Po zako ńczeniu eksploatacji przewiduje si ę sportowo-rekreacyjn ą rekultywacj ę obszaru.

Tabela 11. Klasyfikacja sozologiczna złó ż powiatu sztumskiego wg danych systemu gospodarki i ochrony bogactw mineralnych „MIDAS”.

Stan Klasyfikacja Przyczyna Lp. Nazwa zło ża Kopalina zagospodarowania sozologiczna konfliktowo ści 1 Dzierzgo ń III KN R 3A – 2 Dzierzgo ń-Mini ęta I KN R 3A – 3 Dzierzgo ń-Stare KN Z 3A – Miasto 4 Dzierzgo ń-Stare KN E Nie okre ślono – Miasto II

Klasyfikacja złó ż wg „Zasady dokumentowania złó ż kopalin stałych”. Warszawa, 1999,M Ś

3 – zło ża rzadkie tylko w regionie, w którym wyst ępuje dokumentowane zło że A – zło że mało konfliktowe B – zło że konfliktowe Skróty dotycz ące kopaliny i stanu zagospodarowania zło ża jak w zestawieniu złó ż w tabeli 10.

Rysunek 22. Zło że piasku

Przekształcenia powierzchni ziemi

Zwi ązane z eksploatacj ą kopalin zmiany w przypowierzchniowej warstwie skorupy ziemskiej nie wyst ępuj ą na wi ększ ą skal ę na obszarze gminy. Zło ża maj ą stosunkowo niewielk ą powierzchni ę, cho ć ich eksploatacja nie powoduje znacz ących zmian w rze źbie terenu. Na podstawie dotychczasowego

51 trendu w zakresie rozpoznawania i dokumentowania złó ż nie prognozuje si ę istotnego wzrostu skali eksploatacji złó ż, powoduj ącej zmiany w przypowierzchniowej warstwie skorupy ziemskiej.

Wyrobiska poeksploatacyjne stwarzaj ą aktualnie niewielkie zagro żenie dla środowiska naturalnego. Negatywny wpływ polega na:

• trwałym przekształceniu powierzchni terenu i zniekształceniu krajobrazu, • odsłoni ęciu niekiedy pierwszego poziomu wód gruntowych i zwi ększeniu jego podatno ści na zanieczyszczenia oraz osuszeniu terenów przyległych, • okresowym i niewielkim podwy ższeniu st ęż enia spalin silnikowych, zwi ększeniu pylenia oraz nat ęż enia hałasu, • nie zachowaniu wymaganych przepisami pasów ochronnych dla s ąsiaduj ących u żytków rolnych i le śnych b ądź innych obiektów zagospodarowania przestrzennego, • pozostawieniu wyrobisk bez uporz ądkowania i rekultywacji i dopuszczeniu do nielegalnego gromadzenia odpadów.

Tabela 12. Zestawienie wyrobisk i terenów poeksploatacyjnych na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń, przeznaczonych do zagospodarowania lub rekultywacji

Dokumentacja Warto ść formalna Propozycja środowiska Opis wyrobiska Nazwa Rodzaj i opracowanie Zawodnienie zagospodarowania w (terenu zło ża kopaliny archiwalne dotycz. wyrobiska wyrobiska otoczeniu poeksploatacyjnego) rekultywacji lub wyrobiska zagospodarowania

Upr. Dok. Geol. obsz. rozpoznane Dzierzgo ń rekultywacja pospółka Matuszewski, gosp. rol. szczeg. konc. Do cz.zawodn. III le śno-wodny 1998 kl. > IV 31.12.2006 r. Upr. Dok. Geol. Dzierzgo ń rozpoznane pospółka brak Matuszewski, brak cz.zawodn. Mini ęta I szczeg. 1996 Dzierzgo ń rekultywacja Dod. do karty Stare pospółka sportowo- rej. Mikołajczyk, nieu żytki zaniechane cz.zawodn. Miasto rekreacyjna 1981 Dzierzgo ń rekultywacja eksploat. obsz. Upr. Dok. Geol. Stare pospółka sportowo- brak gór. wa żny do cz.zawodn. Helwak, 1998 Miasto II rekreacyjna 31.12.2005 r

Rysunek 23. Kopalnia piasku

52 5.5.2. Program działa ń dla sektora: Gospodarowanie zasobami geologicznymi

Cel długoterminowy:

Ochrona zasobów złó ż poprzez ich racjonalne wykorzystanie, zahamowanie nielegalnego wydobycia kopalin oraz rekultywacja terenów poeksploatacyjnych

Cele krótkoterminowe:

1. Racjonalne gospodarowanie zasobami kopalin w zakresie ich rozpoznania i wydobycia 2. Minimalizacja presji wywieranej na środowisko w procesie wykorzystania kopalin 3. Ochrona złó ż nieeksploatowanych 4. Rekultywacja terenów poeksploatacyjnych

Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych

Za kształtowanie polityki ochrony złó ż i kopalin oraz gospodarowanie tymi zasobami odpowiedzialni są Minister Środowiska, wojewodowie, starostowie i urz ędy górnicze. Obowi ązki zwi ązane z eksploatacj ą zło ża i pó źniejsz ą rekultywacj ą wyrobiska ci ążą na u żytkowniku zło ża, natomiast rol ą administracji publicznej jest okre ślenie warunków prowadzenia eksploatacji, jej zako ńczenia i rozliczenia. Gmina ma równie ż wpływ na decyzje zapadaj ące w tej kwestii, gdy ż Wójt jest organem opiniuj ącym wszystkie decyzje starosty lub marszałka w tym zakresie.

Konieczna jest inwentaryzacja „dzikich” obiektów eksploatacji surowców mineralnych i opracowanie wytycznych do ich likwidacji.

W celu racjonalnego gospodarowania zasobami geologicznymi podj ęte zostan ą nast ępuj ące kierunki działa ń:

• Racjonalne gospodarowanie zasobami kopalin w zakresie ich rozpoznania i wydobycia • Ograniczanie narusze ń środowiska, towarzysz ących wydobywaniu kopalin poprzez przestrzeganie realizacji obowi ązków wynikaj ących z koncesji • Uwzgl ędnienie w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego złó ż eksploatowanych i nie eksploatowanych • Zagospodarowanie i rekultywacja wyrobisk i terenów poeksploatacyjnych oraz terenów degradowanych, najlepiej w kierunku rekreacyjno - wypoczynkowym

6. Poprawa jako ści środowiska i bezpiecze ństwa ekologicznego

6.1. Środowisko a zdrowie 6.1.1. Stan wyj ściowy

Na stan zdrowia społecze ństwa gminy Stary Dzierzgo ń w znacznym stopniu wpływa jako ść środowiska. Liczne analizy prowadzone w kraju wykazały korelacj ę pomi ędzy stanem środowiska, a chorobami cywilizacyjnymi, jakimi s ą: alergie, choroby dróg oddechowych i pokarmowych czy choroby nowotworowe, a tak że nadumieralno ść noworodków i skracanie życia. W ostatnich latach znaczny post ęp, jaki si ę dokonał w ochronie środowiska po 1989 r., przyczynił si ę równie ż do poprawy stanu zdrowia ludno ści na terenie całego kraju. O cztery lata wzrosła w tym okresie przeci ętna życia.

53

Z tematem zdrowia nierozerwalnie ł ączy si ę przeciwdziałanie powa żnym awariom przemysłowym oraz katastrofom naturalnym, gdy ż ka żda taka sytuacja stanowi potencjalne powa żne zagro żenie dla zdrowia i życia okolicznych mieszka ńców.

Według informacji Komendy Powiatowej Pa ństwowej Stra ży Po żarnej w Sztumie na terenie powiatu, a zatem i na terenie gminy, nie wyst ępuj ą zakłady zaliczane do zakładów o du żym ryzyku wyst ąpienia powa żnej awarii przemysłowej ani zakłady o zwi ększonym ryzyku.

Zagro żenie mog ą jednak stanowi ć inne obiekty i substancje niebezpieczne stosowane w ich obr ębie - np. stacje paliw.

Na terenie gminy nie wyst ępuj ą budowle zagro żone katastrofami. Brak tu obiektów energetyki i łączno ści o znaczeniu krajowym lub regionalnym, obiektów przechowuj ących substancje promieniotwórcze oraz składowisk materiałów niebezpiecznych . Nie wyst ępuj ą tu równie ż zagro żenia związane z transportem wodnym lub lotniczym.

Zagro żenia powodziowe na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń mog ą wi ąza ć si ę z powodziami opadowymi, powstaj ącymi z deszczu nawalnego oraz z powodziami roztopowymi zwi ązanymi z wodami powierzchniowymi.

Ocenia si ę, że zagro żenie powodziowe na obszarze gminy jest niewielkie. Stwierdzone w ostatnim pi ęcioleciu przypadki maj ące znami ę powodzi nie były gro źne w skutkach, polegały tylko na lokalnych podtopieniach terenów rolniczych. Przyczyn ą tych zdarze ń były wody opadowe i roztopowe spływaj ące do rzek i cieków wodnych. Najwi ększym problemem, który doprowadza do przekroczenia stanów ostrzegawczych i alarmowych jest brak konserwacji wałów wzdłu ż rzeki Dzierzgonki oraz brak systematycznej melioracji koryta tej rzeki.

Stan ostrzegawczy rzeki Dzierzgonki wynosi 570 cm, a stan alarmowy 590 cm. Długo ść wałów przeciwpowodziowych na rzece wynosi: prawy brzeg - 1 072 mb, lewy brzeg - 8 845 mb. Stan wałów jest dostateczny, przy podwy ższonym stanie wody stwierdzono lokalne, niewielkie przecieki oraz ze wzgl ędu na niedostateczn ą wysoko ść wałów przelewnie si ę wody na niektórych odcinkach

Do istotnych zagro żeń nale żą pożary, a najwi ększe ryzyko wyst ępuje dla pojedynczych zabudowa ń mieszkalnych, lasów i upraw rolnych oraz stacji paliw. Na terenie gminy wyst ępuje, w przewa żaj ącym stopniu, zabudowa murowana o pokryciu niepalnym, ale spotykana jest równie ż zabudowa drewniana, stanowi ąca du że zagro żenie po żarowe.

6.1.2. Program działa ń dla sektora: Środowisko a zdrowie

Cele długoterminowe

Ochrona stanu zdrowia oraz jako ści życia mieszka ńców przez eliminacj ę uci ąż liwo ści i zagro żeń

Cele krótkoterminowe

1. Zapobieganie zagro żeniom naturalnym oraz eliminacja i minimalizacja skutków w razie ich wyst ąpienia 2. Wykreowanie wła ściwych zachowa ń społecze ństwa w sytuacji wyst ąpienia zagro żeń środowiska 3. Doskonalenie systemu zarz ądzania kryzysowego w aspekcie ochrony środowiska oraz rozwój monitoringu zagro żeń środowiska

54 Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

Wi ększo ść zada ń, koniecznych dla spełnienia celów w sektorze: Środowisko a zdrowie, zawarta jest w pozostałych rozdziałach Programu ochrony środowiska . Zagadnienia te s ą przede wszystkim zwi ązane z dobr ą jako ści ą wody pitnej, jako ści ą powietrza, poziomem hałasu i promieniowania elektromagnetycznego, stanem gleb oraz terenów zieleni. Wszystkie działania podejmowane w wymienionych dziedzinach przyczyni ą si ę tak że do osi ągni ęcia celów dla sektora: Środowisko a zdrowie.

Prowadzone b ędą działania na rzecz poprawy bezpiecze ństwa ekologicznego ludno ści przez akcje profilaktyczne i uświadamiaj ące o zagrożeniach, których mo żna unikn ąć , np. propagowanie zasad przeciwdziałania zagro żeniu po żarowemu oraz uzupełnienie oznakowania terenów le śnych (wjazdy do lasu, parkingi le śne) tablicami informacyjno-ostrzegawczymi dotycz ącymi bezpiecze ństwa po żarowego, numerów dróg, itp.

Wspierane b ędzie wyposa żanie Ochotniczej Stra ży Po żarnej oraz współpraca na szczeblu powiatowym i wojewódzkim z odpowiednimi słu żbami antykryzysowymi. Na ka żdym szczeblu działania pa ństwa powinien znajdowa ć si ę o środek koordynacyjny w zakresie ratownictwa i ochrony ludno ści. Organem odpowiedzialnym za organizowanie i koordynowanie działa ń zwi ązanych z reagowaniem kryzysowym na terenie powiatu jest Starosta. Wydaje on decyzje w zakresie reagowania kryzysowego przy pomocy Powiatowego Centrum Zarz ądzania Kryzysowego, które kieruje działaniami ratowniczymi i porz ądkowo-ochronnymi podejmowanymi przez siły i środki będące w jego dyspozycji. W przypadku uznania, że siły i środki b ędące w dyspozycji starosty powiatu s ą niewystarczaj ące w stosunku do zaistniałego zagro żenia, wyst ępuje on z wnioskiem do Wojewódzkiego Centrum Zarz ądzania Kryzysowego o wsparcie działa ń ratowniczych siłami i środkami wy ższego szczebla.

Rysunek 24. Znak Stra ży Po żarnej

Istotne znaczenie dla bezpiecze ństwa ludno ści pełni Krajowy System Ratowniczo – Ga śniczy (KSRG), skupiaj ący jednostki ochrony przeciwpo żarowej, słu żby i instytucje oraz inne podmioty uczestnicz ące w akcjach i działaniach ratowniczych.

Zagadnienia zwi ązane z transportem substancji niebezpiecznych nie le żą bezpo średnio w gestii gminy. Warunki transportu materiałów i przedmiotów niebezpiecznych reguluje ustawa o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych (Dz.U. Nr 199, poz. 1671 z pó źn. z m.) oraz wydane na jej podstawie rozporz ądzenia. Akty te wprowadzaj ą do prawa krajowego wymagania zawarte w umowie europejskiej dotycz ącej mi ędzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych ADR (Dz.U. z 2007 r. Nr 99, poz. 667), stanowi ące standard bezpiecze ństwa stosowany w Unii Europejskiej.

Wi ększo ść zada ń z zakresu ochrony przed powodzi ą spoczywa na Regionalnym Zarz ądzie Gospodarki Wodnej, Wojewodzie, Samorz ądzie Wojewódzkim, Rz ądzie Rzeczypospolitej Polskiej i Wojewódzkim Zarz ądzie Melioracji i Urz ądze ń Wodnych. Realizowane b ędą nast ępuj ące działania:

55 • rozbudowa systemu zabezpiecze ń przeciwpowodziowych na terenach zainwestowanych, zwi ązanych ze stałym lub wielogodzinnym pobytem ludzi, lub tam, gdzie nie jest mo żliwe wyeliminowanie zagro żenia – sukcesywna likwidacja funkcji wra żliwych na zalewanie, • stworzenie odpowiednich warunków do przywracania naturalnego stanu cieków po powodzi, • wyznaczenie terenów, które mog ą słu żyć jako poldery zalewowe i ochrona ich przez zabudow ą rozbudowa i modernizacja sieci kanalizacji deszczowej.

Dla unikni ęcia wi ększych szkód powodowanych przez powód ź nale ży ograniczy ć inwestowanie na terenach nara żonych na zalewy powodziowe.

Istotne b ędzie przekazywanie mieszka ńcom gminy informacji u świadamiaj ących zagro żenia i propaguj ących wzorce zachowa ń w razie wyst ąpienia zagro żeń naturalnych. Prowadzone b ędą działania na rzecz poprawy bezpiecze ństwa ekologicznego ludno ści przez akcje profilaktyczne i uświadamiaj ące o zagrożeniach, których mo żna unikn ąć , np. propagowanie zasad przeciwdziałania zagro żeniu po żarowemu oraz uzupełnienie oznakowania terenów le śnych (wjazdy do lasu, parkingi le śne) tablicami informacyjno-ostrzegawczymi.

6.2. Jako ść powietrza atmosferycznego

6.2.1. Stan wyj ściowy

Głównymi źródłami zanieczyszcze ń powietrza na terenie gminy s ą:

1. źródła komunalno – bytowe: kotłownie lokalne, indywidualne paleniska domowe, emitory z zakładów u żyteczno ści publicznej. Maj ą one znacz ący wpływ na lokalny stan zanieczyszczenia powietrza. Emituj ą najcz ęś ciej zanieczyszczenia pyłowe i gazowe. 2. źródła transportowe – emisja zanieczyszcze ń nast ępuje na niskiej wysoko ści, tworz ąc nisk ą emisj ę. Główne zanieczyszczenia to: w ęglowodory, tlenki azotu, tlenek w ęgla, pyły, zwi ązki ołowiu, tlenki siarki 3. pylenie wtórne z odsłoni ętej powierzchni terenu 4. zanieczyszczenia alochtoniczne, napływaj ące spoza terenu gminy, zgodnie z dominuj ącym kierunkiem wiatru.

Jednym z najwi ększych źródeł zanieczyszczenia powietrza na terenie gminy jest tzw. niska emisja, czyli emisja pochodz ąca ze źródeł o wysoko ści nie przekraczaj ącej kilku - kilkudziesi ęciu metrów wysoko ści. Zjawisko to wyst ępuje na terenach zwartej zabudowy, gdzie nie ma mo żliwo ści przewietrzania. Elementem składowym niskiej emisji s ą zanieczyszczenia emitowane podczas ogrzewania budynków mieszkalnych lub u żyteczno ści publicznej.

Niew ątpliwym problemem jest nagminne spalanie w domowych piecach paliw niskiej jako ści, a tak że odpadów, w tym tworzyw sztucznych, gumy i tekstyliów. W zwi ązku z tym do atmosfery przedostaj ą si ę du że ilo ści sadzy, w ęglowodorów aromatycznych, merkaptanów i innych szkodliwych dla zdrowia ludzi zwi ązków chemicznych. Nasila si ę to szczególnie w okresie grzewczym.

Na stan powietrza w gminie oddziałuj ą tak że źródła komunikacyjne. Najwi ększe zanieczyszczenie powietrza substancjami pochodz ącymi ze spalania paliw w silnikach pojazdów wyst ępuje na skrzy żowaniach głównych dróg i przy trasach komunikacyjnych o zwiekszonym nat ęż eniu ruchu, biegn ących przez obszary o zwartej zabudowie. Przyczyn ą nadmiernej emisji zanieczyszcze ń ze środków transportu jest przede wszystkim zły stan techniczny pojazdów, ich zła eksploatacja, przestoje w ruchu spowodowane zł ą organizacj ą ruchu.

56 Na stan atmosfery ma wpływ poło żnie gminy i ukształtowanie terenu. W skrajnie niekorzystnych warunkach atmosferycznych (np. długotrwała inwersja temperatur) w zagł ębieniach terenu mo że utworzy ć si ę smog (zwłaszcza w sezonie grzewczym).

Stan powietrza atmosferycznego

Na terenie gminy nie prowadzi si ę własnych pomiarów zanieczyszcze ń powietrza, nie ma te ż stanowisk pomiarowych Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska ani Wojewódzkiej i Powiatowej Stacji Sanitarno - Epidemiologicznej.

W celu scharakteryzowania stanu aktualnego w zakresie jako ści powietrza atmosferycznego na terenie gminy Stary Dzierzgo ń odniesiono si ę do „Rocznej oceny jako ści powietrza w województwie pomorskim. Raport za 2009 rok” sporz ądzonej przez WIO Ś w Gda ńsk. Zgodnie z ustaw ą z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska (art. 89) Wojewódzki Inspektor ochrony Środowiska w terminie do 31 marca ka żdego roku dokonuje oceny poziomów substancji w powietrzu w danej strefie za rok poprzedni oraz odr ębnie dla ka żdej substancji dokonuje klasyfikacji stref.

Pocz ąwszy od marca 2008 roku zmieniła si ę cz ęść przepisów dotycz ących przeprowadzania oceny jako ści powietrza. Uchylone zostało m.in. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji (Dz.U.02.87.796). Obecnie obowi ązuj ącym aktem prawnym jest Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 3 marca 2008 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz.U.08.47.281). Równie ż w marcu 2008 roku weszło w życie Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 6 marca 2008 roku w sprawie stref, w których dokonuje si ę oceny jako ści powietrza (Dz.U.08.52.310).

Na mocy ww. rozporz ądzenia powiat sztumski znalazł si ę w strefie malborsko-sztumskiej o kodzie PL.22.07.z.03. W skład strefy wchodz ą powiaty: nowodworski, malborski, sztumski. Wyj ątek stanowi podział stref dla ozonu O 3, w odniesieniu do którego powiat sztumski zaliczony został do strefy pomorskiej o kodzie PL.22.w.ba.00. Badania powietrza prowadzone s ą na stacjach: Malbork ul. Konopnickiej, Malbork ul. Mickiewicza, Nowy Staw, Nowy Dwór Gda ński.

Podobnie jak w latach poprzednich, klasyfikacja stref przeprowadzana jest oddzielnie dla dwóch grup kryteriów: ze wzgl ędu na ochron ę zdrowia ludzi oraz ze wzgl ędu na ochron ę ro ślin, a otrzymane wyniki opisywane s ą w trzech klasach:

Tabela 13. Klasy stref dla poziomów dopuszczalnych oraz poziomów docelowych Poziom st ęż eń Klasa strefy Wymagane działania Nie przekracza poziomu A - dopuszczalnego, nie przekracza poziomu docelowego Mie ści si ę pomi ędzy poziomem B Marszałek Województwa dopuszczalnym a poziomem informuje wła ściwego ministra dopuszczalnym powi ększonym o działaniach podejmowanych o margines tolerancji na rzecz zmniejszenia odpowiedniej emisji (PO Ś art. 91 ust.4) Przekracza poziom C Sejmik województwa w dopuszczalny powi ększony o terminie 15 miesi ęcy uchwala margines tolerancji lub program ochrony powietrza przekracza poziom docelowy (PO Ś art. 91 ust. 3,5)

57

Tabela 14. Klasy stref dla celów długoterminowych Nie przekracza poziomu celu D1 - długoterminowego Przekracza poziom celu D2 Wpisanie osi ągni ęcia celów długoterminowego długoterminowych do wojewódzkiego programu ochrony środowiska (PO Ś art. 91a) przy czym: poziom dopuszczalny to standard jako ści powietrza, okre śla on poziom substancji, który ma by ć osi ągni ęty w okre ślonym terminie i który po tym terminie nie powinien by ć przekraczany; poziom docelowy to poziom, który ma by ć osi ągni ęty w okre ślonym czasie za pomoc ą ekonomicznie uzasadnionych działa ń technicznych i technologicznych; poziom ten okre śla si ę w celu zapobiegania lub ograniczenia szkodliwego wpływu danej substancji na zdrowie ludzi lub środowisko jako cało ść ; poziom celu długoterminowego to poziom substancji, poni żej którego bezpo średni szkodliwy wpływ na zdrowie ludzi lub środowisko jako cało ść jest mało prawdopodobny; poziom ten ma by ć osi ągni ęty w długim okresie czasu, z wyj ątkiem sytuacji, gdy nie mo że by ć osi ągni ęty za pomoc ą ekonomicznie uzasadnionych działa ń technicznych i technologicznych.

Poni żej przedstawiono wyniki zbiorczej klasyfikacji strefy malborko-sztumskiej oraz pomorskiej ze wzgl ędu na poszczególne zanieczyszczenia pod k ątem ochrony zdrowia.

Tabela 15. Klasyfikacja strefy malborsko-sztumskiej pod k ątem ochrony zdrowia w 2009 roku Nazwa strefy Klasy dla poszczególnych zanieczyszczeń w obszarze strefy SO 2 NO 2 PM10 Pb C6H6 CO As Cd Ni B(a)P O3 malborsko- A A A A A A A A A A A sztumska

Tabela 16. Klasyfikacja strefy pomorskiej z uwzgl ędnieniem parametrów kryterialnych okre ślonych dla ozonu (O 3) pod k ątem ochrony zdrowia – poziomy docelowe do 2010 r. Nazwa strefy Poziom docelowy dla roku 2010 strefa pomorska A

Tabela 17. Klasyfikacja strefy pomorskiej z uwzgl ędnieniem parametrów kryterialnych okre ślonych dla ozonu (O 3) pod k ątem ochrony zdrowia – poziomy celów długoterminowych (2020 r.) Nazwa strefy Poziom celów długoterminowych (2020 r.) strefa pomorska D2

Tabela 18. Klasyfikacja strefy pomorskiej z uwzgl ędnieniem parametrów kryterialnych okre ślonych dla ozonu (O 3) pod k ątem ochrony ro ślin – poziomy celów długoterminowych (2020 r.) Nazwa strefy Poziom celów długoterminowych (2020 r.) strefa pomorska D2

W wyniku rocznej oceny jako ści powietrza za 2009 rok dla zanieczyszcze ń maj ących okre ślone poziomy dopuszczalne stref ę malborsko-sztumsk ą zakwalifikowano do klasy A (bez przekroczonych standardów emisyjnych). Dla zanieczyszcze ń maj ących okre ślone poziomy docelowe w wyniku rocznej oceny jako ści powietrza za 2009 rok obszar strefy otrzymał klas ę A według kryterium ochrony zdrowia.

58 Na obszarze całego województwa (strefa pomorska) wyst ąpiło przekroczenie poziomu celów długoterminowych dla ozonu według kryterium ochrony zdrowia oraz kryterium ochrony ro ślin. W wyniku klasyfikacji, strefa pomorska otrzymała klas ę D2.

Podsumowuj ąc, jako ść powietrza atmosferycznego na terenie Gminy Stary Dzierzgo ń jest dobra. Dopuszczalne poziomy zanieczyszcze ń nie s ą przekraczane.

6.2.2. Program działa ń dla sektora: Jako ść powietrza atmosferycznego

Cel długoterminowy:

Utrzymywanie standardów jako ści powietrza

Cele krótkoterminowe:

1. Ograniczenia emisji ze źródeł komunalnych, szczególnie źródeł niskiej emisji 2. Ograniczenie wielko ści emisji zanieczyszcze ń komunikacyjnych

Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

Prowadzone b ędą nast ępuj ące działania:

• racjonalizacja procesów wytwarzania i u żytkowania energii w wyniku bezpo średniego ograniczenia zu życia paliwa lub jego zmiany na tzw. paliwo ekologiczne (przechodzenie z opalania w ęglem na gaz, olej, energi ę elektryczn ą lub energi ę odnawialn ą), • wzrost energooszcz ędno ści poprzez stosowanie zabiegów termoizolacyjnych - modernizacje budynków mieszkalnych, publicznych i innych, • modernizacja lub przebudowa systemów ogrzewania – szczególnie lokalnych kotłowni oraz indywidualnych palenisk domowych, • rozpoznanie mo żliwo ści szerszego zastosowania oraz wprowadzenia nowych metod wykorzystania energii odnawialnej na terenie gminy, • działalno ść edukacyjno – informacyjna z zakresie wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych i energii niekonwencjonalnej, w tym rozwi ąza ń technologicznych, administracyjnych i finansowych.

W zakresie ograniczania emisji liniowej (komunikacyjnej) podj ęte zostan ą działania:

• remonty, modernizacja i nale żyte utrzymanie istniej ących dróg w gminie, co pozwoli na popraw ę płynno ści ruchu i zmniejszenie ilo ści zatrzyma ń pojazdów, • wspieranie działa ń na rzecz korzystnych dla Gminy rozwi ąza ń komunikacyjnych o charakterze ponadgminnym, • budowa wystarczaj ącej ilo ści miejsc parkingowych w pobli żu centrów usługowo- administracyjnych, • tworzenie pasów zieleni izolacyjnej w s ąsiedztwie głównych szlaków komunikacyjnych, • budowa ście żek rowerowych i chodników, stanowi ących alternatyw ę do transportu samochodowego, • intensyfikacja okresowego czyszczenia ulic, • utrzymywanie czysto ści nawierzchni dróg, szczególnie w okresach suchych, • wprowadzanie ogranicze ń pr ędko ści na drogach o pyl ącej nawierzchni, • modernizacja i utwardzanie dróg, ulic, parkingów z zastosowaniem materiałów i technologii ograniczaj ących pylenie.

59

Działania w zakresie edukacji ekologicznej:

• kształtowanie wła ściwych zachowa ń społecznych poprzez propagowanie konieczno ści oszcz ędzania energii cieplnej i elektrycznej oraz u świadamianie społecze ństwu szkodliwo ści spalania paliw niskiej jako ści, • prowadzenie akcji edukacyjnych maj ących na celu u świadamianie społecze ństwu szkodliwo ści spalania odpadów, • uświadamianie społecze ństwu korzy ści płyn ących z termomodernizacji i innych działa ń zwi ązanych z ograniczaniem emisji niskiej, • promocja nowoczesnych, niskoemisyjnych źródeł ciepła (np. kolektorów słonecznych, pomp ciepła), • promowanie proekologicznych zachowa ń wła ścicieli samochodów (np. dzie ń bez samochodu, korzystanie ze środków transportu publicznego, korzystanie kilku osób z jednego pojazdu).

W celu zmniejszenia poboru energii proponuje si ę nast ępuj ące działania:

• propagowanie w śród mieszka ńców gminy zachowa ń, które zmniejsza pobór energii elektrycznej lub zapotrzebowanie na energi ę ciepln ą. Mog ą to by ć: obni żanie temperatury pomieszcze ń w nocy i podczas nieobecno ści w domu. Obni żenie w tych okresach temperatury w pomieszczeniach do bezpiecznego poziomu, tzw. temperatury dy żurnej, wynosz ącej zwykle około 10 - 12 oC, pozwala znacz ąco obni żyć zu życie energii. • kontrola stanu technicznego urz ądze ń grzewczych. Wpływ na koszty ogrzewania ma równie ż stan techniczny i poziom technologiczny znajduj ących si ę tam instalacji grzewczych. Cz ęsto stosuje si ę w nich wod ę nieuzdatnion ą, skutkiem czego, po latach eksploatacji, przekroje czynne s ą znacznie zmniejszone przez zarastaj ący je kamie ń. Armatura jest nieszczelna i niesprawna. Instalacja grzewcza wymaga czyszczenia chemicznego, a nawet częś ciowej lub całkowitej wymiany. W takim przypadku nale ży, w miar ę mo żliwo ści, stosowa ć instalacje mało-wodne z zamkni ętym naczyniem zbiorczym, z odpowietrzaniem na ka żdym grzejniku, zaopatrzone w zawory termostatyczne. • propagowanie prac termomodernizacyjnych. Po dociepleniu ścian i stropów, oraz wymianie okien zapotrzebowanie na ciepło jest ni ższe. W ramach termomodernizacji mo żna np. dociepli ć ściany zewn ętrzne, stropodachy i stropy nad piwnicami, wyremontowa ć stolarkę okienn ą i drzwiow ą, wymieni ć okna na energooszcz ędne z szybami z powłok ą niskoemisyjn ą, wymieni ć kotły lub zmodernizowa ć w ęzeł cieplny, wymieni ć lub zmodernizowa ć istniej ącą instalacj ę c.o. z uwzgl ędnieniem monta żu regulatorów podpionowych i zaworów termostatycznych, zamontowa ć automatyk ę pogodow ą w węź le cieplnym. W wyniku opłacalnych działa ń termomodernizacyjnych w 70% obiektów mo żna zmniejszy ć zu życie energii pierwotnej co najmniej o 30% (w 35% co najmniej o 50%). • stosowanie energooszcz ędnych źródeł światła , co pozwala zaoszcz ędzi ć do 80% energii zu żywanej na o świetlenie. Opłaca si ę wymienienie tradycyjnych źródeł światła ( żarówki, świetlówki) na energooszcz ędne ( świetlówki kompaktowe, sodówki). Żarówki kompaktowe zu żywaj ą o 80% mniej energii ni ż tradycyjne, pracuj ąc przy tym 6-12 razy dłu żej (od 6 do 12 ty ś. godzin, zwykłe żarówki ok.1 ty ś.godzin). Wystarcz ą średnio na sze ść -osiem lat, a koszt ich zakupu zwraca si ę blisko po roku. W układach z tradycyjnymi świetlówkami rurowymi tak że istniej ą mo żliwo ści osi ągni ęcia znacz ących oszcz ędno ści energetycznych. Zastosowanie do ich zasilania układów wysokiej cz ęstotliwo ści pozwala oszcz ędzi ć 20 - 30 % energii elektrycznej, powoduj ąc jednocze śnie podwy ższenie komfortu u żytkowania o świetlenia poprzez eliminacj ę problemu pulsacji strumienia świetlnego, który bywa cz ęsto uci ąż liwy. Układy wysokiej cz ęstotliwo ści s ą tak że mniej kłopotliwe w eksploatacji i ich zastosowanie powoduje wydłu żenie trwało ści świetlówek. • dąż enie do zmniejszenia energii zu żywanej na podgrzanie ciepłej wody. Prawie jedna czwarta cz ęść energii zu żywanej w gospodarstwach domowych przeznaczona jest na podgrzewanie wody. Zu życie energii mo żna zmniejszy ć przez: regulacj ę temperatury, izolowanie rur i zbiorników,

60 zatrzymanie cyrkulacji ciepłej wody, wła ściw ą konserwacj ę instalacji, stosowania do podgrzewania wody alternatywnych źródeł energii

Nale ży zwróci ć uwag ę na mo żliwo ść wykorzystania czystych źródeł energii oraz źródeł odnawialnych (energii biomasy, energii słonecznej, geotermalnej). Nale ży równie ż informowa ć mieszka ńców o mo żliwo ściach uzyskania po życzek na zadania z zakresu termomodernizacji i zmiany sposobu ogrzewania budynków.

W zakresie ograniczania i likwidacji uci ąż liwo ści odorowej, nale ży przeprowadzi ć inwentaryzacj ę podmiotów prowadz ących działalno ść powoduj ąca emisje odorów szkodliwych dla zdrowia, pogarszaj ących jako ść i komfort życia mieszka ńców.

6.3. Oddziaływanie hałasu i pól elektromagnetycznych

6.3.1. Stan wyj ściowy 6.3.1.1. Hałas

Hałas stanowi jedno ze źródeł zanieczyszczenia środowiska, którego intensywno ść wzrasta w ostatnich latach w zwi ązku z rozwojem komunikacji i post ępuj ącą urbanizacj ą. Odczuwany jest przez mieszka ńców jako jeden z najbardziej uci ąż liwych czynników wpływaj ących ujemnie na środowisko i samopoczucie. Hałas wywołuje zm ęczenie, złe samopoczucie, utrudnia wypoczynek, mo że prowadzi ć do cz ęś ciowej lub całkowitej utraty słuchu. Ponadto powoduje powa żne zmiany psychosomatyczne, jak zagro żenie nadci śnieniem, zaburzenia nerwowe, zaburzenia w układzie kostno-naczyniowym.

Hałasem nazywa si ę ka żdy d źwi ęk, który w danych warunkach jest okre ślony jako szkodliwy, uci ąż liwy lub przeszkadzaj ący, niezale żnie od jego parametrów fizycznych. Odczucie hałasu jest wi ęc bardzo subiektywne i zale ży od wra żliwo ści słuchowej poszczególnych jednostek. Zespół zjawisk akustycznych zachodz ących w środowisku, okre ślony za pomoc ą parametrów akustycznych czasu i przestrzeni nazywa si ę umownie klimatem akustycznym środowiska zewn ętrznego. Uci ąż liwo ść hałasu dla organizmu zale ży od nat ęż enia d źwi ęku, jego cz ęstotliwo ści i czasu trwania.

Wyró żnia si ę trzy główne rodzaje hałasu, według źródła powstawania:

• hałas przemysłowy powodowany przez urz ądzenia i maszyny w obiektach przemysłowych i usługowych, • hałas komunikacyjny pochodz ący od środków transportu drogowego, kolejowego i lotniczego, • hałas komunalny wyst ępuj ący w budynkach mieszkalnych, szczególnie wielorodzinnych i w obiektach u żyteczno ści publicznej.

Na terenie Gminy nie prowadzono bada ń hałasu komunikacyjnego, a struktura ekspozycji na hałas nie jest w rozpoznana. Z uwagi na wzrastaj ącą liczb ę pojazdów i zwi ększaj ące si ę nat ęż enie ich ruchu mo żna przyj ąć , że na terenie Gminy utrzymywa ć si ę b ędzie tendencja wzrostowa nat ęż enia hałasu zwi ązanego z ruchem kołowym. Przyczyn ą wzrostu uci ążliwo ści jest równie ż niezadowalaj ąca jako ść nawierzchni dróg i zły stan techniczny niektórych pojazdów.

Zagro żenie hałasem przemysłowym jest minimalne lub wr ęcz w ogóle nie wyst ępuje.

W skali kraju około 25% mieszka ńców jest nara żona na ponadnormatywny hałas w mieszkaniach wyst ępuj ący w wyniku stosowania nieodpowiednich materiałów i konstrukcji budowlanych. Istotnym źródłem hałasu jest sprz ęt graj ący u żywany przez turystów i mieszka ńców Gminy w miejscach

61 przeznaczonych do wypoczynku i rekreacji. Do tych hałasów doł ącza si ę niejednokrotnie bardzo uci ąż liwy hałas wewn ątrz budynku, spowodowany wadliwym funkcjonowaniem urz ądze ń, np. hydroforów, pieców. Według polskiej normy, poziom hałasu pochodz ący od instalacji i urz ądze ń budynku mo że wynosi ć w ci ągu dnia 30-40 dB, noc ą 25-30 dB.

Zarówno hałas przemysłowy, jak i komunalny s ą skutecznie zwalczane w ramach post ępowa ń administracyjnych dotycz ących wymaganych pozwole ń.

Wibracje

Źródła wibracji mo żna podzieli ć na dwa główne rodzaje:

• wibracje pochodz ące od pojazdów, narz ędzi i urz ądze ń, • wibracje przenoszone z podło ża, np. z drgaj ących platform, podłóg, siedze ń w pojazdach mechanicznych itp.

Szkodliwo ść wibracji zale ży od wielko ści nat ęż enia źródła charakteru zmian, w czasie oraz długotrwało ści działania. Na wibracje nara żony jest ka żdy człowiek zarówno w pracy jak i w życiu codziennym. Wibracje i wstrz ąsy, podobnie jak hałas, przenoszone s ą przez wzbudzone do drga ń konstrukcje budynków mieszkalnych. Skutkiem oddziaływania wibracji na człowieka s ą zmiany w układzie nerwowym, kr ąż enia, narz ądach ruchu oraz układzie pokarmowym.

6.3.1.2. Promieniowanie elektromagnetyczne Zgodnie z ustaw ą Prawo ochrony środowiska pola elektromagnetyczne definiuje si ę jako pola elektryczne, magnetyczne oraz elektromagnetyczne o cz ęstotliwo ści od 0Hz do 300 GHz. Współczesna cywilizacja opiera si ę na technologiach wykorzystuj ących pr ąd elektryczny oraz pola elektromagnetyczne. Praktycznie, źródłem promieniowania jest ka żda instalacja, ka żde urz ądzenie, w którym nast ępuje przepływ pr ądu (np. sieci energetyczne, stacje radiowe i telewizyjne, aparaty telefonii komórkowej, stacje bazowe telefonii komórkowej, radiotelefony, CB-radio, urz ądzenia radiowo-nawigacyjne, radiowo-komunikacyjne, urz ądzenia elektryczne wykorzystywane w przemy śle lub w gospodarstwach domowych).

Główne źródła pól elektromagnetycznych stanowi ą:

• linie elektroenergetyczne, • obiekty radiokomunikacyjne (stacje nadawcze radiowe i telewizyjne, stacje bazowe telefonii komórkowych itp.), • stacje radiolokacyjne.

Z punktu widzenia ochrony środowiska znaczenie maj ą linie i stacje elektroenergetyczne o napi ęciach znamionowych równych co najmniej 110 KV i wy ższych.

Zachowania wymaga istniej ąca sie ć średniego napi ęcia 15 KV, która składa si ę ze stacji transformatorowych słupowych i wie żowych 15/0,4 KV zasilanych liniami napowietrznymi w układzie promieniowym.

Du ży udział w emisji promieniowania maj ą stacje bazowe telefonii komórkowej ze swoimi antenami sektorowymi i antenami radiolinii (antena sektorowa słu ży do komunikacji z telefonem komórkowym, natomiast antena radiolinii słu ży do komunikacji mi ędzy stacjami bazowymi).

Na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń znajduj ą si ę nast ępuj ące obiekty b ędące źródłem promieniowania niezjonizuj ącego:

62 Tabela 19. Źródła promieniowania elektromagnetycznego Typ anteny Ilo ść Azymut Cz ęstotliwo ść Wysoko ść zawieszenia Stacja bazowa telefonii komórkowej sieci PTK Centertel w Starym Dzierzgoniu HE2 - 144 4 292 o 15 GHz 46 m n.p.t. 122 o 90 o 180 o HE2 - 220 1 330 o 23 GHz 46 m n.p.t. Stacja bazowa telefonii komórkowej sieci PTK Centertel w My śliczach T 55075.02 4 12 o 23 GHz 46 m n.p.t. 77 o !5 GHz 151 o 243 o HE4 - 144 1 359 o 15 GHz 46 m n.p.t. Stacja bazowa telefonii komórkowej sieci PLUS GSM /BT 4440/ i ERA GSM /SITE 38 855/ w Mort ągu K 739650 1 350 o 900 MHz 36,6 m n.p.t. K 739630 2 150 o 900 MHz 36,6 m n.p.t. 240 o Andrew VHP 4-220 A 2 240 o 23 GHz 39 m n.p.t. 138 o

Rysunek 25. Lokalizacja dla pozwole ń radiowych GSM/UMTS/CDMA Urz ędu Komunikacji Elektronicznej na terenie gminy Stary Dzierzgo ń ( źródło: http://mapa.btssearch.pl)

W przypadku stacji bazowych telefonii komórkowej pola elektromagnetyczne s ą wypromieniowywane na bardzo du żych wysoko ściach, w miejscach niedost ępnych dla ludzi. Stacje bazowe telefonii komórkowej, jak wynika z brzmienia przepisu art. 76 ustawy Prawo ochrony środowiska, nie mog ą by ć oddane do u żytkowania, je śli nie spełniaj ą wymaga ń ochrony środowiska, takich jak m.in. uzyskanie ustawowo wymaganych decyzji okre ślaj ących zakres i warunki korzystania ze środowiska. Zatem, wszystkie stacje wymienione w tabeli, je śli zostały oddane do u żytku po 1 pa ździernika 2001 roku (data wej ścia w życie Prawa ochrony środowiska) maj ą pozwolenie na emitowanie pól elektromagnetycznych i spełniaj ą normy środowiskowe, to znaczy nie powoduj ą przekrocze ń warto ści dopuszczalnych wska źników pól elektromagnetycznych na terenach mieszkaniowych. Wokół budowanych stacji bazowych telefonii komórkowych istnieje mo żliwo ść

63 tworzenia obszarów ograniczonego u żytkowania. Na terenie gminy do tej pory nie wyst ąpiła potrzeba tworzenia takich obszarów.

Negatywn ą konsekwencja lokalizacji anten na du żych wysoko ściach jest konieczno ść wznoszenia wysokich konstrukcji wspornych, które szpec ą krajobraz.

Zagadnienia zwi ązane z promieniowaniem elektromagnetycznym nale żą do najmniej rozpoznanych na terenie Gminy. Zgodnie z Prawem ochrony środowiska oceny poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku dokonuje si ę w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska. Wykonanie bada ń poziomów pół elektromagnetycznych w środowisku jest zadaniem Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska.

Na terenie Gminy Stary Dzierzgo ń ani powiatu sztumskiego nie prowadzono bada ń poziomu pól elektromagnetycznych. Analiza wyników pomiarów przeprowadzonych w innych miejscowo ściach w kraju (np. w Warszawie, Siedlcach i Radomiu) wykazuje, że wyst ępuj ące środowisku poziomy pól elektromagnetycznych s ą znacznie mniejsze od dopuszczalnych poziomów i nie powinny zagra żać środowisku i zdrowiu ludzi. Nale ży mie ć na uwadze, że oddziaływanie promieniowania niejonizuj ącego na środowisko b ędzie stale wzrasta ć, co zwi ązane jest z post ępem cywilizacyjnym.

6.3.2. Program działa ń dla sektora: Oddziaływanie hałasu i pól elektromagnetycznych

Cel długoterminowy:

Utrzymanie obecnego, niskiego klimatu akustycznego

Ochrona przed negatywnym oddziaływaniem pól elektromagnetycznych

Cele krótkoterminowe:

1. Ograniczanie hałasu na terenach, gdzie jest on odczuwalny jako uci ąż liwy 2. Utrzymanie aktualnego poziomu hałasu w obszarach, gdzie sytuacja akustyczna jest korzystna 3. Ochrona ludno ści gminy przed oddziaływaniem promieniowania elektromagnetycznego

Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

Ochrona przed hałasem polega ć b ędzie na:

• systematycznym usprawnianiu ruchu drogowego, • budowie nowych odcinków dróg z zapewnieniem wła ściwej ochrony przed hałasem ju ż w fazie realizacji inwestycji, • modernizacji nawierzchni istniej ących, z uwzgl ędnieniem doboru nawierzchni wła ściwej dla rzeczywistej pr ędko ści pojazdów, • zastosowaniu środków zmniejszaj ących negatywny wpływ hałasu, głównie zasadzenie pasów zwartej zieleni izolacyjnej (g ęste krzewy i drzewa), zlokalizowanych w pobli żu g ęstej zabudowy mieszkaniowej lub terenów rekreacyjnych, • propagowaniu stosowania odpowiednich materiałów budowlanych o odpowiedniej izolacyjno ści akustycznej, • dokonywaniu wymiany istniej ących okien na okna o podwy ższonej izolacyjno ści akustycznej w eksponowanych na nadmierny hałas elewacjach budynków mieszkalnych,

64 • modernizacji urz ądze ń wytwarzaj ących hałas w zakładach, • wła ściwej lokalizacji obiektów, które mog ą by ć potencjalnym źródłem hałasu, na terenach wyznaczonych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, • wprowadzeniu do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego zasady kształtowania komfortu akustycznego.

Ochrona przed promieniowaniem elektromagnetycznym polega ć b ędzie na:

• odpowiedniej separacji przestrzennej człowieka od pól przekraczaj ących okre ślone warto ści graniczne, • unikaniu lokalizacji nowych budynków mieszkalnych w bliskim s ąsiedztwie linii elektroenergetycznych lub stacji transformatorowych wysokiego napi ęcia, • lokalizowaniu wysokich konstrukcji wspornych poza miejscami obj ętymi szczególna ochron ą, aby ich wpływ na krajobraz był jak najmniejszy, • lokalizacji kilku źródeł promieniowania na jednej konstrukcji wsporczej, o ile jest to technicznie mo żliwe.

Zasady ochrony przed promieniowaniem elektromagnetycznym i sposób jego kontroli podaje rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 30 pa ździernika 2003 roku. Zagadnienia te uwzgl ędnione zostały równie ż w przepisach sanitarnych, prawie zagospodarowania przestrzennego, przepisach bezpiecze ństwa i higieny pracy oraz w prawie budowlanym. Dla terenów przeznaczonych pod zabudow ę mieszkaniowa wyznaczono warto ść składowej elektrycznej pola elektromagnetycznego 50 Hz w wysoko ści 1 kV/m. Dla pozostałych terenów, na których przebywanie ludno ści jest dozwolone bez ogranicze ń, ustalono wysoko ść składowej elektrycznej pola elektromagnetycznego o cz ęstotliwo ści 50 Hz w wysoko ści 10 kV/m, a magnetycznej 60 kV/m.

Wibracje nale ży zmniejsza ć lub likwidowa ć w miejscach ich powstawania m.in. poprzez zmiany w konstrukcji aparatury i maszyn, stosowanie elastycznych podło ży (guma, korek), ekranów tłumi ących wibracje itp.

7. Cele i zadania o charakterze systemowym

Stan środowiska danego regionu jest ści śle zwi ązany z jego rozwojem społeczno-gospodarczym. Analiza poszczególnych dziedzin gospodarki, tendencji i kierunków zmian z punktu widzenia presji wywieranej na środowisko pozwala oceni ć, jaki wpływ ma rozwój regionu na zachowanie naturalnych cech środowiska.

Poni żej przedstawiono perspektywiczny rozwój wiod ących dziedzin gospodarki na terenie gminy Stary Dzierzgo ń w kontek ście ochrony środowiska. Dziedzinami tymi s ą:

• system transportowy, • budownictwo i gospodarka komunalna, • turystyka i rekreacja.

7.1. System transportowy

Zagadnienia zwi ązane z oddziaływaniem transportu na środowisko przedstawiono równie ż w rozdziałach dotycz ących poprawy jako ści powietrza atmosferycznego i ochrony przed hałasem.

65

Cel długoterminowy

Rozwój i modernizacja systemu transportowego z uwzgl ędnieniem rozwi ąza ń zmniejszaj ących lub eliminuj ących negatywny wpływ transportu na środowisko

Cele krótkoterminowe

1. Dąż enie do eliminacji zanieczyszcze ń środowiska z systemu transportowego 2. Poprawienie organizacji ruchu

Kierunki działa ń krótkoterminowych i długoterminowych

Budowa i modernizacja dróg oraz całego układu komunikacyjnego

• modernizacja dróg (w tym remonty bie żą ce i kapitalne) w celu poprawy ich standardów technicznych, • projektowanie nowych dróg z uwzgl ędnieniem mo żliwie małych pochyle ń podłu żnych, mało szorstkich nawierzchni oraz elementów drogi redukujących hałas. • podj ęcie działa ń dla przywrócenia pełnego funkcjonowania linii kolejowej Malbork - Dzierzgo ń - My ślice - Małdyty

Modernizacja pojazdów

• uzyskanie przez wszystkie eksploatowane środki transportu parametrów w zakresie walorów użytkowych oraz w zakresie oddziaływania na środowisko, jakie b ędą w tym czasie obowi ązywały w Unii Europejskiej.

Działania ograniczaj ące uci ąż liwo ść hałasu

• działania techniczne zabezpieczaj ące mieszka ńców przed nadmiernym hałasem (ziele ń izolacyjna, wymiana okien).

Poprawa funkcjonowania komunikacji zbiorowej i alternatywnej

• budowa zatok w miejscach zatrzymywania si ę autobusów, • budowa ście żek rowerowych.

Zapewnienie bezpiecze ństwo środowiska

• intensyfikacja okresowego obowi ązkowego czyszczenia ulic, • wprowadzanie ogranicze ń pr ędko ści na drogach o pyl ącej nawierzchni, • stosowanie przy modernizacji dróg i parkingów materiałów i technologii gwarantuj ących brak pylenia podczas eksploatacji.

Odpowiednia polityka parkingowa

• budowa sieci parkingów, zatok postojowych, szczególnie w rejonach intensyfikacji funkcji usługowych.

Edukacja ekologiczna

• promowanie proekologicznych zachowa ń wła ścicieli samochodów (np. Dzie ń bez samochodu, korzystanie ze środków transportu publicznego, korzystanie kilku osób z jednego pojazdu).

66

7.2. Budownictwo i gospodarka komunalna

Cel długoterminowy

Podniesienie jako ści życia mieszka ńców gminy i zachowanie ładu przestrzennego

Kierunki działa ń krótkoterminowych i długoterminowych

W zakresie rozwoju mieszkalnictwa głównymi kierunkiem b ędzie wyrównywanie lokalnych zapó źnie ń w rozwoju infrastruktury. Działania te musz ą spełnia ć wymagania ochrony środowiska w zakresie jako ści poszczególnych jego elementów. Szczególnie istotne b ędzie ograniczanie niskiej emisji zanieczyszcze ń oraz rozbudowa systemu kanalizacyjnego.

Kierunki działa ń krótkoterminowych i długoterminowych

• Zmiana systemu ogrzewania (wprowadzenie ekologicznych nośników energii, w tym niekonwencjonalnych, podł ączenie do sieci c.o) • Skanalizowanie miejscowo ści, które obecnie nie s ą wyposa żone w sie ć kanalizacyjn ą • Doskonalenie systemu gospodarki odpadami komunalnymi • Ochrona i rozwój systemu zieleni urz ądzonej • Edukacja ekologiczna mieszka ńców • Tworzenie b ądź utrzymanie ładu przestrzennego w gminie, obejmuj ącego zachowanie wła ściwych relacji pomi ędzy terenami zabudowanymi i terenami otwartymi, zaplanowany, zharmonizowany z krajobrazem kształt architektoniczno – urbanistyczny pojedynczych budynków i ich zespołów, dbało ść o czysto ść i porz ądek • Wyeliminowanie samowoli budowlanej • Szerokie wdra żanie tzw. dobrych praktyk w zakresie realizacji prac budowlanych (organizacja zaplecza i placu budowy, stosowane technologie, jako ść , a zwłaszcza uci ąż liwo ść dla środowiska, maszyn i urz ądze ń oraz środków transportu, porz ądkowanie i rekultywacja zaj ętego terenu po zako ńczeniu inwestycji, itp.), skuteczne wspierane nadzorem inwestorskim i administracyjnym w pełni wykorzystuj ącym zalecenia zawarte w wykonanych ocenach oddziaływania projektowanych inwestycji na środowisko

7.3. Turystyka i rekreacja

Cel długoterminowy

Rozwój turystyki i rekreacji na terenie gminy zgodny z zasadami ochrony środowiska

Kierunki działa ń krótkoterminowych i długoterminowych

• Optymalne wykorzystanie walorów przyrodniczych gminy do celów rekreacji i turystyki • Przestrzeganie wymaga ń ochrony środowiska w odniesieniu do nowo powstaj ących obiektów turystycznych i rekreacyjnych • Ochrona cennych terenów przed przeinwestowaniem • Rozwój ście żek rowerowych • Edukacja ekologiczna mieszka ńców • Rozwój ró żnorodnych form rekreacji zorganizowanej promuj ącej zdrowy tryb życia mieszka ńców • Kontynuacja i wdra żanie programów wspieraj ących rozwój rekreacji i sportu mieszka ńców, organizacja turniejów i zawodów sportowych

67 • Promocja turystyczna na stronach internetowych gminy

Na terenie gminy ustala si ę potrzeb ę realizacji takich szlaków dla:

• trasy rowerowej mi ędzyregionalnej relacji Prabuty – Stare Miasto – Prakwice – Świ ęty Gaj, • trasy rowerowej relacji Prabuty – Stary Dzierzgoń – My ślice (na nieczynnej linii kolejowej Brudz ędy – Markusy, • trasy rowerowej relacji Stary Dzierzgo ń – Mort ąg – Bądze – Jerzwałd (Iława), • trasy rowerowej relacji Przezmark – Bądze – Kamieniec (z wykorzystaniem istniej ących dróg le śnych),

Lokalne ci ągi rowerowe winny by ć projektowane w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.

Obsług ę ruchu rowerowego i zwi ązane z ni ą urz ądzenia przewiduje si ę w miejscowo ściach: Stary Dzierzgo ń, Porkwice, My ślice oraz we wsi B ądze.

7.4. Aktywizacja rynku do działa ń na rzecz ochrony środowiska

Istotnym wsparciem ochrony środowiska jest aktywizacja rynku do działa ń na rzecz ochrony środowiska prowadz ąca do tworzenia tzw. zielonych miejsc pracy (zwłaszcza w rolnictwie, turystyce, le śnictwie i ochronie przyrody, odnawialnych źródłach energii, wykorzystania odpadów).

Kierunki działa ń krótkoterminowych i długoterminowych

• Uwzgl ędnianie w przetargach organizowanym przez administracj ę rz ądow ą i samorz ądow ą wymogów ekologicznych, o ile jest to ekonomicznie uzasadnione • Integracja aspektów ekologicznych z planowaniem przestrzennym

8. Edukacja ekologiczna

Na terenie gminy edukacja ekologiczna przeprowadzana jest w sposób prawidłowy, cho ć mało ró żnorodny. W najszerszym zakresie zadania z zakresu edukacji ekologicznej wypełnia Urz ąd Gminy Stary Dzierzgo ń, a tak że szkoły. Zadania zwi ązane z edukacj ą ekologiczn ą były realizowane równie ż we współpracy ze Starostwem Powiatowym w Sztumie.

Edukacja ekologiczna prowadzona była w zorganizowanym systemie kształcenia uczniów na wszystkich szczeblach systemu o światy. Prowadzone były nast ępuj ące działania:

• Realizacja zaj ęć zawieraj ących elementy edukacji ekologicznej w szkołach. • Uczestnictwo uczniów w konkursach i różnych programach ekologicznych • Zaanga żowanie szkół i uczniów w akcjach sprz ątania terenu gminy, sadzenia drzew i piel ęgnacji zieleni, opieki nad zwierz ętami, zbierania surowców wtórnych, itp.

68

Cel długoterminowy:

Podniesienie świadomo ści ekologicznej mieszka ńców

Cele krótkoterminowe:

1. Kontynuacja i rozszerzanie działa ń edukacyjnych z zakresu ochrony środowiska w przedszkolach, szkolnictwie wszystkich szczebli oraz dla ogółu mieszka ńców gminy 2. Wspieranie merytoryczne działa ń z zakresu edukacji ekologicznej 3. Zapewnienie społecze ństwu niezb ędnych informacji na temat stanu środowiska i działa ń na rzecz jego ochrony 4. Uświadomienie mieszka ńcom gminy mo żliwo ści poprawy stanu środowiska poprzez własne działania

Kierunki działa ń długo- i krótkoterminowych oraz zadania

W ramach edukacji formalnej proponuje si ę kontynuacj ę lub wprowadzenie nast ępuj ących działa ń:

• Realizacja zaj ęć zawieraj ących elementy edukacji ekologicznej w szkołach i przedszkolach. • Uczestnictwo uczniów w olimpiadach, konkursach i różnych programach ekologicznych o charakterze regionalnym i krajowym (wraz z nagło śnieniem ich wyników, otrzymanych nagród i wyró żnie ń). • Ponadprogramowa edukacja z zakresu ochrony środowiska z elementami ochrony środowiska i gospodarki odpadami. • Zaanga żowanie szkół i uczniów w akcje zbierania surowców wtórnych, a tak że innych przedsi ęwzi ęciach proekologicznych. • Zaanga żowanie w organizacj ę Dnia Ziemi czy Światowego Dnia Ochrony Środowiska. • Prowadzenie programów autorskich czy innowacji pedagogicznych w szkołach. • Udział pracowników samorz ądowych w zaj ęciach terenowych klas b ądź kół przyrodniczych, w charakterze specjalistów, w zakresie okre ślonym tematem zaj ęć terenowych. • Współpraca z Nadle śnictwem Susz w ramach o światy ekologicznej. • Prenumerata czasopism przyrodniczych i ekologicznych. • Wzbogacanie bibliotek szkolnych w materiały dydaktyczne przydatne w realizacji zagadnie ń zwi ązanych z ochron ą środowiska. • Wspieranie programów i ekologicznych przedsi ęwzi ęć szkół. • Współpraca z mediami (pras ą lokaln ą). • Wł ączanie edukacji ekologicznej do programu imprez takich jak: festyny, wystawy, konkursy, wycieczki, koncerty itp.

Najlepszym i najefektywniejszym sposobem podniesienia świadomo ści ekologicznej dorosłych jest zaanga żowanie mieszka ńców w procesy decyzyjne. Wymaga to szerokiego informowania społecze ństwa o stanie środowiska, mo żliwo ściach prawnych uczestniczenia w podejmowaniu decyzji maj ących wpływ na obecny i przyszły stan.

Edukacja ekologiczna dorosłych powinna by ć poł ączona równie ż z rozrywk ą społeczno ści lokalnych, w czasie której mog ą by ć równie ż propagowane tre ści ekologiczne. Imprezy takie jak festyny, wystawy, konkursy, wycieczki, koncerty itp. zazwyczaj przeznaczone s ą dla całych rodzin. Tym samym jest sposobno ść do wł ączania dzieci w prezentacje ekologiczne i przekazywanie wiedzy rodzicom zaangażowanym w wyst ępy dzieci.

Instrumenty społeczne, w tym udział społeczny w działaniach na rzecz ochrony środowiska okre ślone zostały najdokładniej w Konwencji o dost ępie do informacji, udziale społecze ństwa w podejmowaniu

69 decyzji oraz o dost ępie do sprawiedliwo ści w sprawach dotycz ących środowiska, podpisanej w 1999 r. w Aarhus (konwencja została ratyfikowana przez Polsk ę, a jej tekst został ogłoszony w Dz.U. z 2003 r. Nr 78). Konwencja z Aarhus obowi ązuje w Polsce bezpo średnio z pierwsze ństwem przed prawem krajowym.

W Polsce sprawy udziału społecze ństwa reguluje ustawa z dnia 3 pa ździernika 2008 o udost ępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2008, Nr 199, poz. 1227 z pó źn. zm.) oraz ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks post ępowania administracyjnego (Dz.U. z 2000 r. Nr 98 poz. 1071 z pó źn. zm.).

9. POTENCJALNE ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU

Warunkiem wdro żenia zapisów Programu jest pozyskanie środków finansowych na realizacj ę poszczególnych zada ń.

W odniesieniu do obecnego programu zakłada si ę, że cz ęść środków pochodzi ć b ędzie z otrzymanych z UE dotacji, a tak że z bud żetu gminy, powiatu i województwa, wojewódzkiego i narodowego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Środki finansowe na realizacj ę programu b ędą pochodziły tak że z pozostałych funduszy ekologicznych i innych funduszy celowych. Niektóre inwestycje b ędą pokrywane ze środków własnych ró żnych podmiotów gospodarczych i inwestorów prywatnych.

Cz ęść działa ń finansowana b ędzie przez gmin ę poprzez zaci ągni ęcie kredytów komercyjnych w instytucjach finansuj ących. Dobrym rozwi ązaniem jest te ż zawi ązywanie spółek partnerskich publiczno – prywatnych z zainteresowanymi inwestorami, co nie pozbawia władz samorz ądowych wpływu na decyzje zwi ązane z dan ą inwestycj ą.

Zadania wyznaczone w Programie maj ą swoje odzwierciedlenie w priorytetach funduszy ekologicznych. Istnieje realna szansa uzyskania wsparcia z tych źródeł. Z najwa żniejszych nale ży wymieni ć zadania z zakresu gospodarki wodno – ściekowej, likwidacji niskiej emisji, ochrony wód, ochrony powietrza, ochrony przyrody i krajobrazu.

W zakresie uzyskania kredytów bankowych du że szanse maj ą inwestycje z zakresu ochrony atmosfery, a tak że wspieraj ące rozwój odnawialnych źródeł energii (np. energia wiatrowa, kotłownie na biopaliwo, itp.).

10. ZARZ ĄDZANIE OCHRON Ą ŚRODOWISK Ą I PROGRAMEM OCHRONY ŚRODOWISKA

Zarz ądzanie środowiskiem odbywa si ę na kilku szczeblach. W gminie zarz ądzanie dotyczy działa ń własnych, a tak że jednostek organizacyjnych obejmuj ących działania podejmowane przez podmioty gospodarcze korzystaj ące ze środowiska. Tak że administracja publiczna szczebla powiatowego i wojewódzkiego realizuje, w ramach swoich obowi ązków i kompetencji, zadania zwi ązane z zarz ądzaniem środowiskiem gminy.

Ochrona środowiska realizowana jest na podstawie kilkuset ustaw, rozporz ądze ń i obwieszcze ń, wśród których najwa żniejsze to:

• ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z pó źn. zm.), • ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. prawo wodne (t.j. Dz. U. z 2005 r. nr 239, poz. 2019 z pó źn. zm.),

70 • ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. 2003, Nr 80, poz. 717 z pó źn. zm.), • ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2009 r. Nr 151 poz. 1220), • ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (t.j. Dz. U. 2007, Nr 39 poz. 251 z pó źn. zm.), • ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. prawo geologiczne i górnicze (t.j. Dz. U. z 2005 r. Nr 228, poz. 1947 z pó źn. zm.), • ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (t.j. Dz. U z 2006 r. nr 156, poz. 1118 z pó źn. zm.), • ustawa z dnia 3 pa ździernika 2008 o udost ępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społecze ństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2008, Nr 199, poz. 1227 z pó źn. zm.), • ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o krajowym systemie ekozarz ądzania i audytu (Dz.U. z 2004 r. Nr 70 poz. 631).

Działania władz gminy polega ć b ędą na:

• koordynowaniu działa ń z zakresu ochrony środowiska prowadzonych na terenie gminy, • stanowieniu prawa lokalnego – w formie podejmowania uchwał oraz decyzji administracyjnych zwi ązanych z zawarto ści ą Programu, • wykonywaniu zada ń wyznaczonych w Programie oraz wynikaj ących z odpowiednich przepisów prawnych, • pełnieniu funkcji kontrolnej dla podejmowanych zadań zwi ązanych ze środowiskiem, • kreowanie i wspieranie działa ń ukierunkowanych na popraw ę środowiska gminy, które prowadzone s ą z udziałem partnerów – podmiotów zewn ętrznych, • zawieraniu kontraktów z innymi jednostkami administracyjnymi i podmiotami gospodarczymi w działaniach zwi ązanych ze środowiskiem.

Zadania kontrolne wykonuje WIO Ś.

11. Sposób kontroli oraz dokumentowania realizacji Programu

Wójt Gminy odpowiada za wdro żenie systemu opracowanego w Programie ochrony środowiska i jest zobowi ązany do opracowania oraz wdro żenia systemu monitoringu. Monitorowanie realizacji planu umo żliwi ocen ę prawidłowo ści i efektywno ści działa ń oraz szybkie i elastyczne reagowanie na zmiany. Monitoring ochrony środowiska polegał b ędzie głównie na działaniach organizacyjno – kontrolnych.

System monitoringu i oceny zada ń oraz celów zawartych w Programie ochrony środowiska obejmuje: obligatoryjne terminy zawarte w aktach prawnych, system sprawozdawczo ści organów urz ędowych i podmiotów gospodarczych. Kontrola realizacji Programu wymaga tak że oceny stopnia realizacji przyj ętych w nim celów i działa ń, przewidzianych do wykonania w okre ślonym terminie.

Opiniowanie projektu Programu

Proces uchwalania aktualizacji Programu jest poprzedzony etapem opiniowania. Zgodnie z ustaw ą projekt Programu podlega zaopiniowaniu przez Zarz ąd Powiatu.

Raport z post ępów we wdra żaniu planu

Zgodnie z Prawem ochrony środowiska, Wójt co 2 lata sporz ądza raport z wykonania Programu ochrony środowiska i przedstawia go Radzie Gminy. W 2013 roku nast ąpi ocena realizacji przedsi ęwzi ęć priorytetowych przewidzianych do realizacji w latach 2011 - 2012. Ten cykl b ędzie si ę powtarzał co dwa lata, co zapewni ci ągły nadzór nad wykonaniem Programu.

71 Raport z realizacji Programu ochrony środowiska b ędzie obejmował:

• ocen ę stopnia realizacji okre ślonych w Programie celów i kierunków działa ń, • sprawozdanie z wykonanych zada ń pozainwestycyjnych i inwestycyjnych, • zgodno ść wykonanych zada ń z harmonogramem prac, • sprawozdanie z realizacji harmonogramu finansowania zało żonych przedsi ęwzi ęć .

Raport mo że zawiera ć tak że informacje dotycz ące zaistniałych zmian w aktach prawnych, zało żeniach podstawowych, programach i planach wy ższego rz ędu, itp., co b ędzie powodowa ć konieczno ść weryfikacji Programu i jego aktualizacj ę.

Wska źniki monitorowania efektywno ści Programu

System monitoringu realizacji Programu ochrony środowiska składa si ę z podstawowych elementów:

• monitoring środowiska, • monitoring wdra żania zapisów Programu ochrony środowiska, a tak że jego przygotowania, oceny i aktualizacji, • monitoring społeczny (odczucia i skutki), • monitoring, inspekcje i egzekucje le żą ce w zakresie zada ń WIO Ś i innych instytucji.

Podstaw ą monitoringu realizacji Programu jest sprawozdawczość oparta na wska źnikach odzwierciedlaj ących stan środowiska i presj ę na środowisko. W celu nadzoru nad realizacj ą opracowanego Programu, przyj ęto wska źniki, które b ędą pomocne w przedstawianiu stopnia realizacji zało żonych zada ń. Analiza tych wska źników b ędzie podstaw ą do korekty i weryfikacji przedsi ęwzi ęć planowanych w Programie ochrony środowiska.

Tabela 20. Wska źniki efektywno ści Programu Jednostka Stan wyj ściowy Lp. Wska źniki Źródło danych miary 31.12.2009 r. Wody powierzchniowe i podziemne Zu życie wody przez gospodarstwa domowe 118,8 • dam 3/rok BDR a (dostarczonej sieci ą wodoci ągow ą) • Zu życie wody w przeliczeniu na mieszka ńca m3/rok BDR 29,1 Długo ść czynnej wodoci ągowej sieci 55,8 • km BDR rozdzielczej Poł ączenia sieci wodoci ągowej prowadz ące 612 • do budynków mieszkalnych i zbiorowego sztuk BDR zamieszkania Ludno ść korzystaj ąca z sieci wodoci ągowej 3 129 / 77,5 • osoba / % BDR w % ogółu ludno ści • Długo ść czynnej sieci kanalizacyjnej km BDR 7,8 Ludno ść korzystaj ąca z sieci kanalizacyjnej 487 / 12,1 • osoba / % BDR / w % ogółu ludno ści Poł ączenia sieci kanalizacyjnej prowadz ące 200 • do budynków mieszkalnych i zbiorowego sztuk BDR zamieszkania Komunalne oczyszczalnie ścieków liczba 3 • BDR biologiczne obiektów Liczba ludno ści obsługiwana przez 790 • osoba BDR komunalne oczyszczalnie ścieków a BDR – Główny Urz ąd Statystyczny – Bank Danych Regionalnych

72 Jednostka Stan wyj ściowy Lp. Wska źniki Źródło danych miary 31.12.2009 r. Ścieki oczyszczane przez komunalne 9 • dam 3/rok BDR oczyszczalnie ścieków Powietrze Jako ść powietrza - klasa (wg kryterium WIO Ś – Roczna A • - ochrona zdrowia) ocena powietrza Przyroda i krajobraz • Parki i ziele ńce ha BDR 2,0 • Wska źnik lesisto ści % BDR 24,8 Powierzchnia obszarów prawnie 5 458,3 • ha BDR chronionych • Pomniki przyrody ilo ść BDR 12 BDR – Bank Danych Regionalnych Głównego Urz ędu Statystycznego

12. Harmonogram rzeczowo finansowy na lata 2011 – 2014

Tabela 21. Ochrona przyrody, krajobrazów i lasów Zadanie Przewidywany Jednostki Przewidywane koszt realizacji w odpowiedzialne źródła latach 2011-2014 w i wspomagaj ące finansowania tys. złotych Ochrona, piel ęgnacja i konserwacja Gmina bud żet Gminy istniej ących pomników przyrody Identyfikacja okazów dendroflory nie Gmina bud żet Gminy obj ętych jeszcze ochron ą RDO Ś WFO ŚiGW Wytypowanie obszarów cennych do Gmina bud żet Gminy obj ęcia ochron ą prawn ą RDO Ś

Edukacja mieszka ńców w zakresie Gmina bud żet Gminy warto ści przyrodniczych i RDO Ś WFO ŚiGW krajobrazowych gminy – w tym koszty zostan ą uj ęte Powiat Sztumski przygotowanie opracowa ń, w Wieloletnim Planie organizacje publikacji, informatorów, map inwestycyjne oraz w ekologiczne dotycz ących obiektów projektach bud żetów media przyrodniczych i zabytków gminy na kolejne lata kulturowych oraz promocja proekologicznych form turystyki i rolnictwa Przygotowanie szerokie oferty Gmina bud żet Gminy turystyczno-krajoznawczej i RDO Ś WFO ŚiGW rekreacyjnej Powiat Sztumski organizacje ekologiczne media

73 Zadanie Przewidywany Jednostki Przewidywane koszt realizacji w odpowiedzialne źródła latach 2011-2014 w i wspomagaj ące finansowania tys. złotych Opracowanie standardów Gmina - powierzchniowych i programowych, dotycz ących publicznych terenów zieleni jako norm obowi ązuj ących przy opracowaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego Tworzenie nowych oraz Gmina bud żet Gminy modernizacja i rewaloryzacja istniej ących terenów zieleni urz ądzonej koszty zostan ą uj ęte Dbało ść o stan zieleni tras w Wieloletnim Planie Gmina bud żet Gminy komunikacyjnych o najwi ększym inwestycyjne oraz w zarz ądcy dróg środki nasileniu ruchu projektach bud żetów zarz ądców dróg Opracowanie kalendarzy stałych gminy na kolejne lata Gmina - zada ń dla dzieci i młodzie ży z placówek o światowych w zakresie piel ęgnacji zieleni towarzysz ącej tym placówkom Współudział w opracowywaniu i Gmina - wdra żaniu i aktualizacji powiatowego Powiat oraz wojewódzkiego programu Województwo zwi ększania lesisto ści Zwi ększanie lesisto ści gminy Nadle śnictwo bud żet pa ństwa wła ściciele środki gruntów wła ścicieli gruntów środki UE

Tabela 22. Ochrona wód, racjonalizacja zu życia wód Przewidywany Jednostki Przewidywane koszt realizacji w Zadanie odpowiedzialne źródła latach 2011-2014 w tys. i wspomagaj ące finansowania złotych Rejestr zbiorników Gmina bud żet Gminy bezodpływowych (szamb) oraz kontrola stanu technicznego koszty zostan ą uj ęte w szamb i umów na opró żnianie Wieloletnim Planie szamb inwestycyjne oraz w Rejestr przydomowych projektach bud żetów Gmina bud żet Gminy oczyszczalni ścieków gminy na kolejne lata Budowa sieci kanalizacyjnej dla 3 600 Gmina bud żet Gminy miejscowo ści Kielmy, Stare WFO ŚiGW Miasto, Folwark, Nowy środki Folwark, Milikowo zewn ętrzne Budowa oczyszczalni ścieków 11 000 Gmina bud żet Gminy mechaniczno – biologicznej w WFO ŚiGW My ślicach oraz kanalizacyjnej środki zewn ętrzne

74 Przewidywany Jednostki Przewidywane koszt realizacji w Zadanie odpowiedzialne źródła latach 2011-2014 w tys. i wspomagaj ące finansowania złotych Budowa oczyszczalni ścieków 8 000 Gmina bud żet Gminy mechaniczno – biologicznej w WFO ŚiGW Starym Dzierzgoniu oraz sieci środki kanalizacyjnej zewn ętrzne Realizacja planu pozostałych Gmina bud żet Gminy inwestycji zwi ązanych z WFO ŚiGW modernizacj ą istniej ącej i środki budow ą nowej sieci zewn ętrzne kanalizacyjnej na terenie Gminy w miar ę posiadanych środków Bie żą ce remonty i naprawy sieci Gmina bud żet Gminy wodoci ągowej

Rozbudowa sieci Gmina WFO ŚiGW wodoci ągowych bud żet Gminy koszty zostan ą uj ęte w środki Wieloletnim Planie zewn ętrzne Utrzymanie urz ądze ń melioracji inwestycyjne oraz w Gmina bud żet Gminy podstawowych – odmulanie projektach bud żetów Sołtysi środki wła ścicieli rowów gminy na kolejne lata Rolnicy rowów Wojewódzki WZMiUW Zarz ąd Melioracji i Gospodarki Wodnej Informowanie mieszka ńców Gmina bud żet Gminy gminy o konieczno ści szkoły oszcz ędzania wody media w gospodarstwach domowych oraz o mo żliwo ściach relatywnego zmniejszania jej zu życia

Tabela 23. Powierzchnia ziemi Działanie szczegółowe Przewidywany Jednostki Przewidywane koszt realizacji w latach odpowiedzialne źródła 2011-2014 w tys. złotych i wspomagaj ące finansowania Rekultywacja terenów wła ściciele użytkownik terenu zdegradowanych terenów brak danych Działanie koordynowane Rekultywacja miejsc po brak danych użytkownik środki inwestora nielegalnym wydobyciu kopalin terenu działanie koordynowane Inwentaryzacja i likwidacja brak danych Gmina bud żet Gminy „dzikich” wysypisk

75 Działanie szczegółowe Przewidywany Jednostki Przewidywane koszt realizacji w latach odpowiedzialne źródła 2011-2014 w tys. złotych i wspomagaj ące finansowania Szkolenia dla osób Gmina bud żet Gminy uprawiaj ących ziemie koszty zostan ą uj ęte w Województwo bud żet powiatu Upowszechnianie Kodeksu Wieloletnim Planie Powiat bud żet Dobrej Praktyki Rolniczej inwestycyjne oraz w ośrodki województwa wśród rolników projektach bud żetów doradztwa Podnoszenie świadomo ści gminy na kolejne lata rolniczego mieszka ńców o zagro żeniu i degraduj ącym oddziaływaniu wypalania traw

Tabela 24. Środowisko a zdrowie Działanie szczegółowe Przewidywany Jednostki Przewidywane koszt realizacji w latach odpowiedzialne źródła 2011-2014 w tys. złotych i wspomagaj ące finansowania Wyposa żenie jednostek OSP Gmina bud żet Gminy w nowoczesny sprz ęt Stra ż Po żarna bud żet powiatu przeciwpo żarowy

Przygotowanie i Gminny Zespół bud żet Gminy koszty zostan ą uj ęte w przeprowadzanie szkole ń Reagowania Stra ż Wieloletnim Planie mieszka ńców Gminy w Po żarna, Policja, inne inwestycyjne oraz w zakresie wyst ąpienia sytuacji jednostki projektach bud żetów kryzysowej gminy na kolejne lata Współpraca na szczeblu Gmina - powiatowym i wojewódzkim z odpowiednimi słu żbami antykryzysowymi

Tabela 25. Jako ść powietrza atmosferycznego Przewidywany Jednostki Przewidywane koszt realizacji w Działanie szczegółowe odpowiedzialne źródła latach 2011-2014 w i wspomagaj ące finansowania tys. złotych Remonty nawierzchni ulic Gmina bud żet Gminy

Budowa i modernizacja chodników koszty zostan ą uj ęte w Gmina bud żet Gminy oraz ście żek rowerowych Wieloletnim Planie inwestycyjne oraz w projektach bud żetów gminy na kolejne lata Modernizacja kotłowni i wymiana koszt mieszka ńców mieszka ńcy mieszka ńcy instalacji grzewczych Wykonanie termomodernizacji koszty zostan ą uj ęte w Gmina bud żet Gminy obiektów u żyteczno ści publicznej Wieloletnim Planie WFOSiGW Gminy inwestycyjne oraz w projektach bud żetów gminy na kolejne lata Termomodernizacja pozostałych koszt mieszka ńców wła ściciele mieszka ńcy obiektów budynków WFO ŚiGW

76 Przewidywany Jednostki Przewidywane koszt realizacji w Działanie szczegółowe odpowiedzialne źródła latach 2011-2014 w i wspomagaj ące finansowania tys. złotych Monta ż kolektorów słonecznych, koszt mieszka ńców wła ściciele środki kotłowni gazowych, itp budynków wła ścicieli budynków środki zewn ętrzne Działalno ść edukacyjno – Gmina bud żet Gminy informacyjna z zakresie wykorzystania energii ze źródeł koszty zostan ą uj ęte w odnawialnych i energii Wieloletnim Planie niekonwencjonalnej, w tym inwestycyjne oraz w rozwi ąza ń technologicznych, projektach bud żetów administracyjnych i finansowych gminy na kolejne lata Popularyzacja wykorzystania Gmina bud żet Gminy energii z odnawialnych źródeł Budowa o świetlenia ulicznego na Gmina bud żet Gminy drogach gminnych i wymiana opraw na energooszcz ędne

Tabela 26. Ochrona przed hałasem Działanie szczegółowe Przewidywany Jednostki Przewidywane koszt realizacji w latach odpowiedzialne źródła 2011-2014 w tys. złotych i wspomagaj ące finansowania Wymiana okien na Gmina bud żet Gminy, dźwi ękoszczelne w budynkach, koszty zostan ą uj ęte w wła ściciele WFO ŚiGW przy których nie ma Wieloletnim Planie budynków środki wła ścicieli mo żliwo ści obni żenia poziomu inwestycyjne oraz w budynków hałasu innymi metodami projektach bud żetów Modernizacja i rozbudowa gminy na kolejne lata Gmina bud żet Gminy sieci parkingów na terenie wła ściciele środki prywatne Gminy terenów

Tabela 27. Edukacja ekologiczna Działanie szczegółowe Przewidywany Jednostki Przewidywane koszt realizacji w odpowiedzialne źródła latach 2011-2014 w i wspomagaj ące finansowania tys. złotych Dalsze prowadzenie edukacji koszty zostan ą uj ęte w Gmina bud żet Gminy ekologicznej nt. zmniejszania Wieloletnim Planie ilo ści odpadów oraz wła ściwej inwestycyjne oraz w gospodarki odpadami projektach bud żetów Przeprowadzenie akcji gminy na kolejne lata Fundacja Nasza bud żet Gminy „Sprz ątanie Świata” Ziemia, szkoły i przedszkola z terenu Gminy organizacje pozarz ądowe

77 Działanie szczegółowe Przewidywany Jednostki Przewidywane koszt realizacji w odpowiedzialne źródła latach 2011-2014 w i wspomagaj ące finansowania tys. złotych Propagowanie zmiany Gmina bud żet Gminy. ogrzewania w ęglowego na organizacje WFO ŚiGW, bardziej przyjazne środowisku pozarz ądowe NFO ŚiGW media Promowanie: izolacji cieplnej Gmina bud żet Gminy, budynków, wymiany okien, organizacje administratorzy zmiany systemów grzewczych, pozarz ądowe budynków alternatywne źródła energii media administratorzy budynków Przygotowanie i aktualizacja Gmina - informacji o podmiotach uprawnionych do wywozu ścieków i odbioru odpadów Umieszczenie na stronie www koszty zostan ą uj ęte w Gmina bud żet Gminy Gminy informacji nt. obiektów i Wieloletnim Planie terenów przyrodniczo cennych inwestycyjne oraz w w Gminie projektach bud żetów Organizacja konkursów gminy na kolejne lata Gmina bud żet Gminy plastycznych o tematyce ekologicznej Prenumerata czasopism o Gmina bud żet Gminy, tematyce ekologicznej dla szkół WFO ŚiGW Współpraca ze szkołami i in. Gmina bud żet Gminy jednostkami (prowadzenie edukacji ekologicznej, konkursy, wystawy przyrodnicze, zielone obozy, itp.) „Zielone skrzynki” – Gmina - umo żliwienie mieszka ńcom Gminy składania uwag, wniosków i swoich pomysłów zwi ązanych z ochron ą środowiska do specjalnych skrzynek oraz e-mailem Stworzenie rejestrów informacji Gmina bud żet Gminy środowiskowych

78 ZAŁ ĄCZNIK NR 1 - WYBRANE ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PRZEDSI ĘWZI ĘĆ INWESTYCYJNYCH I POZAINWESTYCYJNYCH Z ZAKRESU OCHRONY ŚRODOWISKA

Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji Narodowy Fundusz Ochrony dotacje, po życzki, po życzki płatnicze, kredyty udzielane ze O dofinansowanie ze środków Dotacje: Środowiska środków Narodowego Funduszu przez banki, dopłaty do Narodowego Funduszu mog ą Minimalna wysoko ść dotacji jest i Gospodarki Wodnej oprocentowania preferencyjnych kredytów i po życzek, ubiega ć si ę podmioty okre ślona w kryteriach wybory 02-673 Warszawa umorzenia. podejmuj ące realizacj ę przedsi ęwzi ęć . tel. (022) 459 00 00, przedsi ęwzi ęć 459 00 01, Dotacje mog ą by ć udzielane na: słu żą cych ochronie środowiska i Po życzki fax (022) 459 01 01 • przedsi ęwzi ęcia realizowane w ramach Sektorowego gospodarce wodnej oraz nie mo że przekroczy ć 80% kosztów e-mail: [email protected] Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjno ści wojewódzkie fundusze ochrony przedsi ęwzi ęcia, www.nfosigw.gov.pl Przedsi ębiorstw, środowiska i gospodarki lata 2004-2006 współfinansowane ze środków Europejskiego wodnej w celu finansowania W razie finansowania Funduszu Rozwoju Regionalnego, przedsi ęwzi ęć okre ślonych w przedsi ęwzi ęcia jednocze śnie ze • przygotowanie dokumentacji niezb ędnej do wyst ąpienia o ustawie środków Narodowego Funduszu i z dofinansowanie przedsi ęwzi ęć wskazanych przez wła ściwe niepodlegaj ących zwrotowi instytucje do wsparcia z funduszu Spójno ści oraz środków zagranicznych, wysoko ść dokumentacji niezb ędnej do przygotowania inwestycji do dofinansowania nie mo że realizacji budowy, rozbudowy i modernizacji oczyszczalni przekroczy ć 80% ró żnicy pomi ędzy ścieków i kanalizacji spełniaj ących warunki okre ślone w planowanymi Krajowym programie oczyszczania ścieków komunalnych , kosztami inwestycyjnymi • przedsi ęwzi ęcia realizowane w ramach priorytetowego przedsi ęwzi ęcia a dofinansowaniem programu Kształtowanie ekologicznych postaw i zachowa ń ze środków zagranicznych, społecze ństwa oraz profilaktyka zdrowotna dzieci i młodzie ży z obszarów, na których wyst ępuj ą przekroczenia standardów Wysoko ść dofinansowania w formie jako ści środowiska , po życzki nie mo że by ć ni ższa ni ż • przedsi ęwzi ęcia realizowane w ramach priorytetowego 300 000 pln, z wył ączeniem programu Wspieranie działalno ści pozarz ądowych przedsi ęwzi ęć organizacji ekologicznych , dofinansowanych w ramach • przedsi ęwzi ęcia realizowane w ramach priorytetowego Sektorowego Programu programu Ochrona przyrody i krajobrazu , Operacyjnego Wzrost • przedsi ęwzi ęcia realizowane w ramach priorytetowego Konkurencyjno ści Przedsi ębiorstw . programu Zwi ększenie lesisto ści kraju oraz ochrona zasobów le śnych, • przedsi ęwzi ęcia realizowane w ramach priorytetowego Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji programu Zapobieganie kl ęskom żywiołowym i powa żnym awariom oraz usuwanie ich skutków , • przedsi ęwzi ęcia realizowane w ramach priorytetowego programu Program Pa ństwowego Monitoringu Środowiska , • przedsi ęwzi ęcia realizowane w ramach priorytetowego programu Gospodarka wodna : – budowa szczególnie wa żnych obiektów hydrotechnicznych – inwestycje wskazane przez Ministra Środowiska, – wspieranie proekologicznych form transportu w żegludze śródl ądowej, – wspieranie inwestycji uj ętych w wojewódzkich programach małej retencji, realizowanych z udziałem środków finansowych wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej, – przedsi ęwzi ęcia realizowane w ramach priorytetowego programu Ochrona powierzchni ziemi i wód poprzez zapobieganie powstawaniu odpadów, ich zagospodarowywanie oraz rekultywacj ę terenów zdegradowanych : rekultywacja terenów zdegradowanych przez wojsko i przemysł, w tym bioremediacja terenów zanieczyszczonych substancjami ropopochodnymi; likwidacja nieczynnych składowisk odpadów niebezpiecznych, • przedsi ęwzi ęcia okre ślone w § 9 ust. 1 rozporz ądzenia Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych zasad i kryteriów gospodarowania środkami z opłat produktowych [28], • przedsi ęwzi ęcia realizowane w ramach priorytetowego programu Ochrona powietrza przed zanieczyszczeniem poprzez zapobieganie i ograniczenie emisji zanieczyszcze ń oraz oszcz ędzanie surowców i energii , • opracowanie programów ochrony powietrza, • zapobieganie, ograniczanie, unikanie emisji zanieczyszcze ń do powietrza poprzez realizacj ę przedsi ęwzi ęć termomodernizacyjnych w obiektach u żyteczno ści publicznej, w rozumieniu art. 2

80 Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji ustawy o wspieraniu przedsi ęwzi ęć termomodernizacyjnych [3], • przedsi ęwzi ęcia wskazane przez Ministra Środowiska, wynikaj ące z Porozumienia z dnia 31 grudnia 2003 roku, zawartego pomi ędzy Ministrem Środowiska, Narodowym Funduszem i Instytutem Ochrony Środowiska w celu realizacji zobowi ąza ń wynikaj ących z ratyfikowanych b ądź podpisanych przez Rzeczpospolit ą Polsk ą wielostronnych umów mi ędzynarodowych w zakresie ochrony środowiska oraz członkostwa w agendach i instytucjach powołanych przez Organizacj ę Narodów Zjednoczonych. • przedsi ęwzi ęcia wskazane przez Ministra Środowiska zwi ązane z zadaniami realizowanymi w ramach pa ństwowej słu żby hydrologiczno-meteorologicznej, do kwot okre ślonych w planie działalno ści Narodowego Funduszu, • przedsi ęwzi ęcia wskazane przez Ministra Środowiska, szczególnie wa żne z punktu widzenia polityki ekologicznej pa ństwa, uwzgl ędnione w planie działalno ści Narodowego Funduszu, do kwot okre ślonych w tym planie, w tym przedsi ęwzi ęcia wynikaj ące z porozumie ń zawartych z udziałem Ministra Środowiska i Narodowego Funduszu. po życzki, cz ęś ciowe umorzenie udzielonej po życzki, dotacje, Po życzki: dopłaty do oprocentowania preferencyjnych kredytów i • jednostki samorz ądu po życzek terytorialnego, ich zwi ązki i Wojewódzki Fundusz Ochrony ich stowarzyszenia, Środowiska i Gospodarki • przedsi ębiorcy w rozumieniu Wodnej w Gda ńsku Lista zada ń priorytetowych uwzgl ędnia obowi ązuj ące ustawy ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. ul. Straganiarska 24-27 oraz nast ępuj ące dokumenty: o swobodzie działalno ści Gda ńsk, 80-837 gospodarczej (t. j. Dz. U. tel./fax (58) 301-91-92 • Polityka Ekologiczna Pa ństwa, z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 tel. (58) 305-56-31 • „Program Ochrony Środowiska Województwa z pó źn. zm.), E-mail: fundusz@wfosigw- Pomorskiego na lata 2007-2010 z uwzgl ędnieniem • osoby prawne. gda.pl perspektywy na lata 2011-2014” oraz „Plan http://www.wfosigw-gda.pl Gospodarki Odpadami dla Województwa Pomorskiego 2010”, Dotacje: • • Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko jednostki samorz ądu terytorialnego i ich zwi ązków

81 Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji 2007-2013, oraz ich stowarzysze ń, • Regionalny Program Operacyjny dla Województwa • jednostki bud żetu pa ństwa, Pomorskiego. • publiczne zakłady opieki zdrowotnej, Przedmiotem dofinansowania b ędą zadania dotycz ące • nieprowadz ące działalno ści realizacji nast ępuj ących celów: gospodarczej stowarzyszenia, zwi ązki wyznaniowe, I. Ochrona czysto ści wód i gospodarka wodna fundacje, inne jednostki o charakterze opieku ńczo – • wychowawczym, kultury budowa, rozbudowa i modernizacja oczyszczalni fizycznej, o światowym, ścieków oraz budowa systemów kanalizacyjnych kulturalnym i badawczym, doci ąż aj ących istniej ące oczyszczalnie, zgodnie z • osoby prawne. wymogami „Krajowego programu oczyszczania

ścieków”, Dopłaty: • ochrona wód w zlewniach rzek oraz na obszarach • dla jednostek samorz ądu ochronnych zbiorników wód podziemnych i terytorialnego, ich zwi ązków powierzchniowych stanowi ących źródło wody dla i ich stowarzysze ń oraz spółek potrzeb komunalnych, • komunalnych ze 100% zapewnienie odpowiedniej jako ści wody udziałem kapitału jednostek przeznaczonej do spo życia, samorz ądu terytorialnego, • przedsi ęwzi ęcia ograniczaj ące emisje realizuj ących zadania własne zanieczyszcze ń do wód podziemnych, tych jednostek, powierzchniowych wód śródl ądowych i morskich, • dla przedsi ębiorców • zabezpieczenie przed powodzi ą i podtopieniem, w rozumieniu ustawy z dnia • ochrona i poprawa stanu jezior. 2 lipca 2004 r. o swobodzie • wdra żanie Ramowej Dyrektywy Wodnej w regionie działalno ści gospodarczej wodnym i pozostałych osób prawnych posiadaj ących zdolno ść do zaci ągania zobowi ąza ń finansowych. Agencja Restrukturyzacji i dopłaty, kredyty. Dopłaty przysługuj ą Wysoko ść dopłat w danym roku Modernizacji producentom rolnym, którzy kalendarzowym ustala si ę jako Rolnictwa w Warszawie Dopłaty do upraw ro ślin energetycznych prowadz ą plantacje wierzby iloczyn deklarowanej przez Al. Jana Pawła II 70 (Salix sp .) lub ró ży bezkolcowej producenta rolnego powierzchni 00-175 Warszawa Kredyt na realizacj ę przedsi ęwzi ęć inwestycyjnych (Rosa plantacji wierzby lub ró ży

82 Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji tel. 0 800 38 00 84, (022) 318 42 w rolnictwie, przetwórstwie rolno-spo żywczym i usługach dla multiphlora var. ) bezkolcowej wykorzystywanych na 20, fax 318 53 30 rolnictwa wykorzystywanych na cele cele energetyczne i stawek dopłat do e-mail: [email protected] energetyczne. 1 ha powierzchni takiej plantacji. www.arimr.gov.pl O dopłaty do upraw ro ślin Stawki dopłat do 1 ha ustala energetycznych mo że ubiega ć si ę corocznie Rada Ministrów w drodze producent rolny, który posiada rozporz ądzenia, uwzgl ędniaj ąc działki rolne, na których ogóln ą powierzchni ę upraw tych prowadzona jest plantacja ro ślin oraz zało żenia do ustawy wierzby lub ró ży bezkolcowej, bud żetowej na dany rok. wykorzystywanych na cele energetyczne, o ł ącznej Kwota kredytu nie mo że powierzchni nie mniejszej ni ż 1 przekroczy ć 80% warto ści nakładów ha. Za działk ę roln ą uwa ża si ę inwestycyjnych składaj ących si ę na zwarty obszar gruntu rolnego, na działalno ść w zakresie agroturystyki, którym jest prowadzona jedna nie wi ęcej jednak ni ż 4 mln pln. uprawa, o powierzchni nie Ró żnica mi ędzy warto ści ą mniejszej ni ż 0,1 ha, wchodz ący przedsi ęwzi ęcia inwestycyjnego a w skład gospodarstwa rolnego. kwot ą udzielonego kredytu stanowi Osoba ubiegaj ąca si ę o wsparcie udział własny kredytobiorcy. musi równie ż posiada ć nadany Posiadanie udziału własnego musi przez ARiMR numer zosta ć udokumentowane przez identyfikacyjny. inwestora przed podpisaniem umowy kredytu w sposób O kredyt mog ą ubiega ć si ę: wiarygodny dla Banku. • osoby fizyczne posiadaj ące pełn ą zdolno ść do czynno ści prawnych, z wył ączeniem emerytów i rencistów, • osoby prawne, • jednostki organizacyjne nie posiadaj ące osobowo ści prawnej. European Commission dotacje • zachowanie ró żnorodno ści Osoby fizyczne i prawne. W zale żno ści od wagi projektu od Directorate-General XI przyrody i krajobrazu, 20 tys. do 60 tys. euro. (Environment, Nuclear Safety • wspomaganie pa ństw trzecich Maksymalny udział w finansowaniu: And Civil Protection) innowacyjne i demonstracyjne • 30% uznanych wydatków dla TRMF 01/77; Rue de la Loi 200 programy działania w przemy śle, projektów dochodowych, B-1049 Brussels promocja i wspomaganie • 70% uznanych wydatków dla

83 Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji fax 0032 296 95 57 technicznych działa ń lokalnych działa ń priorytetowych, Reprezentacja Komisji instytucji. • 100% uznanych wydatków Europejskiej w Polsce • w zakresie przyrody – działania wsparcia technicznego, którego Warszawskie Centrum zaplanowane w celu ochrony celem jest zało żenie struktur Finansowe przyrody, szeroko rozumianej fauny administracyjnych, koniecznych w ul. Emilii Plater 53 i flory. kraju dla sektora ochrony 00-113 Warszawa środowiska. tel.: (022) 520 82 00, fax 520 82 82 e-mail: press-rep- poland@cec.eu.int Fundusz Na Rzecz Globalnego dotacje Program skierowany jest do SGP przyznaje dotacje do 50 tys. Środowiska organizacji społecznych i USD program mo że finansowa ć (Global Environmental Facility – Głównym celem GEF jest ochrona globalnego środowiska pozarz ądowych (nie tylko najwy żej do 50% wielko ści zada ń GEF) naturalnego w drodze finansowania programów i ekologicznych), formalnie projektu. Biuro programu w Polsce przedsi ęwzi ęć w czterech dziedzinach: zarejestrowanych i posiadaj ących Program Małych Dotacji GEF • ochronie ró żnorodno ści biologicznej, własne konto bankowe. United Nations Development • przeciwdziałaniu zmianom klimatu – długoterminowe Programme (UNDP) przedsi ęwzi ęcia, maj ące na celu redukcj ę lub ograniczenie Al. Niepodległo ści 186 emisji gazów cieplarnianych, których nadmierne uwalnianie 00-608 Warszawa do atmosfery powoduje zmiany klimatu; do głównych (022) 825 92 45 wew. 259, 258; działa ń w tym zakresie nale ży m. in. usuwanie przeszkód we fax (022) 825 49 58 wdra żaniu efektywnych technologii wytwarzania i Adres do korespondencji: UNDP wykorzystywania energii pochodz ącej ze źródeł 02-514 Warszawa 12 odnawialnych oraz obni żanie kosztów, korzystnych dla P.O. Box 1 środowiska i klimatu na naszej planecie technologii, które ze www.undp.org.pl wzgl ędów ekonomicznych nie mog ą pomy ślnie konkurowa ć z technologiami tradycyjnymi, • ochronie wód mi ędzynarodowych – działania wspieraj ące rozwi ązywanie najwa żniejszych problemów transgranicznych oraz maj ące na celu ochron ę wód przed zanieczyszczeniem, • ochronie warstwy ozonowej – działania prowadz ące do eliminacji substancji zubo żaj ących t ę warstw ę, • w sferze przeciwdziałania degradacji powierzchni ziemi, pustynnieniu ziemi i niszczeniu lasów, poniewa ż ma to ścisły zwi ązek z powy ższymi dziedzinami działalno ści Funduszu.

84 Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji Fundusz Spójno ści Z Funduszu Spójno ści udzielane jest wsparcie finansowe podmioty publiczne, czyli Pomoc z Funduszu Spójno ści na Instytucja Zarz ądzaj ąca: krajom członkowskim Unii Europejskiej, których Produkt samorz ądy terytorialne (gminy, okre ślony projekt mo że wynie ść Ministerstwo Gospodarki i Narodowy zwi ązki gmin), przedsi ębiorstwa maksymalnie od 80% do 85%. Pracy, Departament Koordynacji Brutto (PNB) na mieszka ńca nie przekracza 90% średniej komunalne. Pozostałe co najmniej 15% musi Funduszu Spójno ści PNB dla wszystkich pa ństw członkowskich. zosta ć zapewnione przez ul. Plac Trzech Krzy ży3/5 W ramach Funduszu Spójno ści w ochronie środowiska beneficjenta. Środki te mog ą 00-507 Warszawa wspierane b ędą nast ępuj ące rodzaje projektów: pochodzi ć np. z: bud żetu gminy; www.funduszwspolpracy.org.pl • poprawa jako ści wód powierzchniowych, czyli budowa, środków własnych przedsi ębiorstw rozbudowa i/lub modernizacja systemów kanalizacji zbiorczej komunalnych; środków NFO ŚIGW i oczyszczalni ścieków, (dotacji, kredytów); bud żetu • polepszenie jako ści i dystrybucji wody przeznaczonej do pa ństwa; innego niezale żnego źródła spo życia, czyli budowa nowych i modernizacja istniej ących (np. z Europejskiego Banku oczyszczalni ścieków komunalnych oraz unowocze śnienie Inwestycyjnego, Europejskiego urz ądze ń uzdatniania wody pitnej, Banku Odbudowy i Rozwoju). • poprawa jako ści powietrza, czyli instalacje ochronne w miejskich przedsi ębiorstwach ciepłowniczych i energetycznych, słu żą ce ograniczeniu emisji dwutlenku siarki i tlenków azotu, • racjonalizacja gospodarki odpadami, czyli budowa, modernizacja i rekultywacja składowisk odpadów komunalnych i przemysłowych (niebezpiecznych) oraz rekultywacja składowisk wył ączonych z eksploatacji, wybudowanie instalacji do biologicznego i termicznego przetwarzania odpadów, wybudowanie instalacji do odzysku i unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych, wprowadzenie selektywnej zbiórki odpadów, w tym odpadów niebezpiecznych, komunalne systemy zbiórki, transportu, odzysku i unieszkodliwiania odpadów, • ochrona powierzchni ziemi, • zapewnienie bezpiecze ństwa przeciwpowodziowego. Norweski Mechanizm • Ochrona środowiska, w tym środowiska ludzkiego, poprzez • wszystkie instytucje sektora Wysoko ść udzielanego Finansowy i Mechanizm m.in. redukcj ę zanieczyszcze ń i promowanie odnawialnych publicznego i prywatnego, dofinansowania Finansowego źródeł energii, • organizacje pozarz ądowe • 60% całkowitych kosztów Europejskiego Obszaru • Promowanie zrównowa żonego rozwoju poprzez lepsze utworzone w prawny sposób w kwalifikowalnych zadania.

85 Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji Gospodarczego (EOG) wykorzystanie i zarz ądzanie zasobami, Polsce i działaj ące w interesie Wyj ątki stanowi ą: Krajowy Punkt Kontaktowy: • Ochrona kulturowego dziedzictwa europejskiego, w tym publicznym. • 85% dofinansowania; w Ministerstwo Gospodarki i Pracy transport publiczny i odnowa miast, W szczególno ści przypadku, gdy 15% lub wi ęcej Departament Programów • Rozwój zasobów ludzkich poprzez m.in. promowanie wnioskodawcami mog ą by ć: całkowitych kosztów Pomocowych i Pomocy wykształcenia i szkole ń, wzmacnianie w samorz ądzie i jego • organy administracji rz ądowej i kwalifikowalnych projektu b ędzie Technicznej instytucjach potencjału z zakresu administracji lub słu żby samorz ądowej wszystkich współfinansowane z bud żetu ul. Wspólna 2-4 publicznej, a tak że wspieraj ących go procesów szczebli, pa ństwa lub bud żetu jednostek 00-526 Warszawa demokratycznych • instytucje naukowe i badawcze, samorz ądu terytorialnego tel.(022) 693 58 93, 693 59 28, • instytucje bran żowe i Mechanizmy Finansowe mog ą fax: (022) 693 40 95 środowiskowe, zapewni ć finansowe wsparcie dla e-mail: [email protected] • organizacje społeczne, reszty kosztów kwalifikowalnych www.mgip.gov.pl • podmioty partnerstwa projektu; Adres do korespondencji: publiczno-prywatnego. • wielko ści dofinansowania 85% i Ministerstwo Gospodarki i Pracy wi ęcej; w celu dofinansowania Departament Programów działa ń w ramach projektów Pomocowych i Pomocy organizacji pozarz ądowych (w tym Technicznej partnerów społecznych) lub Plac Trzech Krzy ży 3/5 projektów w ramach Funduszu 00-507 Warszawa Kapitału Pocz ątkowego oraz www.eog.gov.pl funduszu stypendialnego i szkoleniowego, Mechanizm Finansowy EOG i Norweski Mechanizm Finansowy mog ą zosta ć łączone w celu otrzymania dofinansowania wy ższego ni ż opisane powy żej, ale generalnie nie wi ększego ni ż 90%. Bank Gospodarstwa Krajowego kredyty, Kredyty: Gminy i ich zwi ązki Kwota kredytu nie mo że Al. Jerozolimskie 7 premia termomodernizacyjna. przygotowuj ące projekty przekroczy ć: 00-955 Warszawa inwestycji komunalnych • 500 000 złotych na jeden projekt, Infolinia: 0-801 66 76 55 Kredyt przeznaczony jest na cz ęś ciowe sfinansowanie przewidzianych do • 80% zaplanowanych kosztów tel. (022) 522 91 12, fax 627 03 przygotowanych przez gminy i ich zwi ązki projektów współfinansowania z funduszy netto. 78 inwestycji Unii Europejskiej. Kredyt mo że by ć wypłacany e-mail: [email protected] komunalnych przewidzianych do współfinansowania z jednorazowo lub w ratach. Udział www.bgk.com.pl funduszy Unii Europejskiej. Do projektów tych zalicza si ę O premi ę termomodernizacyjn ą własny kredytobiorcy stanowi nie studium mog ą ubiega ć si ę wła ściciele lub mniej ni ż 20% warto ści wykonalno ści inwestycji, analiz ę kosztów i korzy ści oraz zarz ądcy, z wyj ątkiem jednostek przedsi ęwzi ęcia.

86 Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji pozostał ą dokumentacj ę projektow ą, analizy, ekspertyzy i bud żetowych i zakładów studia niezb ędne do przygotowania realizacji inwestycji. bud żetowych: Premia: Premia • budynków mieszkalnych, termomodernizacyjna jest form ą Premia termomodernizacyjna: • budynków u żyteczno ści pomocy pa ństwa dla inwestora ulepszenie, w wyniku którego nast ępuje zmniejszenie: publicznej wykorzystywanych realizuj ącego przedsi ęwzi ęcie – rocznego zapotrzebowania na energi ę dostarczan ą do przez jednostki samorz ądu termomodernizacyjne. budynków mieszkalnych, budynków zbiorowego terytorialnego, Jest ona przyznawana przez Bank zamieszkania • lokalnej sieci ciepłowniczej, Gospodarstwa Krajowego w i budynków słu żą cych do wykonywania przez jednostki • lokalnego źródła ciepła, wysoko ści 25% kwoty kredytu samorz ądu terytorialnego zada ń publicznych • budynków zbiorowego wykorzystanego na potrzeby ogrzewania oraz podgrzewania wody u żytkowej: zamieszkania, przez które na realizacj ę przedsi ęwzi ęcia. – w budynkach, w których modernizuje si ę jedynie system rozumie si ę: dom opieki Premia termomodernizacyjna grzewczy – co najmniej o 10%, społecznej, hotel robotniczy, stanowi spłat ę cz ęś ci kredytu – w budynkach, w których w latach 1985-2001 internat i burs ę szkoln ą, dom zaci ągni ętego przez inwestora. przeprowadzono modernizacj ę systemu grzewczego – co studencki, dom dziecka, dom Oznacza to, że realizuj ąc najmniej emeryta i rencisty, dom dla przedsi ęwzi ęcie o 15%, bezdomnych oraz budynki o termomodernizacyjne, inwestor – w pozostałych budynkach – co najmniej o 25%, podobnym przeznaczeniu. spłaca 75% kwoty wykorzystanego – co najmniej 25% rocznych strat energii pierwotnej w Realizuj ący przedsi ęwzi ęcie kredytu. lokalnym źródle ciepła, tj.: termomodernizacyjne – na – kotłowni lub w ęź le cieplnym, z których no śnik ciepła jest podstawie zweryfikowanego dostarczany bezpo średnio do instalacji ogrzewania audytu energetycznego. Z premii i ciepłej wody w budynku, będą mogli korzysta ć wszyscy – ciepłowni osiedlowej lub grupowym wymienniku ciepła inwestorzy bez wzgl ędu na status wraz z sieci ą ciepłownicz ą o mocy nominalnej do prawny, a wi ęc np.: 11,6 MW, dostarczaj ącej ciepło do budynków; • osoby prawne (np. spółdzielnie • wykonanie przył ączy technicznych do scentralizowanego mieszkaniowe i spółki prawa źródła ciepła, w zwi ązku z likwidacj ą lokalnego źródła handlowego), ciepła w celu zmniejszenia kosztów zakupu ciepła • gminy, dostarczanego do budynków – co najmniej o 20% w stosunku • osoby fizyczne, w tym rocznym; wła ściciele domów • zamiana konwencjonalnych źródeł energii na źródła jednorodzinnych, niekonwencjonalne. • wspólnoty mieszkaniowe. Bank Inicjatyw Społeczno- Kredyt na realizacj ę Przedsi ęwzi ęcia Kredyt udzielany jest inwestorom Mo żliwo ść udzielenia kredytu do Ekonomicznych długofalowych termomodernizacyjne maj ące na – wła ścicielom lub zarz ądcom 70% ogólnej sumy nakładów ul. Dubois 5A projektów celu: budynków mieszkalnych (od inwestycyjnych realizowanej 00-184 Warszawa ekologicznych. • zmniejszenie rocznego 2001 r. równie ż wła ścicielom inwestycji.

87 Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji tel. (022) 860 11 00, fax 860 11 zapotrzebowania na energi ę budynków u żyteczno ści 03 Kredyt na dostarczan ą do budynków publicznej, lokalnej sieci Kredyt na termomodernizacj ę: e-mail: [email protected] przedsi ęwzi ęcia mieszkalnych lub słu żą cych do ciepłowniczej lub lokalnego Kwota kredytu nie mo że www.bise.pl termomodernizacyjne wykonywania zada ń publicznych źródła ciepła) realizuj ącym przekroczy ć 80% kosztów realizacji przez jednostki samorz ądu przedsi ęwzi ęcia przedsi ęwzi ęcia. terytorialnego, termomodernizacyjne. • zmniejszenie rocznych strat energii w lokalnym źródle ciepła i lokalnej sieci ciepłowniczej, • wykonanie przył ączy technicznych do scentralizowanego źródła ciepła w zwi ązku z likwidacj ą lokalnego źródła ciepła w celu zmniejszenia kosztów ogrzewania budynków, • zamian ę konwencjonalnych źródeł energii na źródła niekonwencjonalne. Bank Ochrony Środowiska S.A. Kredyt na zakup lub Przedsi ęwzi ęcia wła ściciele lub zarz ądcy Maksymalna kwota kredytu – do Al. Jana Pawła II 12 monta ż urz ądze ń termomodernizacyjne, o których budynku, lokalnej sieci 100% kosztów zakupu i kosztów 00-950 Warszawa i wyrobów słu żą cych mowa w ustawie o wspieraniu ciepłowniczej lub lokalnego monta żu, przy czym koszty monta żu tel. (022) 850 87 20, fax 850 88 ochronie środowiska przedsi ęwzi ęć źródła ciepła, niezale żnie od mog ą by ć kredytowane 91 termomodernizacyjnych, czyli statusu w jednym z poni ższych infolinia 0-801-355-455 Kredyty na ulepszenia, w wyniku których prawnego, z wył ączeniem przypadków: e-mail: [email protected] przedsi ęwzi ęcia z nast ępuje zmniejszenie: jednostek bud żetowych i • gdy sprzedawca, z którym Bank www.bosbank.pl zakresu • rocznego zapotrzebowania na zakładów bud żetowych, podpisał porozumienie jest termomodernizacji energi ę zu żywan ą na potrzeby • jednostki samorz ądu jednocze śnie wykonawc ą, ogrzewania i podgrzewania wody terytorialnego realizuj ące • gdy wykonawca jest jednostk ą Kredyty dla firm użytkowej, dostarczan ą przedsi ęwzi ęcie autoryzowan ą przez sprzedawc ę, z realizuj ących do budynków mieszkalnych i termomodernizacyjne w budynku którym Bank podpisał inwestycje budynków słu żą cych do stanowi ącym ich porozumienia, w formule „Trzeciej wykonywania przez jednostki własno ść i wykorzystywanym do • gdy Bank podpisał z wykonawc ą strony” samorz ądu terytorialnego wykonywania zada ń porozumienie dotycz ące monta żu zada ń publicznych; publicznych. urz ądze ń i wyrobów zakupionych Kredyty na zbiorowe • co najmniej 10% – w budynkach, wył ącznie na zaopatrzenie w wod ę w których modernizuje si ę jedynie Przedsi ębiorcy, wprowadzaj ący zasadach obowi ązuj ących dla wsi i miast system grzewczy; now ą technologi ę w obiektach niniejszego produktu.

88 Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji do 10 tys. • co najmniej 15% – w budynkach, zamawiaj ącego w celu uzyskania mieszka ńców w których w latach 1985-2001 zysków z oszcz ędno ści przeprowadzono modernizacj ę lub opłat. Termomodernizacja: Maksymalne Kredyty na instalacje systemu kwota kredytu – do 80% kosztów gazowe w wiejskich grzewczego; Zarz ądy gmin wiejskich i zadania. obiektach u żyteczno ści • co najmniej 25% – w pozostałych wiejsko-miejskich b ędące publicznej budynkach; inwestorami w zakresie Maksymalna kwota kredytu – do • co najmniej 25% rocznych strat zaopatrzenia wsi w wod ę. 80% kosztów zadania. Kredyty BO Ś S.A. energii pierwotnej w lokalnym udzielane we źródle ciepła i lokalnej sieci Maksymalna kwota kredytu – 400 współpracy ciepłowniczej, czyli: Gminy 000 pln, lecz nie wi ęcej ni ż 70% z wojewódzkimi – kotłowni lub w ęź le cieplnym, z warto ści kosztorysowej zadania. funduszami ochrony których no śnik ciepła jest środowiska i dostarczany bezpo średnio do Maksymalna kwota kredytu – gospodarki wodnej instalacji ogrzewania 40.000 pln (do 50% warto ści i ciepłej wody w budynku, kosztorysowej zadania). – ciepłowni osiedlowej lub grupowym wymienniku ciepła wraz z sieci ą ciepłownicz ą o mocy nominalnej do 11,6 MW, dostarczaj ącej ciepło do budynku lub lokalnej sieci ciepłowniczej, je żeli budynki, do których dostarczana jest z tych sieci energia, spełniaj ą wymagania w zakresie oszcz ędno ści energii okre ślone odpowiednimi przepisami lub zostały podj ęte działania maj ące na celu zmniejszenie zu życia energii dostarczanej do tych budynków; • wykonanie przył ączy technicznych do scentralizowanego źródła ciepła, w zwi ązku z likwidacj ą lokalnego źródła ciepła, prowadz ące do zmniejszenia

89 Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji kosztów ciepła dostarczanego do budynków o co najmniej 20% w stosunku rocznym; • całkowita lub cz ęś ciowa zamiana źródeł energii z konwencjonalnych na niekonwencjonalne (w tym odnawialne), realizowane zgodnie z projektem budowlanym wykonanym na podstawie audytu energetycznego.

Inwestycyjne przedsi ęwzi ęcia proekologiczne: • których celem jest uzyskanie oszcz ędno ści energii elektrycznej, energii cieplnej, zu życia wody lub z tytułu zmniejszenia opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska, • słu żą ce składowaniu lub zagospodarowywaniu odpadów, oczyszczaniu ścieków lub uzdatnianiu wody i których efekty ekologiczne w wyrazie finansowym zapewniaj ą spłat ę kredytu.

Przedmiot kredytowania Urz ądzenia słu żą ce do uj ęcia i poboru wody, jej magazynowania i rozprowadzania (budowa lub modernizacja stacji i sieci wodoci ągowych).

Przedmiot kredytowania Budowa i modernizacja urz ądze ń grzewczych zasilanych gazem lub

90 Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji olejem w wiejskich obiektach użyteczno ści publicznej (szkoły, o środki zdrowia, remizy, kluby rolnika itp.). Bank Współpracy Europejskiej Kredyt Kredyt ten mo że by ć przeznaczony wła ściciele i zarz ądcy budynków, wysoko ść kredytu jest ści śle S.A. termomodernizacyjny na finansowanie przedsi ęwzi ęć lokalnej sieci ciepłowniczej lub powi ązana z wielko ściami ul. Sudecka 95/97 termomodernizacyjnych lokalnego źródła ciepła, wynikaj ącymi z audytu 53-128 Wrocław realizowanych w celu: • przedsi ębiorcy, energetycznego, jest to 80% tel. (071) 334 91 10, fax 334 91 • zmniejszenia rocznego • samorz ądy terytorialne, warto ści 09 zapotrzebowania na dostarczan ą • spółdzielnie. przedsi ęwzi ęcia termo, okre ślonego e-mail: [email protected] energi ę, w przedmiotowym audycie, www.bwe.pl • zmniejszenia rocznych strat • udział własny klienta musi byc energii pierwotnej w lokalnym zachowany na poziomie 20% źródle ciepła i lokalnej sieci przedsi ęwzi ęcia. ciepłowniczej, • zmniejszenia kosztów zakupu ciepła dostarczanego do budynków, • zamiany konwencjonalnych źródeł energii na niekonwencjonalne. Europejski Bank Inwestycyjny kredyty Przedsi ębiorstwa pa ństwowe i (European Investment Bank) prywatne ze wszystkich pa ństw Dział Informacji i Komunikacji członkowskich. Sekretariat Generalny Europejski Bank Inwestycyjny L-2950 Luxembourg Ffx: +352 43 79 31 91, e-mail : [email protected] lub [email protected] www.eib.eu.int

Europejski Bank Odbudowy i kredyty, Europejski Bank Odbudowy i Kredyty EBOR mog ą by ć Powy żej 5 milionów euro. Rozwoju • udział kapitałowy, Rozwoju poprzez autoryzowane przekazane zarówno rz ądom, jak Centrala • gwarancje. banki krajów Europy Środkowej i podmiotom prywatnym. One Exchange Square finansuje projekty z zakresu London EC2A 2JN ochrony środowiska poprzez United Kingdom kredyty dla gmin, przedsi ębiorstw

91 Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji tel.: + 44 207 338 6000; fax. +44 komunalnych oraz władz lokalnych 207 338 6100 czy zwi ązków gminnych. EBOR Przedstawicielstwo w Polsce specjalizuje si ę równie ż w ul. Emilii Plater 53 Partnerstwie Publiczno-Prywatnym, 00-113 Warszawa prowadzi Program Finansowania tel. (022) 520 57 00; fax 520 58 Inwestycji Infrastrukturalnych 00 przeznaczony dla miast poni żej 100 www.ebrd.com tys. mieszka ńców, jak równie ż współpracuje z bankami partnerskimi.

Przedmiot kredytowania • wodoci ągi, • kanalizacja, • odpady stałe, • transport miejski, • rewitalizacja. Gospodarczy Bank Wielkopolski Modernizacje polegaj ące mi ędzy innymi na: spółdzielnie mieszkaniowe, Maksymalna kwot ą kredytu jest S.A. • ocieplaniu ścian, dachów i stropodachów oraz stropów nad • jednostki samorz ądu 80% kosztów termomodernizacji. ul. Miel żyńskiego 22 nieogrzewanymi piwnicami i podłóg na gruncie, terytorialnego, Wysoko ść premii to 25% kwoty 61-725 Pozna ń • wymianie lub remoncie okien i drzwi zewn ętrznych, • Towarzystwa Budownictwa kredytu, wypłacana jednorazowo po tel. (061) 852 27 30, fax 856 24 • modernizacji lub wymianie instalacji grzewczej w budynku, Socjalnego, zrealizowaniu przedsi ęwzi ęcia 00 • modernizacji lub wymianie instalacji grzewczej w budynku, • spółki z o.o., zgodnie z audytem energetycznym; [email protected] • modernizacji lub wymianie systemu zaopatrzenia w ciepł ą • spółki akcyjne, kwota premii umniejsza zadłu żenie z www.gbw.com.pl wod ę, u żytkow ą i zainstalowaniu urz ądze ń zmniejszaj ących • przedsi ębiorstwa pa ństwowe, tytułu kapitału. zu życie wody, • wła ściciele domów • usprawnieniu systemu wentylacji. jednorodzinnych lub inne osoby Termomodernizacja obejmuje: fizyczne, • budynki mieszkalne wielorodzinne i jednorodzinne • inni inwestorzy (na przykład prywatne, spółdzielcze, wspólnot mieszkaniowych, wspólnoty mieszkaniowe). zakładowe, miejskie i inne, z wyjątkiem budynków jednostek bud żetowych, • budynki zbiorowego mieszkania o charakterze socjalnym, takie jak dom opieki, dom studencki, internet, hotel robotniczy, dom rencisty, • budynki słu żą ce do wykonywania zada ń publicznych przez

92 Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji jednostki samorz ądu terytorialnego (szkoły, budynki biurowe gmin), • lokalne źródła ciepła (osiedlowe kotłownie i ciepłownie) lub węzły cieplne i lokalne sieci ciepłownicze do 11,6 MW. HypoVereinsbank Bank • finansowanie wszelkich potrzeb inwestycyjnych jednostek Bank indywidualnie okre śla Hipoteczny S.A. samorz ądu terytorialnego (JTS), wysoko ść wkładu własnego oraz Centrala • spłata kredytów lub innych zobowi ąza ń JST zabezpieczenie spłaty kredytu. ul. Chmielna 132/134 00-805 Warszawa tel. (022) 656 21 69, 656 29 29, fax 656 21 88, 656 21 67 infolinia: 0 801 801 482 www.hypovereinsbank.com.pl

ING Bank Śląski S.A. Kredyt inwestycyjny na realizacj ę O premi ę termomodernizacyjn ą Kredytobiorca mo że uzyska ć tzw. ul. Sokolska 34 przedsi ęwzi ęć termomodernizacyjnych mog ą ubiega ć si ę wła ściciele, z premi ę termomodernizacyjn ą w 40-086 Katowice Realizowanie przedsi ęwzi ęć termomodernizacyjnych wył ączeniem osób fizycznych, wysoko ści 25% wykorzystanego tel. (032) 357 70 00 polegaj ących na: lub zarz ądcy: kredytu na realizacj ę Infolinia: 0 800 65 66 66 • ulepszeniu, w wyniku którego nast ępuje zmniejszenie • budynków mieszkalnych, przedsi ęwzi ęcia e-mail:[email protected] rocznego zapotrzebowania na energi ę dostarczan ą do • budynków u żyteczno ści termomodernizacyjnego, która www.ing.pl budynków publicznej wykorzystywanych wypłacana jest ze środków mieszkalnych, budynków zbiorowego zamieszkania i przez jednostki samorz ądu Funduszu Termomodernizacyjnego, budynków słu żą cych do wykonywania przez jednostki terytorialnego, utworzonego w BGK. samorz ądu terytorialnego zada ń publicznych na potrzeby • lokalnej sieci ciepłowniczej, Realizuj ąc przedsi ęwzi ęcie ogrzewania oraz podgrzewania wody u żytkowej: • lokalnego źródła ciepła, termomodernizacyjne, inwestor – w budynkach, w których modernizuje si ę jedynie system • budynków zbiorowego spłaca 75% kwoty wykorzystanego grzewczy – co najmniej o 10%, zamieszkania, przez które kredytu. – w budynkach, w których w latach 1985-2001 rozumie si ę dom opieki Kredyt na realizacj ę przedsi ęwzi ęć przeprowadzono modernizacj ę systemu grzewczego – co społecznej, hotel robotniczy, termomodernizacyjnych nie mo że najmniej o 15%, internat przekroczy ć 80% kosztów – w pozostałych budynkach – co najmniej o 25%; i burs ę szkoln ą, dom studencki, przedsi ęwzi ęcia. • ulepszeniu, w wyniku którego nast ępuje zmniejszenie dom dziecka, dom emeryta i rocznych strat energii pierwotnej w lokalnym źródle ciepła i rencisty, dom dla bezdomnych w lokalnej sieci ciepłowniczej – co najmniej o 25%; oraz budynki o podobnym • wykonaniu przył ączy technicznych do scentralizowanego przeznaczeniu źródła ciepła, w zwi ązku z likwidacj ą lokalnego źródła ciepła, • realizuj ący przedsi ęwzi ęcie w celu zmniejszenia kosztów zakupu ciepła dostarczanego do termomodernizacyjne na

93 Źródło finansowania Formy dofinansowania, Beneficjenci Wysoko ść dofinansowania warunki dofinansowania, przedmiot udzielania dotacji budynków – co najmniej 20%; podstawie zweryfikowanego • zamianie konwencjonalnych źródeł energii na źródła audytu energetycznego. niekonwencjonalne. Kredyt Bank S.A. Kredyt na realizacj ę przedsi ęwzi ęcia osoby fizyczne, przedsi ębiorcy. Centrala termomodernizacyjnego ul. Kasprzaka 2/8 01-211 Warszawa tel. (022) 634 54 00, fax 634 53 35 infolinia: 0 800 120 360 www.kbsa.pl Dotacje celowe na dofinansowanie zada ń: z zakresu administracji rz ądowej oraz innych zada ń zleconych ustawami oraz powierzonych samorz ądom na podstawie porozumie ń z organami administracji rz ądowej, usuwanie wg zapisów (ustawa z dnia 13 bezpo średnich zagro żeń dla bezpiecze ństwa i porz ądku listopada 2003 r. o dochodach jednostki samorz ądu bud żet pa ństwa publicznego, skutków powodzi i osuwisk ziemnych oraz jednostek samorz ądu terytorialnego terytorialnego skutków innych kl ęsk żywiołowych, realizacj ę zada ń (Dz. U. z 2008 r. Nr 88, poz. 539 z wynikaj ących z umów mi ędzynarodowych oraz finansowanie pó źn. zm.) lub dofinansowanie zada ń własnych (ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorz ądu terytorialnego (Dz.U. z 2008 r. Nr 88, poz. 539 z pó źn. zm.).

94 Spis tabel

Tabela 1. Formy u żytkowania terenu w gminie Stary Dzierzgo ń (powierzchnia geodezyjna) według stanu na dzie ń 31.12.2009 r...... 11 Tabela 2. Charakterystyka czynnych uj ęć wód podziemnych na terenie gminy Stary Dzierzgo ń ...... 16 Tabela 3. Wykaz chronionych obiektów dziedzictwa kulturowego z obszaru gminy Stary Dzierzgo ń wpisanych do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków ...... 20 Tabela 4. Wykaz pomników przyrody na terenie gminy Stary Dzierzgo ń ...... 27 Tabela 5. Lasy kluczowe dla to żsamo ści kulturowej lokalnej społeczno ści (HCVF) ...... 32 Tabela 6. Zagro żenia, sposoby ich eliminacji i minimalizacji ...... 35 Tabela 7. Powierzchnia zlewni ...... 36 Tabela 8. Cieki powierzchniowe na terenie gminy Stary Dzierzgo ń ...... 36 Tabela 9. Klasyfikacja bonitacyjna gleb u żytków rolnych na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń ...... 47 Tabela 10. Zestawienie złó ż w gminie Stary Dzierzgo ń (stan zasobów według systemu gospodarki i ochrony bogactw mineralnych „MIDAS”, 2010 r.) ...... 50 Tabela 11. Klasyfikacja sozologiczna złó ż powiatu sztumskiego wg danych systemu gospodarki i ochrony bogactw mineralnych „MIDAS”...... 51 Tabela 12. Zestawienie wyrobisk i terenów poeksploatacyjnych na obszarze gminy Stary Dzierzgo ń, przeznaczonych do zagospodarowania lub rekultywacji ...... 52 Tabela 13. Klasy stref dla poziomów dopuszczalnych oraz poziomów docelowych ...... 57 Tabela 14. Klasy stref dla celów długoterminowych ...... 58 Tabela 15. Klasyfikacja strefy malborsko-sztumskiej pod k ątem ochrony zdrowia w 2009 roku ...... 58 Tabela 16. Klasyfikacja strefy pomorskiej z uwzgl ędnieniem parametrów kryterialnych okre ślonych dla ozonu (O 3) pod k ątem ochrony zdrowia – poziomy docelowe do 2010 r...... 58 Tabela 17. Klasyfikacja strefy pomorskiej z uwzgl ędnieniem parametrów kryterialnych okre ślonych dla ozonu (O 3) pod k ątem ochrony zdrowia – poziomy celów długoterminowych (2020 r.) ...... 58 Tabela 18. Klasyfikacja strefy pomorskiej z uwzgl ędnieniem parametrów kryterialnych okre ślonych dla ozonu (O 3) pod k ątem ochrony ro ślin – poziomy celów długoterminowych (2020 r.) ...... 58 Tabela 19. Źródła promieniowania elektromagnetycznego ...... 63 Tabela 21. Wska źniki efektywno ści Programu ...... 72 Tabela 22. Ochrona przyrody, krajobrazów i lasów ...... 73 Tabela 23. Ochrona wód, racjonalizacja zu życia wód ...... 74 Tabela 24. Powierzchnia ziemi ...... 75 Tabela 25. Środowisko a zdrowie ...... 76 Tabela 26. Jako ść powietrza atmosferycznego ...... 76 Tabela 27. Ochrona przed hałasem ...... 77 Tabela 28. Edukacja ekologiczna ...... 77

Spis rysunków

Rysunek 1. Poło żenie gminy Stary Dzierzgo ń w województwie pomorskim i na tle kraju ...... 7 Rysunek 2. Poło żenie gminy Stary Dzierzgo ń w powiecie sztumskim ...... 8 Rysunek 3. Otoczenie gminy Stary Dzierzgo ń ( źródło: targeo.pl) ...... 8 Rysunek 4. S ąsiednie jednostki administracyjne ( źródło: targeo.pl) ...... 9 Rysunek 5. Pojezierze Iławskie ...... 9 Rysunek 6. Pojezierze Iławskie ( źródło: http://pl.wikipedia.org/w/ index.php?title=Plik:Mapa_Pojezierza_ I%C5%82awskiego_i_ Garbu_Lubawskiego 1. png&filetimestamp=20061223132257) ...... 10 Rysunek 7. Struktura u żytkowania terenu na terenie gminy Stary Dzierzgo ń w 2009 roku ( źródło: Urz ąd Gminy i GUS) ...... 11 Rysunek 8. Mapa gminy Stary Dzierzgo ń ( źródło: www.starydzierzgon.pl) ...... 12 Rysunek 9. Krajobraz gminy Stary Dzierzgo ń (źródło: www.e-holiday.pl, autor: anetka7) ...... 13 Rysunek 10. Sie ć drogowa gmin powiatu sztumskiego ...... 19

95 Rysunek 11. Zrównowa żony rozwój ( źródło:pl.wikipedia.org/wiki/zrownowazony_rozwoj) ...... 23 Rysunek 12. Obszar Lasów Iławskich ...... 27 Rysunek 13. Rozmieszczenie lasów na terenie gminy Stary Dzierzgo ń ...... 32 Rysunek 14. Lasy na terenie Nadle śnictwa Susz ...... 33 Rysunek 15. Prace zwi ązane z ochron ą lasu ...... 33 Rysunek 16. Rzeka Dzierzgo ń (zdj ęcie: S. Czachorowski) ...... 37 Rysunek 17. Uj ście Dzierzgonki do jez. Druzno - wie ża obserwacyjna (zdj ęcie: P. Salecki) ...... 37 Rysunek 18. Jezioro Mołtawa Wielka (zdj ęcie: Oruniak)...... 38 Rysunek 19. Jezioro B ądze (zdj ęcie: Sibro50) ...... 38 Rysunek 20. Jezioro Gemben (zdj ęcie: Urz ąd Gminy w Starym Dzierzgoniu) ...... 38 Rysunek 21. Jezioro Witoszewskie (zdj ęcie: Panoramio) ...... 39 Rysunek 22. Zło że piasku ...... 51 Rysunek 23. Kopalnia piasku ...... 52 Rysunek 24. Znak Stra ży Po żarnej ...... 55 Rysunek 25. Lokalizacja dla pozwole ń radiowych GSM/UMTS/CDMA Urz ędu Komunikacji Elektronicznej na terenie gminy Stary Dzierzgo ń ( źródło: http://mapa.btssearch.pl) ...... 63

96