'Philopater, De Radicale Verlichting En Het Einde Van De Eindtijd'

‘Philopater, de radicale Verlichting en het einde van de Eindtijd’ Wiep van Bunge bron Wiep van Bunge, ‘Philopater, de radicale Verlichting en het einde van de Eindtijd.’ In: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 26 (2003), p. 10-19. Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/bung001phil01_01/colofon.htm © 2004 dbnl / Wiep van Bunge 10 Philopater, de radicale Verlichting en het einde van de Eindtijd The cradle rocks above an abyss, and common sense tells us that our existence is but a brief crack of light between two eternities of darkness. Vladimir Nabokov, Speak, Memory Wiep van Bunge Dat de Nederlandse Republiek rond 1700 reeds geruime tijd een broeinest was van filosofisch radicalisme, mag na de publicatie van Jonathan Israels Radical Enlightenment als bekend worden verondersteld.1 Je kunt met Israel van mening verschillen over de kwaliteit van dit radicalisme, over de invloed die het had gedurende de achttiende eeuw in Nederland en elders, en over de moderniteit van deze radicale Verlichting, maar dat vanaf het midden van de zeventiende eeuw in het voetspoor van Descartes en Spinoza met name binnen het gewest Holland plots ideeën circuleerden die grotendeels haaks stonden op de dominante, christelijke traditie, dat staat nu wel vast. Ook over de precieze omvang van deze vroege Verlichting, en dus over de representativiteit van deze radicalen zullen de specialisten nog lang van mening verschillen. Maar dat die radicalen er waren, dat valt niet langer te ontkennen. Israels boek komt dan ook niet uit de lucht vallen. Ruim twintig jaar gelden was het de Amerikaanse historica Margaret C. Jacob die de term ‘radicale Verlichting’ lanceerde, in een boek over vroeg achttiende-eeuwse gedesillusioneerde hugenoten en hun vrienden. Zij situeerde hun activiteiten binnen de driehoek Parijs-Londen-Holland en vermoedde dat hun ‘pantheïsme’ en ‘republikanisme’ nog de sporen droeg van Spinoza.2 Bewijzen kon zij dit niet, en dat is niet zo vreemd, gelet op de stand van het onderzoek toen haar The Radical Enlightenment verscheen. In 1981 waren behalve enkele verspreide of sterk verouderde studies alleen het enigszins chaotische Nederlands cartesianisme van Louise Thijssen-Schoute voorhanden en de monumentale studie van Paul Vernière over de receptie van het spinozisme in Frankrijk.3 Het onderzoek naar de Europese ontvangst van Spinoza's denkbeelden stond nog in de kinderschoenen. Sinds de jaren zestig van de twintigste eeuw had de Spinoza-studie echter een hoge vlucht genomen. Bleef dit onderzoek aanvankelijk beperkt tot briljante, tekstgebonden commentaren op de Ethica (1677) en het Theologisch-politiek tractaat (1670), vanaf de vroege jaren tachtig verscheen een reeks van studies naar de Europese receptie van Spinoza's denkbeelden en naar zijn positie in het intellectuele landschap van de zeventiende-eeuwse Republiek.4 Aan het eind van de jaren negentig kwamen vrijwel gelijktijdig ook twee vuistdikke bibliografieën uit - wat te meer opmerkelijk mag heten met het oog op de grote documentaire lacunes, waarmee elke potentiële biograaf van Spinoza in het reine moet zien te komen.5 Over, bijvoorbeeld, de cruciale jaren tussen de verbanning van de filosoof uit de synagoge van Amsterdam en zijn vestiging in Rijnsburg, tasten wij vrijwel volledig in het duister.6 Wiep van Bunge, ‘Philopater, de radicale Verlichting en het einde van de Eindtijd’ Al deze academische bedrijvigheid nodigde uit tot het schrijven van een synthese, en we mogen ons gelukkig prijzen dat Jonathan Israel deze handschoen nu heeft opgenomen. Wie de omvang van deze onderneming ook maar even tot zich laat doordringen en vervolgens in ogenschouw neemt dat de auteur zich niet alleen op de literatuur baseert, maar ook en vooral op de bronnen en op origineel archiefonderzoek, moet het haast wel duizelen. Het is, als Wiep van Bunge, ‘Philopater, de radicale Verlichting en het einde van de Eindtijd’ 11 ik me niet vergis, dan ook vooral de verdienste van Israel geweest alle nu bekende vroege ‘spinozisten’ - op het eerste gezicht bepaald excentrieke figuren - op een rij te zetten, wat hun optreden een zekere ideologische coherentie geeft. Hoe curieus zij ieder voor zich ook mogen zijn geweest - de hoofdprijs gaat hier zonder twijfel naar de erudiete pornograaf Adriaan Beverland -, zelfs de grootste criticus van Spinoza zal moeten toegeven dat er ‘method’ school in hun ‘madness’.7 Gelet op de hoge kwaliteit van het werk van Spinoza, valt het overigens niet mee om sceptisch te zijn over dit vroege, Nederlandse spinozisme, zij het dat deze Nederlandse ‘spinozisten’ er niet in slaagden veel toe te voegen aan het werk van Spinoza, waar Nederlandse cartesianen het project van Descartes wel creatief voortzetten.8 Een van de meest interessante zeventiende-eeuwse spinozisten uit de Republiek was ongetwijfeld de auteur van de twee Philopater-romans uit 1691 en 1697, die in de regel worden toegeschreven aan de gesjeesde theoloog Johannes Duijkerius.9 Met name het tweede deel veroorzaakte veel commotie. De anonieme auteur bleef buiten schot, maar de uitgever Aart Wolsgryn werd in 1698 veroordeeld tot duizend gulden boete, acht jaar tuchthuis en vijfentwintig jaar verbanning uit Holland en West Friesland.10 Het waren, voor zover ik weet, de spinozist Johannes van Vloten en Willem Meyer, de legendarische secretaris van de Vereniging Het Spinozahuis, die als eerste moderne historici op het belang van deze boeken wezen.11 Tot dusver stonden vooral drie elementen in de belangstelling. In de eerste plaats wordt met name het eerste deel van de Philopater natuurlijk en terecht in verband gebracht met Bekkers Betoverde Weereld, een boek dat eveneens in 1691 verscheen en waarnaar Duijkerius herhaaldelijk verwijst.12 Andersom getuigde Bekker in 1698 voor de Amsterdamse magistraat Duijkerius te hebben ontmoet, bij welke gelegenheid deze zou hebben toegegeven verantwoordelijk te zijn voor de Philopater.13 We zullen zien dat het duivelgeloof inderdaad een grote rol speelt in de ‘Werdegang’ van Philopater, en bovendien was de publicatie van Bekkers boek medeverantwoordelijk voor de felheid waarmee filosofisch radicalisme de komende jaren zou worden vervolgd. Toch zal blijken dat een ander boek van Bekker waarschijnlijker van groter betekenis is geweest voor Duijkerius. In de tweede plaats trok het bijtende commentaar in met name het Vervolg op het academische leven aan het einde van de zeventiende eeuw de aandacht. We zullen zo zien wie ook al in het eerste deel ter sprake komen. En in de derde plaats wordt steevast verwezen naar de nogal kritisch getoonzette studie die de Groningse theoloog en filosoof H.G. Hubbeling publiceerde over het ‘materialistisch’ spinozisme van Duijkerius.14 Hubbelings artikel biedt nog steeds de enige gedetailleerde analyse van Duijkerius' spinozisme, maar die wordt sterk gekleurd door zijn zeer bijzondere interpretatie van Spinoza's filosofie. Hoewel Hubbeling zonder enige twijfel een sleutelrol heeft gespeeld in de na-oorlogse Spinoza-renaissance in Nederland, moet wie nu zijn publicaties over Spinoza overziet, wel tot de conclusie komen dat hij vooral als theoloog werkelijk geworsteld heeft, zowel met de Ethica als met de Tractatus theologico-politicus.15 Enerzijds benadrukte hij hoe problematisch het was om Spinoza's Deus sive Natura in te passen binnen de christelijke traditie, anderzijds probeerde hij herhaaldelijk Spinoza een ‘mystiek’ toe te schrijven en diens godsbegrip een persoonlijk element te verlenen, in de kennelijke hoop op die manier de kloof tussen diens filosofie en Wiep van Bunge, ‘Philopater, de radicale Verlichting en het einde van de Eindtijd’ het christendom te overbruggen. Bovendien koesterde Hubbeling zelf ideeën over de wetenschappelijkheid van de theologie die lijnrecht stonden tegenover Spinoza's beoordeling van de godgeleerdheid als een louter ‘morele’ discipline. En deze gespannen verhouding tot het werk van Spinoza heeft uiteraard ook sporen nagelaten in zijn beoordeling van de vroege receptie van het spinozisme.16 Wiep van Bunge, ‘Philopater, de radicale Verlichting en het einde van de Eindtijd’ 12 Alle drie deze elementen zijn vanzelfsprekend zeer de moeite waard. Maar waarom wordt het verhaal in de regel overgeslagen? Natuurlijk doet het ertoe te weten wat voor soort spinozist Duijkerius is geweest, maar is het niet ook van belang te achterhalen waarom hij een spinozist werd? (We gaan er hier voor het gemak en heel naïef van uit dat Duijkerius Philopater is. Voor ons, in deze context, doet Duijkerius er ook uitsluitend toe als auteur van deze tekst.) Minstens zo interessant als de spinozistische en satirische elementen uit de Philopater lijkt mij de intellectuele route die Philopater aflegt, op weg naar zijn spinozisme. Die voert hem namelijk langs een kwestie die de afgelopen decennia onder ideeënhistorici grote opwinding heeft veroorzaakt. Het verhaal begint met de schets van een jonge student, Philopater genaamd, die zich volledig heeft verdiept in de studie van puriteinen en piëtisten als William Perkins, Willem Teellinck, Joseph Hall, William Ames en Theodorus a Brakel, maar daar een hoge prijs voor betaalt. De aanhoudende bemoeienis van zijn vader met de geestelijke groei van de jonge Philopater blijkt ook niet erg behulpzaam: Dan was 't eens mijn lieve soon, eenige steun van mijn huys en hooge ouderdom, hoe bevindje uw al gestelt, voelje al wat genade in uw ziel? Ervindje wel die heylsame verligtinge van Gods goede en H. Geest in u? Sout gy uw reets van uw roepinge en verkiesinge wel konnen of durven op onbedriegelijkcke

Load more