Ild, begeistring og varme Viggo Ullmann Agder Vitenskapsakademi, 25. april 2019 Viggo Ullmann var grundtvigianar minst like mykje som Grundtvig sjølv. Det var det levande ordet som skulle formidlast. - Elevane fekk ikkje lov til å notere mens han underviste, frtel fleire elevar av han. Dei skulle lytte, bodskapen skulle synke inn. Ullmann stod ved kateteret og talte. Han var ein meister på talarstolen. Seinare skulle han av Bjørnstjerne Bjørnson bli omtalt som ”Næst mig, Skandinaviens bedste taler”. Han var ikkje smålåten på eigne vegner, Bjørnstjerne Bjørnson. Men ein solid attest var det, ein attest dei fleste som levde mellom 1875 og 1910 var samde i. Viggo Ullmanns folkehøgskoleliv starta i 1870. 22 år gamal høyrte han Christopher Bruun halde foredrag i Studentersamfundet i Christiania. Bruun dreiv Norges første folkehøgskole i Gausdal, ein av grunnane til at Bjørnson kjøpte Aulestad like ved. Christopher Bruun oppmoda studentane til å tvinne saman tre trådar: bondevenn-tanken, målsaka og folkehøgskolesaka , samtidig som han snakka om ”åndløsheten i den lærde dannelse”. Det var desse tre trådane som også blei samla i Johan Sverdrups arbeid fram til etableringa av Venstre i 1884 og det som skulle bli ein sjølvstendig norsk stat i 1905. Mange blei påverka av Christopher Bruun. Og det var få, kanskje ingen, som gjekk så sterkt inn i dette som nettopp unge Viggo Ullmann. Vi må ta med oss noen reint biografiske fakta. Viggo Ullmann, født 21. desember 1848 i Kristiania, son av Vilhelmine og Axel Ullmann. Røter på farssida frå Austerrike og Danmark, på morsida frå dei kjente og evnerike slektene Treschow, Hansteen og Dunker. Det var ein kulturheim. Da Viggo var fire år, skilte foreldra seg og alle dei fem ungane blei buande heime hos mora til dei tok utdanning eller gjekk ut i arbeid. Mor Vilhelmine var sentral i kulturlivet i hovudstaden. Ho styrte også fleire jenteskolar. Som heilt ung møtte Viggo Ullmann både Bjørnstjerne Bjørnson, Jonas Lie og Sarsfamilien med fleire professorar som ofte kom på besøk. Amalie Skram har brukt mor Vilhelmine som modell i fleire bøker, og skreiv ein gong til henne at ”Levede De i Frankrig blev De en av de berømte kvinder, der samlede nationens bædste om sig.” Astrid Lorenz har skrive biografi om Ragna Nielsen, storesøster til Viggo, kjent som Norges første gymnasrektor og leiande kvinneakskvinne. Lorenz har også skrive bok om miljøet rundt mor Vilhelmine Ullmann. Når eg snakkar om mor Vilhelmine, er det to grunnar til det. Den eine er at mora betydde veldig mykje for Viggo Ullmann heile livet. Den andre grunnen er at ho han gifta seg med, også heitte Vilhelmine. Ho var frå Løten, og blei i periodar minst like viktig som mannen sin for elevane. Læreår Viggo Ullmann hadde mora som første læraren, så Knud Knudsen frå Holt på Kristiania Katedralskole. Knudsen hadde møtt Grundtvig. Og Knudsen var den store reformatoren i det som i dag blir kalt vidaregåande skole. Som Ullmann skreiv: ”I den innestengte latinskoleluft stilte han elevene i forhold til det virkelige liv og gav dem noe å tenke på.” Både Knudsen og Ullmann kjempa for å få ut latinen av skolen, og få inn det levande morsmålet og meir brukte språk som engelsk. Den unge Viggo var også på scenen på katedralskolen, ofte i hovudroller. Så huslærar på Nes Verk ved Tvedestrand, det store jernverket der Jacob Aall hadde bygd opp ei boksamling med 4300 registrerte verk. Bak eitt nummer skjulte seg det heile 184 band av ein tysk encyklopedi. Han hadde altså nok å lese på. Og han las. Så mykje at han ombestemte seg. Han ville ikkje lenger bli prest, men filolog, språkmenneske og lærar. Tilbake i Kristiania høyrte han foredrag i Studentersamfundet. Han høyrte Bjørnson og Jonas Lie, - som ”greb mig dypt og med en eneste beslutning kastede jeg mig midt i jubelen og hørte fra denne tid med til det unge Norges rekker.” Det skulle vise seg at han blei ein av leiarane i dette unge Norge. To og eit halvt år med filologi på Universitetet, og han gjekk ut med topp karakterar og stor gjeld. Initiativet Etter dette handla alt om folkehøgskole og politikk. Han valte den nye og omdiskuterte folkehøgskolen, i staden for ei sikker og trygg økonomisk karriere i den høgare skolen. Sommaren 1872 var folkehøgskoleeleven, underoffiseren, bonden og seinare ungdomslagsleiar, lensmann, ordførar og stortingsmann for Venstre, Ivar Fløistad, i gang med å skape den første folkehøgskolen i Aust-Agder. Dette var i ei økonomisk oppgangstid, der Arendal var landets viktigaste sjøfartsby og Norge tredje største sjøfartsnasjonen i verda. Per Eiesland hadde hatt folkehøgskolekurs på Eiesland i Fjotland med 15-20 elevar vinteren 1860-61, så heilt først ute var ikkje Fløistad og Ullmann. Ivar Fløistad hadde gått ein vinter på Sagatun på Hamar. Han var disippel av Olaus Arvesen, som meinte at ungdommen kom ”ut av latinskolen som framande for vårt eige kulturliv. Ungdommen i dei lærde skolane blei bokstavelig talt sende ut til framande land lenge før dei kjente det minste til sitt eige. I dei åra dei er mest opne for påverknad, blei dei proppa med greske, latinske, tyske, franske og andre utanlandske gloser og talemåtar, og dei fekk ikkje ein augneblink ei kjensle av ”den levande straumen som heiter morsmålet”. Etter åtte-ti år var dei ikkje berre blitt framande for sitt eige, dei hadde til og med fått fordommar mot det, hevda Arvesen. Vi er som vi forstår midt i den nasjonale reisinga. Viggo Ullmann blei anbefalt av Olaus Arvesen, og sette kursen mot Skjulestad i Austre Moland i dagens Arendal. Studievinter i dansk folkehøgskole Det vil seie, han tok ein grundig omveg. Saman med nordlendingen Adolf Mauritz Steenbach Arctander ville Viggo Ullmann til Danmark, for å møte Grundtvig og vere i dansk folkehøgskole ein vinter for å førebu seg til livsgjerninga si. Arctander hadde tatt ein god eksamen og fått eit så solid stipend at dette skulle dekke det meste av utgiftene både for Arctander og Ullmann heile vinteren 1872-1873 i Danmark. Dei la i veg frå Kristiania 31. august. Første stopp var hos den liberale redaktøren Sven Hedlund i Göteborgs Handels- och Sjöfartstidning. Hedlund var den liberale leiaren i Sverige, som Johan Sverdrup var det i Norge og folkehøgskoleleiaren Sofus Høgsbro i Danmark. I Göteborg gjorde redaktør Hedlund stas på dei to unge nordmennene, som også blei kjente med journalisten, forfattaren og professoren Viktor Rydberg og fleire andre. Rydberg er rekna som ein av hovudarkitektene både for dei svenske liberale og for grunntankane om det svenske ”folkhemmet”. Men mens dei var i Göteborg kom sørgebodskapen frå Danmark: Grundtvig hadde sovna inn. Dei drog likevel vidare. Og Viggo Ullmann blei plukka ut til å vere ein av dei tjue som bar kista til Grundtvig gjennom folkehavet på mange tusen i Københavns gater. Han har skildra dette æresoppdraget grundig i brev til sin kjære Vilhelmine. Askov i Sønder-Jylland var den fremste folkehøgskolen på den tida. Alle som ville noe i nordisk folkehøgskole forsøkte å kome seg dit. Viggo Ullmann drog dit, var med i det meste, han lytta, heldt noen taler, brukte fritida til å omsetje gamle sagatekster frå norrønt og islandsk til datidas norsk-dansk. Rektoren der var Schrøder. Ludvig Schrøder. Eg siterer Viggo Ullmann: ”I går talte han så vidunderlig – om de forskjellige måter at opleve livet på, når man skulde leve det som kristen: den opfatning at livet skulde være en stadig forberedelse til døden, og den at livets mål og mening var at føre et sandt menneskeliv, hvor det menneskelige kunde gjøres til grundlag for det kristelige. Om dette talte han så deilig og greiede det så klart for oss.” Uroleg religiøs tid Dette var ei uroleg tid reint religiøst. Pietismen var på frammarsj. Dei leiande teologane på Universitetet i Oslo predika at alt var synd, og at livet var ein einaste lang jammerdal på veg til døden og paradiset. I den store biografien om Lars Oftedal skriv Berge Furre at den alvorlege Gisle Johnson skulle ha hatt eit ”fald”, reine syndefallet. Det var to vitne på at professoren var sett i ein samtale i Kirkegata i Oslo, der han smilte og ”lo flere gange”. Men ein teologisk student viste til at det i ein salmetekst stod at ”han som troner i himmelen ler spottende mot Herrens fiender”. Så det var nok et sånt smil det handla om, blei det sagt. Det blei også sagt at Johnson og kompanjongen Paul Caspari hadde spionar blant studentane og at dei la opp eksamensoppgåvene sånn at studentar med grundtvigianske sympatiar skulle få dårlege karakterar. Dei to var 1800-talets Ole Hallesby. Det var i dette religiøse og politiske landskapet Viggo Ullmann førebudde seg til å navigere. Det skulle ikkje bli lett. Han og Arctander var innom fleire folkehøgskolar, kyrkjer og politiske møte i Danmark, sugde til seg kunnskap og storkosa seg. Viggo Ullmann la planar, store planar, både om den komande folkehøgskolen på Skjulestad og for å utdanne lærarar og prestar. Men på dette tidspunktet var nok ikkje unge Ullmann heilt på det reine med at det var få norske bygder som var så sterkt påverka av professor Gisle Johnsons pietisme som Austre Moland, medrekna Barbu menighet nesten på bygrensa – der kapellanen Hafslund gjorde det han kunne for å bli kvitt den grundtvigianske og noe firkanta presten Dietrichson i hovudsoknet i Austre Moland. Viggo Ullmann førebudde seg ved å sette opp budsjett, og ved å avtale med Gyldendalske boghandel i København at han skulle omsette både frå gresk, latin og norrønt til Nordisk månedsskrift. Arctander var ikkje heilt frisk mot slutten av Danmarksopphaldet, og teologen Johan Lange tok hans plass som andrelærar med glede ”da høiskolegjerningen længe havde været i hans tanker”.