De bij de Grammy-organisatie aangesloten producers en geluidstechnici hebben diverse gedachten over surroundproductie samengebracht in een pdf-document dat je gratis kunt downloaden van event Grammy-genomineerde producers bespreken de stand van zaken www.grammy.com/pe_wing/guidelines/index.aspx Surround producen, opnemen, mixen en masteren

kunnen spreken en zijn ze bovendien vrijwel Bob Clearmountain gaf ook aan dat hij dekken en daarmee een nieuwe richting zullen allemaal alleen voor stereoweergave geschikt. extremere stereo panning gebruikt bij surround vaststellen voor surround sound producties mixen, omdat er meer plaats is dankzij de en mixages. center speaker. Het feit dat de center speaker De producers zijn het er over eens dat de Van formaat bijvoorbeeld voor de lead vocal gebruikt kan manier waarop een productie tot stand komt De discussie over de formaten was zeer ver- worden laat meer ruimte over op ‘left’ en ‘right’. in hoge mate bepalend is voor wat er na makelijk. Zelfs onderling was er verschil van Elliot Scheiner: “De dvd van de Eagles was afloop mogelijk is. Werken met opnames die mening over de opties en mogelijkheden m’n eerste surround mix. Ik had het idee dat niet oorspronkelijk voor surround bedoeld van HD-DVD, SACD en DVD-A. Doug Sax: de center speaker de definitie kon verbeteren zijn, beperkt de mogelijkheden enorm. “Als het de bedoeling van de industrie is en ik plaatste er veel vocals. Maar dat werkte geweest om verwarring te zaaien, dan is er nogal afleidend. Ook als de center speaker fantastisch werk verricht...” uit is, moet je nog een goede vocal mix over- Avalon Het panel benadrukte verder dat de huidige houden. Maar ik zet inderdaad altijd flink wat Martin Walters liet het Grammy-genomineerde bestandsformaten als mp3 en het iPod- formaat zang in het centrum.” En Scheiner illustreerde album Raise Your Spirit Higher van de Zuid- AAC nog altijd in stereo zijn. Maar voor een surround sound hoofdtelefoon had Martin Walters de oplossing. Hij haalde tot ieders verbazing en vermaak een sombrero tevoor- “Surround sound maakt een intense schijn waaraan vijf speakers bungelden. De integratie van beeld en muziek mogelijk”

Jean-Louis Gayet zesde voor de basweergave zat in een onder- broek bevestigd, die er volgens Walters ook in een uitvoering voor dames is. De sombrero illustreerde dat er nog een dit met een primeur van de nieuwe cd van Afrikaanse a capella groep Ladysmith Black Surround sound in de muziek - waar staan we eigenlijk? Dat was dit jaar lange weg is te gaan op het gebied van for- Beck, opgenomen en gemixt in surround. Mambazo horen. De surround mix kenmerkt het thema van de twaalfde Grammy Producers SoundTable, tijdens de Award-winnaar Eliot Scheiner vulden deze maten en afluistering. Goed nieuws is wel Doug Sax: “Als mastering engineer geeft zich door de steeds van plaats wisselende NAMM Show in Anaheim. Zes vooraanstaande producers gaven hun vijf Grammy-genomineerden aan. dat surround sound meer en meer in auto’s surround wel een heel speciale problematiek. stemmen. Je zou verwachten dat dit onrustig mening over surround opnames, mixage en productie en illustreerden Ed Cherney opende de discussie met de ingebouwd wordt; een uitstekende plek om Bij een stereomix kom je met een equalizer zou overkomen, maar de manier waarop deze aan de hand van muziekfragmenten. Dit alles ter gelgenheid van het opmerking dat surround sound wel heel surround te luisteren. een heel eind als je de hoeveelheid laag wilt Walters te werk is gegaan, voegt diepte en spannend is, maar dat de consument nog bepalen. Bij surround is moeilijk traceerbaar dynamiek toe die de opnames levensecht en feit dat de Amerikaanse Recording Academy voor het eerst de Grammy steeds in verwarring wordt gebracht door de waar het laag precies zit en waar je ’m het intens maken. Walters: “In beginsel waren alle Award voor BEST SURROUND ALBUM zou gaan uitreiken. Vier van de verschillende formaten die in omloop zijn. Artistiek beste kunt wegfilteren of juist boosten.” tracks hetzelfde van sound, omdat Ladysmith zes forumleden en de voorzitter zelf waren daarvoor genomineerd. Veel consumenten hebben ook nog niet de Surround sound biedt volgens producer BT In het algemeen waren de forumleden het louter uit stemmen bestaat. Ik beschouwde de juiste set speakers in de huiskamer staan. vooral ook creatieve mogelijkheden. Speciaal er over eens dat surround sound nog in de groep niet als een koor dat voor je staat, maar Surround sound voor dvd grijpt weliswaar voor filmmuziek, zoals hij die maakte voor de kinderschoenen staat. Er zijn geen regels en meer als een groep zangers die om je heen staat, ALBUM. Dat kon zowel in surround geremixte om zich heen, maar de kwaliteit van de sets film Monster, is een agressieve stijl van mixen gebruiken, alles kan. BT: “Je moet regels door- in de straat van een dorp. Soms staat de lead- door Matthieu Vermeulen > cd’s betreffen als nieuwe albums. Onder de die doorgaans aangeschaft worden, laat te mogelijk. Dat geeft een intense integratie tussen breken die nog niet eens bestaan...”. Waar je zanger achter je, dan weer links van je.” [email protected] geremixte versies bevonden zich Avalon van wensen over. De kleine satellietspeakers die het verhaal in beeld en de muziek, veel meer bovendien bij de stereomix ongeveer ieder- Bob Clearmountain stal de show met zijn Roxy Music en Nick Of Time van Bonnie verkocht worden bij veel low-end surround dan dat bij stereo het geval is. BT: “In het begin een over je heen krijgt, met name de A&R eveneens Grammy-genomineerde surround owel voorzitter Ed Cherney als panel- Raitt en onder de nieuwe uitgaven het later sets zijn eigenlijk ongeschikt voor muziek- van de film zit een afschuwelijke verkrachtings- manager, laten ze je het voor de surround versie van Roxy Music’s Avalon: “In de jaren leden Bob Clearmountain, Martin winnende van Ray weergave. Idealiter zouden alle speakers van scène. De muziek komt in het begin alleen mix zelf uitzoeken. Die vrijheid is heerlijk tachtig gebruikten we een hoop reverbs en Z Walters, Doug Sax en Charles, waarvoor Al Schmitt als surround mix hetzelfde type moeten zijn. Daarnaast hebben vanuit het centrum, om het geïsoleerde gevoel en wordt alleen beperkt wanneer een mix delays. Ik had me voorgenomen bij een remix behoorden tot de genomineerden voor de engineer en Doug Sax als surround mastering de huidige digitale bestandsformaten een te illustreren. De balans wordt verbreed naar- stereo-compatible moet zijn. Men is ervan alles droger te laten klinken, zodat het weer twee weken later voor het eerst uit te reiken engineer een Grammy kregen. Dance- en lagere geluidskwaliteit dan eigenlijk nood- mate de scène zich verder ontwikkelt. Dat overtuigd dat er in de komende tijd mensen hedendaags zou gaan klinken en de stem meer Grammy Award voor BEST SURROUND filmmuziekproducer BT en Surround Music zakelijk is om van topkwaliteit audio te levert een enorm dramatisch effect op.” zullen zijn die nieuwe mogelijkheden ont- naar voren zou komen. Voor de surround mix >>

De Producers SoundTable is een om kunt gaan (zie Interface 67). voor een surround Grammy met en hij schreef, remixte en pro- surround Grammy met Raise Your surround Grammy’s voor albums Surround Music Award voor Steely nog eens een Grammy voor beste initiatief van de Amerikaanse In deze editie had de Producers & Avalon van Roxy Music. duceerde hits voor onder meer Spirits Higher van Ladysmith Black waarvoor hij de surround mastering Dan’s Everything Must Go. Eliott is engineer en het nummer van die cd Recording Academy, de organisatie Engineers Wing van de Recording BT’s volledige naam is Brian *NSync, Madonna en Seal. Hij Mambazo. deed: Nick Of Time van ook betrokken bij het ontwerpen Here We Go Again ( & die de Grammy Awards uitdeelt. Academy experts in surround Wayne Transeau. Maakte naam als componeerde tevens muziek voor Doug Sax heeft een enorme en Genius Loves Company van Ray van surround systemen voor auto’s. Norah Jones) werd bovendien Hij vindt plaats tijdens de NAMM sound naar Los Angeles gehaald. trance componist, de films The Fast And The Furious reputatie als mastering engineer. Charles. Met laatstgenoemd album Al Schmitt werkte als producer en RECORD OF THE YEAR. Show in L.A., waar dit keer een maar ging al snel en Monster. Hij masterde albums won hij de Grammy bovendien. engineer voor Steely Dan, George Ed Cherney werkte met Eric uitgelezen gezelschap aantrad. Bob Clearmountain produceerde ook produceren. Hij Martin Walters heeft vooral in de van , Pink Elliot Scheiner werkte als producer Benson en Quincy Clapton, B-52’s, en Roy

In eerdere edities kwamen onder en mixte voor o.a. werd bekend door VS naam gemaakt Floyd, The Eagles, en engineer voor The Jones. Winnaar van de Orbison. Genomi- Boxem Dennis foto’s meer de invloed van downloading David Bowie, Bruce zijn werk voor Deep als surround mixer , Eagles, , eerste Grammy voor neerd voor een sur- op muziek en muziekindustrie (zie Springsteen, Bryan Dish en zijn progressive house hits en engineer, met Earth, Wind & Fire, en Beck. Hij BEST SURROUND round Grammy met Interface 77) aan de orde en werd Adams, Hall & als Embracing The Sunshine en name op het gebied , , mixte de IMAX film ALBUM met Genius Nick Of Time van besproken hoe je als producer met Oates, Bon Jovi en Loving You More. Hij ontleent zijn van akoestische , en Ray All Access in sur- Loves Company van Ray Charles. Voor Bonnie Raitt, waar hij de opkomst van digitale technieken Tears For Fears. Genomineerd faam aan zijn mix van muziekstijlen opnames. Genomineerd voor een Charles. Genomineerd voor twee round sound en won in 2003 de diezelfde cd won hij dit jaar ook de surround mixing engineer was.

Interface 87 - april 2005 Interface 87 - april 2005 24 25 event Surround producen, opnemen, mixen en masteren

>> heb ik eerst met de masters de oorspronkelijke Sander van der Heide over surround stereosound nagebootst. Toen ik daaraan ging sleutelen, klonk het album niet meer als Avalon, • voormalig student toegepaste elektronica, tevens actief als toetsenist dus ik besloot uiteindelijk toch de kenmerkende • sinds 1993 werkzaam als producer en vooral als mastering engineer; eerst in Wisseloord, jaren-tachtig-sound te handhaven. Uiteindelijk later free-lance in o.a. Galaxy en Q Point, tegenwoordig in Polyhymnia in Baarn; is tevens ben ik blij dat ik dit heb kunnen doen! Tijdens actief als journalist voor onder andere Video & Audio Report, Pro Audio Visie • maakte surround masters voor Mathilde Santing, Marco Borsato, André Hazes, Boudewijn de de opnames in ’82, hoopte ik al dat het ooit Groot, Bløf, Golden Earring en meest recentelijk Consign To Oblivion van de gothmetalband Epica mogelijk zou worden verder uit elkaar te kunnen • zet geen stap zonder zijn Apple PowerBook, is fan van “de beste analoge stereo-equalizer pannen dan met stereo mogelijk was.” onder de 15.000 euro”, de SPL PQ en doet het meeste masterwerk op Pyramix, het digitale audio workstation van Merging Technologies (voor PC) • favoriete format: sacd • favoriete surroundmix: Live At The Beacon Theatre, de dvd van (Dolby 5.1 mix Surrounded door Frank Filipetti) Volgens de producers is surround sound ‘here to stay’. De populariteit van dvd betekent dat surround Eagles sets tot de huiskamer doorgedrongen zijn. Aan- surroundmix helemaal op de achterspeakers te gezien je dvd-spelers nu ook in auto’s aantreft en dat “Een paar dagen nadat een dvd met mijn werk zetten, zodat ze dus wel mooi aanwezig zijn. surround sound als optie ingebouwd kan worden, uit is kijk ik op dvdforum.nl of bij de reacties Dat is gedurfd, omdat je dan de standaard live- betekent dat we er meer en meer mee in aanraking op bol.com. Gewoon, om erachter te komen beleving loslaat.” zullen komen. Ondanks de opmerkingen uit het wat de kopers er van vinden. Het zijn allemaal begin van de discussie, dat een surround mix op mensen die fanatiek bezig zijn met geluid, en goedkope 5.1 huiskamersystemen niet tot zijn recht hun al dan niet genuanceerde commentaar Epica komt, hopen de aanwezige forumleden dat er een kan heel verhelderend zijn. En ik krijg wel eens “Bij surround heb je niet zoveel compressie dvd-standaard opduikt die wereldwijd gebruikt mailtjes, via de platenmaatschappij waarvoor nodig als bij stereo. Mijn surroundversie van wordt. Consumenten zullen dan ook de waarde van ik een bepaalde opname heb gemasterd. Heb het nieuwe Epica-album is ook helemaal niet kwaliteitsluidsprekers gaan herwaarderen. Waarop ik me uitgesloofd om een concert mooi te hard, maar klinkt zeker zo hard als de toch flink BT nog een keer verrassend uit de hoek kwam: “Ik mixen naar vier speakers, dus zonder de sub- gecompreste stereomix. Je hebt vijf speakers heb naast een set dure pro-audio monitors ook een woofer te gebruiken, schrijft iemand dat hij die waarover je het geluid verdeelt. Epica in een surround-setje met powered speakers staan, van nog dvd heeft teruggebracht en in plaats daarvan stereomix, da’s proppen, hoor. Waar plaatsen geen 500 dollar. Ik gebruik die eigenlijk net zo vaak Hell Freezes Over van The Eagles maar heeft we de stem, waar die zware drumpartijen en als de grote monitors.” Wat hem betreft hoeft een gekocht. Omdat daar de subwoofer het wel jemig er zit ook nog een koor bij... Surround beperkt budget geen beletsel te zijn wanneer je doet. Dan schrijf ik maar een heel beleefd briefje geeft je zoveel meer ruimte. serieus op surround wilt overstappen. terug om uit te leggen wat mijn bedoeling was. “Dankzij de vijf speaker set-up is het moge- Bij The Eagles is dus niks meer over van het lijk om heel goed te horen waar de zang te oorspronkelijke livegeluid. Dat is zo uit elkaar zacht staat in een mix. Dan kan ik - als hij getrokken en overgedubd. Luister maar eens losstaat tenminste - hem meer naar voren naar de center speaker, dan hoor je alleen trekken. Zijn de strijkers te schel, dan kan ik VST instruments ’s zang, terwijl hij toch stevig zit de achterkanalen wat meer bas geven, het met native surround te drummen...” midden wat scherpte en het hoog een beetje filteren... Ik kan de strijkers dus niet op een andere manier verdelen, maar ze wel een Er is bijna geen zichzelf respecterende Bløf fabrikant die nog software zonder ander karakter geven. Ik heb bij het masteren surround ondersteuning uit durft te “Dat van die vrijheid van werken herken ik van Epica gemerkt dat de mix hier en daar brengen. Met Logic, Nuendo, Pro zeker. Het surroundmixen laat een platenmaat- beter had gekund. Ik zit te luisteren naar een Tools, Acid, Cubase, Sonar en andere software kun je tegenwoordig com- schappij - maar ook een artiest - helemaal los. bepaalde passage, draai mijn hoofd en ontdek fortabel surroundmixen maken. Maar Zo van: ga je gang, ik merk wel wat je doet. hele nieuwe geluiden omdat ik tussen twee daarnaast zijn er sinds kort ook Het is bovendien heel prettig om als mastering andere speakers zit. Dan probeert men dus muziekinstrumenten met surround engineer vroeg bij een project betrokken te tussen voor- en achterspeakers iets in het mogelijkheden. Meestal dit zijn virtuele zijn. Bløf heeft me er voor de -dvd midden te plaatsen. En bij de Golden Earring software instrumenten maar met de Live 2004 Hartmann Neuron synthesizer (zie IF74) is de eerste hardware van het begin af bij betrokken. Dat was leuk, (Naked III, Live At The Panama, red) stond de synthesizer met native surround op de markt gekomen. want dan kan ik er bij de mix bijzitten en laten zang naar mijn mening te zacht gemixt. Op In Cubase SX en Nuendo 2.2 vindt je de Embracer VSTi, horen wat mij mooi lijkt. We merkten bijvoor- het middenkanaal zat echter ook de snare vrij een pad synthesizer met surround sound en ook Native beeld dat de toetsen helemaal verwaterden in hard erbij, dus daar kon ik niet zoveel meer Instruments betreedt met Absynth 3 (87) de arena van de surround software synthesizers. Zelfs de eerste gratis te het totaalgeluid. Toen is besloten om ze in de aan doen.” (Mark van Schaick) downloaden surroundsynth vsti is al gesignaleerd; de Subtrakt 5.1 met aparte oscillatoren voor elk surroundkanaal. http://subtrakt.glizz.net. Subtrakt vind je ook op de cd-rom bij dit nummer. Naast synthesizers zijn er ook software samplers te noemen die surround sound ondersteunen, zoals de Steinberg HALion 3 (IF 72 en in dit nummer op p18) en de MotU MachFive (IF 74). Een ander voorbeeld is de plug-in sampleplayer Galaxy Steinway 5.1 (IF82 p53), een virtuele Steinway piano op- genomen in de Belgische Galaxy Studio met een prachtige 5.1 surroundsound. Enorm veel libraries met surround samples zijn er nog niet maar je kunt altijd een surround reverb plug-in van Waves (IR360), TC (Surround Verb), Universal Audio (RealVerb 5.1) of Lexicon (Pantheon) gebruiken om je klanken van een surround effect te voorzien. (Jean-Louis Gayet)

Interface 87 - april 2005 26