Fredningsgjennomgangen Fakt
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Fredingsgjennomgangen i Oppland I 2006 starta Riksantikvaren det landsdekkjande prosjektet Bergenske hovudveg over Hadeland, Fredingsgjennomgangen. Ved ferdselsåra frå Christiania til Trondheim sluttføringa av prosjektet i 2014 skal gjennom Gudbrandsdalen og over kvart fylke ha gjennomgått alle Dovrefjell, og vegen til Vestlandet gjennom fredingsvedtak som er gjort i perioden Valdres. Ferdselen førte med seg mange 1923-1979 og ha presisert omfanget impulsar som synest i byggjeskikken. Samstundes har det i enkelte meir avstengde av, formålet med og innhaldet i område, som til dømes i sidedalane til fredingane. Gudbrandsdalen, blitt bevart meir arkaiske former for byggjeskikk. Fredingsgjennomgangen i Oppland omfattar om lag 450 bygningar fordelte på 106 anlegg. Tunform Totalt omfattar prosjektet på landsbasis Mange tun i Oppland kan gå attende til rundt 1900 bygningar fordelte på om lag 920 mellomalderen. Når gardstunet skulle anlegg. plasserast i landskapet, var det fleire ting å ta omsyn til. I dei øvre fjellbygdene der dalen INNLANDSFYLKET OPPLAND er trong og klimaet hardt, måtte ein leggja Oppland er eit typisk innlandsfylke, og er garden der det er mest sol, som oftast på utanom Hedmark det einaste fylket i landet austsida av dalen der sola tok best. Der som ikkje har kystline. Ein stor del av fylket dalen er breiare finst gamle garder på båe er fjell. Bygdene i Gudbrandsdalen er omgitt sider av dalen. Det var først med det av høge fjell og Valdres grenser inn mot veksande husmannsvesenet frå sist på 1700- Jotunheimen i vest. Kommunane lengre sør i talet at bustadene vart pressa opp mot Vest-Oppland er derimot relativt flate fjellbandet og til andre område med jordbruksbygder, særleg på Toten og ugunstig klima. Hadeland. Innsjøane Mjøsa og Randsfjorden er viktige element i landskapet her. Klima og landskap kunne vere med på å bestemme korleis tunet vart bygd og korleis BYGGJESKIKKEN husa vart plassert i høve til einannan. I bratt Historisk er fylket prega av at nokre av dei lende kunne husa i tunet bli bygd i ei rekkje. viktigaste gjennomfartsårene i landet gjekk Men vanligare var det meir eller mindre gjennom Oppland. Dette gjeld den slutta firkanttunet. Ei vidare utvikling Budsjord i Dovre er eit døme på ein gard med tradisjonell to-tuns løysing i Nord-Gudbrandsdalen. Kårstua og gjestestua vart freda i 1923 og dei andre 14 bygningane vart freda i 1974. av firkanttunet var at det oftast vart påbygd svalgang. I hus med to Då Lov um bygningsfreding trådde i kraft i delt i to slik at innhusa var samla høgder er trappa til andre høgda i 1921 vart Den antikvariske bygnings- kring inntunet eller tomgarden, og svalgangen. Den akershusiske nemnd oppnemnd av Kyrkje- og uthusa kring uttunet eller naut- grunnplanen var dominerande i undervisningsdepartementet. Det var garden. Innhusa var våningshus, heile fylket fram til rundt 1850, og lovfesta at nemnda skulle bestå av fem stabbur, loft og buer, mens uthusa var nesten einerådande i Valdres og menn, der riksantikvaren var ein. Av dei var fjøs og låvar. Huset som ofte Gudbrandsdalen. Frå 1700-talet vert andre medlemane skulle ein vere arkitekt, skilte mellom uttun og inntun, var òg ein annan grunnplan teken i ein jurist og ein bygningskyndig. Nemnda stallen. Hus som var spesielt bruk, det som er kalla midtgangs- besto inntil bygningsfredingslova vart brannfarlege, som eldhus, huset, med ein gang midt gjennom erstatta av kulturminnelova i 1978. tørrstugu/kjone og smie, plasserte huset med inngang til romma på ein eit stykke frå resten av tunet. både sider, og med trapp til andre vart freda er freding av ein Det same gjaldt ofte burene der det høgda frå midtgangen. Midtgangs- einskildebygning; hovudbygning livsviktige kornet var lagra. Skikken huset er vanlegare på flatbygdene eller stovebygning. Desse enkelt- med å byggje eit hus til kvar Toten og Hadeland enn elles i fredingane finst i heile fylket. Østre funksjon førte til at det kunne bli fylket. Balke og Vestre Balke på Toten er mange hus på ein gard. Størst var begge døme på hovudbygningar nok talet på hus på 1700-talet. Det Ein spesiell bygningstype kalla som er lafta og rappa. Rapping er finst døme frå rundt 1740 på at det ramloftstove er kjent frå 1700-talet. leire, ofte iblanda halm som er kunne vere over 30 bygningar i Dette er eit hus der hovuddelen er påført tømmer for å gi ein lafta tunet på gardar i Gudbrandsdalen. bygd i ei høgd, men med eit påbygd bygning eit ønska murpreg. Dette rom som andre høgd på eine enden er ein overflatehandsaming ein Husmannsvesenet av huset og som er røsta på tvers av gjerne finn i Totendistriktet. Jordbruket har lenge vore den hovuddelen. I Oppland er ramloft- viktigaste næringa i fylket, og stovene berre kjent frå Gudbrands- Fleire av hovudbygningane vart bøndene her vart tidleg sjøleigande. dalen, og dei einaste to bevarte freda på grunn av den rike dekoren Frå slutten av 1700-talet vaks døma står no på Maihaugen. i interiøret utført av kunstnaren husmannsvesenet fram. Dette var Peder Balke, som var ein av dei svært utbredt i Gudbrandsdalen KVA VART FREDA OG KVIFOR? verkeleg store dekormålarane som der dei fleste sjølvstendige gardane Dei tidlegaste fredingane i Oppland virka i Oppland. Balke vart født på på 1800-talet hadde ein eller fleire er frå 1923-24. Dei vart vedteke av ein husmannsplass på Helgøya i husmannsplassar. Det finst døme Kyrkje- og Undervisnings- Ringsaker. I samband med på storgardar som hadde opp mot departementet etter framlegg frå restaureringa av Balke kyrkje fekk 30 husmannsplassar. Systemet med Den antikvariske bygningsnemnd. han tilhald på Vestre Balke og tok husmannsplassar var mest utbredt Dei såkalla ”innberetningene” om òg Balke som slektsnamn. Peder midt på 1800-talet, og vart avvikla bygningane er trykte i årboka til Balke fekk økonomisk stønad av rundt 1900. Fortidsminneforeningen frå 1924. bøndene på Toten til å skaffe seg ei kunstutdanning, og i 1833 vendte Bustadhuset Ein av dei fyrste som interesserte han tilbake til Toten der han Heilt attende til 11-1200-talet har seg for byggjeskikken i Gudbrands- dekorerte mange av gardane i tømmerarkitekturen vore dalen, var samfunns- og kultur- distriktet, mellom anna Balkegardane dominerande i Oppland, med forskaren Eilert Sundt. Gjennom eit og Rognstad . Balke er i dag gardstun med lafta hus der lengda samarbeid med Fortidsminne- anerkjent som ein av dei beste på tømmerstokken var avgjerande foreningen i 1850-åra fekk han målt landskapsmålarane i Noreg på for dimensjonane og proporsjonane opp fleire bygningar i Nord- 1800-talet. på huset. Så lenge åren eller Gudbrandsdalen. Antikvarane i røykomnen var varmekjelde, hadde Fortidsminneforeningen tok òg Eit anna døme på freda hovud- dei fleste husa berre ei høgd med tidleg til å interessere seg for den bygningar er Igelsrud i Jevnaker på unntak av loftet som ofte var gamle arkitekturen og byggje- Hadeland, ein stor og velforma stashuset i tunet. Då peisen og pipa skikken i Gudbrandsdalen. Nicolay hovudbygning frå slutten av 1700- kom rundt 1700, kunne det òg Nicolaysen reiste mykje i dalen i tallet. Lysgård på Lillehammer er eit byggjast bustadhus i to høgder. 1860-åra og skreiv om, målte opp viktig døme på ein hovudbygning og fotograferte gamle hus. Også på ein storgard i Sør-Gudbrands- Grunnplanen i bustadhuset før tidleg på 1900-talet skjedde det ein dalen. Nord i fylket, i Dovre finn vi peisen vart innført, var det som er omfattande oppmåling og Korsvoll øvre , ein stovebygning frå kalla treromsplan med inngang dokumentering av bygnings- 1600- og 1700-talet. gjennom ei forstove. Med kulturen i dalen gjennom det innføringa av peisen vart den arbeidet som vart leda av Herman Svalgangsbygningen og akershusiske grunnplanen tatt i Major Schirmer og Johan Meyer. midtkammerbygningen bruk. Her er inngangen flytt slik at Ein rekkje svalgangsbygningar vart ein kjem direkte inn i det store Hovudbygningar og stovebygningar freda i Oppland. Desse er oppført rommet, stova, ofte gjennom ein Om lag ein tredjedel av det som på 1700- og 1800-talet, hovudsakleg i klassisistisk stil. Døme på tradisjonen skal den skotske svalgangsbygningar som vart freda offiseren Sinclair ha sove her siste i 1923 og 1924 finn vi spreidd i heile natta før slaget ved Kringen i 1612. fylket, mellom anna Erstad i Sør- Aurdal i Valdres, Madsstuen i Ein annan gard med ei riktig lang Nordre Land, Ånnerud i Vestre historie er Tofte i Dovre. Som ikon Toten, Megarden i Nord-Fron, Helle i for den norske bondeadelen er Vågå og Steinsgard i Skjåk. Blant dei Tofte eit gardsanlegg som har vore tidlege fredingane finst fleire viktig i skapinga av den nasjonale, midtgangsbygningar. Skjellerud i norske identiteten etter 1905. Hovudbygningen på Aulestad i Gausdal vart freda i Lillehammer er oppført i 1790 i Garden har òg tidlegare hatt 1923. Hovudbygningen er ein midtgangsbygning og var bustad for Bjørnstjerne Bjørnson og familien. klassisistisk stil. Uleberg i Vågå er betyding i rikshistoria, og har vore oppført i 1750 i ein kombinasjon av omtalt som kongsgard for Harald tradisjonell byggjeskikk frå Nord- Hårfagre og var krongods i Gudbrandsdalen og ein meir mellomalderen. På 1600-talet var bymessig, klassisistisk stil. garden eigd av den dansk-norske adelsmannen og statthaldaren Ulrik Sjefsgardardane Fredrik Gyldenløve, og i 1688 vart Hovudbygningar på Tofte odelsgard. Her har det òg embedsmannsbustader vart òg vore vertshus og skysstasjon, og før freda. Tre av desse er hovud- det vart etablert skysstasjon på bygningar på sjefsgardar; Bauker i Dombås i 1850-åra, var Tofte siste Gausdal, Dallerud , på Lillehammer, skysskifte før Dovrefjell. Stovebygningen frå Kvalbyhaugen er eit døme på ein svalgangsbygning frå Land, bygget i 1740. og Graffer i Sør-Fron, alle freda i 1923. Bauker var sjefsgard og Eit døme på ein gard med bustad for kompanisjefen i tradisjonell totunsplan finn vi på ”Gausdalske Compagnie”. Dallerud Sandbu nigard i Vågå. Her vart 17 var sjefsgard for «Faabergske hus freda i 1923.