Pasgan Luchd-Teagaisg

www. bocan.tv

Pasgan Luchd-teagaisg

www.bocan.tv Taic phractaigeach agus beachdan airson luchd-teagaisg a tha ag iarraidh cànan is dualchas na Gàidhlig a theagasg agus cur ri comas-literachd, comas-àireanhachd agus cruthachalachd lèirsinneach clann na sgoile.

www. bocan.tv www. bocan.tv

Roimh-ràdh Stiùireadh airson www.bocan.tv

Tha am pasgan seo airson luchd-teagaisg a’ toirt leis Duilleagan-fiosrachaidh Luchd- Tha an làrach air a roinneadh na trì earrannan. Gus cuidich fhaotainn gus earrannan bòcan, teagaisg is Duilleagan-obrach na Cloinne cho math ri cleachdaidhean ann an sgrìob- boganach beag is leabharlann air an làraich a chleachdadh, rach gu CUIDICH (air a’ chrann hadh cruthachail, aithris sgeulachdan is ann am filmichean beothalachd leis a’ chloinn. aig a’ bhàrr). Cuimhnich gum faod thu an t-saighead air ais ann an uinneag an lorgair agad a chleachdadh daonnan (oisean air an làimh chlì aig a’ bhàrr.)

Earrann a h-aon Ionnsachadh na Gàidhlig tro gheamannan Bidh thu ‘g ionnsachadh ri tìde mar a thèid thu timcheall air an làraich seo an ìre mhath gun Earrann a dhà a’ stiùireadh luchd-teagaisg le bhith a’ cleachdadh www.bocan.tv gus eòlas a thoirt strì. Tha e mar amas gun lean a’ chlann na ceanglaichean grafaigeach agus faodaidh luchd- don chloinn mu bheul-aithris Albannach teagaisg is pàrantan na putanan a chleachdadh mar cheangal eadar na filmichean is an stuth sgrìobhte eile mun aon caractar no mun aon sgeulachd. Earrann a trì - Sgrìobhadh cruthachail is aithris sgeulachdan. Earrann a ceithir -Cruth-tìre na Gàidhealtachd is na ceanglaichean ri cànan is dualchas na Gàid- Tha clàr slàn de na meadhanan uile (geama, sgeulachd, dealbh-èibhinn is cuspair) cean- hlig. Ioma-chultaralachd: dè tha e a’ ciallachadh a bhith buntainn do dhream dùthchasach no do gailte ri gach film ri fhaotainn le bhith a’ briogadh air putan nan Cuspairean Ceangailte a nochdas fo sgàilean an fhilm. Dèan dà bhriog air gach cuspair gus fhosgladh. chinneadh beag an-diugh? Tha stuth san earrann seo airson clann na h-àrd-sgoile Earrann a coig Foghlam mu Ìomhaighean Gluasadach.MIE) agus stiùireadh gus a an clas a chu- Tha mòran de na filmichean-beothalachd a tha ri fhaotainn air www.bocan.tv gan comhar- ideachadh gus obair-bheothalachd a chruthachadh dhaibh fhèin. rachadh cuideachd no nan cuid de Chuspairean ann an earrann leabharlann. An seo, gheibh tu fhèin no an fheadhainn as sine den chloinn fiosrachadh ann an sgrìobhadh is barrachd Eàrr-ràdh Faclair Gàidhlig ceangailte ri obair-bheothalachd agus samhlaidhean airson na cloinne sgrìobhaidh is ceanglaichean-lìn airson gach cuspair air leth. Rach a-nuas air ìomhaighean gus giorrachaidhean, dealbhan-èibhinn is clàran-seanchais a chruthachadh.Tha dealbhan mar nan cuspairean air taobh ceart duilleag leabharlann gus cuspairean a lorg air neo dèan briog thaic ri aithris nan sgeulachdan airson na cloinne cuideachd. air putan nan Cuspairean far am faigh thu clàr slàn de na cuspairean uile, trì fichead uile-gu- lèir. Dèan dà bhriog gus taghadh a dhèanamh.

“Na thogail-inntinn agus air leth freagarrach don fheadhainn a bheir seachd foghlam Tha tòrr fiosrachaidh air an làraich seo. Is e sin as coireach gum bi am Pasgan Luchd- Albannach do chloinn a rèir a’ Chlàir-oideachaidh. Còrdaidh e dha-rìribh ribh fhèin teagaisg seo gad bhrosnachadh gus cuideam a chumail air aon fhilm no aon earrann air an is ris a’ chloinn! làraich, mar eisimpleir caractaran no aitichean sònraichte den Ghàidhealtachd is de na h- Air a sgrìobhadh le Eileanan, an toiseach-gnothaich. Tha e nas fheàrr a’ chlann a thòoseachadh san dòigh seo Leaslaidh NicCoinnich is cur rin cuid eòlais air seanchas is sgeulachdan na Gàidhlig beag air bheag. Aon uair ‘s gu bheil iad eòlach air an làraich, faodaidh iad na meadhanan a rannsachadh iad fhèin no ann am buidhnean mu bhòrd-smart.

Freagarrachd a rèir aoise airson Is iad Òs-nàdarrach agus Èibhinn an dà earrann as fheàrr a fhreagras air clann bheag (Sgoil- àraich, Clas 1-4). Lorg an stuth airson nam beag air earrann Boganach Beag air an làraich. Gabhaidh clann aig ìre nas àirde (Clas 5, 6, 7 agus an Àrd-sgoil) tlachd à earrannan Cinne- adh, Gaisgeach, Leannanan no Luchd Ar-a-mach. 2012 Fios mu chàileachd Chaidh na filmichean-beothalachd seo a dhèanamh ann an diofar shuidheachaidhean – Air a maoineachadh airson am Pròiseact chaidh mun dara leth a dhèanamh ann am buidhnean-obrach sna sgoiltean, feadhainn eile Beul Aithris Tro’n Dealbhan Bheo, Project ann an studio WHA airson telebhisean, agus feadhainn eile ann am buidhnean-obrach sna le coimhearsnachdan le leasachadh san studio. Gheibhear an ìre as àirde a thaobh riochdachaidh sna filmichean-tarraing Diarmaid is Gràinne, Fear Uain’ an Eòlais agus Each-uisge Loch Nis.

Ma thèid thu air iomrall leis an sgeulachd, feuch an leugh thu an stuth sgrìobhte ann an earrannan nan sgeulachdan no nan cuspairean an toiseach.

2 3

www. bocan.tv www. bocan.tv Pasgan Luchd-teagaisg

Is iad na leanas an fheadhainn air a bheil www.bocan.tv ag amas: CLÀR-INNSE 1.Luchd-ionnsachaidh Gàidhlig òg - sgoil-àraich is sgoil bheag Rachaibh gu boganach beag Facal-toisich mu Phasgan Luchd-teagaisg is mun stiùireadh airson www.bocan.tv 2. P4-7 Aonadan Gàidhlig 1. Ag ionnsachadh na Gàidhlig le www.bocan.tv d 7 Rachaibh gu bocan tv. Mun Ghàidhlig Cairt nan geamannan air www.bocan.tv 3. Cànan, cruinn-eòlas is eachdraidh Ghàidhlig san àrd-sgoil 2. Beul Aithris nan Gàidheal d 17 Rachaibh gu Dùthchas nan Gàidheal Ro-ràdh Caractaran Gàidhealach a chòrdas ris a’ chloinn 4. Inbhich ag ionnsachadh na Gàidhlig. 1 Duilleag-fiosrachaidh Luchd-teagaisg Rachaibh dhan ìre a tha iomchaidh 1 Duilleag-obrach na Cloinne Dè tha sna sgeulachdan? 15 Duilleagan-fiosrachaidh Luchd-teagaisg 5. Clann no inbhich gun Ghàidhlig ach le ùidh ann a bhith a’ faighinn a-mach barrachd 15 Duilleagan-obrach na Cloinne mu chànan is mu dhùthchas nan Gàidhlig. Rannsaichibh an làrach anns a’ Bheurla 3. Sgrìobhadh cruthachail d 75 Sgrìobhadh cruthachail is Seanchas nan Gàidheal 1 Duilleag-fiosrachaidh Luchd-teagaisg 6 Clann air imrich ann am bailtean-mòra na h-Alba. 6 Cleachdaidhean ann an aithris sgeulachdan is Rannsaichibh an làrach anns a’ Bheurla sgrìobhadh airson na cloinne

4. Cruinn-eòlas Cultarach d 81 Cruinn-Eòlas, Cruth-tìre is Sgeulachdan 1 Duilleag-fiosrachaidh Luchd-teagaisg 1 Duilleag-obrach na Cloinne An Gàidheal Dùthchasach 1 Duilleag-fiosrachaidh Luchd-teagaisg 1 Duilleag-obrach na Cloinne Saoranachd is Farsaingeachd ann an Alba nan iomadh cultar 1 Duilleag-fiosrachaidh Luchd-teagaisg Dà dhùthchas - Adivasi- dream Innseanach agus dùthchasaich Arctaiceach 2 Duilleagan-fiosrachaidh Luchd-teagaisg 2 Duilleagan-obrach na Cloinne 5. Dèan Beothalachd Sibh Fhèin d 101 Foghlam mu Ìomhaighean Gluasadach? 1Duilleag-fiosrachaidh Luchd-teagaisg Dèan Beothalachd Sibh Fhèin Duilleagan-fiosrachaidh 1-10 6. Eàrr-ràdh d 127 1. Faclan Gàidhlig ceangailte ri Beothalachd 2. Samhlaidhean: Giorrachadh Clàr-sgeulachd Stiall Dhealbh-èibhinn 3. Freagairtean air na ceasnachadh luath.

4 5

www. bocan.tv www. bocan.tv Pasgan Luchd-teagaisg

Pàirt 1 AG IONNSACHADH NA GÀIDHLIG

1. Cànan na Gàidhlig ‘S e cànan Eòrpach a th’ ann an Gàidhlig. Tha a’ chuid is motha de na fuaimean aice a’ nochdadh ann an cànanan Eòrpach eile mar Ghearmailtis, Fraingis, Spàinntis no Laideann. Bidh eòlas sam bith air cànan eile feumail dhut nuair a tha thu airson Gàidhlig ionnsachadh. A thuilleadh air sin, ‘s e cànan air leth loidsigeach a th’ ann an Gàidhlig. Tha litreachadh agus fuaimneachadh na Gàidhlig a’ leantainn bheagan riaghailtean chudromach. ‘S ann ainneamh nach eil na riaghailtean sin air an leantainn.

Seo na riaghailtean as follaisiche:

• Chan eil ach ochd litrichean deug san aibidil. Chan eil na litrichean a leanas a’ nochdadh idir - j,k,q,v,w,x,y,z. Tha na fuaimean acasan air an cruthachadh ann an dòighean eile. • Tha an litir “h” tric a’ nochdadh an dèidh a’ chiad chonnrag ann am facal gus sèimheachadh no analachadh a shealltainn. Tha seo a’ sealltainn dhut mar a tha am facal air a chleachdadh agus a’ toirt tuairmse dhut air a chiall. • ‘S ann mar seo a tha na facail air an òrdachadh fad na tìde: gnìomhair – suibseig - cuspair. Tha seo a’ ciallachadh gu bheil e san aon òrdugh ri Beurla ann an ceistean, ach ann am freagairtean tha e eu- coltach ri Beurla is coltach ri cànanan Cheann a Tuath na Roinn Eòrpa. • Tha cruth nan gnìomhairean ag atharrachadh a rèir cleachdadh ann an ceistean agus ann am freagairtean, dearbhach no àicheil, ach chan eil iad ag atharrachadh a rèir pearsa. Sa chuid is motha de chànanan Eòrpach tha buaidh aig a’ phearsa air a’ ghnìomhair (m.e.. I am, you are…). Sa Ghàidhlig chan eil gnìomhairean ag atharrachadh a rèir pearsa.

Seo tuilleadh stiùireadh air coimeasan eadar chànanan airson do chuideachadh:

SA GHÀIDHLIG.....

• Tha ainmearan fireann no boireann - chan eil neodar ann. Tha seo a’ toirt buaidh air litreachadh bhuadhairean a tha còmhla ris an ainmear. • Tha tuisealan ann airson ainmearan. ‘S iad na tuisealean ainmneach, ginideach (d(h)e), tabhartach (anns, etc) agus gairmeach. • Tha dà sheòrsa “you” ann (mar a tha san Fhraingis, etc)

6 7

www. bocan.tv www. bocan.tv Ag Ionnsachadh na Gàidhlig Ag Ionnsachadh na Gàidhlig • Tha am facal Thu neo-fhoirmeil agus singilte agus tha Sibh iomarra no foirmeil.

• Chan eil ann ach deich gnìomhairean neo-riaghailteach. 2. Notaichean Stiùiridh do Thidsearan is do Chluicheadairean An aon àireamh sa th’ ann am Fraingis agus nas lugha na tha ann am Beurla. Sgòr Phuingean

CHAN EIL SA GHÀIDHLIG..... Tha a’ chuid as motha de na geamannan a’ toirt seachad phuingean airson •. aon fhacal ann airson “yes” no “no” freagairtean ceart. Airson freagairt dhearbhach a thoirt seachad, bidh thu a’ cleachdadh a’ chrutha dhearbhach Ceann-ùine den ghnìomhair a bha sa cheist. Airson freagairt àicheil tha “Cha” no “Chan” a’ dol ron gh- nìomhair. Tha uibhir ùine airson gach geama a chluich – nuair a bhios sin seachad • .facal ann airson an uilt neo-chinnteach “a” (m.e. a hat = ad) thig bogsa-beò ‘Sgòr’ suas air an sgrìon. Gabhaidh an geama tòiseachadh Mar a th’ ann an Laideann ‘s e dìreach “taigh” a chleachdas sinn airson “a às ùr le bhith a’ gliogadh. house”. Tha seo ga dhèanamh nas duilghe gnè nan gnìomhairean ionnsachadh; Freagairtean feumar an ionnsachadh bho chruth an uilt chinnteach “the” no bhon bhuadhair; tha iad seo a’ leantainn gnè an ainmeir. Mar a dh’fheumas a h-uile coimpiutair, feumaidh gach freagairt a bhith am measg an fhead- • .gnìomhair singilte ann gus an tràth làthaireil a ràdh(m.e. she plays) hainn a chaidh a chur dhan phrògram aig a’ gheama. Dh’fheuch sinn ri beagan dhiofar Feumaidh tu a’ phàirt “...-ing” den ghnìomhair a chleachdadh (she is playing). Airson rudan fhreagairtean a leigeil troimhe, ach gun teagamh thig cuideigin le freagairt ceart nach eil a’ a tha a’ tachairt gu cunbhalach bidh an tràth teachdail air a chleachdadh. (m.e. he comes here every day = Bidh e a’ tighinn an-seo a h-uile là) maidseadh dha na freagairtean ceadaichte. Bi foighidneach - agus feuch dòigh eile, air neo • Eisimeileach. fuirich ach am faic thu am freagairt ‘ceart’ a thig suas (cha toirear ach aon stoighle air an Ach tha tràth cumhach ann a ghabhas cleachdadh mar eisimeileach. sgrìon) agus lean an stoighle a tha sin. • Gnìomhairean fèineach. A’ Leughadh Riaghailtean Feumaidh an leughadh seo a bhith air a dhèanamh gus am faigh sibh an rud as fheàrr às na . A’ tòiseachadh. geamannan agus gus nach fhàs sibh sàraichte – ach, ‘s dòcha gun gabh cuid de chluicheadairean (gu h-àraid clann nas òige) rathad nas socaire – Cluich is Faic! ‘S dòcha gun obraich

Tha sinn an dòchas gun dèan thu toiseach tòiseachaidh leis seo meadhanach math – gu h-àraid ann an àireamh de gheamannan far nach eil barrachd a’ chomhairle seo. Tha mòran ghoireasan airson Gàidhlig Amasan Cànain ann as dèidh nan riaghailtean. ionnsachadh air an eadar-lìon agus gu h-àraid air an làrach seo Riaghailtean fhèin. Feuch na geamannan cànain san earrann ‘Geamannan agus Spòrs’. Gluais mun cuairt air an làrach seo fhèin agus gheibh thu Tha 2 no 3 bogsaichean taice anns a h-uile geama, a’ sealltainn ‘Ciamar a Chluicheas’, ‘Facail’ barrachd fiosrachadh. agus uaireannan ‘Gràmar’. Thèid puingean a chall bhon sgòr mar is àbhaist nuair a thèid na bogsaichean Facail/Gràmar am fosgladh. Dh’fheuch sinn ri brìgh nam bogsaichean seo a chumail rianail agus ceangailte ri feuman gach geama gus nach bi iad ro thomaideach. Amasan Cànain Gàidhlig: Air an clàradh am broinn an seata seo de Notaichean a’ sealltainn na tha sna geamannan, a tha cuideachd a’ toirt seachad: Ìreannan Duilgheadas Cànain:

Beagan stiùiridh bho 1 (as fhasa) gu 3 (as duilghe) a thaobh obair cànain.

8 9

www. bocan.tv www. bocan.tv Ag Ionnsachadh na Gàidhlig Ag Ionnsachadh na Gàidhlig Cairt nan Geamannan air www.bocan.tv TIOTAL A’ SGILEAN AMASAN CANAIN IRE GHEAMA CHOIMPIUTAIR/EILE: CANAIN TIOTAL A’ SGILEAN AMASAN CANAIN IRE Glac a’ Mheanbh- Gliog is dragh air a’ chuileig airson Leugh is cluinn (ma thogras). 1 GHEAMA CHOIMPIUTAIR/EILE: CANAIN chuileag Mhor a cur a-mach às an uinneig. Dean Breacan Lean riaghailtean Neonì 0 Èist (ma thogras) ris a’ chòmhradh Dèan pàtranan. is leugh na builgeanan-còmhraidh. Gliog is dragh airson dathan, leud, Càit a bheil Gliog air àiteachan san rùm gus a’ Leugh is cluinn (ma thogras) 1 etc a’Mheanbh-chuile- chuileag a lorg. ceistean "A bheil... agus "An Na Seachd Gliog air rud tha ‘gluasad. Neonì 0 ag Mhòr? Èist (ma thogras) ris a’ chòmhradh ann...... ? (agus abairtean Peacaidhean Co-oibreachadh sùil/làmh. is leugh na builgeanan-còmhraidh. àite) agus na freagairtean. (Ailein nan A’ Chlac Amhairc Coimhead air rud a tha a' fàs & Ionnsaich ainmearan/rudan 1 Creach) aithnich e. Gàidhlig furasta. Bualladh nan Gliog air rud tha ‘gluasad. Neonì 0 Taidhp a-steach ainmear Gàidhlig. Litrich gu ceart. Dallag Co-oibreachadh sùil/làmh. Cleachd liosta-roiligidh gus Grand Prix nam Gliog gu sgileil air targaid a’ glu- Neonì 0 litreachadh ceart a lorg, ma Muc asad dh’fheumas. Co-oibreachadh sùil/làmh. Oibrich gu luath gus puingean a Lean riaghailtean. chosnadh Sgeulachdan Gliog gus pìos sgrìobhadh a tha- Leugh is Tuig. 1/2 Geama Dathan na Gliog agus Dragh Neonì 0 Fhraoich ghadh. Dèan suas stòiridh ann an Fheidh Smaoinich gu rianail (maids òrdugh bho thaghaidhean solais ceart/ cha mhòr ceart ris na sgrìobhte dhut. taghaidhean). An aire! Tha an aon ‘S iomadh rud a Ath-sgrìobh ceart bho liosta. Gnìomhairean an cruth a’ 1/2 dath gu tric cleachdte dà uair air rinn mi Sgilean cuimhne mu dè thachair, (seinn) leis a’ ghnìomhair an aon loidhne. ann an òrdugh. a bhith a-nis, seachad & Bananathan a’ Taip am freagairt, a’ taghadh ‘s ag Is toil/ Is fheàrr 1 teachdail Chait ath-sgrìobhadh ceart bho liosta. Graineag air Bhoill Co-oibreachadh sùil/làmh aig Litreachadh de dh’fhacail 1/2 Maids beathach is biadh astar. furasta Faclan aig Fionn Gliog air litrichean. Litreachadh de dh’fhacail 1 Gliog gus litir a ghlacadh. Mothaich litrichean air an cleach- furasta Mothaich litrichean cleachdte. dadh mar tha. Buileagan na Tagh, Gliog is Dragh. Òrdugh fhaclan ann an san- 1 Tiodhlacan na Mothaich cò tha a’ bruidhinn. Cruthan làidir de ‘dhomhsa 1/2 Bana-bhuidsich Oibrich ris a’ ghleoc. Coimhead tans sìmplidh Nollaig Leugh ainmean air bileag gibht. etc & leamsa etc’ air liosta air an sgòr. (tha + cùisear + gnìomhair Dèan a-mach an e dòigh-bru- an sgrìon. Gliog air an fhear +/no àite...... ) idhinn 1st/2nd/3rd duine a bu cheart. chòir cleachdadh. Gliog air freagairt bho liosta A’ Faicinn is a’ Faic gluasadan agus maids facal is Tràth Làthaireach dhen 1 tuiteam-sìos. Dèanamh gnìomh. ghnìomhair a bhith agus Taip facail, ag ath-sgrìobhadh bho gnìomhairean sìmplidh de Caite Bheil an t- Leugh ceist sa Ghàidhlig air gach Gnìomhair ‘Thig’ sa h-uile 1/2 liosta. ghluasad. Uisge Beatha? sgrìon. Gliog air freagairt bho tràth. (Tha e a’ snàmh, etc) liosta tuiteam-sìos. Ceist is Freagairt: Leugh is Coimhead Ali a’ tighinn dha- tuig a’ cheist. Facail nan Coig IFaic is Ainmich rudan Litreachadh 1 chaigh v saighdearan a’ tighinn Gliog air freagairt bhon liosta Litrichean Taip facail. A’ leudachadh eòlas-facail de gus an glacadh. Cleachd tuigse gus litrichean an rudan sìmplidh. fhacail a (ath)-thaghadh

10 11

www. bocan.tv www. bocan.tv Ag Ionnsachadh na Gàidhlig Ag Ionnsachadh na Gàidhlig

TIOTAL A’ SGILEAN AMASAN CANAIN IRE TIOTAL A’ SGILEAN AMASAN CANAIN IRE GHEAMA CHOIMPIUTAIR/EILE: CANAIN GHEAMA CHOIMPIUTAIR/EILE: CANAIN Ciamar a tha an Coimhead air an sgrìon is faic mar Cleachd dà sheòrsa de shean- 1/2/3 Càit a bheil iad a Maids daoine, rudan etc ris an A bheil...? Am bi....?An e....? 2 Aimsir? a tha an aimsir. tans: Tha .(ainmear/ceò)... fuireach? dachaigh aca. An ann....? Freagair na cei- Maids Tha/Bha/Bidh gu An- ann & Tha e/i .. (adjective/ Maids ceist is freagairt. stean seo mar bu chòir. diugh/an-dè/a-màireach. ceòthach). Taip facail Àiteachan far a bheil rudan. Cleachd stòras-facail gus faclan (Chan eil dòigh-bruidhinn ‘S air an aimsir, agus cuideachd co- e...a th’ ann sa gheama seo). Dèan an obair- Coimhead an comharra gus an Eòlas-facail mu obair-taighe. 2 ghnìomhairean, a leudachadh. Tha/Bha/Bidh taighe! ! dèan no NACH dèan thu rudeigin. Leugh òrdugh no ceist sìm- Leudaich fios air faclan Taip/ath-sgrìobh santans da rèir. plidh ann an àm seachad no aimsire. teachdail agus freagair mar Sàr-choghnìomhairean: bu chòir.(m.e.An do ghlan iongantach fuar; gu math thu an làr? Ghlan mi an làr.) teth; uarraidh gaothach; uabhasach, sgrathail etc. Sgeulachdan an Rannsaich am broinn deilbh. Dèan stòiridh, a’ taghadh bho 2 Taigh-Sholais Tagh bho liosta air bogsa-tuiteam liosta de thachartasan. Co ris a tha thu Gliog air ceàrnag. Tuairisgeul de choltas - 2 Leugh an stòiridh gu lèir. Coltach? Taipeadh sìmplidh. ceann, aodann, aodach Tachartasan ann an òrdugh Sgilean mion-choimhead. amhaich. Aige, oirre etc An Rud Sin no an Taidhp a-steach facail. Seo/ Sin. 2 (co aige/co air) Rud Seo Mothaich an e Seo/Sin a tha ra Cleachd am/an/a’/na etc ceart chleachdadh. a-rèir gnè an ainmeir (fir/ Leamsa is leatsa Tagh abairt cheart fon bhogsa- S ann/ Chan ann 2 Ath-sgrìobh buadhairean gu ceart. boir/iolra) tuiteam leamsa, leatsa etc. Taidhp ainmearan leis an alt Sgilean cuimhne/ co leis gach rud fireann/boireann, e/ i cheart (a’/an/am etc) (Tha a’ ghnè (sealbh- co leis) (fir/boir/iolra) air innseadh air A’ Lorg Beibidh- Tagh bho liosta. Litreachadh 2 putan air an sgrìon). Urùisg Ath-sgrìobh gu ceart. Roimhearan fillte (ri taobh, Glanadh as t- Lean fios nam putan Fir/boir/ ga /ga h- / gan /gam (ra 2 Taip a-steach facail.. faisg air, etc). Earrach iolra. chleachdadh ceart). Ainmearan ann an Suid- Taidhp a-steach dà fhacal gach Fios mun dàrna pàirt de gh- heachadh Ceangailte. turas. Coimhead an duine a’ lean- nìomhairean a dhìth: tilgeil; 2. tainn na chaidh innseadh dha. falach; ithe A’ fònadh Leugh ceist is faic bhon t-seòrsa Freagair ceist leis a’ ghnìom- 2 A’ Mhagag Dhubh Gliog & Dragh. Leugh is Tuig abairtean. 2 dhachaidh deilbh an e freagairt ‘seadh’ no hair san tràth is sa chruth aig Mac ‘Ic Ailein Tagh an gnìomh ceart. ‘chan eadh’ a bhios ann. cheart. Coimhead is gleus do ghnìomhan. Taidhp a-steach facail gus frea- Seachadail/Teachdail de : Coinneanaich is A’ cunntadh. Àireamhan de rudan (rabaid- 2 gairt. Faic, Rach, Thig, Ruig, Fàg, Sealgairean Taip is litrich gu ceart. ean) is de dhaoine (seal- Ath-sgrìobh a’ chòrr dhen abairt Fuirich, Tadhail. Ainmean gairean). gu ceart (à /a /ann an Glaschu/aig Bhailtean an Alba & àiteachan an drochaid, etc). (& deilbh) m.e. an t-Òban/am Ainmean Aite Maids dealbh is facail mu Facail mu chomharran 2 baile/na beanntan etc ann an thalamh. dùtchcha. abairt le roimhear, ri ath- Tagh bho liosta. Aithnich Suidheachaidhean sgrìobhadh bhon cheist. Ceangailte (m.e. cnoc na Draoidh-ille Taip santansan. An gabh? Gabhaidh/cha 2/3 craoibhe) Ainmich beathaichean. ghabh Ainmean bheathai- Nas Motha Nas Taip facail gu ceart Buadhairean Coimeasach 2 chean agus Suidheachadh Fheàrr Tuig na dealbhan gus freagairtean agus Sàr-choimeasach (m.e. Ceangailte ‘...dreach nathrach’ a dhèanamh. beag, nas lugha, as lugha)

12 13

www. bocan.tv www. bocan.tv Ag Ionnsachadh na Gàidhlig Ag Ionnsachadh na Gàidhlig

TIOTAL A’ SGILEAN AMASAN CANAIN IRE GHEAMA CHOIMPIUTAIR/EILE: CANAIN TIOTAL A’ SGILEAN AMASAN CANAIN IRE Obair Mhath Taip na taghaidhean. Dreuchdan obrach 2/3 GHEAMA CHOIMPIUTAIR/EILE: CANAIN Maids aodach ri obair dhaoine Tha e/i na ...... Am Ministear ‘s an Tagh dè nì thu le gliogadh air Thoir òrdugh, dàimheil (min. 3 ‘S e ...... a th’ann/a Sìthiche bogsa deilbh. gu ban-shìdh) no modhail th’innte, etc Taidhp a-steach cruth ceart nam (ban-shìdh gu ministear) facal. : Suidh/suidhibh; seinn/ Atharraich gu iarrtas ma dh’fhàsas seinnibh etc. Ma bhios iad iad ‘feargach’. feargach, cleachd: Am b’ Ban-tighearna Coimhead air na fàisneachdan a’ Còmhradh Neo-dhìreach 2/3 Coimhead daoine a’ dèanamh nan urrainn dhut/dhuibh....; An Labhuir tighinn gu buil (Faic an saoghal a’ (mar as trice ‘thuirt’ san tràth rudan air an sgrìon. deigheadh sibh...; An suidh tighinn gu crìch ma tha thu uile sheachad + teachdail). thu....etc (nas modhaile). ceart san ùine). Leugh abairtean is seantansan Cuideachd, stiùireadh co’n Gliog gus cruth ceart a’ ghnìom- fada – tagh eadar dà chruth taobh, deas/clì/air mo chùl, hair a thaghadh anns gach bogsa. den ghnìomhair gach turas etc; Pàirtean a’ chuirp gu sòn- Oileanach a’ Bhu- Leugh is faic an e òrdugh dìreach Freagair le 1. ‘Nì mi sin’ air 2/3 raichte aodann/ceann; Diofar idsich no modhail a th’ ann. neo òrdugh shìmplidh mar sgròb/ Lorg an rud ceart air an sgrìon. 2. aithnich (a) òrdugh no brùchd/casad, etc ; do & bhur Lean sreath de ghluasadan: Taidhp (b) iarrtas, is freagair da (buadh. sealbh.) = do shùil/ facail/ put ‘Enter’/gliog, dragh, rèir le (a) Seo (curran) no bhur teanga, etc gliog etc. (b) Gheibh/Bheir /Thig / Thoir Dhomh e Coimhead air na h-aodainnean Ceist & Freagairt: Gnìom- 3 Cleachd sgilean leis an luchaig Cuiridh/ Lorgaidh/ Togaidh air an sgrìon is feuch an dèan thu hair ‘Thoir’ ann an tràthan gus an rud a thogail ‘s a chur mi (curran). mach dè tha a’ tachairt: cò tha a’ Làthaireil /Seachadail/ Teach- dhan phoit mhòir. (spotan targaid Diofar ainmear sna rudan faighinn is cò tha a’ toirt seachad. dail. Riochdairean roimhear- s&ograv;enraichte gus togail/ dhan phoit mhòir. Lìon na beàrnan; gliog gus facail a ach leam/dhiot/dhaibh etc fàgail). thaghadh bho liosta-tuiteam. ann an liosta gus taghadh le Cluich aig diofar ìre gus comas Cuimhnich na facail sa cheist gliogadh. cànain a fhreagairt cheart gus facail an fhreagairt a Linn nam Bòcan Gliog is Dragh. Pàirtean (buill) a’ chuirp. 3 lorg – fhathast a’ gliogadh gus Taip facail. Cas/làmh dheas/chlì taghadh. Lean and ‘Sgòr’ gu faic dè rud as Seata de dh’ainmean ann an Coimhead ‘Sanas’ gus na facail fheàrr a thaipeadh Suidheachadh Ceangailte ceart fhaicinn ann am Beurla a (e.g.ceann a’ bhalaich) ghabhas eadar-theangachadh. Ainmearan firionn & boireann.

Dealbhan Teaghla- Coimhead/aithnich duine san Ainmearan teaghlaich (air an 3 ich dealbh & duine a’ soillseadh, is an sgrìon) athair, màthair, etc. càirdeas eatorra (abairt 3s duine – Buadhairean sealbhach mo/ ‘S e sin a mhac, etc). do/an, etc. mo sheanair/ a h- Lorg bogsa ceann-ri-ceann ag athair/ ogha, etc. innse mu abairt 1d/2na (‘S e sin mo/do phiuthar, etc). Taidhp a-steach abairt shìmplidh: ‘S e sin do mhac, etc.

14 15

www. bocan.tv www. bocan.tv Pasgan Luchd-Teagaisg

Pàirt 2 A’ Bheul-Aithris Ghàidhealach Tha aon duilleag-fiosrachaidh luchd-teagaisg agus aon duilleag-obrach na cloinne airson gach earrann anns an roinn seo

1. Dè th’ ann a’ Bheul-aithris Ghàidhealachd? 2 . Caractaran Gàidhealach a chòrdas ris a’ chloinn

3. Sgeulachdan na bheathaichean 4. Mòr-sgeulan nan Cinneadh 5. Sgeulachdan Èibhinn 6. Sgeulachdan Gaisgich 7. Luchd-dùraigidh, Luchd-Cùirn agus Spuinneadairean mhara. 8. Fiosaichean agus an Dàrna-Shealladh 9. Creutairean Òs-nàdurrach 10. A’ Mhuir Òs-nàdurra 11. Sgeulachdan Shiubhal 12. Buidsich agus Bhana-bhuidsich

Sgeulachdan singilte 13. Cùchullain 14. Blàr Traigh Gruinneard 15 An Turas Siar Ceilteach

16 17

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal DUILLEAG-FIOSRACHAIDH 1 DULLEAG-FIOSRACHAIDH1 BEUL-AITHRIS NAN GÀIDHEAL d2

Cuspair: DÈ TH’ ANN BEUL-AITHRIS NAN GÀIDHEAL? Beathaichean– Peatichean/Beathaichean Miotasach agus Beathaichean Fiadhaich. Clasichean: P 5-7, S1-2 Ùine: 1 no barrachd seiseanan NO Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv Rach gu- Rannsaich - Seòrsa Caractair. An seo tagh eadar Luchd-dùraigidh/ Creidmhich/ Stuth ealain: paipeir, peansail, rubair. Dathan roghnach. Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 Luchd-Èibhinn/ Gaisgich is Bana-Ghaisgich/ Leannanan/ Beathichean Miotasach/ Pe- Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus dealbh. atichean/ Fiosaichean/ Creutairean Os-nàdarrach/ Buidsich is Bhana-bhuidsich/ Beathai- chean Fiadhaich Geàrr: Ann an dualchas nan Gàidheal, is tric a bhithear a’ gabhail air Ùirsgeulachdan is Fionn- sgeulachdan Gàidhealach ‘Beul-aithris’ seach gun deach an cur a-nuas tro labhairt tro Goireasan - Cuspairean: iomadach ginealach. Tha i a’ toirt leatha mòran sheòrsaichean de sgeulachdan, nam Rach gu – Leabharlann- seòra sgeulachdan– tagh eadar Sgeulachdan Shiubhal/Sgeulach- measg feadhainn a dh’fhaodar comharrachadh mar ‘eadar-nàiseanta’; feadhainn a tha dan Gaisgeach/ Sgeulachdan Èibhinn / Sgeulachdan Òs-Nàdurrach/ Mòr-sgeulan nan Cin- againn còmhla ris an nàbaidh chultarail as fhaisg’ oirnn, Èirinn, agus feadhainn a bhu- neadh /Sgeulachdan na bheathichean. ineas do dh’Alba a-mhàin. Thòisich cruinneachadh is sgrìobhadh sìos an dualchais ann am meadhan na naoid- heimh linn deug. Am measg an luchd-chruinneachaidh as ainmeile tha Iain Òg Ìle, Goireasan air Loigne: Fear Chanaigh, Iain MacGriogair Caimbeul, Alasdair MacIlleMhìcheil, Calum MacGill- http;//www.carmichaelwatson.lib.ed.ac.uk/cwatson Eaian, Seumais MacEanraig, Hamish Henderson agus feadhainn eile. Sna 1950an, thòi- www.pearl.arts.ed.ac.uk sich Sgoil Eòlais na h-Alba air an obair aice agus chaidh aice air dualchas ‘ùr’ a chlàradh school of scottish studies gu sònraichte bhon luchd-shiubhail ann an Alba. O chionn ghoirid tha Tobar an Dual- chais is tionnsgnaidhean eile air a bhith a’ cur stuth ann an cruth digiteach gus am faod www.celtscot.ed.ac.uk/archives.htm sinn uile èisteachd ris na clàraidhean de na sgeulachdan a bh’ ann an toiseach ge b’ càite http:// myths.e2bn.org/teachers -for all myth and legend bheil sinn a’ fuireach. Leabhar-chlàr: Goireasan - Film agus meadhanan: Dùthchas nan Gàidheal John MacInnes Birlinn 2006 Rach gu filmichean/comaigean/sgeulachdan agus tagh eadar na gnè a leanas : Warriors of the Word Michael Newton Birlinn 2009 Siubhal – Tursan-mara/ A’ dròbhadh/ Eilthireachd/Long-briseadh agus Sgeulachdan Iontangach. Gaisgeach – Finn is na Feinne/ Cù Chullain/ Fraoch agus an Rìgh Artur Cinneadh - Luchd-cùirn agus Luchd ar-a-mach/ Gaol is Clann/ Strì agus blàran / Creachan agus ionnsaighean / Ceann-Cinnidh Òs-Nàdurrach –Geasan agus Draoideachd/ A’ Mhuir Os-nàdarrach/ Creideamh, Fio- saichean agus Taibhsean/ Creutaran Os-nàdarrach - am measg Bhana-bhuidsich agus Buidich. Sgeulachdan Èibhinn - Sgeulachdan mu theicheadh/ A tarraing às na Cumhachdan/ Gloicean Glice/ Fealla-dhà no trì

18 19

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DULLEAG-OBRACH 1 -BEUL-AITHRIS NAN GÀIDHEAL DUILLEAG OBRACH 1 BEUL AITHRIS GÀIDHEALACH d2

CEISNACHADH LUATH 9. Dè am port a sgrìòbh am pìobaire Hamish Henderson nuair a shabaid e anns an Dàrna Cogadh ann an còmhrag na h-Afraca? 1.Am measg nan daoine seo cò bha an neach-chruinneachaidh ainmeil? a • Come all ye a • Iain MacGriogair Caimbeul b • Thèid mi dhachaidh b • Rupert Smith c • Scotland the brave c • Màiri Mhoireasdan 10. Càite a bheil a’ bheul-aithris as laidire anns a’ Ghàidhealtachd? 2. Chaill Calum MacGill-Eathain, fear-chruinneachaidh ainmeil agus bràthair a • Srathspé agus Bàideanach Shorlaidh MacGill-Eathain pàirt den chorp aige, dè pàirt a bh’ ann? b • Siorrachd Pheairt a • Ca c • Lochabair b • Gàirdean c • Òrdag coise CEISTEANAN NAS FHAIDE Dèan aon no barrachd ceisteanan mar ‘s toil leat fhèin no mar an tidsear gad mholadh. 3. Càite an do rugadh fear-shiubhal agus sgeulaiche Donnchadh Williamson? a •Ann a’ teanta air Loch Fìne. 1. Dè tha beul-aithris a’ ciallachadh? b •Anns an ospadal anns an Òban. c • Ann an carbad-eiridinn air an rathad 2. Carson a tha sinn a’ cleachdadh am facal seo (beul-aithris) airson tuairisgeul a’ toirt air an dualchas againne? 4. Dè an t-ainm a bha air an t-uncail ainmeil Essaidh Stiùbhart? a • Ailidh Dall 3. Carson a tha a’ bheul-aithris againne làn beairteas? b • Seumas Dòmhnallach c •Brian Stiùbhart 4. Cò na caractar as fheàrr leat anns a’ bheul-aithris Gàidealachd? Carson?

5. Dè an t-ainm a bha air am fear-chruinneachaidh dìcheallach a bha ag obair 5. Thoir ainm air aon sgeulachd a tha cumanta san dà chuid - Èirinn agus Alba, aon còmhla ri Iain Francis Caimbeul ann am Barraigh agus Uibhist a Deas? sgeulachd iontachadh eadar-nàiseanta agus aon sgeulachd ionadail às a’ Ghàidealachd. a • Eachainn MacIllethain Sgrìòbh geàrr-chunntas de na sgeulachd. b • Seumas Mac a’ Phi c • Seonaidh Dòmhnallach 5. Anns na facail agad fhèin, inns dhuinn sgeulachd as fheàrr leat anns a’ bheul-aithris 6. Dè an seòrsa dòigh-shiubhal a bhiodh am fear-chruinneachaidh Calum Iain Ghàidhealachd. MacIlleathain a’ cleachdadh air na h-eileanan? a •An car b • Am bus c • Am Baic

7. Dè an dùthaich a tha nas fhaisge oirnn a thaobh sgeulachdan agus beul- aithris? a • A’ Chuimrigh b • Nirribhidh c • Èirinn

8. Dè na innealan-ciùil bha as measaile anns a’ Ghàidhealtachd bho thùs? a • An clarsach b • Am fidheal c • A’ Phiòb-Mhòr

20 21

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEAG-FIOSRACHAIDH 2_CARACTARAN GÀIDHEALACHD DUILLEAG OBRACH d2_ CARACTARAN GÀIDHEALACHD

Cuspair: CRUTHAICH CARACTARAN GÀIDHEALACHD CEASNACHADH LUATH Clasichean: P1-4 P5-7 Ùine: 1 no iomadh seiseanan 1. Cò leis a bha a’ bhuidhnean ghaisgich a’ bhiodh a’ siubhal air feadh Alba agus Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv Stuth ealain: paipeir, cairt no creadh-deilbh. Peansail, rubair. Dathan roghnach. Èirinn a’ chur ceart cron? Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 a • Fionn Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, taisbeanach, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus dealbh. b • Am Prionsa Teàrlach c • Dòmhnall Dòmhnallach. Gnìomhachdan: Rach gu bocan.tv-RANNSAICH –caractaran. An seo dh’fhaodadh na clann rannsachadh a ‘dhèan- amh air na seòrsa charactaran a tha air www.bocan.tv. Dh’fhaodadh sibh ag obair air bòrd-smart 2. Bha cumhachdan leigeil aig dè beathach? ris a‘ chlas gu lèir, ann am buidhnean beaga no gach clan nan aonar. a • An Nathair Gheal Is iad Òs-nàdarrach agus Èibhinn an dà earrann as fheàrr agus freagarrach dha na clann bheaga b • A’ Mhàgag dubh (Sgoil-àraich, Clas 1-4). Lorg an stuth airson na clann bheaga air earrann Boganach Beag air an c • An sgadan airgid. làraich. Gabhaidh clann aig ìre nas àirde (Clas 5, 6, 7 agus an Àrd-sgoil) tlachd à earrannan Cin- neadh, Gaisgich, Leannanan no Luchd Ar-a-mach mar eisimpleir. 3. Dè am Ministear a chunnaic na sìthichean? Dh’fhaodadh na clann dealbhan a’ dhèanamh air caractaran aca fhèin. Dh’fhaodadh iad caractar a’ a • Mgt. Raibairt Kirk dhèanamh bho www.bocan.tv. b • Mgt. Iain Moireasdan

Faighnich na ceistean mar a leanas fad ’s a tha iadsan ag obair. c • Mgt. Peadar Mac na Cearda. An e beathach, duine no rudeigin eile a th’ann? An e inmhich no clann a th’ ann? A bheil e/i beag no mòr, àrd no goirid? 4. Dè an dath a tha aig am bò Èirinn nach robh riamh gun bainne? A bheil aogas sònraichte aige/aice - an t- sròn, na cluasan, na sùilean no na casan? a • geal Dè tha e/i coltach? A bheil e/I toilichte, brònach, fiadhaich, dragail, doireannach no…. ? b • dubh Dèan dealbh de na coltas a tha air an caractar. Nuair a tha a h-uile duine deiseil leis na dealbhan c • glas aca fhèin, carson nach seall iad na dealbhan dhan chlas uile gu lèir. Dh’fhaodadh iad sgeulachd 5. Dè na sgilean a fhuair Siubhne às dèidh dha a dhol às a chiall às dèidh Blàr Mag beag a dhèanamh mu dheidhinn an caractair. Rath? Dh’fhaodadh na clann nas luaithe bòrd-stòiridh a’ dhèanamh cuideachd. a • B’urrain dha leugh b • B’urrain dha leum Goireasan - Film agus Meadhanan: Rach gu-RANNSAICH –Caractaran– Leannanan/Beathai- c • B’urrain dha tilg chean mitosach/Creidmhich/Creutairean òs-nàdurra/Luchd-èibhinn/Luchd-dùraigidh/Beathai- chean fiaidhaich/Fiosaichean/Buidsich agus Bana-Bhuidsich/Gaisgich agus Bana Ghaisgich// 6. Càite an deach na luchagan taibhse às dèidh dhuibh bàsachadh? Luchd Cinnidh/Peataichean. a • Nèamh Goireasan - Cuspairean: b • Caisteal Sruighlea Rach gu- Leabharlann - Seòrsa Charactair - An seo tagh eadar Luchd-dùraigidh/ Creidmhich/ c • Caisteal DunRobin Luchd-Eibhinn/Gaisgich is Bana-Ghaisgich/Leannanan/ Beathichean Miotasach/Peatichean/Fio- saichean/Creutairean Os-nàdarrach/Buidsich is Bhana-bhuidsich/Beathaichean Fiadhaich

22 23

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEAG OBRACH d2_ CARACTARAN GÀIDHEALACHD DUILLEAG-FIOSRACHAIDH 3

7. Dè na gaisgeach a bha a’ sabaid an aghaidh na h-uile-bheist? a • Fionn Cuspair: SGEULACHDAN NA BEATHICHEAN ANNS AM BEUL-AITHRIS Clasichean:: P1-4, P5-7 b • Fraoch Ùine: 1 no barrachd seiseanan c • Cù Chullain Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv Stuth ealain: paipeir, peansail, rubair/suathair. dathan roghnach. Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 8. Bha Tagaidh an Taghan na fear an taighe ann an dè na Sreath na dhealbhan-bheò WHA? Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus dealbh. a • Farpais nan Sgeul Fuadain? b • Gàidhlig Gu Leòr Geàrr: Tha beartas de sgeulachdan agus beachdan mu bheathaichean ann am beul-aithris na Gàidhlig. Gu c • Farpais na h-Òigridh traidiseanta, b’ e eich, crodh, caoraich, gèadhan, cearcan agus coin na beathaichean dachaigheil a bh’ aig na Gàidheil. Am measg na peataichean eile b’ e cait, fiadh, dòbhran, sionnach, luchagan no eòin mar 9. Càit an do dh’fhuirich Gorm shùil Mhòr feannag no faoileag. Uaireanan bha cumhachdan os-nàdarra aig na beathaichean sin, mar cait sheunta a • Lochabair Ghorm Shùil Mhòir. Tha iomadh beathach fiadhaich sa Ghàidhealtachd, agus tha sin a ciallachadh gu bheil ag iasgach agus b • Anns na h-Eileanan an Iar a’ sealladh gu math cudromach airson an doigh-beatha na Gaidhealtachd agus anns am beul-aithris. c • Earra-Ghàidheal. Uaireanan tha sgeulachdan ann mu bheathaichean fiadhaich a’ fàs solt. Mar eisimpleir, rinn a’ bhana- bhuidseach ainmeil, Cailleach Bheinn Bhric, treud de dh’fhèidh solt agus phòs an t-eileanach MacCo- 10. Dè an t-ainm a bh’ air caraid Danaidh an Dòbhran? drum ròn ann an sgeulachd. Tha pailteas de bheathaichean miotasach ann am beul-aithris na Gàidhlig agus chan eil gin nas motha neo nas ainmeile na Uilebhèist Loch Nis. Am measg nam beathaichean a • Murchadh coimheach eile tha Nathair Gheal Ghlinn Ghollaidh ann an Cataibh, agus, o chionn ghoirid, an taigeis b • Seonaidh fhiadhaich. c • Eòsaph Gnìomhachdan: CEISTEANAN NAS FHAIDE Dèan aon no barrachd ceisteanan mar ‘s toil leat fhèin no mar an tidsear gad mholadh. Èisteachd– Coimhead air cuid na filmichean is na comaigean mu dheidhinn beathaichean; faighnich dhan chlann a smaoineachachd carson ’s fheàrr leotha feadhainn na caractaran nas fheàrr na feadhainn 1. Cò an caractar Ghàidhealachd as fheàrr leat, agus carson? eile. Bruidhinn– Bruidhinn mu dheidhinn na filmichean agus na sgeulachdan. Dè charactair na bheathaichean as fhèarr leotha uile? Carson? A bheil sgeulachdan bheathach èibhinn aca fhèin? 2.Dèan dealbh den charactar as fheàrr leat Dh’fhaodath dealbh a’ dhèanamh leis? Sgrìobhadh– Faighnich den clann a’ thagh aon caractair bheathach bhon uìr-sgeul, no a tha iadsan èol- ach air, agus a’ sgrìobh sgeulachd mu dheidhinn. Rannsaich– Ionnsaich barrachd mu dheidhinn beathaichean na Gàidhealtachd air www.bocan.tv no air làraichean-lìn Albannach eile. Faignich den chlann a lorg sgeulachdan beathach eile bhon àite agaibh fhèin, bho caraidean, no daoine eile a tha a’ fuireach ann. Lorg leabhaichean anns an leabharlann no anns an sgoil. Dealbh– Faignich den clann dealbhan a’ dhèanamh na beathaichean as fheàrr leotha anns na filmichean dhealbhan-bheò a chunnaic iad, no fear ùr. An e peata, beathaich fiadhaich no beathaich mitosach a th’ann? Dh’ fhaodadh iad comaigean stiall no bòrd-sgeulachd a’ dhèanamh.

24 25

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEAG-OBRACH 3 - SGEULACHDAN NA BHEATHAICHEAN DUILLEAG-FIOSRACHAIDH3- SGEULACHDAN NA BEATHAICHEAN CEASNACHADH LUATH

Goireasan - Film agus meadhanan: Rach gu bocan.tv filmichean/sgeulachdan/comaigean -beathaichean-peataichean/beathai- 1.Cò bha a’ chiad charaid aig an Cù Dubh? (Film: An Cù Dubh) chean fiadhaich/beathaichean mitosach. a • Bò Rach gu bocan.tv– Rannsaich – Caractaran – Beathaichean fiadhaich.peataichean/beathai- b • Each chean mitosach. Peataichean A’Phiseag Choir, Cù Dubh Lòn Dubh, Danaidh an Dòbhran, Isein an Òrain, c • Lòn Dubh Muile-mhàgag, Gog Gog, Dùisg!, Mu Mu O Mo Bhrù. Beathaichean Fiadhaich– Cross Padruig Crosda, Danaidh an Dòbhran, Cailleach na Beinne 2. Càit an do lorg e i? Brice, A’Mheanbh-Chuileag Mhòr, Gràidh Fiadhaich a • Anns an abhainn. Beathaichean Mitosach– A’Nathair Gheal,Each Uisge Loch Nis, Luchagan Taibhse, A’Mheanbh-Chuileag Mhòr, Màgan Dubh Mhic Ic Ailein, Fraoch, Ogopogo agus Nessaidh, b • Ann an taigh. Sgadan Airgid, An Taigeis Expres, Righ-fo-Tuinn, Dannsa na R òin, Rònag Phòsda. c • Anns an t-sneachd.

Goireasan - Cuspairean: Rach gu - Leabharlann -Sèorsa Charactair- Beathaichean -l 3. Dè rud nach robh Gog Gog airson an duine aice a’ cheannach? (Film: Gog Gog) Peataichean Am Fear Uaine, A’ Pheata Gheal, An Cù Dubh, Eodhann Mac a’ Ghobhair, Na a • Tombaca Trì Snaimhlean b • Sleamhnaich Beathaichean Fiadhaich–Cailleach na Bheinne Bhrice c • Cù Beataichean Mitosach– A’ Nathair Gheal, Ailean nan Creach, An Oidhche as Fhuaire, An t-Each Uisge, Màthair Oisin. 4. Carson a bha a’ bhana-bhuidseach Bharraidh airson Dòmhnall a chumail a- mach sa mhuir? (Film: Mu Mu O mo Bhru) a • B’urrainn a’bhò aice ag fear air croit aige ithe. b • Gus stad a’ chuir air an nighean aice dha phòsadh/ c • Gun urrain dhi a fuirich anns an taigh aige.

5. Bha màthair Oisein na beathach, dè seòrsa beathach a bh’innte? (Film: Gràidh Fhiadhaich) a • Bò. b • Fiadh. c • Gobhar.

6. Carson a bha Padruig cho chròsta? (Film: Padruig Cròsta) a • Cha toil leis a dhol air iteig. b • Bha e glè fèineil c • Bha e airon Seonag a’ phòsadh.

7. Dè rinn an each-uisge dha na daoine? a •Bhiodh e gan ithe b •Bhiodh e gan bàthadh c •Bhiodh e gan tiodhlacadh 26 27

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal DUILLEAG FIOSRACHAIDH 4 DUILLEAG-OBRACH 3 SGEULACHDAN NA BHEATHAICHEAN d2 Cuspair: MÒR-SGEULAN NAN CINNIDH 8. Dè na beathach a bha a’ cùmail sùil air an leanabh Eobhann? Clasichean: P1-4, P5-7 agus S1-2 (Film: Clann a’Ghobhar ) Ùine: 1 seisean Cat Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv Stuth ealain: paipeir, peansail, rubair. Dathan roghnach. Cù Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 Gobhar Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, taisbeanach, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus dealbh.

Geàrr: CEISTEANAN NAS FHAIDE Tha Cinnidhean, na cinn-chinnidh aca agus na batailean a bh’ aca thairis air boireannaich, Dèan aon no barrachd ceisteanan mar ‘s toil leat fhèin no mar an tidsear gad mholadh. talamh, agus an aghaidh luchd-ionnsaigh a nochdadh tric ann am beul-aithris Gàidhealach. Ged nach eil fìreantachd nan sgeul uaireannan air a dhearbhadh, tha beul-aithris a toirt dhuinn 1. Cò na càirdean a bha aig am peata geal agus carson a bha iad a’ ruith air falbh? Dè tha- sealladh phrìseil air caractaran eachdraidheil, faireachdaidhean agus tachartasan ann an each- chair riutha? (Film:A’Phiseag Choir) draidh. 2. Dè chuir an cù dubh roimhe ri dhèanamh nuair a chunnaic e cho fhuar ‘s a bha an oid- San fharsaingeachd, tha na sgeulachdan is fheàrr mu na caractaran is inntinneach agus na cin- hche? nidhean is cumhachdach no mì-chliùiteach. Tha iomadach sgeulachd ann mu Chlann ‘ic Leòid Nad bheachd fhèin agad, an e rud math a bh’ann? (Film: An Cù Dubh ) agus na Dòmhnallaich anns na h-Eileanan agus na blàran lìonmhor a bh’ aca. Tha iomadach 3. Carson a bha am far-ainm ‘Mac na gobhar’ air Eòghan MacCoinnich? (Film: Mac a’ sgeulachd air innse gu h-àraid mu bheatha Dhòmhnallaich Shlèite a thàinig gu crìoch le Blàr Gobhar) Charanais. Tha mòran air innse mu Dhòmhnallaich Chlann Raghnaill agus gu h-àraid mun 16mh ceann-cinnidh cunnartach. Tha an deireadh duillich a thàinig air an neach-cùirn, Neish, cho inntinneach ris an iomadach cuairt-dànachd a bh’ aig Clann ‘ic Ghriogair agus gu h-àraid an neach-cùirn is ainmeil aca, Rob Ruadh. Tha sealbh air fearann air mòran sgeulachdan a chruthachadh. ‘S e sgeul mhath a tha ag innse mar a chaidh fearann a chall agus fhaighinn air ais leis an oighre cheart, mar eisimpleir, an sgeulachd air mar a thàinig fearann Chinn Tàile air ais chun an ceann-cinnidh ‘ic Choinnich leis an robh e, agus mar a fhuair e an t-ainm Murchadh Dubh na h-Uaimh, o chionn ‘s gun do chur e iomadach bliadhna seachad na fhògarrach. Air an làrach-lìn seo nach eil sinn a’ sgrìobhadh mu dheidhinn na cinneadean anns an aon doimhneachd. Tha sgeulachdan mu dheidhinn na Dhòmhnallaich -Ìleach agus Clann Raghnall,- Clann Ghill Eathain, Clann MhicCoinnich ChinnTail, Clann an Toisich agus Clann a’Phearsain a Srathspé, na Stiùbhairtich a Appuin, na Caimbeulich Bhradalbainn, Clann Griogair. Clann an Aba agus na Nisich Chan eil sin ag ciallachachd nach eil sgeulachdan inntinneach mu dheidhinn na cinneadh eile.

Gnìomhachdan: Dèanibh na ceistean mar a leanas ris a cloinne – fàs suas ri ìre na cloinne. Èisteachd– Coimhead air cuid na filmichean no na comaigean mu dheidhinn na cinneadh. Dè fear as fhèarr leis a’ chlann agus carson? A bheil na clann a’ tuigsinn sion a h-uile anns na sgeulachdan? Inns dhaibh na sgeulachdan a- rithist far a bheil iad troimh-a-chèile.

28 29

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal DUILLEAG OBRACH 4 - MÒR-SGEULAN NAN CINNIDH DUILLEAG-FIOSRACHAIDH4 MÒR-SGEULAN NAN CINNIDH -d2 Filmichean: Blàr Chàirinis, Dubh Sith, Murchadh Dubh na h-Uamha, Mhuile-mhàgag, Clach an Fhithich, ’S e Nochd an Oidhche. Bruidhinn– Coimhead air aon film agus bruidhinn mu dheidhinn an sgeulachd. Dè tha tachairt ann? Cò na caractaran as cudromaiche? Cò’ s fheàrr leotha? Carson? CEISNACHADH LUATH Bruidhinn mu dheidhinn sgeulachdan chinneadh bhon àite agaibh fhèin. Dè na tachartasan mòra no 1. Cuin a thachair Blàr Cairinis? blàran a bh’ ann? a • 1601 Dè seòrsa beatha a bhiodh aig na cinnidhean? Am bu toil leis na clann a dh’fhurich ann an caisteal? b • 1611 Sgrìobhadh– Dh’ fhaodadh na chlann sgeulachdan a sgrìobhadh mu dheidhinn caractair no tachartan c • 1721 as fhearr leotha air www.bocan.tv. Faighnich dhaibh a’ sgrìobhadh mu dheidhinn dè tathairt an uairsin 2. San sgeulachd, Blàr Cairinis, dè bha cearr leis an nighean aig MacLeòid? m.e; ’s urrainn dhaibh sgrìob sgeulachd ùr mu dheidhinn cinneadh. a • Bha i bodhar Rannsaich – Faigh a-mach barrachd mu dheidhinn na Cinneadh agus na Comann Chinneadh air b • Cha robh ach aon cas aige feadh na Gàidhealtachd. Tagh cinneadh –am fear agad fhèin no fear anns an dùthaich agaibh fhèin. c •Cha robh ach aon sùil aige Dè an t-ainm a th’ air? An robh iad cumhachdach? An robh iad a’ fuireach ann an caisteal? Cò na nam- haidhean nas mìosa a bh’ aca? Carson a bha iad ainmeil? Dè an t-ainm a tha aig an ceann-cinnidh as 3. Cò às a thàinig an Dubh Sìth? a • Ile ainmeile na chinneadh seo? b • Dìura Dealbhan– Dh’ fhaodadh na clann dealbhan a’ dhèanamh de na caractaran cinneadh as fhèarr leotha. c • Muile Fhaodadh iad comaig stiall no bòrd-sgeulachd a’dhèanamh mu dhèidhinn na caractaran aca. 4. Cò còmhla ris a bha an Dubh Sìth a’ sabaid? Goireasan - Film agus Meadhanan: a • Clann Mhic Illeathain b • Na Dòmhnallaich Rach gu – RANNSAICH– Caractaran – Luchd Cinnidh- ‘S e Nochd an Oidhche- Clan an Aba agus na c • Na Caimbeulaich Nisich/Blàr Chàirinis-Na Dòmhnallich agus Ceannard Sìol Thormoid/ Dubh Sìth -Na Dhòmhnallaich Ìleach agus Clann Ghill Eathain/ Murchadh Dubh na h-Uamha – MacCoinnich ChinnTail / Màgan 5. Carson a bha fios aig a’ bhanaltrum gur e Murchadh Dubh a bh’ ann? Dubh Mhic Ic Ailein– XIII Ceann Cinnidh Clann Raghnail/Màgag– Iain Garbh a Ratarsaidh/ Clach a • Bha comharradh-breith aige b • Bha leòn aige Fhithich – Clann an Toisich agus Clann a’Phearsain/ Ban-tigearna Labhuir- Stiùbhairtich a Appuin c • Bha tatù aige agus Caimbeulich Bhradalbainn Goireasan - Cuspairean: 7. Dè seòrsa beathaich nach toil le Iain Garbh à Ratharsaigh? Rach gu- RANNSAICH -Cuspairean- Cinneadh - Blàr Chàirinis/Ailean nan Creach/ Murchadh Dubh a • Feannagan na h-Uamha/ Domhnall Dubh/ Eobhan Mac a’Gobhar / Iain Garbh a Raat arsaidh /Blàr Traigh b • Cait c • Losgannan Gruinneart/ Na Grigorich agus na Caimbeulich/ Na Nisich agus Clann an Aba/ Rab Ruadh/ Beul Aithris Strath-Spé agus Baideanach. 8. Dè an t-adhbhar airson an t-sabaid eadar Clann Mhic an Toisich agus Clann Mhic a`Phearsain Shrathspé ? a • Nighean b • Eich c • Fearann

10. Dè rinn na Nisich gu Clan an Aba airson iad a dh’fhàs cho fhiadhaich? (Film: ‘S e No- chd an Oidhche a • Ghoid iad biadh na Nollaige b • Rinn iad creach air an caisteal aca. c • Mhuirt na Nisich ceann-cinnidh Clann an Aba.

30 31

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal DUILLEAG OBRACH 4 - MÒR-SGEULAN NAN CINNIDH d.2 DUILLEAG-FIOSRACHAIDH 5

CEISTEANAN NAS FHAIDE (Fear airson gach film mòr-sgeulan – tagh fear no iomadh) Cuspair: SGEULACHDAN ÈIBHINN 1. Anns am film ‘S e nochd an Oidhche dè na Clann as fheàrr leat, na Nisich no Clann an Aba? Cò bha ceart agus carson? Clasichean: P1-4, P5-7, S1-2 Ùine: 1 seisean 2. Anns am film Clach an Fhithich carson a bha an-t-antaigh cho fhiadhaich nuair a Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv Stuth ealain: Neach sam bith thuit an nighean ann an gaol ris am fear òg, Mac in- Toisich - nad bheachd fhèin? Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, taisbeanach, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus dealbh. 3. Anns am film Blàr Chairinis carson a bha MacLeòid Dhun Bheagan airidh air na thachair dha - nad bheachd fhèin Geàrr: 4. Chaidh Iain Garbh à Ratarsaidh a bhathadh -carson a thachair sin? ‘S e craic a chanas iad ri còmhradh sa Ghàidhlig agus tha sin a’ ciallachadh gàireachdaich. Tha a h-uile Inns an sgeulachd nad facail fhèin. (Film: Mhuile-mhàgag) seòrsa dibhearsain briathrach mòr-chòrdte. Tha far-ainmean èibhinn cumanta agus tha iad tric a’ dol bho ghinealach gu ginealach.Tha tòimheasachain agus rannan-teangaidh mòr-chòrdte cuideachd, 5. Thoir dhuinn dà adhbhar carson a dh’fhàsas an Dubh Sìth cho fhiachaidh ri fear dìreach mar a tha sgeulachdan mu dhaoine a tha air am faicinn mar “charactaran” agus dibhearsain MacIllethain Dhuart? (Film: Dubh Sìth) mu thrioblaidean na beatha seo. 6. Carson a bha Caimbeul Gleann Leamhain nas càirdeile ris na Stiùbhartich á Ap- puin na ris na Caimbeulich Bhraid Albainn? (Film: Bantigearna Labhuir) Gidheadh, ‘s e rud gu math ùr a tha sa chleasaiche Ghàidhlig. ‘S dòcha gur e am fear as fheàrr Tormod 7. Faigh a-mach de da-rìribh a thachairt ri Mhic Ic Ailein aig an direadh. (Cuspair: MacIllEathain à Uibhist. Tha sgrìobhaichean àbhachd aig a bheil snas fìor Ghàidhealach air an cuid Na Dòmhnallich/ Chlann Raghnaill) obrach cuideachd a chur fa chomhair luchd-èisteachd eadar-nàiseanta. Am measg an fheadhainn as ainmeile dhiubhsan tha Niall Rothach a sgrìobh sgeulachdan “Para Handy”, Compton MacCoinnich 8. Inns a-rithist, nad na facail fhèin, sgeulachd Chlann san àite agaibh fhèin a choisinn cliù le “Whisky Galore” agus Iain C Mac a’ Ghobhainn. no sgeulachd nan Cinnidh uìr-sgeulachd. ‘S e seòrsa àbhachd eile a th’ air a bhith mòr-chòrdte an t-amadan glic. Ro làithean Seirbheis Nàise- anta na Slàinte, bha mòran dhaoine air gabhail riutha sa choimhearsnachd a dheidheadh a chur ann an institiùd an-diugh. Bha mòran dhiubh ainmeil airson dibhearsain agus na rudan èibhinn a bhiodh iad a’ dèanamh. San fharsaingeachd bha na daoine sin a’ cur beagan fèisteis aotrom ri duilgheadasan làitheil na beatha. Tha mòran clàraichte mu Ghilleasbaig Aotrom agus Fearchar a’ Ghunna, ach bha an t-uabhas ann de na daoine sin air feadh na Gàidhealtachd. San aon dòigh, agus fhathast mòr-chòrdte an-diugh, tha sgeulachdan mu dheidhinn strì ri daoine ann an ùghdarras, gu h-àraid mas e fear na coimhearsnachd a thig às nas fheàrr. ‘S e Ailidh Màl à Cinn Tàile,

Gnìomhachdan: Dèanaibh na ceisteanan mar a leanas ris a cloinne – fàs suas ri ìre na cloinne Èisteachd– Coimhead air cuid na filmichean no na comaigean. A bheil rudeigin anns na filmichean no na comaigean nach eil a’ clann a’ thuigsinn?

32 33

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEAG-FIOSRACHAIDH5-SGEULACHDAN ÈIBHINN d.2 DUILLEAG OBRACH 5 SGEULACHDAN ÈIBHINN

Bruidhinn - CEASNACHADH LUATH Tagh aon film no comaig agus ag inns an sgeulachd dhan chlas. Cò na caractaran? Dè fear as 1. Dè rinn Ailidh Mal do na Còtaigean Dearg a bha a’ feuchainn a chur stad air a fheàrr leotha? Carson? dhèanamh uisge-beatha? Inns sgeulachd mu dheidhinn ‘fear amadain glic’ a’ fuireach anns an àite agaibh no mu dheidhinn a • Chuir e deoch orra. rudeigin èibhinn a thachairt dhaibh fhèin no do chuideigin aig a bheil iad eolach. b • Rinn e fliuch iad. c • Chuir e biadh orra. Sgrìobhadh –Inns an sgeulachd mu dheidhinn Gilliebuic Aotrom no Farquhar a’Ghunna (Cus- pairean Gloicean Glice). Sgrìob my dheidhinn rudeigin eile a’ dhèanamh na gloicean glice. 2. Càit an deach Nessaidh? (Anns an film Ogopogo agus Nessaidh? a • Loch Laomuinn Rannsaich – Rannsaich caractaran èibhinn às a’ Ghàidhealtachd. Lorg dà daoine b • Timbuchtoo c • Canada Dealbhan – Dèanaibh dealbhan nan amadan glice a’ dèanamh rudeigin èibhinn. B’urrain dhaibh comaig stiall a’ dhèanamh mu dheidhinn an caractar seo. 3. Cò nach bìd a’ Mheanbh Chuileag Mhòr? (Film; A’ Mheanbh Chuileag Mhòr a • Bò Goireasan - Film agus Meadhanan: b • Croitear. Rach gu- filmichean/sgeulachdan/comaigean- Sgeulachdan Èibhinn- Gloicean glic - Leanabh c • Iasg Úruisg /A’ tarraing às na Cumhachdan - Mairi Mhòr nan Orain, Am Ministear a Chunnaic na Sìthichean, Breabadair Sa Staca, AIlidh Mal / Sgeulachdan mu Theicheadh- A’Bhana Bhuidseach 4. Ciamar a theich Rab Ruadh bho na Còtaigean Dearg? (Cuspair: Rab Ruadh) Thirisdeach, Tageis Expres, A’Phiseag Choir / Fealla-dhà no trì - Dùisg! , Ogopogo agus Nessaidh, a • Bha e a’ falaich san uisge A’Mheanbh Chuileag Mhòr. b • Chuir e còta dearg air c • Dh’fhàg e an dùthaich Goireasan - Cuspairean: 5. Bha Fearchar a’ Ghunna gu math measail air de na rudan seo? (Cuspair: Fearchar a’ Rach gu- Leabharlann- Seòrsa Sgeulachd/ Sgeulachdan Èibhinn/ Gloicean Glic/ A’ tarraing às Ghunna) na Cumhachdan - Mairi Mhòr nan Orain, Rabairt Kirk, Breabadair sa Staca, / Sgeulachdan mu a • Teine Theicheadh - An Cù Dubh, Rab Ruadh, Am Peata Gheal/ Fealla-dhà no trì - Uile Bheist Loch b • Biadh Nis, Amadain Glic. c • Feannagan marbh

6. Anns an sreath Farpais nan Sgeul Fuadain, ruith Tormod MacIllethain air falbh bho cuideigin. Cò bh’ ann? a • Na daoine marbh b • Na clann c • Na h-eich

7. Thug na Bonga ruidegin gu Tormod, dè th’ ann? a • Cupa tì b • Deoch uisge beatha c • Leabhar airson leag È hadh 34 35

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal DUILLEAG OBRACH5 SGEULACHDAN ÈIBHINN- d2 lDUILLEAG FIOSRACHAIDH 6 8. Dè bu toil leis an taigeis a dhèanamh? (Film: An Taigeis Expres) a • Bu toil leis a’ dannsadh Cuspair: GAISGICH b • Bu toil leis a’ bruadair Clasichean: P1-4, P5-7 agus S1-2 c • Bu toil leis a’ dèanamh spòrs-uisge Ùine: 1 seisean Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv 9. Càit’ an deach am Ministear Bo’ Chuidir airson na Sìthichean fhaicinn? Stuth ealain: paipeir, peansail, rubair. Dathan roghnach. a • Anns an amar Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 b • Anns a’ ghàrradh aige Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, taisbeanach, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus c • Anns an croc sìthiche dealbh.

10. Carson a bha e duilich a’ lorg an Leanabh Uruisg? Geàrr: a • Rinn e na neo-fhaicsinneadh Tha na sgeulachdan mu Fhionn mac Cumhaill agus an fheachd aige, an Fhèinn, a bhiodh ri euchdan b • Bha e a’ falaich anns an eas iomraiteach agus a’ sealg ann an Èirinn agus Alba nan Gàidheal. Am measg na feachd aige, bha a mhac c • Ruidh e air falbh. Fhionn, Oisin a chaidh gu Eilean nan Naomh; Cù Chullain, a dh’fhàs ainmeil ann an Táin Bò Cúalnge às an do thàinig ainm na beanntan Sgiathanach An Cuiltheann; na leannanan air teicheadh, Diarmad CEISTEANAN NAS FHAIDE is Gràinne, a dh’fhalbh bho Èirinn gu Alba; agus Fraoch, an gaisgeach Albannach a shabaid an aghaidh Dèan aon no barrachd ceisteanan mar ‘s toil leat fhèin no mar an tidsear gad mholadh. na h-uile-bheist airson a’ bhanrìgh Èireannach, Maebh, fhaighinn. 1. Thoir ainm air trì daoine èibhinn ainmeil às a’ Ghàidhealtachd. Inns dhuinn San àm a dh’fhalbh, chòrdadh e gu mòr ri daoine a bhith a’ cluinntinn sgeulachdan mu na gaisgich na rudeigin èibhinn a rinn iad. seo: nuair a thachradh iad ri fuamhairean, ri daoine a bha anabarrach làidir no ri sìthichean; mu na 2. Cia mheud uaireannan a dhùisg an coileach Theaglach Mac a’ Phi anns am film turasan aca gu tìrean agus eileanan seunta; agus mar a bha tric rudeigin annasach ann mu am breith, Dùisg! Dè dèanadh thusa gus an coileach a chumail sàmhach? am pòsadh no am bàs aca. Gu math tric tha na sgeulachdan eadar-dhealaichte – mar eisimpleir a rèir 3. Dè bha na rudan uabhasach a rinn a’ Bhana-bhuidseachd Thirisdeach dhan munntir beul-aithris, ’s ann an iomadach ceàrnaidh de dh’Alba agus Èirinn a rugadh Fionn agus a fhuair e bàs. Thiriodh? Ciamar a fhuair iad dìoghaltas air aig an deireadh? (Film: A’Bhana-bhuidseach Thiris- Bha caochladh chumhachdan draoidheil aige, nam measg: fiacail sheunta, claidheamh seunta, òrd deach) seunta, bò sheunta agus cupa seunta. 4. Inns dhuinn sgeulachd èibhinn mu dheidhinn rudeigin a’ thachair dhut fhèin no a tha- Tha na sgeulachdan seo ‘Dalriadaich’ o choinn ’s gun do thàinig iad gu Alba ris an Dùthaith ùr chair do chuideigin aig a bheil thu èolach. Rìoghachd na Dalriata. aig an robh an cànan Gàidhlig. (Earra-Gàidheil, Lochabair agus Eilean Sgithea- nach anns na linntean 6 agus 7 AD). Eadar na sgeulachdan inntinneach Èireaneach-Albannach, tha an sgeul muladach ghaol aig Naoise agus Deirdre; a’ cuir gu bàs na fuamhaire aon shùil Dhun Gall, Balor le Gaividin an Gobha; agus muladach Shuibhne Geilt, a bhàsaich anns an Alba. Bha an Rìgh Artur fhèin a’ tighinn gu Alba cuideachd anns an orain ‘Am Bron Binn’.

Gnìomhachdan: Dèanibh na ceisteanan mar a leanas ris a cloinne – fàsibh suas ri ìre na cloinne.

36 37

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal DUILLEAG-OBRACH 6 - GAISGICH DUILLEAG-FIOSRACHAIDH 6 GAISGICH d2 Èisteachd – Coimhead air na filmichean is na comaigean agus èist ris an cànan. A bheil faclair ann nach eilear a’ tuigsinn? Carson nach feuch sibh ag innse sgeulachdan ri chèile, m.e. toiseach sgeu- CEISNACHADH LUATH lachd is an uair sin, bidh sgoilear ag ràdh an ath-phàirt. 1. Dè an t-ainm a bha air an claidheamh aig Finn? Bruidhinn – Bruidhinn mu dheidhinn na sgeulachdan agus na filmichean. Dè seòrsa sgeulachdan a • Connor is caractaran as fheàrr leis na clann agus carson? An robh na clann a’ tuigsinn na cuspairean sna b • Mac an Luinn c • Mac an Olc sgeulachdan? An do chualar na sgeulachdan seo roimhe? 2. Fhuair Gille nan Cochla Craicinn is Na Fèinne cuireadh do eilean. Dè an t-ainm Sgrìobhadh – Faighnich na clann a sgrìobh mu dheidhinn an sgeulachd no an caractar as fheàrr a th’ air? leotha. Carson a thathar measail air an sgeulachd/caractar seo? Faighnich na clann a sgrìobh a • Eilean nam Muc dreach ùr mu dheidhinn caractaran nach eil cho ainmeil (m.e. Caoilte, Oscar no Goll). b • Eilean nan Caora Rannsaich– Faighnichibh na clann a’ faighinn a-mach càite a bheil Dal Riata. Faodaidh na clann c • Eilean nan Each ag ionnsaidh mu dheidhinn an Rìoghachd Dhal Riata agus na ceanglan eadar Èirinn, Alba agus 3. Carson a chaidh Cùchullain dhan Eilean Sgitheanach? an cànan Gàidhlig agus barrachd mu dheidhinn sgeulachdan gaisgich agus miotas-eòlas m.e. Cù a • Chaidh e airson laithean-saora Uladh agus sgeulachdan tradiseanta eile. b • Bha e airson obair fhaighinn http://www.shee-eire.com/Magic&Mythology/Warriors&Heroes/Warriors/Males/Finn-MacCool/ c • Bha e airson cogadh ionnsachadh Page1.htm http://en.wikipedia.org/wiki/Fionn_mac_Cumhaill 4. Dè seòrsa boireannach a tha ann an Grainne? www.sacred-texts.com/neu/celt/cml/index.htm a •’S e bana-phrionnsa a th’ innte www.toptenz.net/top-10-irish-myths-and-legends.php b •’S e bana-bhuidseach a th’ innte www.mythicalireland.com/mythology/ c •’S e seinneadair a th’ innte

5. Dè an t-ainm a bha aig athair Oisin? a • Finn Goireasan- Film agus Meadhanan: b • Diarmaid 1. Rach gu Filmichean/Comaigean’Sgeulachdan - Gaisgich- Bàs Fhìnn ; Gille nan Cochla Craicinn; c • Gille na Cochla Craicinn Diarmid is Grainne; Gràdh Fiadhaich /mathair Oisin; Cù -Chullain Sa Cheo- Cuchullain; Fraoch; Am Bron Binn. 6. Tha cumhachd sònraichte aig Gille nan Cochla Craicinn, dè th’ ann? Dol gu Rannsaich - caractaran- Gaisgich agus Bhana-Gaisgich – - a •’S urrainn dha ruith glè luath b • Tha sgilean draodheil aige Bàs Fhìnn ; Gille nan Cochla Craicinn; Diarmid is Grainne; c • Tha e gu math làidir Gràdh Fiadhaich/mathair Oisin; Cù Chullain Sa Cheo- Cuchullain; Fraoch; Am Bron Binn. 7. Dè an t-ainm a th’ air an nàmhaid aig Scathach? a • Aoise Goireasdan - Cuspairean b • Anna Rach gu Rannsaich- cuspairean - seòrsa sgeul- sgeulachdan gaisgich c • Ishbel Fionn/Cù Chullain/ Oisin/Mathair Oisin/ Fraoch/ Gille nan Cochla Craicinn/Diarmaid agus Grainne 38 39

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEACH OBRACH 6 -GAISGICH d2 DUILLEAG FIOSRACHAIDH 7

8. Caite an do thogadh Oisin? Cuspair: LUCHD-CÙIRN, LUCHD-AR-A-MACH AGUS SPÙINNEARDAIREAN a • Ann an caisteal Clasichean: P1-4, P5-7, S1-2 b • Ann an taigh Ùine: 1 no iomadh seiseanan c • Anns a’ choille Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv Stuth ealain: paipeir, peansail, rubair. Dathan roghnach. 9. Tionndaidh màthair Oisin gu dè seòrsa beathach? Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 a • Each Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, taisbeanach, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus dealbh. b • Bò c • Fiadh Geàrr: Ann an saoghal na Gàdhealtachd bha daoine is cinnidhean ann riamh nach d’fhreagair air adhbhar seach 10. Dè na rudan draoidheil a bh’ aig Fionn MacCumhaill? adhbhar. Bha an cinneadh aig cridhe ìomhaigh nan Gàidheal, agus am beò-shlàinte. Co dhiubh a bhuin- a • Fiacail sheunta eadh iad do na h-uaislean no don chinneadh, gun chinneadh – no mar bhall cinnidh air fhògradh – cha b • Each air sgeith robh annta ach daoine briste. Dh’fhaodadh ceannaircich an làmh an uachdar fhaighinn aig amannan gun c • Poit dubh teagamh no co-dhiù buaidh a thoirt air an Riaghaltas.

Gnìomhachdan: Èisteachd Dh’fhaodadh a’ chlann a choimhead air na filmichean is na comaigean agus ag èisteach ris an CEISTEANAN NAS FHAIDE Dèan aon no barrachd ceisteanan mar ‘s toil leat fhèin no mar an tidsear gad mholadh. cànan. A bheil faclan ann nach eilear a clann a’ tuigsinn? Bruidhinn – Dèanibh deasbaid air na cuspairean a tha a’ tighinn bho na sgeulachdan agus na filmichean 1. Cò bha Fionn MacCumhall? is cuspairean eile a tha a’ nochdadh. M.e. Bruidhinn mu dheidhinn a’ bhuaidh a thàinig bho na fuadaichean agus an uair sin, na daoine a ghabh talamh air feadh na Gàidhealtachd agus gu sònraichte ann an 2. Carson an do deach Fionn agus na Feinne gu Eilean nam Muc? Leòdhas, Bhatarsaigh agus An Eilean Sgitheanach. 3. Ciamar a bha Gille nan Cochla Craicinn eadar-dhealaite na Fionn agus na Carson nach robh e ceadaichte a bhith a’ dèanamh uisge-beatha? A bheil fios aig a’ clann dè seòrsa stuth Feinne? a tha dhith airson uisge-beatha a dhèanamh? Tagh cuspair a tha freagarrach dhan clas agaibh. 4. Thug Dia cuideachd gu Diarmaid agus Grainne. Cò bh’ ann? 5. Inns dhuinn sgeulachd mu dheidhinn na cleasan dhraoidheachd aig Sgrìobhadh– Dh’fhaodadh na clann sgeulachd aca fhèin a sgrìobadh mu dheidhinn luchd-ar-a-mach, luchd cùirn no spuinneadair ainmeil no uirsgeulach. Ghille nan Cochla Craicinn. Dèan liosta na cleasan aige. Rannsaich– Dh’fhaodadh sibh rannsachadh a dhèanamh air tòrr cuspairean bhon duilleag seo. M.e. Luchd-cinnidh fo chàrn, Na fuadaichean agus creachadairean, beul-aithris agus ceòl tradiseanta agus grùdairean. Dealbhan– Faighnichibh den clann a deanamh dealbhan na fear spiunneadar, luchd-ar-a-mach no luchd- ciùrn as fheàrr leotha. Dh’fhaodadh iad bòrd-sgeulachd no stiall dealbhan-èibhinn a’ dhèanamh.

40 41

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEAG-OBRACH 7 DUILLEAG-FIOSRACHAIDH7 LUCHD-CÙIRN, LUCHD-AR-A-MACH AGUS SPÙINNEARDAIREAN LUCHD-CÙIRN, LUCHD-AR-A-MACH AGUS SPÙINNEARDAIREAN d2 CEISNACHADH LUATH Goireasdan- Film agus Meadhanan Rach gu: bocan-filmichean/comaigean/sgeulachdan- caractaran- clann Luchd-cùirn - luchd-ar-a-mach. 1. Cia mheud Nisich a bha air fhàgail às dèidh an sabaid an aghaidh Clann Mhic an ‘S e nochd an Oidhche- Luchd-cinnidh fo chàrn; Breabaair an Staca- Spùinneadair-mhara: Màiri Mòr Aba? nan Òran –Luchd-ceannairceach; Murchadh Dubh na h-Uamha –dispossessed; Ailean nan Creach – a • 1 creachadair; Ailidh Mal – grùdaire Goireasdan - Cuspairean b • 5 Rach gu: bocan-leabharlann cuspairean- seòrsa sgeulachd -Mòrsgeulan nan Cinneadh- c • 13 -Luchd-cùirn agus Luchd Ar-a-mach– Màiri Mòr nan Òran / Murchadh Dubh na h-Uamha/ Na Nisich agus Clann Mhic an Aba / Rab Ruadh Grigorach/ Na Grigoraich agus na Caimbeu- 2. Cia mheud balaich a bha san teaghlach Mac an Aba? lich a • 4 Strì agus Blàran: Ailein nan Creach/Suibhne; b • 6 Rach gu; bocan-leabharlann-cuspairean- seòrsa sgeulachd- sgeulachdan mun teicheadh: Rab c • 12 Ruadh Grigorach; A macadh nan Úghdarras; Breabadair an Staca. 3. Dè thachair ris a’ Chlann Griogaraich? a • Chaidh iad gu Astralia mar eilthireach. b • Bha an clann fo chàrn c • Bhàsaich iad uile ann am blàr

4. Dè thachair gu Màiri Mòr nan Òran? a • Chaidh i gu Glaschu a bhith na seinneadair b • Chaidh i gu priosan c • Chaidh i dhan arm

5. Càite an robh an spùinnadair Breabadair an Staca a’ fuireach? a • Eilean Bharraigh b • Eilean Èirisgeidh c • Eilean an Staca

6. Cia mheud eaglais a bha aig Ailean nan Creach ri thogail ann an Loch Abair? a • 1 b • 2 c • 7

42 43

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEAG-OBRACH7 DUILLEAG FIOSRACHAIDH 8 LUCHD-CÙIRN, LUCHD-AR-A-MACH AGUS SPÙINNEARDAIREAN d2 Cuspair: FIOSAICHEAN AGUS AN DÀ-SHEALLADH 7. Dè rinn Ailidh Mal shuas anns na cnuic? Clasichean: P1-4, P5-7, S1-2 a • Brochan Ùine: 1 no iomadh seiseanan b • Uisge-beatha Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv c • Fìon Stuth ealain: paipeir, peansail, rubair. Dathan roghnach. Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 8. Dè an dath a bh’ aig an t-each a chleachd an Breubadair airson an caisteal aige a Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, taisbeanach, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus dealbh. thogail? a • Geal Geàrr: b • Donn Bha fiosaichean agus daoine aig an robh an dà-shealladh cudromach ann an dualchas nan Gàid- c • Glas heal, fiù ’s nuair a thàinig Crìosdaidheachd. Bha seòrsa de smachd aig fiosaichean air cuin agus ciamar a dhèanadh iad fàisneachd. Dh’fhaodadh 9. Rinn bàta ionnsaigh air An Staca. Dè sèorsa bàta a bh’ ann? iad seo a dhèanamh le bhith a’ coimhead tro tholl ann an clach (Coinneach Odhar) no le bhith air a • Birlinn am pasgadh ann am bian tairbh agus an oidhche a chur seachad ann an àite iomallach. b • Long Ach bha an caochladh fìor nuair a thigeadh e gu daoine leis an dà-shealladh, a bhiodh tric a’ fa- c • Sgoth luath icinn mhanaidhean air bàs no call mòr a bha a’ dol a thachairt nuair nach robh iad a’ sireadh fios 10_ Dè thug Clann Mac an Aba dhachaidh riutha bhon creach aca air na Nisish? idir. Am measg nam fiosaichean ainmeil air a’ Ghàidhealtachd bha Coinneach Odhar, Fiosaiche a • Cinn Pheitidh, Baintighearna Labhair, an Naomh Calum Cille agus am Fiosaiche Ìleach. b • Airgead Bha na fàisneachdan aca a’ bruidhinn air tachartasan a bha a’ dol a thachairt fada san àm ri c • Biadh teachd. Mar eisimpleir, bha fàisneachd ainmeil aig Coinneach Odhar gum biodh rathaidean- iarainn ann agus uisge dubh bho na speuran. Am measg nan tàlantan eile aca bha, a’ lorg rudan CEISTEANAN NAS FHAIDE no daoine a bha air chall, a’ faicinn chàirdean a bha fada air falbh, a’ dèanamh fàisneachd air call Dèan aon no barrachd ceisteanan mar ‘s toil leat fhèin no mar an tidsear gad mholadh. mòr a bha a’ dol a thachairt agus bhiodh fios aca cuideachd air cuin agus ciamar a bha daoine 1. Nan robh na Seumasaich air Blàr Cul Lodair a bhuannaicheadh, am biodh cùisean fa leth a’ dol a dh’fhaighinn bàis. Bha cuid a dh’fhiosaichean comasach air na fàisneachdan aca a eadar-dhealaichte a-nis no às dèidh am blàr? roinn eadar iad fhèin agus cuideigin eile le bhith a’ cur an coise air an duine eile. 2. An robh Rab Ruadh na dhuine math? Inns dhuinn na rudan math a rinn e. Gnìomhachdan: 3. Dè an taobh as fheàrr leat? Na gàidsearean no na grùdairean? Thoir abhdharan Èisteachd– Dh’fhaodadh a’ chlann a choimhead air na filmichean is na comaigean agus ag èi- steach ris an cànan. A bheil faclair ann nach eilear a’ tuigsinn? airson an tagh agad.

4. Cò bha an spùinneadair-mhara as ainmeil sna h-Eilean an Iar? Thug trì adhbharan carson a thoirt an Rìgh ionnsaidh air. 5. Cuin a tha ceart reubaltach a dhèanamh? Inns dhuinn trì adhbharan a-mhàin carson a bha na creachadairean-fearann ceart.

44 45

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEAG FIOSRACHAIDH 8 FIOSAICHEAN AGUS AN DÀ-SHEALLADH-d2 DUILLEAG OBRACH 8 - FIOSAICHEAN AGUS AN DÀRNA-SHEALLADH Filmichean: Coinneach Odhar Fiosaiche, Ban-tighearna Labhuir. Cuspairean: Coinneach Odhar Fiosaiche, Ban-tighearna Labhuir , Fiosaichean agus an Dàrna Bruidhinn– Anns an clas bruidhinn mu dhèidhinn Coinneach Odhar agus a’ Bhan-tigearna Lab- Shealladh huir. Dè na fàisneachdan aca a bha nas cudromaiche? Carson a thathar measail air? Sgrìobhadh – Dh’fhaodadh a’ chlann a’sgrìobadh sgeulachd mu dheidhinn fiosaiche gun dh’innlich CEASNACHADH LUATH iad fhèin. Dè na fàisneachd rinn am fiosaiche seo? 1. Uaireanan tha comas aig na fiosaichean a sheall na fàisneachdan aca do dhaoine eile. Rannsaich– Leig a’chlann barrachd ga ionnsaidh mu dheidhinn Fiosaichean agus Bana-Fiosaichean Ciamar a dèanadh iad sin? Gàidhealachd ri pròiseact a dhèanamh mu dheidhinn. Lorg na fiosaichean nach eil cho ainmeil a • Le bhith a’ cur an làimhe air na guailnean aig na duine eile m.e Am Fiosaiche Phettaidh. A bheil sgeulachdan anns an dùchaidh agaibh fhèin mu dheidhinn b • Le bhith a’ cur an làimhe air na sùilean aig na duine eile cuideigin ris an dàrna shealladh? c • Le bhith a’ cur an coise air air an duine eile Dealbh– Faighnich den chlann dealbhan a’ dhèanamh an fiosaiche as annsa leotha agus na fàis- neachdan aige agus ciamar a thathar e. 2. Dè chunnaic Coinneach Odhar ann am fàisneachd a bh’ aige? Goireasan - Film agus Meadhanan: a • Thèid uisge dubh bho na speuran Rach gu- filmichean/sgeulachdan/comaigean- Òs-nadurra-fiosaichean agus an b • Thèid boma dadamach gu bhith dà sealladh: Bantigearna Labhuir / Coinneach Odhar c • Thèid soitheach-fànais bho na speuran

Goireasan - Cuspairean: Rach gu- Leabharlann- caractaran- Fiosaichean agus Bana-Fiosaichean- Bantigearna Labhuir/ 3.Dè chunnaic Ban-tighearna Labhuir ann am fàisneachd a bh’ aice? Coinneach Odhar/ Fiosaichean agus an Da-Shealladh. a • Falbhaidh cuimhne dhaoine b • Thèid daoine dhan ghealach. c • Biodh Sìona an dùthaich as beairtiche dhan t-saoghal.

4 Dè an t-ainm a bha air am Fiosaiche Pettaidh? a • Iain Moireasdan b • Seumas MacCoinnich c • Dòmhnall Mac a’ Ghobainn.

5 • Chaidh Coinneach Odhar a losgadh ann an rudeigin, dè bh’ ann? a • Uisge b • Teàrr c • Cèir sheillein

6 Cia mheud mic a bh’ aig an Iarla Shìphoirt mu dheireadh, Francis Humberstone Mac- Coinnich? a • Aon b • Dithis c • Ceathrar

46 47

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEAG-OBRACH 8 FIOSAICHEAN AGUS AN DÀRNA SHEALLADH-d2 DUILLEAG FIOSRACHAIDH 9

Cuspair: CREUTAIREAN OS-NÀDARRACH 7 Dè na doilgheas a bha aig an Iarla Shìphoirt? a • Bha e bodhar agus balbh Clasichean: P1-4, P5-7 agus S1-2 b • Bha e dall Ùine: 1 seisean Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv c • Cha robh ach aon cas aige Stuth ealain: paipeir, peansail, rubair. Dathan roghnach. Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, taisbeanach, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus dealbh. 8 Cò thainig còmhla ris a’ bhan-tighearna Labhuir nuair a’ phòs i? a • Na combanach ruadh Geàrr: b • Am fuamhaire uaine Tha sgeulachdan traidiseanta Gàidhealach gu math saoibhir le seann sgeulachdan mu chreutairean os- c • Na troichean dubh nàdarra. Gu dearbh, ’s e seo aon ghnè a tha nas treasa ann an sgeulachdan traidiseanta.Tha blas ionadail air tòrr de na sgeulachdan oir chaidh am fàgail air caractaran no air àiteachan à sgìre an sgeulaiche. 9 Dè na sloinneadh a bh’ aig a’ bhan-tighearna Labhuir bho thùs? Creutairean os-nàdarrach, nam measg sìthichean, uruisgean is gruagaich a bha cairdeil mar a bu thrice a • Stiùbhartich do chlann-daoine reusanta ged a tha cuid a sgeulachdan ann mu shìthichean aingidh is bòcain nan b • NicGhriogair cùis-uabhais. Am measg nan riochdan ana-ghnàthaichte as eagallaiche tha an t-each-uisge a bhios a’ slaodadh dhaoine sìos dhan doimhneachd ann an sruthan is aibhnichean gus an tèid am bàthadh. c • NicChodruim.

Gnìomhachdan: 10 Càite an robh an Iarla Shìphoirt nuair a chunnaic e Coinneach Odhar? Èisteachd– Dh’fhaodadh sibh prògram beaga (3-6 filmichean) a dhèanamh air an cuspair seo. Coimhead a • An Ròimh air na filmichean no na comaigean agus èist ris an cànan. A bheil na clann a’ tuigsinn na sgeulachdan? b • Lunnainn A bheil faclair ann nach eilear a’ tuigsinn? Faighnich na clann a dh’ innse sgeulachdan dhan chlas mu c • Paris dheidhinn creutairean os-nàdarrach. Bruidhinn – Bruidhinn mu dheidhinn na caractaran a’ nochdadh anns na filmichean. An do chuala na CEISTEANAN NAS FHAIDE clann mu dheidhinn na caractaran sin ma-thà? A bheil eòlach aca air sgeulachdan eile mu dheidhinn na Dèan aon no barrachd ceisteanan mar ‘s toil leat fhèin no mar an tidsear gad mholadh. caractaran? A bheil sgeulachdan os-nàdarrach eile aig na clann? A bheil iad a’ creidsinn na creatairean 1. Bha Na Caimbeulaich Bhraid-Albainna’ magadh air na Stiùbhartich a Appuinn. os-nàdurrach? Faighnich na clann a dh’ innse sgeul mu dheidhinn creutair òs-nàdurach dhan chlas. Dè thachair às dèidh sin? Sgrìobhadh – Dh’fhaodadh na clann sgeulachd a sgrìobhadh mu dheidhinn sgeulachd no caractaran as fheàrr leotha. Carson a thathar measail air an sgeulachd no na caractaran? Dè seòrsa rudan a bhiodh 2. Carson a’ bhan-tighearna Coinneach Odhar a’ loisgadh anns an baraille theàrr. na caractaran a’ dèanamh? Sgrìobh sgeulachd mu charactar ùr, càite am biodh iad a’ fuireach, dè tha iad 3. Dè na faisneachd innse Coinneach Odhar gu bàs ann an baraille theàrr? coltach, a bheil rudeigin sònraichte mun deidhinn? 4. An robh Coinneach Odhar ag innse an fhìrinn? Rannsaich– Dh’fhaodadh na clann pròiseactan a dhèanamh mu na creutairean os-nàdarrach. 5. Bha na muinntir Caisteal Farabraoin a’ gàireachdainn nuair a chuala iad fàis- Dh’fhaodadh iad rannsaich a dhèanamh mu dheidhinn caractaran nach eil cho ainmeil m.e. na Trod- neachd, dè chuala iad? haidhean no na h-ùruisgean. A bheil sgeulachdan mu dheidhinn creutairean os-nàdarrach às an sgìre agaibh fhèin? 6. Dè thachair ris am fear a’ bha a’ feuchainn ri craobh a’ leigeil ann an Labhui? Dealbhan– Dh’fhaodadh na clann dealbhan a dhèanamh air na caractaran as fheàrr leotha no feadhainn ùr. Dè bhiodh iad coltach? A bheil na clann airson comaig stiall a dhèanamh no bòrd-stoìridh?

48 49

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEAG FIOSRACHAIDH 9 CREUTAIREAN OS-NÀDARRACH -d2 DUILLEAG OBRACH 9- CREUTAIREAN OS-NÀDARRACH

Goireasan - Film agus Meadhanan: CEASNACHADH LUATH Rach gu: Rannsaich– Caractaran – Creatairean Os-nàdarrach- Sìthichean– Obair! Obair! /Am Ministear a Chunnaic na Sìthichean/Mar a Fhuair MacLeòid Bùird; Eich Uisge- Eich Uisge Loch 1 . Dè bha a’ chiad rud a rinn na sìthichean airson Dòmhnall sa film ‘Obair obair’? Nis; Na a • Rinn iad biadh dha Trobhaidhean- Fidheall nan Trobhaidhean; Na h-Ùruisgean – Ùruisg na h-Alba- Leanabh Ùruisg , Ag Iasgach san Dorch, Bainne, Deamhainn, Tuil b • Thòg iad drochaid Bòcan -Bòcan air Baic c • Glan iad an taigh aige Goireasan - Cuspairean: Rach gu: Leabharlann- Cuspairean: Creatairean Os-nàdarrach/RabairtKirk/ An Cù Dubh/ 2. Co còmhla ris a bha na fuamhairean Dhùn Bheagan a’ sabaid sa film Ùruisg na h-Alba/ Uile Bheist Loch Nis/ An Kelpaidh/ Piobaire na h-Uamha/ Sìthichean Obrach/ ‘Mar a fhuair MacLeòid buird’? Dòmhnall Dubh/ A’ Chailleach NO a • Na fuamhairean Portrìgh Rach gu Rannsaich -Cuspairean- Seòrsa Sgeul- Sgeulachdan Os-nàdarrach- Creutairean Os- b • Na Sìthichean nàdarrach c • Na fuamhairean Shlèite 3. Càite a bheil na h-eich-uisge a’ fuireach? a • Fon uisge sna lochan b • Sna stàballan c • Sna achaidhean 4. Cò às a tha na Tròdhaidhean ? a • Arcaibh b • Sealtainn c • Nirribhidh

5. Càite a bheil na h-ùruisgean a’ fuireach? a • Sna h-easan b • Sna h-uamhan c • Sna lochan 6. . Dè seòrsa deoch as fheàrr leis na h-ùruisgean? a • Sùgh orains b • Uisge-beatha c • Bainne

50 51

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DULLEAG OBRACH 9 CREUTAIREAN OS-NÀDARRACH d2 DUILLEAG-FIOSRACHAIDH 10 7. . Càite am faca a’ mhinister na Sìthichean? Cuspair: A’ MHUIR OS-NÀDARRACH a • San eaglais Clasichean: P1-4 P5-7 S1-2 b • Ann an cnoc Ùine: 1 seisean c • Sa choille Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv Stuth ealain: paipeir, peansail, rubair. Dathan roghnach. 8. Dè thachair gu Seonaidh aig deireadh am film ‘Bocan air Baic’? Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 a • Thug e am baic air ais dhan bhòcan Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, taisbeanach, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus dealbh. b • Bhris e am baic Geàrr: c • Tha e stucte air am baic gu bràth Chunnaic na Gàidheal a fuirich agus a dèanamh bheatha aca ri taobh a’ chuan mar rud neo- cheannsaichte, neo-chrìochnach, cealgach, neo-earbsach, cha mhòr nach e beathach beò a th’ 9_Carson bha na daoine ag innse sgeulachdan mu dheidhinn an t-eich ann - a’ Mhuileartach, can, a’ bhan-fhuamhair mhòr, agus b’ ann air èiginn a thug Fionn a’ uisge dhan cloinne? bhuaidh a-mach oirre. a • Airson fealla-dhà Cha b’ urrainn dhaibh an dìon fhèin bhon chumhachd na lùibe ach le speuradaireachd b • Bhathar airson na clann a’ chumail fad air falbh bhon uisge cunnartach gheur agus cleachdadh eòlais is ortha agus an leithid. Tha sgeulachdan ann mu bhuidsich a c • ’S e rud traidiseanta a bh’ ann dh’fhaodadh smachd a chumail air na gaoitean – aig amannan mar rud math is aig amannan airson an cuid chrìochan aingidh fhèin. ‘S ann a tha an cuan loma-làn chreutairean os-nàdarrach cuideachd, àite-còmhnaidh aig 10. Dè seòrsa rud as fheàrr leis na Trodhaichean? beathaichean miotasach leithid an tairbh-eighre no na Daoine Gorma air neo a’ mhaighdeann- a • Aran coirce mhara. Fiù ‘s creutairean talmhaidh leithid na h-eala no an ròin, cluinnear ann am beul-aithris b • Ceòl na fidhle sgeulachdan neo-shaoghalta ag ìnnse mar a thàinig iad gu bith. Tha e furasta smaoineachadh c • Na h-uamhan orra mar dhaoine air sgàth nan sùl mòra aca, a’ ghuth aca agus mar a tha iad faisg air meud mhic an duine. Bhathar ag ràdh gun robh lùchairtean aca air grunnd na mara far am biodh iad CEISTEANAN NAS FHAIDE a’ dol ann an riochd daonna agus far an robh beatha coltach ri rìgh aca. Dèan aon no barrachd ceisteanan mar ‘s toil leat fhèin no mar an tidsear gad mholadh. Bhathar ag ràdh gum b’ urrainn ròin bhoireann an bian a thoirt dhiubh agus a dhol ann an riochd daonna ris an canar seilchidh. Ma bha duine ag iarraidh seilchidh a phòsadh, dh’fhaodadh 1.Thoir tuairisgeul air na sìthichean Gàidhealachd. Dè na rudan eadar-dhealaichte a e a bian ròin a chleith oirre gus stad a chur oirre a dhol air ais dhan mhuir mar ròn. Tha sgeu- th’ air na sìthichean às na dùthchannan eile? lachdan ann mu phòsaidhean eadar daoine agus ròin, gu sònraichte mu chlann MhicCodruim 2.Inns sgeulachd mu dheidhinn bòcan anns nad fhaclair fhèin – faodaidh tu sgeu- à Uibhist a Deas mun robhar ag ràdh gun robh corragan agus òrdagan spàgach orra. lachd ùr a dhèanamh. Gnìomhachdan: 4. Am biodh e math nan robh urùisgean a fuireach faisg ort anns an eas? Thoir dhuinn adhbharan carson am biodh sin math agus carson nach biodh sin math. Èisteachd – Coimhead air na filmichean is na comaigean agus èist ris an cànan. A bheil faclair 5. Dè na creatairean òs-nadurrach as fhearr leat? Carson? ann nach eilear a’ tuigsinn?

52 53

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEAG FIOSRACHAIDH 10 A’ MHUIR OS-NÀDARRACH - d2 DUILLEACH-OBRACH 10 - A’ MHUIR OS-NÀDARRACH Dè na filmichean às fheàrr leotha? Obair air na filmichean as fheàrr leis a’ chlann ann an doigh mion- aideach – a’ faighinn a-mach mu dheidhinn an sgeulachd agus na caractaran. CEISNACHADH LUATH

Bruidhinn – Bruidhinn mu dheidhinn na ròin. An do chuala, no am faca, na clann iad? A bheil na 1. . Dè th’ ann an seilchidh? clann a’ smaoineachadh gum biodh luchartan air grùnnd a’ mhuir? A bheil e ceart gu bheil na ròin ag a • Dòbhran atharrachadh do dhaoine uaireanan? Faignich na clas ag innse sgeulachd mu dheidhinn na ròin no b • Ròn sgeulachdan iasgach. c • Muc-mhara Sgrìobhadh– Faignich na clann a’ sgrìobh sgeulachd mu dheidhinn shiubhal-mhara far a bheil rudeigin cunnartach no òs-nàdurrach a’ tachairt. 2. Dè seòrsa rud a bha na h-iasgairean à Ulapul a’ cleachdadh a chur na sgadan ann Rannsaich– Dh’fhaodadh na clann barrachd ionnsachadh mu dheidhinn a’ mhuir os-nàdurrach ri pròi- an Loch a’ Bhraoin? seact a dhèanamh. Rannsaich na creutairean mhara òs-nàdurrach nach eil cho ainmeil m.e a’ mhaid- a • Sgadan airgid heann mhara no na Daoinan Gorma a’Mhaoil. Dealbhan– Carson nach dèan na chlann dealbhan dhuibh fhèin air bàta? Dh’fhaodadh iad comaig stiall b • Sguab mhòr a dhèanamh mu dhèidhinn cuairt-mara far a bheil rudan òs-nàdurrach a’ tachairt. c • Inneal le srann mhòr

Goireasan - Film agus Meadhanan: 3. Carson nach eil an seilchidh airson am bèin aice a chaill? Rach gu filmichean/Comaigean/Sgeulachdan -Òs-nàdurrach- A’ Mhuir Os-nàdarrach –Na Ròin; Rìgh a • Bidh i na daonna gun am bèin fo Thuinn /Rònag Phòsta /Dannsa an Ròin–Sgeulachdan Bhana-Bhuidsich Ghaoith; An Doiteag Mhu- b • Bidh i fuar gun am bèin ileag /Mu Mu O Mo Bhrù /A’ Bhana Bhuidseach Thiristeach/ An Taigh-Sholuis Dorch/ Am Bron Binn/ c • Cha bidh i a’ snamh cho luath gun am bèin Padruig Crosda/ Sgadan Airgid/ An Tupilak Gun Rath/ Ronan/ Iain Garbh/ Tiggak an Angarok. 4. . Càite a bheil an taigh-solais dorch? Goireasan - Cuspairean: a • Barraigh A’ Mhuir Òs-nàdurrach/ Na Ròin/ Am Bron Binn/ Bardachd mhara. b • Arcaibh c • Na h-Eileanan Flannach

5_ Bha na iasgairean Bharraigh stucte air eilean. Dè an t-ainm a th’air? a • Coll b • Ile c • Jura

6. Dè thug a’ bhana-bhuidsich gaoth math dhan iasgairean Bharraigh airson an cuideachadh a dol dhachaidh? a • Flasg tì b • Ropa le snaoim air c • Geansaidhean ùra

54 55

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEAG-OBRACH 10 - A’ MHUIR OS-NÀDARRACH - d2 DUILLEAG-FIOSRACHAIDH 11

7. Carson a bha an Doiteag Mhuileach ainmeil? Cuspair: SGEULACHDAN SHIUBHAL AGUS IONTANGACH a • Shèid i na cairdean aice air falbh Clasichean: P1-4, P4-7 S1-2 b • Chuir i an long Spàinteach fodha Ùine: 1 seisean c • Bha acras mòr oirre Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv Stuth ealain: paipeir, peansail, rubair. Dathan roghnach. 8. Dè na cur-seachad as fheàrr aig a’bhana-bhuidseach Thirisdeach? Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 a • ’S toil leatha fèisean Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, taisbeanadh, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus dealbh. b • ’S toil leatha a chur an t-eagal air na h-eileanach. c • ’S toil leatha a bhith a’ tilgeadh clachan Geàrr: ’S siubhal an cuspair farsaing an seo agus tha a h-uile seòrsa gluasad ann - ghabhas a’ dròbadh, shiub- 9. Cò bha a’ bhana-bhuidseach as laidire anns na h-Eileanan an Iar? hal-mhara, eilthireachadh, long-briseadh agus na sgeulachdan iontangach eadar-nàiseanta. Tha na sgeulachdan iontangach ainmeil air feadh na Gàidhealtachd. Gu h-àbhaisteach ’s e siubhal a th’ a • An Doiteach Mhuileach ann. Gu tric tha a h-uile rud a’ tachairt trì tursan, bidh na gaisgaich a’ sireadh son beairtais, a’ cleach- b • A’ Bhana-bhuidseach Thiristeach dadh na sgilean a th’ aca. ’S e sgeulachdan eadar-nàiseanta cuideachd nan sgeulachdan iontangach o c • A’ Bhana-bhuidseach Colla. choinns gu bheil iad air an lorg air feadh Roinn-Eorpa, an Meadhon-Ear agus na h-Innseachan. ’S e sgeulachd Am Fear Uaine eisimpleir gasta nan sgeulachdan Iontangach Albannach. Tha e co- 10. Caite an deach daoine na taigh-solais? masach gun do thàinig na sgeulachdan seo gu Alba, agus dhan chànan Gàidhlig bho cho fad air falbh a • Chaidh iad a-steach dhan mhuir mar an t-Àisia fhèin, tro na sgeulachdan aig na ceardaich. b • Chaidh iad air falbh leis a’ ghaoith c • Chaidh iad ann an riochd fheannagan Gnìomhachdan: Èisteachd– Tagh aon no barrachd cuspairean shiubhal agus coimhead air na filmichean. A bheil faclair CEISTEANAN NAS FHAIDE nach eilear a’chlann a’ tuigsinn? Inns sgeulachdan ri chèile m.e. toisich ag innse sgeulachd agus faigh- Dèan aon no barrachd ceisteanan mar ‘s toil leat fhèin no mar an tidsear gad mholadh. nich na clann ag dh’ innse an ath phàirt. 1. Inns dhuinn, nad fhaclair fhèin, dè lorg ciopairean na taigh-sholais anns na h- Bruidhinn – Bruidhinn mu dheidhinn na filmichean a tha sibh coimhead air. Dè sgeulachdan no cara- eileanan Flannach? Carson a bha an t-eagal orra? ctaran as fheàrr leis a’ chlas agus carson? A bheil na clann a’ tuigsinn cuspairean na sgeulachdan? An 2. Am bu toil leat a bhith pòsta aig ròn agus a’ fuireach ann an lùchairt fon do chuala iad na sgeulachdan roimh? mhuir? 3. Carson a bha an ròn ag iarraidh Seoras a dol air ais dhan mhuir còmhla rithe? An deach e còmhla rithe? Dè tachair an uair sin? 4. Sgrìobh sgeulachd mu dheidhinn bhana-bhuidseachd an gaoithe a’ chur stad air na seoladairean a’ rugadh dhachaidh. 5. Sgrìobh sgeulachd mu dheidhinn teaghlach a chaidh a-mach air a’bhàta. Dè seòrsa dàn-thuras a bhiodh aca.

56 57

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEAG FIOSRACHAIDH 11 DUILLEAG-OBRACH 11 SGEULACHDAN SHIUBHAL AGUS IONTANGACH SGEULACHDAN SHIUBHAL AGUS IONTANGACH d2 CEISNACHADH LUATH

Sgrìobhadh- Dh’fhaodadh na clann sgeulachd shiubhal ùr a’ sgrìobhadh. Faodaidh e a bhith ceart 1. Anns am film Am Bron Binn dè lorg an gaisgeach anns a’ chaisteal air an taobh eile den no ‘iongantach’. mhuir? a • Òr Rannsaich– Caite an deach na Gàidheil nuair a bha iad a’ siubhal? Dh’fhaodadh iad rannsachadh b • A mhàthair a’ dhèanamh mu na eilthireachd à Alba a’ chaidh gu impireachd Bretannich, gu Ruis agus Nir- c • Bana-phrionnsa breagha ribidh agus pairtean eile den Roinn-Eorpa agus àitichean eile san t-saobhal. Dealbhan – Dh’fhaodadh na clann bòrd-sgeulachd no comaig beag a dhèanamh mu dheidhinn 2. Dè tha ri lorg san àite far am bi a’ ghrian a’ dol fodha, a rèir na munntir Cheilteach? turas aca fhèin. a • Eilean nan Òg b • Ameireaga Goireasan - Film agus Meadhanan: c • Muc-mhara Rach gu Filmichean/comaigean/sgeulachdan - Suibhal/ A’Dròbhadh - An Nathair Gheal/ Long- 3. Càite an robh fèill nan dròbhair? briseadh - Iolaire/Eilthireachd –Màiri NicLeòid agus an Metagama / Tursan-mara Am Bron a • Obar Dheathain Binn, Gille nan Cochla Craicinn/ Sgeulachdan Iontangach - Am Fear Uaine. b • An Eaglaise Bhreac. Goireasan - Cuspairean: c • Inbhir-Ùig. Rach gu Leabharlann- Seòrsa Sgeulachdan- Sgeulachdan Shiubhal/ Library – story type- travel stories- A’Dròbhadh - An Nathair Gheal/ Long-briseadh - Call Iolaire/ Eilthireachd Am Met- 4. Càite an deach am bàta eilthireach, Am Metagama? agama/ Sgeulachdan Iontangach - Am Fear Uaine/ Tursan Mara - An Turas Siar, Am Bron Binn, a • Astràilia Gille nan Cochla Craicinn. b • Japan c • Canada

5. Cia mheud dùbhlan a bh’ aig Jack ri dhèanamh san film: Am Fear Uaine? a • 15 b • 3 c • 4

6. Ciamar a bha fios aig màthair Gille nan Cochla Craicinn gun robh e air a ghoirteachadh? a • Gairm fhòn. b • Fios dealain c • Aomadh dhraoideil

7. Dè an t-ainm a tha air na creagan a rinn sgrìos dhan soitheach, an Iolaire? a • Na Bèistean Thuilm b • Na h-Uile-bheist olc c • Rubha Grianach

58 59

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal DUILLEAG FIOSRACHAIDH 12 DUILLEAG-OBRACH 11 SGEULACHDAN SHIUBHAL AGUS IONGANTACH - d2 Cuspair: BHANA-BHUIDSICH AGUS BUIDSICH CEISTEANAN NAS FHAIDE Clasichean: P1-4 P4-7 S1&2 Dèan aon no barrachd ceisteanan mar ‘s toil leat fhèin no mar an tidsear gad mholadh. Ùine: 1 seisean 1. Tagh am film shiubhal às fheàrr leat air www.bocan.tv agus inns an sgeulachd dhuinn Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv Stuth ealain: paipeir, peansail, rubair. Dathan roghnach. nad faclair fhèin. Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 2. Am bu toil leat a’ dhol air turas draoidheachd? Dè seòrsa rud a bhitheas thu a’ sireadh? Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, taisbeanach, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus Sgrìobh sgeulachd mu dheidhinn an turas seo, dè thachair ann? dealbh. Geàrr: 3. Sgrìobh sgeulachd agad fhèin mu dheidhinn long-bhriseadh far a bheil a h-uile duine Am measg nan cleasan a b’ aithnichte aig bana-bhuidsichean Gàidhealach bha goid bainne bho gam sàbhaladh. chrodh an nàbaidhean. Ach bha bana-bhuidsichean ionadail cuideachd comasach air beathai- 4. Sgrìobh sgeulachdan mu dheidhinn turas a rinn thu fhèin. chean dhaoine a dhìon le bhith a’ cruthachadh sheuntan dhaibh. Am measg nam bana-bhuidseach as ainmeile tha an Doideag Mhuileach, Gorm-shùil Mhòr na Maighe bho Loch Abair, Bean an Lagain bho Bhàideanach, agus feadhainn eile mar Cas a’ Mhogain Riabhaich aig nach robh buntanas sònraichte do dh’àite sam bith. Bha tòrr stòiridhean ann mu na rinn iad. Am measg nan cumhachdan aca dheigheadh aca air fàs gu meudachd eagalach mòr; thogadh iad gaoth aig muir; shiùbhladh iad astaran fada; agus dheigheadh iad ann an riochd bheathaichean eadar-dhealaichte. Am measg nam beathaichean a bu chumanta bha cait, faoileagan agus gearran. Air a’ Ghàidhealtachd, b’ ann gu math ainneamh a bhiodh bana- bhuidsichean ri “Driod Dhraoidheachd”. Cuideachd cha b’ ann tric a bhiodh daoine a’ cur na coire orra airson tubaist no driod fhortan. Dh’fhaodar a ràdh gur i bana-bhuidseach a th’ anns a’ Chaillich, ach tha i nas coltaiche ri Ban-Dia.

Gnìomhachdan: Èisteachd – Coimhead air na filmichean is na comaigean agus èist ris an cànan. A bheil faclair ann nach eilear a’ tuigsinn? Carson nach feuch sibh ag innse sgeulachdan ri chèile mu bhuidsich agus bana-buidsich.

Bruidhinn– Bruidhinn mu dheidhinn na sgeulachdan, an do dh’ionnsaich na clann rud sam bith ùr mu dheidhinn buidsich agus bana-buidsich? A bheil eòlas aig na clann mun deidhinn mar- thà? A bheilear a’ smaoineachadh gu bheil buidsich agus bana-buidsich math no olc? Dè fear chòrdas riutha as fheàrr? An do chualar cuid den sgeulachdan roimhe? A bheil sgeulachdan aca fhèin mu dheidhinn buidsich agus bana-buidsich?

60 61

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal DUILLEAG-OBRACH 12 - BHANA-BHUIDSICH AGUS BUIDSICH DUILLEAG FIOSRACHAIDH 12 BHANA-BHUIDSICH AGUS BUIDSICH d2 CEASNACHADH LUATH Sgrìobhadh – Dh’fhaodadh na clann sgeulachd a sgrìobhadh mu dheidhinn sgeulachd no buidseach as fheàrr leotha. Dh’fhaodadh barrachd cleas draoidheil ag innlichadh airson buidsich no bhana- 1. Dè bha an rud a bu mhiosa a rinn an Doiteag Mhuileach a rèir beul-aithris? bhuidseach aca fhein. No dh’fhaodadh sgeulachd bhuidsich mac-meanmnach a sgrìobhadh. Chuir i an Soitheach-ulaidh Spàinnteach fodha Rannsaich – Dh’fhaodadh na clann barrachd ionnsachadh mu dheidhinn buidsich no bhana-bhuid- Thòisich i teine ann an Caisteal Dhubhairt sich na Ghàilealtachd ri pròiseact a dhèanamh mun deidhinn. A bheil sgeulachdan mun deidhinn às Chuir i às do Ceann-cinnidh Clann MhicIllEathain an sgìre agaibh fhèin? No taghar a chlann fear bhon làrach-lìnn seo. 2. Dè seòrsa obair a bh’ aig Fearchar anns an film ‘An Nathair Gheal?’? Dealbhan – – Dh’fhaodar na clann dealbhan a dhèanabh air na caractaran as fheàrr leotha no fear ùr. ‘B e saighdear a bh’ ann Dè bhiodh iad coltach? A bheilear iad airson striall chomaig a dhèanamh no bòrd-stòiridh aca fhein ‘B e gobha a bh’ ann mu dheidhinn cleasan draoideachd a rinn e/i no ciamar a tha na daoinan a cuir crioch air? ‘B e dròbhair a bh’ ann

Goireasan - Film agus Meadhanan: 3. Dè an cumhachd draoidheil a fhuair Fearchar? 1. Rach gu- filmichean/comaigean/sgeulachdan -Òs-nàdurra- bhana-bhuidsich agus buidsich. Cumhachd leigheis 2. Rach gu- RANNSAICH- caractaran - bhana-bhuidsich agus buidsich. An dà-shealladh Gaoth dhraoidheil Bhana-bhuidsich: An Doiteag Mhuileach/Cailleach Bheinne na Bhrice/Bhana-bhuidseach Thiris- deach/ Mu Mu O Mo Bhrù /Nabaidhean/Dubh Sìth. 4. Càite a bheil a’ Chailleach Bheinn Bhric a’ fuireach? Buidsich: An Nathair Gheal/Am Balach Bhuidsich/Am Fear Uaine. Cataibh Goireasan - Cuspairean: Bàideanach 1. Rach gu-Leabharlann- Cuspairean-sÒs-nàdurra-bhana-bhuidsich agus buidsich. Loch Abar 2. Go to- Explore- topics- supernatural- bhana-bhuidsich agus buidsich. Bhana-bhuidsich Ghàidhealachd/ A Nathair Gheal/ Cailleach/ Am Bron Binn/ Am Fear Uaine/ An 5. Dè am beatha na b’ fheàrr le Cailleach Bheinn Bhrice? Doiteag Mhuileach/ Am Balach Bhuidsich. Each Fèidh Mairt

6. Dè am beathach ris an robh fìor chàirdeas aig Gormshùil Mhòr, a’ bhana-bhuidseach? Losgannan Luchan Cait

7. Dè seorsa cumhachd draoidheil am biodh a’ bhana-bhuidseach Thiristeach a’ cleachdadh tric? Seuntan draoidheil Gaoth dhraoidheil An dà-shealladh

8. Fhuair na h-iasgairean Bharraigh rudeigin a thoirt taic dhaibh. Dè bh’ ann? Snàithlean air an robh trì snaidhmean Bàta ùr Airgead 62 63

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEACH-OBRACH12 BHANA-BHUIDSEACH AGUS BUIDSICH - d2 DUILLEAG-FIOSRACHAIDH 13_ Cuspair: CUCHULLAIN CEASTEANAN NAS FHAIDE Clasichean P1-4 agus P5-7 Dèan aon no barrachd ceisteanan mar ‘s toil leat fhèin no mar an tidsear gad mholadh. Ùine: 1 seisean Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv 1. Inns dhuinn mu dheidhinn trì tursan nuair a bha bhana-bhuidsich a’ cleachdadh na Stuth ealain: paipeir, peansail, rubair. Dathan roghnach. cumhachd draoideil air a’ ghaoithe airson ruideigin fhaighinn. Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 2. Sgrìobh sgeulachd mu dheidhinn dè thachradh mura cuir i an long Spainnt fodha. Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, taisbeanach, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus dealbh. 3. Inns sgeulachd mu dheidhinn maide Gleanngolandie air bruidhinn nad faclair fhèin. Geàrr: 4. Dè thachair ri Farquhar nuair a’ losg e na òrdag anns a’ phoit dubh aig an coigreach? ’S dòcha nach eil gaisgeach cho ainmeil am beul-aithris no an litreachas nan Ceilteach ri Cùchullain fhèin, uaireannan leis an ainm Cù Uladh. Tha a chliù a’ tighinn bhon sgeulachd mhòr ainmeil, Táin 5. Nad bheachdsa carson a tha na fèidh cho sònraichte? A bheil thu fhein measail Bó Cuailgne. orra? Inns dhuinn sgeulachd na fèidh a chuala thu anns an àite agad fhèin no ann àite A rèir beul-aithris, tha iomradh anns an sgeulachd Tochmarc Eimre, (Suirghe Eimhir) far a bheil e far a bheil thu a’ dol air laithean-saora. ag innse mar a fhuair Cùchullain oideachadh ann an armachd bho Sgàthach, ban-ghaisgeach aig an robh colaiste anns an Eilean Sgitheanach. Gu dearbh, tha dùn air a bheil an t-aimn Dùn Sgàthaich, ’s dòcha air ainmeachadh air a’ bhoireannach fhoghainteach seo, fhathast ri fhaicinn ann an Slèite, ann an ceann a deas an Eilein Sgitheanaich. Fhad ’s a bha Cùchullain an sin, thachair e ri Feardaig agus bha iad mòr aig a chèile fad am beatha. Dh’ionnsaich Cùchullain agus Feardaig a bhith nan sàr ghaisgich. Ged-thà, b’ e Cùchullain fhèin an aon duine a dh’ionnsaich an cleas ris an canar an gae balg, agus b’ e sin an dearbh chleas a bhiodh air leth feumail dha nuair a bhiodh e a’ sabaid na aonar airson Ulaidh a dhìon.

Gnìomhachdan: Èisteachd– Coimhead air am film no an comaig ris a’ chlas uile gu leìr agus an uair sin faighnich na- clann mu dheidhinn cèilidh a rinn Cùchullain gu sgoil Gaisgich Dùn Sgathath, Eilean Sgitheanach. Leughibh an cuspair Chùchullain airson faighinn a-mach mu dheidhinn. Bruidhinn – Bruidhinn mu dheidhinn am film An do chòrd an sgeulachd ris a’ chlann? Dè pàirt as fheàrr leotha agus carson? Nan bheachdsa carson a thàinig an gaisgeach ainmeil Èireannach gu Alba airson sabaid ionnsachadh? Dè bha cho shònraiche mun sgoil anns an Eilean Sgitheanach? Carson a bha e an seo? Sgrìobhadh– Faighnich na clann a’ sgrìobh sgeulachd aca fhèin mu dheidhinn latha anns an clas Dhùn Scathath. Rannsaich – Dh’fhaodadh sibh an sgeulachd seo a cleachdadh airson barrachd ionnsachadh. M.e Inns sgeulachdan eile dha na clann mu dheidhinn Cùchullain, gu h-araid Cù Ulaid; ceangal eadar Èireann agus Alba; na caistealan agus Dùin agus eachdraidh anmoch; Cruinn-Èolas – lorg Èireann air mapa agus smaoinich dè an t-slighe as fheàrr a’ dhol dhan Eilean Sgitheanach. Dealbhan– Carson nach dèan na clann dealbh far am faigh Cùchullain buaidh air na nàmhaid aige. Dh;fhaodadh iad stiall chomaig no bòrd-stòiridh a dhèanamh le sgeulachd aca fhèin. Dh’fhaodadh sibh ag obair air bòrd-smart ris a h-uile daoine ri chèile, ann am buidhnean beaga no nan aonar.

Goireasan - Film agus Meadhanan: Rach gu: bocan- Filmichean/comaigean/sgeulachdan– Gaisgeach - Cùchullain sa Cheò Goireasan - Cuspairean: Rach gu leabharlann-Seòrsa Charactair- Gaisgeach agus Bhana-Ghaisgeach- Cù Chullain

64 65

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal DUILLEAG-OBRACH 13 CÚ CHULLAIN DUILLEAG-OBRACH 13 CÚCHULLAIN d2

CEASNACHADH LUATH 8. Buannaich Cùchullain agus dh’fhaighnich e airson rudeigin. Dè bh’ann? a • Airgead 1. Cò às a thainig Cù Chullain? b • Treanadh ris am ball draoidheachd aice - an Gae Bolg. a • Alba c • An t-each aice b • Èirinn c • A’ Chuimrigh 9. Dè an t-ainm air an leannan Èireannach Chù Chullain? a • Emer 2. Carson an deach Cù Chullain gu Alba b • Mairi a • Airson laithean-saora c • Saoirse b • Airson obair a lorg c • Airson sgilean sabaid ionnsachadh bhon bhana-gaisgeach Albannach 10. Dè na beathaichean a tha ceangailte ri Cùchullain ? a • Cat 3. Càite an deach Cuchullain ann an Alba? b • Cù a • Eilean Sgitheanach c • Each b • Eilean Leòdhais c • Na Hearadh

4.Càite an robh a’ bhana-gaisgeach Sgathach a fuireach? CEISTEANAN NAS FHAIDE a • Air tuathanas Dèan aon no barrachd ceisteanan mar ‘s toil leat fhèin no mar an tidsear gad mholadh. b • Ann an caisteal c • Ann an taigh. 1. Nad faclair fhèin inns dhuinn ciamar a thachair Cùchullain ri Sgathach. 2. Ciamar a bha dòighean sabaid eadar-dhealaichte sna laithean sin? Dè seòrsa co- 5. Dè thachair ri Cùchullain nuair a bha trioblaid aige a’ dol thairis air an drochaid? farpaisean a bh’ aca? a • Chaidh e dachaidh b • Dh’ fhuirich e gus an d’thàinig Scathach 3. Dèan sgeulachd mu dheidhinn dè thachradh nan robh Cùchullain a’ fuireach ann c • Dh’fhàs e fiadhaich agus leum e thairis air an drochaid an Alba.

6. Dè an t-ainm air an nàmhaid aig Scathach? a • Catriona b • Ealasaid c • Aoise

7. Dè thachair ri Cùchullain mus do thòisich am blàr? a • Bha e air a ghoirteachadh b • Dhiùlt e ri sabaid c •Thuit e na chadal às dèidh deoch draoideil a ghabhail

66 67

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEAG-FIOSRACHAIDH 14 DUILLEAG-OBRACH 14 - DUBH SÌTH

Cuspair: DUBH SÌTH CEASNACHADH LUATH BLÀR TRAIGH GHRUINNEART 1. Thachair Blàr Tràigh Ghruineart anns a’ bhliadhna ...... ? a • 1435 Clasichean: P1-4, P 5-7, S 1-2 b • 1598 Ùine: 1 seisean c • 1679 Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv Stuth ealain: paipeir, peansail, rubair. Dathan roghnach. 2. Cò na cinnidhean a bha a sabaid? Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 a • Na Dòmhnallaich agus na MhicCoinnich Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, taisbeanach, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus dealbh. b • Clann MhicIllEathain agus na Dòmhnallaich• c • Na Dòmhnallaich agus Clann MhicCoinnich. Geàrr;: Ghabh am blàr ainmeil, Blàr Tràigh Ghruineart, àite ann an 1598 air tràigh Ghuinneart ann an iar- 3. Carson a bha na cinnidhean a’ sabaid ri chèile? thuath Eilean Ìle. Air aon taobh bha Clann MhicIllEathain à Muile, le Lachlann Mòr os an cionn, agus a • Losg na Dòmhnallaich an caisteal aig Lachlann Mòr air an taobh eile, bha Dòmhnallaich Ìle, agus Seumas Dòmhnallach os an cionn. Chaill Clann MhicIl- b • Dhiùlt tè Dhòmhnallaich a pòs fear MhicIllEathain lEathain am blàr, agus b’ ann gu sònraichte air sgàth ’s gun do mharbh Dubh Shìthiche, boghadair a c • Ghoid clann fearrann bhon clann eile. bha cho beag ’s gum biodh feadhainn ag ràdh gum b’ e troich a bh’ ann, Ceann-feadhna Chloinn ’icIl- lEathain, Lachlann Mòr, air latha teth san Lùnastal. 4. Carson a nochd a’ Bhana-bhuidsich Muile anns an sgeulachd? a • Airson rabhadh a’ toirt do Lachlann Mòr mu dheidhinn an Dubh Sith Gniomhachas: b • Airson stad a chur air am blàr. Èisteachd – A bheil na clann a’ tuigsinn am film? A bheil faclair ann a tha doirbh dhaibh a thuigsinn? c • Aison cuideach a thoirt gu Clann MhicIllEathain Bruidhinn –Bruidhinn mu dheidhinn am film, an do chòrd am film ris a’ chlann? Dè paìrt as fheàrr leotha agus carson? 5. Cò tha anns an Dubh Sith? a • Uile bheist mhara Sgrìobhadh – Sgrìobhibh sgeulachd mu dheidhinn cuideigin a tha nas laidire nan coltas aca. b • Duine Rannsaich– Tha e coltach gun robh seachd troighean a dh’àirde ann an Lachlan Mòr, is mar sin, chan c • Sìth beag urrainn dhuinn ach a bhith a’ ceasnachadh mar a gheibheadh troich air a mharbhadh. Faighnich na clann a lorg barrachd blàrichean na chinneadh anns a’ Ghàidhealtachd no faighinn a-mach barrachd 6. Dè thachair nuair a dh’fhaighnich an Dubh Sìth gu sabaid anns an arm aig naDòmhnallaich mu dheidhinn am fear seo. Ìle.? Dealbhan – Faignich na clann stiall comaig no bòrd-stoìridh a dhèanamh ri sgeulachd mu dheidhinn a • Dh’ aontaich Seumas Dòmhnallach cuideigin nas laidire nan coltas aca. b • Rinn Seumas Dòmhnallach gàire mhòr agus thuirt e gun robh e ro bheag a bhith a’ sabaid. c. • Dhiùlt Seumas Dòmhnallach gu mòdhail.

Goireasdan- Film agus Meadhanan 7. Dè an t-inneal-cogadh a bha an Duth Sìth as comasaiche ris? Rach gu Filmichean/Sgeulachdan - Cinneadh-Strì agus Blàran - Blàr Tràigh Ghruineart a • Claidheamh Goireasdan - Cuspairean b • Bodha agus saighead Rach gu leabharlann/cuspairean/ Blàr Tràigh Ghruineart c• Gunna

68 69

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal

DUILLEAG-OBRACH 14 - DUBH SÌTH -d2 DUILLEAG FIOSRACHAIDH 15 Cuspair: AN TURAS SIAR CEILTEACH 8. Cò as a thainig an Duth Sith? a • Ile Ùine: 1 seisean b • Iura Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv c • Muile Stuth ealain: Fear sam bith Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 9. Carson nach do dh’ èist Lachlann Mòr ris a’ bhana-bhuidsich Muile, An Doiteag Mhuileach? Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, taisbeanach, bruidhinn, sgrìobhadh, a • Smaoinich e gun robh e nas glice na ise rannsaich agus dealbh. b • Smaoinich e gun robh an comhairle aice gorach c • Cha robh an t- eagal air mu dheidhinn an Dubh Sith? Geàrr ’S ann gu math cudromach a tha sgeulachdan mu Thurasan Iongantach ann an Miotas-eòlas 10, Cò bhuannaich am blàr? nan Ceilteach. ’S e turasan a bha gaisgich Cheilteach ainmeil a’ dèanamh dhan Iar a bh’ annta. a • Clann MhicIllEathain Mar as trice, ’s ann mar thurchairt a tha an gaisgeach a’ tighinn gu ‘Saoghal Eile’, far a bheil iad b • Na Dòmhnallaich Ìle a’ faicinn iomadh eilean miotasach is daoine is ainmhidhean iongantach. ’S e na gaisgich a b’ c • Clann Mhic In Toisich ainmeile a chaidh dhan t-Saoghal Eile seo: Maelduin, a chaidh air turas a lorg nan daoine a mhurt athair; Bran, an Rìgh Èirinneach a chuala mu phàrras draoidheil ann an òran ’s a chaidh a lorg; Tadg; is Oisean, mac Fhinn. CEISTEANAN NAS FHAIDE 1. Carson a bha an troich airson Lachlann Mòr a mharbhadh? Gnìomhachdan: 2. Carson a bha am fear cumhachdach Lachlann Mòr cho gorach nach èist e comhairle na se- Èisteachd – A bheil na clann a’ tuigsinn an sgeulachd? Dè na faclair no pìosan sgeulachd a ann bhana-bhuidseach Mhuileach ghlice a thug rabhadh dha nach dh’fhalbh gu Ìle? thaduilich dhaibh? Cleachd na comaigean airson na sgeulachdan a cluinntinn nas slaodaiche. Bruidhinn – Bruidhinn mu dheidhinn na filmichean, an do chòrd iad ris a’ chlann? Dè pàirt 3. Ciamar a fhuair an Dubh Sìth an t-ainm annasach aige? as fhèarr leotha, agus carson? A bheil iad nam beachd gun robh dan’-thuras spòrsail aig Alda 4. A bheil e fìor gur e sìthiche a th’ anns a mhàthair? An e sin an t-adhbhar carson a bhuan- agus Aldan? naich e? Sgrìobhadh – Dh’fhaodadh na clann sgeulachd a sgrìobadh mu dheidhinn dan’-thuras mhiorb- haileachd aca fhèin. Rannsaich – ’S e sgeulachd uirsgeulach a th’ ann anns a bheil caractaran innteannach às an Miotas-eòlas nan Ceilteach. Gabhail a-steach Bran, Balor, Manannan, Gwydion agus Math. Gavidin an gobha agus a’ bhò ghlas, Màiri-Morgana, Banrigh Niamh agus Eilean nan Naomh. Faighnich den clann a’ tagh direach aon caractar no sgeul agus faighneach a-mach barrachd mu dheidhinn. Dealbhan – Faignich na clann sriall comaig no bòrd-sgeulachd a dèanamh mu dheidhinn dan’ thuras aca fhein.

Goireasan - Film agus Meadhanan: Rach gu – Filmichean/Comaigean/Sgeulachdan/ Shuibhal/Tursan Mara -An Turas Siar

Goireasan - Cuspairean: Rach gu - Leabharlann- Cuspairean -Faoinsgeul Bhreatain/ Faoinsgeul Ghalicia/An Turas Siar/ Bran/ Balor/ Manannan/ Gwydion agus Math/ Gavin and the Grey Cow/Màiri-Morgana.

70 71

www. bocan.tv www. bocan.tv Beul-aithris nan Gàidheal Beul-aithris nan Gàidheal DUILLEAG-OBRACH15 AN TURAS SIAR CEILTEACH -d2 DUILLEAG OBRACH 15 AN TURAS SIAR CEILTEACH- d2

CEASNACHADH LUATH 8_ Dè an t-ainm a bha aig duine aig a’bhan-Rìgh Niamh? 1_ Dè an t-ainm a bha air am preantas Buidseach Cuimreach, Math? a • Oisin a • Gwydion b • Fionn b • Bran c • Bran c • Uisdean 9_ Dh’ fhàg Bran rudeigin air an truinnsear aige, dè bh’ ann? 2_ Dè thachras ris na duine a tha a’ fuireach air Eilean nan Naomh? a • An ceann aige a • ’S iadsan beò gu brath b • Am biadh b • ’S iadsan nan cadal c • Na fiaclan fuadain aige c • ’S iadsan a’ faicinn a h-uile sion a thachairt air an Tìr 10_ Dè seòrsa phìob a tha na daoine a’ cluich anns an taobh Siar na Spainne? 3_ Dè bha na cumhachd seunta aig bò Ghabhidin- Am Bò Glas? a • A’ phìob Ghalician a • Thug i torr bainne. b • A’ Phìob Mhòr b • Cha robh feum aice airson biadh c • A’ Phìob Bheag c • B’ urrainn i coiseach airson ùine fada CEISTEANAN NAS FHAIDE Dèan aon no barrachd ceisteanan mar ‘s toil leat fhèin no mar an tidsear gad mholadh. 4_ Carson tha na Ceilt deidheil air an Iar? a • ’S iadsan a fuireach an sin 1. Dè na rudan a rinn na Bhana-Bhuidsich às na h-Eileanan nan Iar gu Alda agus na cairdean b • ’S toil leotha a choimhead air a’ ghrian a’ dol fodha aice? c • ’S iadsan a’ smaointinn gum bi iad a’ dol ann as dèidh dhaibh bàsachadh 2. Thoir trì adhbharan dhuinn carson nach robh e furasta airson Alda a shabhail a bràthair

5_ Tha ceanglan eadar Manannan agus dè eilean eile? bho Eilean nan Naomh? a • Eilean Mhanainn 3. An do ionnsaich Aldan a’ dh’ fhalbh air iteag gu dearbh? Thoir trì adhbharan leis am frea- b • Eilean Toraidh gairt agad. c • Eilean Leòdhais

6_ Carson a bha Balor ainmeil? a • Dh’fhàs e fiadhaich gu math tric b • Dh’ fhuirich e air eilean c • Bha e rìgh na Formorianan.

7_ Dè gnìomh olc a fas ainmeil Mari-Morgana? a • Rinn i sgrios anns a’ bhaile far an robh i a’ fuireach (Ville d’Is) b • Mhuirt i a h- athair 73 c • Phòs i an duine a bh’ aig a piuthair 72

www. bocan.tv www. bocan.tv Pasgan Luchd-Teagaisg

Pàirt 3 SGRÌOBADH CRUTHACHAIL

Sgrìobadh cruthachail is Seanchas nan Gàidheal 1 Duilleag-fiosrachaidh Luchd-teagaisg 1 Duilleag-obrach na Cloinne

6 Cleachdaidhean ann an aithris sgeulachdan is sgrìobhadh airson na cloinne

Cleachdaidh 1_Cleachd na dealbhan gus an sgeulachd aithris (obair-buidhne) Cleachdaidh 2 _Innis an sgeulachd a’ cleachdadh na tharraing iad fhèin ann an bòrd-stòiridh Cleachdaidh 3_ Innis do sgeul fhèin a’ cleachdadh bòrd-stòiridh Cleachdaidh 4_Dèan Giorrachadh air Film Cleachdaidh 5_ Ionnsaich mar a dh’aithriseas tu Seanchas Gàidhealach Cleachdaidh 6_Cleachd film gus dealbh-cluiche a sgrìobhadh is a chluich

74 75

www. bocan.tv www. bocan.tv Sgrìobhadh Cruthachail Sgrìobhadh Cruthachail

DUILLEAG-FIOSRACHAIDH 16 CLEACHDAIDH 1 ANN AN SGRÌOBHADH CRUTHACHAIL

Cuspair: AM BEUL AITHRIS, AG INNSE SGEULACHDAN AGUS Cleachdaidh 1_Cleachd na dealbhan gus an sgeulachd innse (obair-buidhne) SGRÌOBADH CRUTHACHAIL San LEASACHAN gheibh thu taghadh de dhealbhan bunaiteach le àireamhan bho chaochladh Clasichean: P1-4, P5-7, S1-2 sgeulachdan Gàidhealach air am beothachadh a th’ air www.bocan.tv. Taghadh aon fhilm Ùine: Aon seisean no barrachd agus leig leis na h-uile coimhead air. A-nis cuir na dealbhan bunaiteach le àireamhan a bhu- Bathar bog agus uidheam: Bòrd-sgiobalta air an Lìon agus www.bocan.tv ineas ris an fhilm sin timcheall a’ chlas air thuairmse. Stuth ealain: paipeir, peansail, rubair. Dathan roghnach. Feumaidh a h-uile duine a’ chuid den sgeulachd ceangailte ris an dealbh a th’ aca innse. Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 - nan aonar no ann am buidhnean beaga. Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, taisbeanach, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus dealbh. San dòigh seo, innisdh an clas air fad sgeulachd Ghàidhealach. Geàrr: Tha a’ Ghàidhealtachd agus na h-Eileanan comharraichte airson na tha aca de dhualchas ann an òrain is sgeulachdan. Aon uair ‘s gu bheil iad air ionnsachadh mar a nì iad seo faodaidh iad aithris do bhuidhinn Bha e na chleachdadh gun rachadh aithris sgeulachdan, mar a bha le ceòl, sloinntearachd agus mar sin air air an taobh a-muigh – gan na dealbhan no na sgrìobhagan gus an cuideachadh. adhart, a ghleidheadh le teaghlaichean sònraichte. Nuair a thigeadh daoine còmhla aig cèilidh san oidhche, rachadh sgeulachdan aithris, gu sònraichte nan robh seanchaidh ainmeil an làthair. Thòisicheadh iad Dh’fhaodadh tu iarraidh air aon phàiste an sgeulachd aithris cuideachd – le dealbhan an toi- le faclan leithid “A bheil cuimhne agaibh. . .” …” no ‘Bha seo sa ghleann roimhe…” . .” agus thigeadh òg is seach agus an dèidh sin às an aonais. aosta còmhla a dh’èisteachd fo gheasaibh ri sgeulachdan, fìor no breugach. ‘S e glè bheag a dhèanadh air an dachaigh tràth! Air neo faodaidh tu sreath eile de dhealbhan a thoirt don a h-uile pàiste, no a h-uile buid- O chionn ghoirid, ge-tà, thàinig crìonadh air ealain an t-seanchaidh. Tha am bruthadh a bheir meadhanan heann, agus iarraidh orra an sgeulachd a sgrìobhadh. an latha an-diugh air crìoch an ìre mhath a chur air a’ chèilidh bho shean a bha aig cridhe an dualchais. ‘S Dèan seo sa Ghàidhlig no sa Bheurla. e na th’ air fhàgail gu tric dìreach sgeulachdan èibhinn is seanchasan beaga a’ dol a-null ‘s a-nall. Faodar a-nis tadhal a-rithist air na sgeulachdan àrsaidh ge-tà tro bheothalachd is mheadhanan digiteach agus feum a chur air an dualchas mhìorbhaileachd againn gus an fheadhainn òg a bhrosnachadh gu sgrìobhadh cruthachail.

Goireasan: www.bocan.tv

Ag innse an sgeulachd ris a’bhòrd-stòiridh 76 77

www. bocan.tv www. bocan.tv Sgrìobhadh Cruthachail Sgrìobhadh Cruthachail CLEACHDAIDH 2,3,4 ANN AN SGRÌOBHADH CRUTHACHAIL tCLEACHDAIDH 5 ANN AN SGRÌOBHADH CRUTHACHAIL

Cleachdaidh 2_Leig leis a’ chloinn an sgeulachd aithris a’ cur feum air na tharraing iad ann Cleachdaidh 5_ Ionnsaich mar a dh’aithricheas tu Sgeulachd Ghàidhealach a’ bhòrd-stòiridh Obair ann am Buidhinn no nan Aonar Seall don chloinn film a fhreagras air an aois aig a bheil iad. Faodaidh iad sealltainn air a’ INNIS AN SGEULACHD SEO DON CHLAS chomaig eadar-ghnìomhach mas fheàrr leotha. Tha Uilleam Mac a’ Phì ag innse mar a fhuair fear-siubhail a bha ag iarraidh fasgaidh air oidhche gu Geàrr cairt A4 ann an frèamaichean singilte 16:9. Thoir fear an urra don chloinn. Iarr orra math fiadhaich fàilte is furan air croit ri taobh locha fad’ às. An dèidh dha biadh is deoch a ghabhail dealbh a tharraing bhon fhilm den chuid as fheàrr leotha. Aithris an sgeulachd a-rithist a thàinig e a shuidhe an tac an teine leis na caraidean ùra aige agus chaidh iarraidh air sgeulachd aithris. Nuair a thuirt e nach robh gin aige, dh’iarr fear-an-taighe air dol a-mach agus an taomair chunnaic iad an-dràsta ann an dealbhan – fear air gach frèam air an duilleig. Faodaidh iad a thoirt bhon eathar bheag air a’ chladach. Ann an dòigh air choreigin, thuit an t-aoigh am broinn sgrìobhadh orra cuideachd ma thogras iad. na h-eathrach, dh’èirich a’ ghaoth agus chaidh a thoirt air falbh gu dùthaich eile far an robh beatha às ùr aige is far a phòs e ‘s an d’fhuair e clann. Thachair seo gu lèir gu h-obann aon oidhche nuair, Aon uair ‘s gu bheil a h-uile pàiste air crìoch a chur air an dealbh aice no aige, tòisich a’ cur le tuiteamas, a thuit e am broinn na h-aon eathrach, chaidh a thoirt air falbh don uisge agus mu nan dealbhan còmhla mar mhìrean-measgaichte. Mar a chrìochnaicheas a’ chlann, faodaidh dheireadh thall thug e a-mach an aon àite. Nuair a nochd e am broinn an taighe, leis an taomair iad tòiseachadh air fear eile gus a bheil am film air fad air a tharraing a-mach mar chlàr-sgeu- na làimh, chanadh neach nach robh tìde sam bith air a dhol seachad bho dh’fhàg e agus is e a’ chiad cheist a chuir fear-an-taighe air an robh sgeulachd aige a dh’innseadh e. lachd. Iarr air gach pàiste an uair sin an sgeulachd sa chuid aca fhèin den fhilm aithris. San dòigh seo, ionnsaichidh a’ chlann an sgeulachd. Gnìomhachdan: Faighnich den chloinn an deach iarraidh orra riamh sgeulachd aithris. A bheil sgeulachd Cleachdaidh 1_ Mar gu h-àrd – a’ cleachdadh a’ bhòrd-stòiridh ri aithris agad fhèin? ‘S fheàrr le cuid a chloinn na sgeulachdan aca fhèin a sgrìobhadh. Thoir do gach pàiste duil- Innis dhaibh gu bheil cairteal na h-uarach aca gus www.bocan.tv a chleachdadh gus leag clàr-sgeulachd le sia ceàrnain agus iarr orra agus iarr orra toiseach, meadhan is deireadh sgeulachd Ghàidhealadh a dh’innseadh iad a lorg. Innis dhaibh aon fhilm a thaghadh na sgeulachd a tharraing. agus coimhead air gu cùramach, a’ gabhail sgrìobagan mu na tachartasan is na pearsai- Bu chòir dhaibh an uair sin a h-aithris a-rithist don chlas a dh’fhaodas an tè as fheàrr leotha a chean. thaghadh. An dèidh sin, faighnich cò tha deiseil sgeulachd aithris don chlas. Leig leis a’ chloinn puingean a-mach à deich a thoirt airson nan sgeulachdan agus an uair CLEACHDAIDH 4_Leig leis a’ chloinn Giorrachadh air Film a dhèanamh sin iarr air cuideigin eile feuchainn. Ma bhios an ùine car gann, feuch na leanas: Iarr air an fheadhainn nach d’fhuair turas an sgeulachd a sgrìobhadh sìos ann an aithghe- Tòisich le bhith a’ leigeil leis a’ chloinn sealltainn tro www.bocan.tv fad ùine shònrai- arrachd gus am faod iad a h-aithris latha eile. chte. Iarr air a’ chloinn an uair sin giorrachadh a dhèanamh air sgeulachd dhaibh fhèin. Faodaidh tu iarraidh orra 4 no 5 sreathan a sgrìobhadh no 4 no 5 dealbhan a tharraing. Leig leotha sgeulachd ‘Ghàidhealach’ ùr a tharraing lem mac-meanmna fhèin no fear a dhèanamh de dh’fhilm a chòrd riutha air www.bocan.tv. Feumaidh aon dealbh an dealbh-tòiseachaidh a shealltainn, feumaidh dà dhealbh an gnìomhadh a shealltainn agus feumaidh an dealbh mu dheireadh an deaireadh a shealltainn. Bhiodh seo an aon rud nan robh iad a’ sgrìobhadh. Mar a bhios a’ chlann ag obair, cuir ceistean orra: Ciamar a tha am film agad a’ tòiseachadh? Dè tha a’ tachairt anns a’ mheadhan? Dè tha a’ tachairt aig an deireadh? 78 79

www. bocan.tv www. bocan.tv Sgrìobhadh Cruthachail Pasgan Luchd-Teagaisg CLEACHDAIDH 6 ANN AN SGRÌOBHADH CRUTHACHAIL

Cleachdaidh 6_Cleachd film gus dealbh-cluiche innse no a chluich Pàirt 4 Gnìomhachdan: Seall air filmichean air www.bocan.tv leis a’ chòrr den chlas agad agus an uair sin leig leotha am Cruinn-eòlas Cultarach fear as fheàrr leotha a thaghadh – nas fheàrr le caochladh phearsaichean is sheallaidhean anns a bheil dòmhlachd de dhaoine. Dèan fhèin an aithris an toiseach (cló-bhuail am Film gus do Cruinn-eòlas, Cruth-tìre is Sgeulachdan chuideachadh) agus tagh clann airson nam prìomh phearsaichean. 1Duilleag-fiosrachaidh Luchd-teagaisg 1 Duilleag-obrach na Cloinne

Leig leotha an sgeulachd no am film a chluich. An Gàidheal Dùthchasach 1Duilleag-fiosrachaidh Luchd-teagaisg NO 1 Duilleag-obrach na Cloinne Leig leis a’ chloinn an sgeulachd atharrachadh far a bheil iad a’ faireachdainn a tha e freagar- Saoranachd is Farsaingeachd ann an Alba nan iomadh cultar rach. 1Duilleag-fiosrachaidh Luchd-teagaisg 1 Duilleag-obrach na Cloinne

Dà dhùthchas - Adivasi- dream Innseanach ann an ceann an Ear-dheas Asia 1Duilleag-fiosrachaidh Luchd-teagaisg 1 Duilleag-obrach na Cloinne Dùthchasaich Arcticeach 1Duilleag-fiosrachaidh Luchd-teagaisg 1 Duilleag-obrach na Cloinne

80 81

www. bocan.tv www. bocan.tv Cruinn-eòlas Cultarach Cruinn-eòlas Cultarach DUILLEAG FIOSRACHAIDH 17-d2 DUILLEAG-FIOSRACHAIDH 17

Bruidhinn – Iarr orra innse don chòrr den chlas mu na sgeulachdan a lorg iad. Iarr orra innse Cuspair: Cruinn-eòlas, Cruth-tìre is Sgeulachdan nan Gàidhealtachd don chlas mar a tha an sgeulachd ceangailte ris an àite shònraichte sin. Clasichean: P1-4, P5-7, AS1-2 Sgrìobhadh– Iarr air a’ chlas an sgeulachd as fheàrr de na chunnaic iad an-dràsta innse nam Ùine: 1 no iomadh seiseanan Stuth ealain: paipeir, peansail, rubair. faclan fhèin, no sgeulachd ceangailte ris an àite aca fhèin a sgrìobhadh. Dh’fhaodadh seo a Com-partichean: Am buidhnean gu lèir bhith na mhìneachadh air feart de dh’aghaidh na dùthcha – mar eisimpleir, bearradh, no mu Builean Ionnsaidh: Na ceanglan eadar cruinn-eòlas, cruth-tìre agus sgeulachdan. Sgilean àite far am faodadh creutair ana-ghnàthaichte sònraichte a bhith a’ faireachdainn cofhurtail no deilbh agus sgrìobhadh. mu thachartas eachdraidheil a dh’èirich anns an sgìre. Deilbh–Iarr orra clàr-sgeulachd beag a tharraing agus/no stiall-comaig a dhèanamh far a Geàrr: bheil feart de dh’aghaidh na dùthcha a’ bualadh air an sgeulachd (m.e. eas, abhainn, beinn, Bha ceangal aig cruth-tìre, cànan is seanchas ri dualchas nan Gàidheal riamh. mòinteach is mar sin air adhart). Buinidh seanchas ri àiteachan agus tha ainmean-àite a’ cur thairis le bàrdachd na Gàidhlig agus a’ cur beatha ann an aghaidh na dùthcha. Thathar a’ cur feum air cuid de sgeulachdan – gu sòn- Goireasan - Film agus Meadhanan agus Cuspairean raichte an fheadhainn mu na fuamhairean no mun Chaillich as sine – gus earannan sònraichte Rach gu RANNSAICH - Aiteachan- Alba- Eilean nan Iar, A’Ghaidealtachd an Iar, Earra- de chruth na tìre a mhìneachadh. Tha sgeulachdan eachdraidheil ceangailte gu tric ri àite oir ghàidheal ‘s na Eileanan, Am Monadh Ruadh, A’ Ghaidealtachd an Tuath, A’ Shiorradh Pheart. sin far an do dh’èirich na rudan air a bheilear a-mach anns an sgeulachd. Tha sgeulachdan eile Ruigibh sibh a h’uile goireasan bho’n sin. ceangailte ri barrachd is aon àite – math dh’dhaodte seach gun robh an seanchaidh ag iarraidh cruth ionadail a chur air an sgeulachd airson an luchd-èisteachd aige. Tha seo gu sònraichte fìor mu na segeulachdan as sine mun Fhèinn. Gheibhear sgeulachdan mu chreutairean ana-gh- nàthaichte sa h-uile h-àite – ged a b’ fheàrr le feadhainn ceàrnaidh shònraichte. Mar eisimpleir, tha coltach gum b’ fheàrr leis an Ùruisg easan Loch Tatha.

Gnìomhachdan: Rannsaich- Leig leis a’ chloinn faighinn a-mach mu na h-àiteachan as buntainniche dhaibh no Siorrachd Peairt Na Monadh Ruadh tagh ceàrnaidh den Ghàidhealtachd dhaibh. Dh’fhaodte an obair seo a leudachadh cho fada ris A’Ghàidhealtachd an Tuath a’ Ghàidhealtachd gu lèir gus am faodar aon seisean a chosg air a h-uile gin de na sia sgìrean mòra. Iarr orra a bhith ag obair nan aonar no ann am buidhnean – dh’fhaodadh a h-uile buidheann tadhal air ceàrnaidh seach ceàrnaidh de dh’Alba. Ag èisteachd is a’ coimhead – thoir orra suas ri 3 filmichean a thaghadh agus iarr orra sgrìob- hadh mu na feartan/ceanglaichean a thaobh tìr-eòlais nuair a bhios iad a’ coimhead orra. (faic na ceistean sgiobalta).

A’Ghàidhealtachd an Iar Na h_Eileanan Siar

82 83 Earra-Gàidheal sna Eileanan

www. bocan.tv www. bocan.tv Cruinn-eòlas Cultarach Cruinn-eòlas Cultarach

DUILLEAG-OBRACH 17 - CRUINN-EÒLAS, CRUTH-TÌRE IS SGEULACHDAN 8. Dè ‘n t-ainm a th’ air a’ chuan eadar an t-Eilean Sgitheanach is tìr-mòr? NAN GÀIDHEALTACHD a • An Cuan Sgìth CEASNACHADH LUATH b • An Cuan Siar c • An Cuan Uaine 1. Dè ‘n t-ainm a bh’ air a’ chreig air an fheumadh iasgairean Ulapuil seòladh seachad air an slighe air ais a dh’Ulapul bho Eilean Leòdhais? 9. Dè ‘m baile às an do sheòl am Metagama? a • Cailleach a • Steòrnabhagh b • Creag Rubha b • An t-Òban c • Innse Bàn c • Dùn Omhain 2. Dè ‘n t-eilean mun do ruith an croitear Tiristeach an dèidh a’ choilich cheannaircich aige? a • Am Bac Mòr 10. Dè ‘m baile air an tug Coinneach Odhar tarraing na chuid fàisneachd? b • Lios Mòr a • Inbhir Nis c • Colla b • An Gearastan c • Peairt 3. . Cà robh a’ phoit-dhubh am falach aig Ailidh Mal? a • Àth Tharracail 11. Dè ‘n abhainn a dhealaich na leannain òga Eilidh Nic an Tòisich agus Iain Mac a’ Phear- b • Cinn Tàile sain? c • Loch Abair a • Abhainn Spè b • Abhainn Teimhil 4. Dè a’ bheinn san robh a’ Chailleach agus na fèidh aice a’ fuireach? c • Abhainn Nis a • Beinn Bhreac b • Sìdh Chailleann 12. Dè a’ bhan-dia no a’ bhuidseach a bh’ ann a dh’fhàg sgrìob mhòr sìos aodann nam c • Beinn Dòbhrain Beanntan Diùrach?

a • Cailleach 5. Dè ‘n t-ainm a bh’ air a’ chaisteal dhan deach Cù Chulainn gus eòlas-cogaidh ionnsachadh b • Buidseach Dhiùra leis a’ bhana-ghaisgeach Sgàthach? c • Doiteag Mhuileach a • Dùn Sgàthaich b • Dùn Robain CEISTEANAN NAS FHAIDE c • Dùn Bheagain Dèan tè no dhà de na ceistean seo air do shocair no mar bhios an neach-teagaisg agad a’ moladh.

6. 6. Càite bheil Loch Fraochaidh far an do shabaid Fraoch ris an dràgon? 1. Dè ‘n t-àite as fheàrr leat ann an Alba agus carson? Bheil sgeulachdan sam bith ceangailte a • Faisg air Àth Maol Ruibhe, Siorrachd Pheairt b • Faisg air Bun Easain, Muile ris? Mas e ‘s nach eil, dèan suas do chuid fhèin. c • San Eilean Sgitheanach 2. Tagh aonan de na leanas: abhainn, beinn, àth, boglach, loch agus, nad fhaclan fhèin, sgrìobh sgeulachd a thachair ann. Faodaidh i bhith na sgeulachd a rinn thu fhèin no bho 7. Dè ‘n t-ainm air a’ bhlàr aig an do shabaid troich ri duine gu math àrd? bocan.tv. a • Blàr Thràigh Ghruinneart 3. Ainmich deich àiteachan sa Ghàidhealtachd agus sna h-Eilean ris a bheil sgeulachdan b • Blàr Chàirinis ceangailte. c • Blàr Chùil Lodair

DUILLEAG OBRACH 17 - d2 84 85

www. bocan.tv www. bocan.tv Cruinn-eòlas Cultarach Cruinn-eòlas Cultarach DUILLEAG-FIOSRACHAIDH 18 DUILEAG-OBRACH 18 AN E POBALL DÙTHCHASACH A TH’ ANN AN GÀIDHEIL NA H-ALBA? AN GÀIDHEAL DÙTHCHASACH Luchd-cleachdaidh: An ìre as àirde sa Bhun-sgoil no an Àrd-sgoil CEASNACHADH LUATH Gnè-foghlaim: Saoranachd is Eugsamhlachd

1. Cò às a thàinig na Gàidheil? Mìneachaidhean: a • Èirinn Gus am faod a’ chlann ceangal a dhèanamh eadar na ceistean seo, feumaidh iad tuigse fhaotainn an b • Meadhan na h-Eòrpa toiseach air an diofar eadar daoine dùthachasach, pobaill mhòra agus cinnidhean beaga. c • America

Dè th’ ann an dùthchasach? 2. Cò bha fuireach ann an Alba an toiseach? Dè tha ann am poball ioma-chultarail? a • Cruithnich Dè a tha ann an ionnsaigh? b • Ceiltich Dè th’ ann an imrich? c • Angla-Shasannaich Dè th’ ann an cinnidhean beaga? Dè, do Ròmannach no do luchd-tuineachaidh bho Ìompaireachd Bhreatainn, an diofar eadar pobaill 3.Càite ‘n deach na Cruithnich? shìobhalta is pobaill bhorb? a • Rinn iad imrich Dè na diofair mhòra ann am beachd na cloinne? (Cleachdaidhean a thaobh ithe, sgoiltean, glainead is b • Chaidh am marbhadh mar sin air adhart) c • Phòs iad Ceiltich Cleachd eachdraidh na h-Alba mar dhòigh gus na beachdan seo a mhìneachadh dhaibh. Mìnich, cho math ‘s as urrainn dhut, cò bha sna Cruithnich, sna Ceilitich, sna Lochlannaich, sna Ròmannaich is 4. Ciamar a tha fios againn gur h-e Cruithnich a bh’ annta? sna h-Angla-Shasannaich. a • Sgrìobh iad leabhraichean b • Shnaigh iad clachan

Aon uair ‘s gu bheil thu cinnteach gu bheil iad a’ tuigsinn, iarr orra www.bocan.tv a chleachdadh gus c • Thog iad tursachan dearbhadh fhaighinn gur h-e dream dùthachasach a th’ ann an Gàidheil na h-Alba. 5. Dè ‘n cultar dùthchasach a tha fhathast ann as coltaiche ri Alba nan Cruithneach?

Goireasan: a • Treubhan Africanach Dè th’ ann an dùthchasach? Leig leis a’ chloinn coimhead air tè no dhà de na làraichean-lìn seo agus an b • Treubhan Innseanach diofar eadar na filmichean a chì iad orra is siabainn Bhreatannach/Americanach a dheasbad. : c • Treubhan Arctach www.isuma.tv; www.nitv.org.au 6. Dè de na leanas nach eil fìor? ‘S ann dìreach anns na dùthchannan sìobhalta a bhios daoine www.adivasiartstrust.org a • A’ nighe www.ponnivala.com b • A’ dol a sgoil www.aboriginalaustralia.com.au c • Ag ithe glasraich uaine http://www.metromagazine.com.au/screen_ed/

86 87

www. bocan.tv www. bocan.tv Cruinn-eòlas Cultarach Cruinn-eòlas Cultarach DUILLEAG-OBRACH 18_d2 DUILLEAG-FIOSRACHAIDH 19

Cuspair: SAORANACHD IS FARSAINGEACHD ANN AN ALBA NAN IOMADH CULTAR 7. Dè de na leanas nach eil fìor? Ann an comainn phrimideach, bidh daoine a • A’ dol bàs leis an acras Luchd-cleachdaidh: An ìre as àirde sa Bhun-sgoil no an Àrd-sgoil b • Gun a bhith a’ bruidhinn Gnè-foghlaim: Saoranachd is Eugsamhlachd c • Gun chomas-sgrìobhaidh aca Seo ceist no dhà airson deasbad fharsaing anns a’ chlas. Tagh na h-earrannan air a bheil thu ag iarraidh sealltainn. Cuir na ceistean air a’ chloinn, dèan liosta de na freagairtean aca agus cuir ris, le mìneachadh, na h-earrannan cudromach a dh’fhàg iad às.

CEISTEANAN NAS FHAIDE SAN ÀM A DH’FHALBH 1. Faigh sgeul air an làrach-lìn seo air a bheil an coltas gun tàinig e bhon àm ron 1. Dèan sgrùdadh air a’ cheangal eadar pobaill dhùthchasach agus luchd-tuineachaidh. Chreideamh Chrìosdail no anns a bheil nithean nas àrsaidh na sin na do bheachd. Carson a tha thu smaoineachadh sin? 1_ Ainmich na dòighean san d’rinn luchd-tuineachaidh cron air pobaill dhùthchasach 2. Aithris às ùr uirsgeul mu shaoghal a’ bhaile-mhòr san latha a th’ ann – carson a tha an sgeul seo cudromach an-diugh, na do bheachd? Thug iad air falbh am fearann aca Thug iad air falbh na còraichean air mèinnearachd aca 3. Dè an diofar as motha na do bheachd eadar uirsgeul Gàidhealach agus uirgeul Thug iad air falbh na craobhan, an t-uisge is na beathaichean aca Innseanach Dearg no uirsgeul dùthchasasach Àstràilianach? Chuir iad às dha na cànanan aca Chuir iad às dhan chultar aca 4. Cleachd www.bocan.tv gus sgeulachd a lorg a nochdas fuidheall de chreideamh Thug iad oideachadh don chloinn air leth bho na teaghlaichean aca dùthchasach. Chruthaich iad pobaill air an stèidheachadh air airgead-làimhe Sgaoil iad a bhith a’ creidsinn ann an leasachadh pearsanta

2. Ainmich dòighean eile san d’rinn pobaill dhùthchasach cron orra fhèin aon uair ‘s gun robh iad air beantainn ri luchd-tuineachaidh.

Ghabh iad galaran gabhaltach Thòisich iad air deoch-làidir òl Rinn iad dearmad air ‘na dòighean a bh’ ann bho shean’ Dh’ionnsaich iad mar a chleachdadh iad gunnaichean Chaidh iad a dh’fhuireach sna bailtean-mòra Rinn iad dearmad air na teaghlaichean aca Chaochail mòram

3. Ainmich cuid a chreideamhan bitheanta am measg dhaoine dùthachasach.

Tha a h-uile nì beò agus airidh air spèis – fiù ‘s ma thathar gam marbhadh. Is e tha san talamh fhèin neach dham bu chòir spèis a ghabhail Cha bu chòir do dhaoine ach na tha a dhìth orra a thoirt air falbh Buinidh daoine ri àite Bu chòir do dhaoine aire a thoirt don fheadhainn aca fhèin.

88 89

www. bocan.tv www. bocan.tv Cruinn-eòlas Cultarach Cruinn-eòlas Cultarach

AN-DRÀSTA

Dè na deagh rudan a th’ ann mu Phoball Ioma-chultarail? 6. Ainmich leasachaidhean ùra a tha ga fhàgail nas fhasa do chinnidhean beaga Tha a h-uile duine air an aon rèir dùthchasach a bhith ag obair còmhla Tha a h-uile duine saor. Tha an aon chothrom aig a h-uile duine airgead a dhèanamh. . Faodaidh a h-uile duine dol dhan sgoil no cùram-leigheis fhaighinn Eadar-theangachadh air an Lìon. Tha seo ga dhèanamh nas fhasa airson Faodar a h-uile rud a cheannach no a reic air airgead cheanglaichean is fiosrachaidh air astar. Barrachd beairteis sna dùthchannan a’ leasachadh. Leudachadh air na clasaichean meadhanach sna h-Innseachan is mar sin air adhart 3. Ainmich feadhainn de na feartan aig Alba an latha an-diugh Airgead airson na h-ola ann an àiteachan sònraichte – Siberia, Nunavut, Greenland is an leithid Bidh a’ chlann a’ dol dhan sgoil. Cosnadh tro fhoghlam. Itealain – nas fhasa siubhal An Lìon is telebhisean air nochdadh. Na meadhanan an uachdar mar oirfideas. Thairis air an stàit mar nàisean – mar eisimpleir, tha Aonadh na h-Eòrpa air a bhith a’ toirt seachad An crochadh air ola/gas airson a bhith a’ siubhal agus teas. thabhartasan do chultaran beaga nach bi riaghaltasan stàitean mar nàiseanan. Cha bhi daoine a’ cur an cuid bidhe fhèin no a’ dèanamh an cuid aodaich fhèin. San Fhraing – A’ Bhreatainn Bheag/Na Bascaich; an Rìoghachd Aonaichte, luchd-labhairt na Gàidhlig is na Cuimris; ceanglaichean nas fhasa Mar dhaoine à iomadh cultar a rinn imrich a-steach, tha fios aig pobaill dhùthchasach cò ris a tha e coltach dà thaobh a bhith agad agus sreap suas àra a’ chultair an uachdar. 7. Am bu chòir gum biodh barrachd chòraichean aig na pobaill dhùthchasach na na cinnidhean beaga a’ tighinn a-steach? 5_Dè ‘n t-àite a bu chòir a bhith aig a’ phoball bheag dhùthchasach ann am poball ioma-chultarail? Bu chòir dhaibh an cultar is an eachdraidh aca fhèin a mhìneachadh do chinnidhnean beaga a’ Bu Chòir Bu chòir an dìoladh airson nan còraichean air mèinnearachd a chaidh a thoirt air falbh bhuapa tighinn a-steach gus cuideachadh riutha gus cho toinnte agus a tha saoghal a’ bhaile-mhòir dhan Bu chòir an dìoladh airson toirt air falbh an fhearainn aca tàinig iad a thuigsinn. Bu chòir an dìoladh airson a bhith a’ cleachdadh an uisge aca is a leithid Bu chòir dhaibh feuchainn ri cuideachadh ris na cinnidhean beaga a’ tighinn a-steach le tàire a thaobh Cha Bu Chòir call a’ chultair aca is bochdainn sna bailtean mar a dh’fhiosraich iad fhèin. Bu chòir gnothach a ghabhail ris na h-uile mar an ceudna Bu chòir dhaibh gun feart sam bith a ghabhail ris na cinnidhean beaga a’ tighinn a-steach. Bu chòir dhan a h-uile duine gabhail ri call cultarail Bu chòir dhaibh na h-aon chòraichean a thagradh (no barrachd) is na cinnidhean beaga a’ tighinn 8. Tagh fear de na pobaill a leanas agus dèan sgrùdadh air na diofar fhuasglaidhean a fhuair a-steach. dùthchannan seach dùthchanann air ceist nan còraichean aig daoine dùthchasach Bu chòir dhaibh sabaid gus an cultar aca fhèin a chumail beò agus a bhith a’ co-obrachadh le pobaill dhùthchasach eile air feadh an t-saoghail is cinnidhean beaga a’ tighinn a-steach gus seo a dhèanamh. Lochlann – Sami Stàitean Aonaichte – Tèarmainn Innseanach Na h-Innseachan - Adivasi 5. Dè na duilgheadasan a thaobh cinnidhean beaga is pobaill dhùthchasach a bhith ag obair còmhla? An Ruis – Dìoladh airson na h-ola ann an Siberia Chan eil cànan coitcheann ann (seach a’ Bheurla) Àstràilia - Tùsanaich Eòrpa – Bascaich, A’ Bhreatainn Bheag, muinntir a’ Chùirn, na Gàidheil is mar sin air adhart Tha gach cultar air leth. Bidh ceanglaichean ri cultaran eile a’ lagachadh a’ chultair agad fhèin. Agus mar sin air adhart Tha siubhal na dhuilgheadas oir mar as trice tha cinnidhean beaga dùthchasach air an iomall san latha a th’ ann an-diugh. Chan eil airgead ann gus seo a dhèanamh

90 91

www. bocan.tv www. bocan.tv Cruinn-eòlas Cultarach Cruinn-eòlas Cultarach

DUILLEAG-OBRACH 19- DUILLEAG FIOSRACHAIDH 20 SAORANACHD IS FARSAINGEACHD Cuspair: SEANCHAS NA TREUBHAN ARCTICEACH Dh’fhaodadh a’ clann na ceistean seo a’ dhèanamh mar obair nan Clasichean: P1-4, P5-7, S1-2 aonar no obair bhuidhean sna Beurla no Gàidhlig Úine: 1 no iomadh seiseanan Bathar bog agus uidheam: Smart-board air loigne agus www.bòcan.tv Obair Ealain: Rud sam bith Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 1. Am bu toil leat fuirich anns an dùthaith dùthasanach? Builean ionnsaich: Sgilean èisteachd, taisbeanach, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus dealbh. Geàrr 2. Dè bhitheas an rud nas fheàrr mu dheidhinn? Tha còrr is leth-cheud cultar is cànan san Fhàinne Arcticeach. Tha mòran ri buachailleachd nam fast, tha feadhainn eile a’ tighinn beò air a’ mhuir. Tha sgeulachdan is seanchasan mìorbhaileach aca uile 3. Dè tha math mu dheidhinn sòsealtas againne an-diùgh? far am faighear daoine inntinneach is saoghal annasach. Ann an tìrean mòra na h-Eòrpa ‘s e glè bheag a chuala sinn mun chruinne sa bheil iomadh ìre agus 4. Ciamar gum biodh e nas fheàrr? na mìltean de dhiathan, de ghaisgich is de bheathaichean, a chruthaich an sluagh Artach thar nan linntean. 5. Bha an Gàidealtachd aite math airson fuirich anns na seann laithean? Bidh luchd-èisteachd an là an-diugh air an glacadh leis na creutairean annasach seo agus bidh iad ag 6. Dè na rudan as fheàrr? ? iarraidh barrachd fhaighinn a-mach mun t-saoghal thoinnte seo a tha faisg air làimh is an dèidh sin fad’ às agus aig a bheil an comas drùdhadh gu làidir air a’ mhac-mheanmna againn. 7. Dè na rudan as miosat? Cuidichidh sgeulachdan luachmhor a’ Chinn a Tuath rinn, ma leigeas sinn leotha, dòigh-beatha a chruthachadh far am bi nàdar, ar mac-meanmna is ar n-anam fhèin ceangailte ri chèile. 8. Am bu toil leat a’ fuirich san dùthaich eile? ? Gnìomhachdan: 9. Thoirt aobhdharan carson agus carson nach bu toil leat? Rannsaich– Ionnsaich barrachd mu dheidhinn an t-Arcticeach, na daoinan agus na dùthasan. Toisich ri bruidhinn mu dheidhinn an dìofar as motha eadar an t-Arcticeach agus an t-Antarticeach – chan eil daoinan no dùthasan anns an Antarticeach. An uairsin tagh aon pàirt an t-Articeach agus na daoinan a fuirich ann. Tagh eadar Siberia, an t-Ar- ticeach Canadan, A’ Ghraonlainn no Lochlann Arcticeach. Clerc Google airson na treubhan Sibirisk a lorg (Evenk, Chukchi, Nenet , Khanty etc) Coimhead air na dealbhan agus faignich a-mach barrachd mu dheidhinn an treubh. No coimhead air A’ Ghraonlainn no Nunavut airson faighneachd a-mach mu dheidhinn na daoinan Inuit. Ard-sgoil: Dèan pròiseact mu dheidhinn an t-Articeach no mu dheidhinn na munntir a’ fuirich ann – daoinan anns an A’ Ghraonlainn, Nunavut, Siberia no Lapland. Èisteachd – Coimhead air na filmichean le fò-tiotalan Beurla (Miniku, Feannag agus Luchagan agus An Fainne Articeach. A bheil rudeigin ann nach eilear a’ chlann a’thuigsinn? elic) and read together.

92 93

www. bocan.tv www. bocan.tv Cruinn-eòlas Cultarach Cruinn-eòlas Cultarach DUILLEAG FIOSRACHAIDH 20 DUILLEAG-OBRACH 20 - SEANCHAS NA TREUBHAN ARCTICEACH SEANCHAS NA TREUBHAN ARTICEACH - d2 CEASNACHADH LUATH Bruidhinn– Bruidhinn mu dheidhinn an t-Articeach sa bhitheantas agus na duigleatas sònraiche aig daoinan a’fuirich an sin. An uair sin bruidhinn mu dheidhinn dùthchas nan munntir Articeach. As dèidh coimhead air na filmichean faignich den clann anns dè doighean tha na sgeulachdan seo 1. Dè cho sònraiche mu Mhiniku? eadar-dhealaiche nan sgeulachdan againne fhèin? a • ‘S urrainn dha bruidhinn Sgrìobhadh- Dh’fhaodadh a’chlann sgeulachd Articeach a’sgrìobadh – le tòrr den t-saoghal mior- b • ‘S urrainn dha itealaich baileach, beathaichean eadar-dhealaichte, a’ fuachd agus an t-sneachd. Ionnsaich barrachd mu dhei- c • Tha e gu math beothail dhinn an t-Articeach, na daoinan agus na dùthasan. Toisich ri bruidhinn mu dheidhinn an dìofar as motha eadar an t-Articeach agus an t-Antarticeach – chan eil daoinan no dùthasan anns an Antar- ticeach. 2. Cò tha a’ cuideachadh nan luchagan gus an gnothach An uairsin tagh aon pàirt an t-Articeach agus na daoinan a fuirich ann. Tagh eadar Siberia, an t-Ar- a dhèanamh air an ròcas? ticeach Canadan, A’ Ghraonlainn no Lochlann Articeach. Clerc Google airson na treubhan Sibirisk a a • Draoidh nan luchagan lorg (Evenk, Chukchi, Nenet , Khanty etc) b • An ròn Coimhead air na dealbhan agus faignich a-mach barrachd mu dheidhinn an treubh. No coimhead air c • Clann-daoine A’ Ghraonlainn no Nunavut airson faighneachd a-mach mu dheidhinn na daoinan Inuit. Ard-sgoil: Dèan pròiseact mu dheidhinn an t-Articeach no mu dheidhinn na munntir a’ fuirich ann – daoinan anns an A’ Ghraonlainn, Nunavut, Siberia no Lapland. 3. Cò shaoil le mearachd gur h-e teine a bha san ròcas? a • A bhean Deilbh– Dh’fhaodadh a clann dealbh a’ dhèanamh na caractar mitosach Articeach às fhèrr leotha. b • A mhac Dh’fhaodach iad bòrd-sgeulaiche no comaig fhèin a’ dhèanamh ris. c • Na luchagan

Goireasan - Film agus Meadhanan: 4. Carson a tha e soirbh an gnothach a dhèanamh air an ròcas? FILMICHEAN: Rach gu: Rannsaich – Aitichean – Artaigeach- Miniku – sgeulachd agus film (Nenet); a • Tha e dìomhain Na Luchagan is an Rocas – sgeulachd agus film (Nenet); Flaitheas nan Chukchi – sgeulachd agus film (Chukchi) b • Chan eil e cho làidir Cuir Stad air an stoirm-shneachda – sgeulachd agus comaig(Chukchi) c • Cha toigh leis am fuachd SGEULACHDAN: Cogadh Abhainn a’ Chinnidh – sgeulachd agus dealbhan(Khanty); An Laoch de Mheantan – sgeu- 5 Dè chanas an duine ri Miniku nuair a dh’iarras e air itealaich ionnsachadh? lachdan agus dealbhan (Oroch); Mar a thàinig am mathan gu talamh – sgeulachdan agus dealbhan (Mansi); Feòragan ag iarraidh sabaid – sgeulachd (Nenet); A’ Grian is a’ Ghealach – sgeulachd (Ket); a • Nì mi sin Am bodach seòlta – sgeulachd (Nenet); b • Tha tiodhlac bhuam Tiggak an t-angarok – sgeulachd (Grionlainn); Gu Reul a’ chinn a tuath agus nas fhaide air falbh c • Dèan fhèin e – sgeulachd (Evenks); A’ chailleach a bha na muime aig mathan-bàn – sgeulachd (Grionlainn) ; Feòrag, Miotag is Snàthaid – sgeulachd (Karelia); Stallo –sgeulachd (Sami); Thar oir an t-saoghail – 6. Cò na pàrantan a th’ aig Miniku? sgeulachd(Sami); An tupilak gun rath – sgeulachd (Grionlainn) Goireasan - Cuspairean: a • Dithis neach-cloiche Rach gu- leabharlann- cuspairean- aiteachean- An t-Artaig/ Leabhlann- cuspairean- am fainne ar- b • Dà ròcas taiceach NO leabharlann- cuspairean-aitichean- an Cearcaill Artaigeach c • Dà eun eile NO Clearc am bogsa-rannsachaidh- cuir a-staigh Articeach/ Duthchas am measg na Dream Ar- ticeach 7. Dè thug Draoidh adharcan-an-fhèidh do Mhiniku? a • Còta b • Ad c • Briogais

94 95

www. bocan.tv www. bocan.tv Cruinn-eòlas Cultarach Cruinn-eòlas Cultarach DUILLEAG FIOSRACHAIDH 21 DUILLEAG-OBRACH 20-d2 Cuspair: MUNNTIR NA TREUBHAN INNSEANACH 8. Dè ‘n t-ainm a th’ air an Dia as Àirde dhiubh uile? Clasichean: P1-4 P5-7 S1-2 a • Num Ùine: 1 no iomadh seiseanan b • Hebyam Pertya Bathar bog agus uidheam: Sgath sam bith Stuth ealain: Sgath sam bith c • Athair Shaman Com-pàirtichean: An clas gu lèir – gu 25-30 d • Hebidya Ho Erv Builean ionnsaich Sgilean èisteachd, taisbeanach, bruidhinn, sgrìobhadh, rannsaich agus dealbh.

9 Dè thig a’ chiad Dia don duine? Geàrr: a • Crodh Tha dualchas sgeulachdan, an dà chuid air an aithris agus air an innse tro dhealbhan, aig tòrr threubhan b • Fastaichean sna h-Innseachan. c • Taigh Tha tòrr treubhan sna h-Innseachan bho moran buidhleann cànan agus cinneadail. Co-dhiù 7% nan sluagh na h-Innseachan a’ tighinn bho na dùthchas Advasi. Tha Adivasi a’ciallachadh bhon toiseach 10. Dè dh’èirich do Mhiniku air a’ cheann thall? agus ‘s e an t-ainm na munntir na treubhan Innseachach a’ cleachdadh airson iadsan fhèin. Tha dualchas a • Cha b’ urrainn dha bruidhinn tuilleadh sgeulaichte, sgeadaichte agus grafail aig gach treubh. b • Chaidh e a dh’fhuireach ann an nèamh Ged a tha tòrr de na seann sgeulachdan agus ciùird caillte ri linn measgachadh chultaran, tha fhathast c • Dh’fhuirich e leis an duine gu leòr rim faotainn. Cuideachd, chaidh tòrr a chlàradh agus a sgrìobhadh sìos agus chaidh tòrr dhealbhan a thogail thar a’ cheud bliadhna a dh’fhalbh le tùsairean mar Verrier Elwin agus Professor Christoph Haimendorf a tha 11. Dè ‘n obair a chaidh a thoirt do Mhiniku? nan eòlaichean-daonna. Rinn West Highland Animation sreath de phrògraman beò-chleasachd leth- a • Itealaich ionnsachadh dhan duine uair a thìde ann an 2006 a bha stèidhichte air an dualchas seo. B’ iad na treubhan air an do thadhail sinn b • Cùram a thoirt dha sheann phàrantan Santals, Saora, Gonds, Warli agus Gadwaa Brass-casters a bha ag obair don treubh na Muria Gond. c • Dol suas dha na nèamhan Tha an ceasnachadh luath agus na ceistean nas fhada a tighinn bho ‘Farpais nan Sgeul Fuadain.’T

CEISTEANAN NAS FHAIDE Dèan tè no dhà de na ceistean seo air do shocair no mar bhios an neach-teagaisg agad a’ moladh.

Tagh tè de na sgeulachdan Arctach agus bi ga leughadh gu faiceallach leat fhèin. Sgrìobh a- mach an sgeulachd nad fhaclan fhèin.

Dè tha cho sònraichte mu chultar nan Arctach nad bheachd?

96 97

www. bocan.tv www. bocan.tv Cruinn-eòlas Cultarach Cruinn-eòlas Cultarach

DUILLEAG FIOSRACHAIDH 21 MUNNTIR NA TREUBHAN INNSEANACH d2 DUILLEAG OBRACH 22 - NA TREUBHAN INNSEANACH

Gnìomhachdan: CEASNACHADH LUATH Èisteachd – Coimhead air an Sreath Farpais nan Sgeul Fuadain agus faighich dè na filmichean as fheàrr leotha. 1. Carson a bha fearg air a’ bhoireannach anns an fhilm Bruidhinn – Bruidhinn mu dheidhinn na sgeulachdan. Dè bha na clann a’ smaoineachadh mu ‘A’ Phoit Òir’? dheidhinn na sgeulachdan is na caractaran? An robh iad a’ tuigsinn na cuspairean?? Which were a • Cha robh cosnadh aice their favourites? Ask them to give reasons for chosing their favourite. Were there any themes they b • Bha i a’ dèanamh na h-obrach air fad gun taic sam bith did not understand? c • Bha i sgìth Sgrìobhadh - Faighnich na clan a sgrìobh mu dheidhinn an sgeulachd no an caractar as fheàrr leotha. Carson a tha iad measail air an sgeulachd/caractar? Sgrìobh dreach ùr de film no sgeulachd, no caractaran as toil leotha. 2. Carson a bha an luchag a’ fuireach leis an eun san fhilm ‘An rud as fheàrr’? Rannsaich – Ionnsaich barrachd mu dheidhinn Na h-Innseachan agus na Treubhan ann. A bheil a • Cha robh taigh na luchaig sàbhailte an dèidh na stoirme fios aig na clann far a bheil na h-Innseachan? A bheil fios aca mu dheidhinn na daoine is na dùth- b • Bha iad a’ fuireach còmhla riamh cha? A bheil fios aca gu bheil an t-ainm sònraitche airson luchd na Treubhan fhèin ‘s e Adivasi a c • Cha robh an luchag ag iarraidh a bhith na h-aonar th’ann. Tha sin a’ ciallachadh bho’n toiseach. Taghibh fear dè na treubhan a h-Innseachan agus dèanibh pròiseact mu dheidhinn an cùltar is na daoine. Dh’fhaodadh a’ chlann Google a’clercadh airson rannsaich. 3. Carson a bha daoine ann am feirg ris an ailbhean san fhilm ‘Mar a Chaill an t-Ailbhean na Deilbh - Faighnichibh den clann a’ dèanamh dealbhan air na caractan as fheàrr leotha. A bheil iad Sgiathan Aige’? airson comaig a dhèanamh no sgeulachd aca fhèin? Clearcibh na duilleagan anns an Earr-Radh a • Bha e leisg airson bòrd-stoìridh, no striall chomaig no gìorrachadh a’dheanamh. b • Cha robh e modhail Goireasdan - Film agus meadhanan:. c • Bhiodh e ‘n-còmhnaidh a’ sgrios a’ bhidhe is taighean nan daoine Rach gu: RANNSAIDH– Aitichean– Na Treubhan Innseanach; Warli - Poit Làn Òir– / Gond - An Rud as Fheàrr /Muria Gond - Mar a Chaill an t-Ailbhean na Sgiathan aige / Soara - Isein an 4. Dè ‘n t-inneal-ciùil a bha Baijal a’ cluich anns an fhilm ‘The Bongas’? Òrain–/ Santal - Na Bonga. a • Druma Goireasan - Cuspairean: b • Duiseal Rach gu Leabharlann- aitichean- na Treubhan Innseanach- Santal/Muria Gond/ Gond/Saora/ c • Pìob Warli

5. Dè lorg na deugairean aimlisgeach sa phoit anns an fhilm ‘A’ Phoit Òir’? a • Òr b • Biadh c • Nathraichean is daolagan

6. Dè fhuair an luchag airson bracaist?

98 99

www. bocan.tv www. bocan.tv Cruinn-eòlas Cultarach Pasgan Luchd-Teagaisg a • Uighean b • Hama c •An rud as fheàrr – a’ chluas is an t-earball aice fhèin Pàirt 5 DÈANIBH FILM BEOTHALACHD 7. Ciamar a chaill an t-ailbhean na sgiathan aige? a • Thug Dia na treubha air falbh bhuaithe iad Facal-toisich b • Cha robh iad ag obair tuilleadh Dè th’ ann am Foghlam mu Ìomhaighean ? (FÌG) c • Bhris an t-ailbhean iad 1Duilleag-fiosrachaidh Luchd-teagaisg 1 Duilleag-obrach na Cloinne

8. Càite ‘n deach Biajal an dèidh dha cluich air an duiseal? 1. Beothalachd Anns An Sgoil Agad Fhèin a • Chaidh e gu cuirm-chiùil 2. Cuir Eòlas Air Dòighean-Beothalachd b • Chaidh e gu Tìr nam Bongas 3. Beachd Is Sgeulachd c • Chaidh e a dh’obair 4. Clàr-Sgeulachd (Bòrd-Stòiridh) 5. Dealbhadh Caractaran 9. Càite bheil na mairbh a’ dol a rèir nan daoine Saora? 6. A’ Cur A’ Chamara Air Dòigh a • Nèamh 7. Beothachadh A’ Chamara b • Tìr-fo-thuinn 8. A’ Deasachadh An Fhilm Agad c • Chan eil àite sam bith 9. Clàradh Is Fuaimeachadh 10. Dèan An Dvd 10 Dè bhios na draoidhean Saora a’ dèanamh gus conaltradh a dhèanamh ris na mairbh? a • A’ siannsadh b • A’ fònadh c • A’ sgrìobhadh litrichean

CEISTEANAN NAS FHAIDE Dèan tè no dhà de na ceistean seo air do shocair no mar bhios an neach-teagaisg agad a’ moladh.

1. Sgrìobh nad fhaclan fhèin dè thachair nuair a chaidh Baijal gu Tìr nam Bongas.

2. Cruthaich do sgeulachd fhèin mu na thachair nuair a chaidh thu gu Tìr nam Bongas.

3. Ciamar nach urrainn do dh’ailbheanan sgiathan a bhith aca? Dèan do sgeulachd fhèin mu na thachradh nam b’ urrainn do dh’ailbheanan itealaich.

100 101

www. bocan.tv www. bocan.tv Foghlam mu Iomhaighean Foglam mu Iomhaighean

Facal-Toisich DUILLEAG-FIOSRACHAIDH 22 DÈ TH’ ANN AM FOGHLAM MU ÌOMHAIGHEAN GLUASADACH? Cuspair: FOGHLAM MU ÌOMHAIGHEAN GLUASADACH? Clasichean: P5-7 agus S1-2 Bidh Foghlam tro Ìomhaighean Gluasadach a’ cuideachadh dhaoine òga gus brìgh na chì is na Ùine: Leth uair chluinneas iad a cheasnachadh, a sgrùdadh, a rannsachadh agus a thuigsinn. Faodair a theagasg Bathar-bog is uidheam: Bòrd-sgiobalta air an Lìon no coimpiutairean air leth www.bocan.tv tro fhilmeadaireachd-bheothalachd, a bhith a’ coimhead agus tro dheasbad ann an labhairt is ann Stuth-ealain: Gun dad an sgrìobhadh. An sàs: An clas gu lèir – suas ri 25 gu 30 – Ag obair nan aonar, ann am buidhnean no sa chlas air fad Builean ionnsaich: : A’ cur ri eòlas air filmeadaireachd agus comas-breithneachaidh Geàrr: Bidh film a’ cruthachadh chothroman airson a bhith a’ bruidhinn is ag èisteachd às am faod clann Gèarr: aig gach ìre de chomas buannachd a thoirt agus cur ris. Faodaidh àite cudromach a bhith aige Ann an seagh practaigeach, ‘s e th’ ann am foghlam tro ìomhaighean gluasadach sgrùdadh teacsaichean cuideachd ann an teagasg is ionnsachadh nan sreathan bunaiteach ann an leughadh is sgrìobhadh leithid ‘Tuigsinn is mìneachadh theacsaichean’ agus ‘Cruth is eagrachadh teacsa’. ìomhaighean, gan cruthachadh, gan rannsachadh, gan tuigsinn is gan sgaoileadh, agus a’ tuigsinn mar Tha an cothlamadh de dh’fhuaim is de dh’ìomhaighean gluasadach na mheadhan air leth gus suid- a tha iad ag obair mar chonaltradh is ealain. Tha seo ga chur an cèill mar na ‘3c’ mu eòlas air na mead- heachaidhean, cuspairean agus dòighean-cruthachaidh a dh’fhaodadh a bhith doirbh air mhodh hanan: ”cothrom air cultar, cur an cèill agus cruthachalachd”. Scott Donaldson, Creative Scotland Mov- eile a thuigsinn. Bidh na seallaidhean a bheir an camara a’ spreagadh freagairt cuideachd: aoibhneas ing Image Education 2010 Curriculum for Excellence (CFE), no sgreamh; bàidh no diomb; iongnadh no tuigse - agus, nas cudromaiche, miann airson barrachd ionnsachadh. Thathar a’ brosnachadh is a’ neartachadh luchd-cleachdaidh a’ Chlàir-oideachaidh gus ceangal a dhèan- amh eadar toraidhean a thaobh foghlaim sa chlàr agus na ceanglaichean seo a dhèanamh follaiseach don Faodar filmichean a dheasbad a thaobh cruth na sgeulachd, gnè, cuspair, nam pearsaichean is an luchd-ionnsachaidh. Tha FÌG na uidheam cumhachdach mun dà chuid obair thar a’ chlàir-oideachaidh t-suidheachaidh. Mar as trice tha barrachd air dìreach oirfideas an lùib sgeulachdan, biodh iad air an sgrìobhadh ann an leabhraichean, air aithris ann an labhairt no air an innse ann am film. Tha ad- is thar chuspairean sna sgoiltean. hbharan sònraichte riutha agus teachdaireachdean mar bhunait riutha, a’ toirt eòlais mu shaoghal is mu chuspairean air nach bi an cothrom againn, ‘s dòcha, eòlas a chur sinn fhìn. Faodaidh iad an Gnìomhan (Faic duilleag-obrach FÌG cuideachd) cothrom a thoirt dhuinn cuideachd beachd a ghabhail air ar beatha fhèin. Ann am Foghlam tro Ìomhaighean Gluasadach bidh sinn a’ brosnachadh dhaoine òga gus a bhith Rannsachadh ag ionnsachadh tro amharc, agus a bhith nan luchd-amhairc breithneachail de na bhios iad a’ fa- Leig leis a’ chloinn a bhith ag obair còmhla ann am buidhnean beaga a’ taghadh film agus ga sgrùdadh a icinn. rèir cruth na sgeulachd, gnè, chuspairean, nam pearsaichean is an t-suidheachaidh.

Toraidhean Dearbhach à FÌG Ag èisteachd is a’ coimhead - thoir orra suas ri 3 filmichean a thaghadh agus iarr orra sgrìobag a ghabhail Bidh FÌG a’ toirt ullachaidh gus a bhith ag obair ann an sgiobaidhean, bidh e a’ cur ri misneachd mu na seallaidhean a b’ fheàrr sna filmichean nam beachd agus carson, agus cò am film a bu threasa is dhaoine òga, a’ leudachadh obair a’ chlàir-oideachaidh agus a’ leasachadh cruthachalachd am measg carson. na h-òigridh. Bidh e cuideachd a’ cur ri eòlas-conaltraidh, dèanadas, fuasgladh dhuilgheadasan, Bruidhinn– Iarr orra na fhuair iad a-mach a chur an cèill don chòrr den chlas. comas-àireamhachd agus cleachdadh TF. Bidh luchd-teagaisg a’ cumail a-mach gum bi an tuigse a th’ aig a’ chloinn air cruth sgeulachd a’ Sgrìobhadh/litearachd – Leig leotha na co-dhùnaidhean aca a sgrìobhadh sìos. leasachadh agus gum bi FÌG na mheadhan buntainneach is feumail gus ionnsachadh còmhla is Ìre na h-Àrd-sgoile ionnsachadh gnìomhach a lìbhrigeadh. Tha na gnìomhan seo freagarrach cuideachd do dh’oileanaich ri tìr-eòlas no litreachas na h-Alba san Tha pàrantan air cur an cèill mar a nochd a’ chlann aca barrachd comas-breithneachaidh air na chunnaic agus air an t-saoghal mun cuairt orra. Dh’ainmich feadhainn eile a bhith ag iarraidh sgeu- Àrd-sgoil. … lachdan a chruthachadh agus tuigse air gnèthean sònraichte de chruthachadh fhilmichean. Thuirt Goireadan: mòran gun do chuir FÌG ri èasgaidheachd is misneachd a’ phàiste aca, agus miann uallaichean air Leabhar: leth a ghabhail orra fhèin. 102 103

www. bocan.tv www. bocan.tv Foglam mu Iomhaighean Foglam mu Iomhaighean

The Teachers’ Animation Toolkit Britta Pollmuller and Martin Sercombe . Continuum Books 2011. DUILLEAG-OBRACH 22 FOGHLAM TRO ÌOMHAIGHEAN GLUASADACH Bi ag leabhar sàr-mhath seo ag innse dhuibh a h’uile rud feumail. Dh’fhaodadh gach clann tagh aon film a’chordaidh ris air www.bocan.tv. Coim- Làrach-lìn: head air a-rithist agus an nuair sin toirt freagairt na ceist seo. 1. Airson tidsearan: www.movingimageeducation.org 1.An Sgeulachd a’ tuigsinn. Tha an Làrach-lìn seo a thoirt dhuibh stiùireadh ceum air ceum air FIG Dè tha an sgeul mu dheidhinn? Dè pairt às fheàrr leat? www.bfi.org.uk/education/research/teachlearn/ Dè seòrsa film a th’ ann? A bheil eibhinn, no eagalach no... ? Gu h-araidh: Education Action Zone and Moving Image, Media, Print Literacy and Narrative. Càite agus cùine a tachart an film? www.filmeducation.org/ A’ bheil teachdaireachd aig an film? Goireasdan agus tachartas: Ma th’ ann, dè th’ ann? A bheil a’ bunntain ris a’ bheatha an-diugh? www.creativescotland/education.com Smaoineas agus cleachdadh na FIG 2. Na Caractaran Cò na caractaran às cudromaiche? www.tatemovie.co.uk/learning-resources/ Dè tha iad a’ dhèanamh anns an film? Tha torr proiseactan air an larach-lin seo. Cò na caractaran às fheàrr leat? Dh’fhaodadh luchdach a-nuas Pasgan Ionnsaigh cuideachd. Carson? 2. Airson clann nas mòtha www.filmclub.org/ 3. Thoir beachd air. Buidheann a’ toirt cine dhan sgoiltean Dè bha thu a’ fearachdainn nuair a bha thu a’ coimhead air an film? Dè s’ toil leat mu dheidhinn an film seo? www.britishyouthfilmacademy.com Dè nach toil leat mu dheidhin an film seo? http://www.bbc.co.uk/blast/film/ ‘S toil leat an ceòl? Agus na fuaimean? www.firstlightonline.co.uk/makeafilm ‘S toil leat an obair ealain? Tha an làrach-lìn seo gu math cuideadhail. Dè do beachd mu dheidhinn gùthan na h-actairean?

4_ Dè sealladh às fheàrr leat? Thoir tuairisgeul air – na dealbhan no sgrìobhte – an t-seallaidh às fheàrr leat anns an film.

5_Geàrr na film A- nise innis an clas gu leìr mu dheidhinn an film agus carson feumaidh iadsan gad fhaicinn.

104 105

www. bocan.tv www. bocan.tv Dèanibh Film Beothalachd Dèanibh Film Beothalachd

Cuspair: 1. BEOTHALACHD ANNS AN SGOIL AGAD FHÈIN achd na cothrom don chloinn na rud as fheàrr leotha a rannsachadh. Aois: 6 gu 9/ 9 gu 12 Ùine: Co-dhiù còig seiseanan. Tha cuid a choinn dha nach eil e furasta feum a chur air faclan ann an sgrìobhadh no labhairt gus na Bathar-bog is uidheam: Bathar-bog airson gabhail ann an aon fhrèam. Camara is trì-chasach. Stuth-ealain: peansailean, dathan is rubairean beachdan is na faireachdainn aca a chur an cèill. Faodaidh beothalachd an cothrom a thoirt don chloinn An sàs: An clas gu lèir suas ri 25 gu 30 seo a bhith mar phàirt le luach de bhuidhinn agus na seallaidhean aca fhiosrachadh. Toraidhean a thaobh Foghlaim: Daingneachadh eòlais chultarail is comas-cànain. Goireasan: Cleachd an stiùireadh ‘Mar a nì thu film-beothalachd’ sa Phasgan seo agus dèan film leis a’ chlas agad! Faodaidh am film-beothalachd a nì a’ chlann cur ris a’ mhisneachd aca fhathast le bhith air a shealltainn 1. Geàrr: air an Lìon no aig fèisean no le bhith ga chleachdadh mar thaic-teagaisg dhìreach ann an clasaichean no Tha e mar amas gun toir an stiùireadh seo dhut, mar neach-teagaisg, acfhainn a chuidicheas riut gus sgoiltean eile. beothalachd a thoirt a-steach mar chuid den teagasg agad. Tha ionnsachadh beothalachd coltach ri ionnsachadh cànain ùir. Buinidh an cànan seo ris an Lìon, ri Eugsamhlachd geamannan-coimputiar agus ri filmichean-cartùin agus tha àite nach beag aige ann am beatha clann is Faodaidh clann aig a bheil comas is suidheachaidhean seach a chèile a bhith ag obair còmhla. daoine òga an latha an-diugh. An seo gheibh thu a h-uile nì a bhios a dhìth ort gus tòiseachadh air beothalachd a theagasg. Gheibh Foghlam ag amas air luchd-ionnsachaidh thu comhairle a thaobh mar a chruthaicheas tu sgeulachd, mar a nì thu clàr-sgeulachd, mar a thaghas tu Bidh an t-ionnsachadh a’ tòiseachadh leis an tionnsgnadh a bhios an luchd-ionnsachaidh a’ cruthachadh dòigh-beothalachd, mar a bheothaicheas is mar a dheasaicheas tu am film-beothalachd agad agus mar a agus a tha cudromach dhaibh. chuireas tu fuaim ris. Is e an t-àite a th’ aig an neach-teagaisg an t-ionnsachadh seo a stiùireadh agus àite fhàgail airson cur-an- cèill air leth leis an luchd-ionnsachaidh.

2. Cuid De Dh’adhbharan Barraichte Gus Obair Film-Beothalachd A Chur Air Dòigh Bidh beothalachd a’ spreagadh cruthachalachd is mac-meanmna, conaltraidh is co-obrachaidh agus fao- Ionnsachadh le mac-meanmna daidh i cuideachadh ri cuspairean air feadh a’ chlàir. Buinidh beothalachd ri cruthachadh is leasachadh Buinidh beothalachd ri rannsachadh air àiteachan mac-meanmna. Bidh i a’ cuideachadh gus cruthacha- bheachdan, fuasgladh dhuilgheadasan, rannsachadh comas-conaltraidh is eòlas air ICT, litearachd is lachd, tionnsgalachd, beachdan is dòighean-conaltraidh ùra agus comas-conaltraidh a leasachadh. ealain - a bhuaileas iad uile air a’ chlàr air fad. Cuidichidh i thu gus na h-amasan agad fon Chlàr-oidea- ‘S e fealla-dhà a th’ ann chaidh a thoirt a-mach. Bidh clann ag ionnsachadh fhad ‘s a tha fealla-dhà ann. Tha seo gam fàgail math gus a bhith gam brosnachadh fhèin. Nì iad oidhirp mhòr gu tric agus cuiridh iad barrachd tìde seachad air an tionnsgnadh nuair a bhios iad a’ faireachdainn gum buin e dhaibh fhèin.

Bidh an oidhirp còmhla mar bhuidheann a tha a dhìth gus beothalachd a dhèanamh a’ brosnachadh a bhith ag obair ann am buidhinn le mac-meanmna. Le bhith a’ leigeil leis a’ chloinn dòighean gus conal- Conaltradh ri càch-a-chèile tradh a dhèanamh a rannsachadh, bithear a’ cur ris an tuigse aca. Faodaidh clann am film aca a thaisbeanadh aig an taigh, le caraidean agus le sgoiltean eile. Faodar am Faodar beothalachd a chleachdadh gus eòlas a thoirt do na big mu cho aoibhneach is a tha e ìomhaigh film aca a thaisbeanadh air an Lìon, no air fòn-làimhe no aig Fèis. Tha seo a’ cuideachd gus cur ri mis- den bheatha a chruthachadh no cur ris na dòighean-seanchais aig an fheadhainn as sine. neachd na cloinne annta fhèin. Tha de chomas aice breithneachadh rianail, cleachdadh stuth le mac-meanmna, agus conaltradh is misneachd, a bhrosnachadh. 3. Carson A Tha Tionnsgnadh-Beothalachd Ann An Gàidhlig Nas Fheàrr Buileach Mar Bheachd? Bidh am fearann gu sònraichte a’ tarraing sgeulachdan no ciùil no an dà chuid. Math dh’fhaodte gur h-e Tha caochladh sgilean an lùib na h-obrach, nam measg sgrìobhadh, tarraing, snaigheadaireachd, ceòl, sin as coireach gum bu chòir don chloinn a bhios ag ionnsachadh na Gàidhlig no, gu dearbh, a tha air an dealbhadh-èisteachd is dealbhadh lèirsinneach agus litearachd a thaobh coimpiutaireachd. Tha i cuide-

106 107

www. bocan.tv www. bocan.tv Dèanibh Film Beothalachd Dèanibh Film Beothalachd togail air a’ Ghàidhealtachd is anns na h-Eileanan, beagan eòlais a bhith aca air dualchas nan sgeulach- An sgioba-aithriseachd: Is e obair an sgioba seo rian a chumail air na thathar a’ dèanamh. Bidh aca ri liostaichean de na pearsaichean, dan air a’ Ghàidhealtachd cuideachd agus gum biodh co-dhiù deannan sgeulachdan aca a dh’fhaodas suidheachaidhean, den trealaich-taice agus de na seallaidhean a dhèanamh. Faodaidh iad smachd a chumail iad aithris. Ciamar as urrainn dhuinn sin a thoirt dhaibh? air agalladh is fuaim cuideachd. Faodaidh a’ bhuidheann seo an fheadhainn nach eil ag iarraidh obair-ealain a dhèanamh ach a tha math air sgrìobhadh is deasachadh a ghabhail a-steach.

4. Mar A Bhios An Tionnsgnadh-Beotalachd Gàidhlig Ag Obair An sgioba-margaideachd: Ann an tionnsgnnadh film-beothalachd, thig an seanchas am bàrr. Mar as trice, faodar cuideigin a bhu- Bidh filmichean malairteach an-còmhnaidh a’ cumail iomairt-margaideachd ghrinn a’ ruith an cois cur-air-bhog. ineas don àite aig a bheil sgeulachdan a lorg agus bidh an tè as motha air a bheil fèill ga taghadh leis a’ Faodaidh tu fhèin cuideachd. chloinn. Tha fios aig a h-uile gur h-e an sgeulachd aca fhèin a th’ innte, tha fios aig a h-uile duine air an Bidh an sgioba-margaideachd an urra ri foillseachadh sam bith ceangailte ris a’ chiad Thaisbeanadh – postairean, t-seanchas bhunaiteach, agus thèid beachdan sam bith a bhios aig a’ chloinn gus an sgeulachd a dhèan- cairtean-puist, cuiridhean do chlann-sgoile, do phàrantan, do luchd-teagaisg is do luchd-riaghlaidh na sgoile agus an leithid. Ma tha cuairt-litir, duilleag-lìn no fiù ‘s làrach-lìn aig an sgoil, faodar seo a thoirt a-steach cuide- amh na film-beothalachd nas fheàrr a chur a-steach le togair – oir seo an dualchas agus ‘s e ginealach achd. Tha farsaingeachd ann gus a bhith ag obair thairis air a’ chlàr-oideachaidh agus còmhla an seo. na beothalachd a th’ annta-san. Agus mar sin bidh a’ chlann a’ cruthachadh na sgeulachd às ùr ach ann an cainnt an latha an-diugh de dhealbhan-beò, rud a dh’aithnicheas iad anns a’ bhad. Is e an t-amas a th’ ann gum faigh a’ chlann a tha ri dealbh-beò aca fhèin ann am buidhneann-obrach An sgioba-aithisge: fad cola-deug eòlas air rudeigin a bheir iad a-steach ann an saoghal an dualchais agus le bhith a’ dèan- ‘S e seo an sgioba a tha air chùlaibh ghnothaichean. Faodaidh iad agallamhan a dhèanamh a thèid ann am amh film bidh a h-uile neach a’ dèanamh ceangail ri cuid den dualchas ionadail aca fhèin a mhaireas nan cuimhne fad am beatha. pàipear/ann an cuairt-litir na sgoile – no dh’fhaodadh iad film-aithriseachd a dhèanamh mu riochdachadh an Nuair a thèid a’ bhuidheann-obrach a chumail sa Ghàidhlig, bithear a’ cur ri comas-cànain an luchd- fhilm. Mas e ‘s gu bheil làrach-lìn aig an sgoil, dh’fhaodadh gum biodh e comasach agallamhan is aithisgean- phàirteachaidh cuideachd, oir ann a bhith a’ dèanamh an fhilm tha feum air cainnt shònraichte airson èisteachd/lèirsinneach a luchdachadh oirre a h-uile seachdain. Aig an deireadh, dh’fhaodadh blog inntinneach a nan gnìomhan agus coltas nam pearsaichean uile, gun tighinn air an agalladh aca, a bhios a’ chlann a’ bhith ann a shealladh an obair a tha a dhìth gus film-beò a dhèanamh bho thoiseach gu deireadh. dèanamh iad fhèin.

5. . Comhairle Mu Rianachd Sa Chlas Ri Linn Dèanamh Film. Is e 10 gu 15 de chloinn an àireamh as motha airson tionnsgnadh-beothalachd. Ach nuair a bhios clas nas motha ann agus a bhios agad ri a h-uile duine a chumail dripeil agus an sàs, faodaidh tu a roinn ann ann dà sgioba- riochdachaidh air leth agus dreuchdan sònraichte a thoirt dhaibh. An clas gu lèir An toiseach, leig leis a h-uile duine a bhith ag obair còmhla air a’ bheachd-smuain, air a’ ghiorrachadh is air a’ chlàr-sgeulachd a bh’ ann an toiseach. Bheir seo beachd dhut cò aig a bheil eòlas sònraichte agus leigidh e leis na h-uile faicinn dè tha dol air adhart.

Sgiobaidhean obair-ealain is beothalachd Faodaidh an dà sgioba seo a bhith ag obair còmhla gus an obair-ealain a chruthachadh – buidhnean seach buidhnean ag obair air pearsaichean, suidheachaidhean, seallaidhean a rèir mar a chì thu freagarrach. B’ fheàrr aig an ìre seo barrachd inbhich (luchd-ealain, luchd-cuideachaidh, pàrantan is mar sin air adhart) a bhith a’ cuideachadh leis an obair-ealain anns gach buidheann. Airson an obair-ealain a bheothachadh, ‘s e buidhnean beaga sa bheil suas ri ceathrar cloinne as fhasa. Bu chòir do na buidhnean seo a bhith ag obair mu seach. ‘S fheàrr gum bi daoine a’ filmeadh phearsaichean a rinn iad fhèin. Dh’fhaodadh buidheann eile a bhith an urra ri faighinn obair-ealain an ath sheallaidh deiseil gu filmeadh gus am bi iad ullamh aon uair ‘s gu bheil a’ chiad bhuidheann air an sealladh aca fhèin fhilmeadh.

108 109

www. bocan.tv www. bocan.tv Dèanibh Film Beothalachd Dèanibh Film Beothalachd

DÈANIBH FILM BEOTHALACHD 2 stad beò agus chì thu e a’ dèanamh tòrr rudan nach gabh creidsinn! Tha clann gu math measail air seo agus cha leig sibh leas obair-ealain sam bith a dhèanamh. Cuspair: CUIR EÒLAS AIR DÒIGHEAN-BEOTHALACHD Aois: 6 gu 9/ 9 gu 12 Beothalachd Air A Tarraing Ùine: Aon seisean ‘S e th’ ann am beothalachd air a tarraing sreath de dh`ìomhaighean air pìos pàipeir a bheir dealbh air Uidheam: Bòrd-sgiobalta agus www.bocan.tv gluasad sònraichte thar nan ceuman an dèidh a chèile. Thathar a’ clàradh nan ìomhaighean seo an uair Stuth-ealain: sin le taic camara air dìreach no sgannair. Nuair a thèid an cluich air ais, shaoileadh tu gun robh gluasad An sàs: An clas air fad – suas ri 25 gu 30 ann. Do chlann nas sine. Toraidhean a thaobh Foghlaim: A’ tuigsinn nam buannachdan is nan call an lùib caochladh dòighean-beothalachd. Tagh aonan ri cleachdadh. Peant Air Glainne Faodar an obair shlaodach fhadalach seo a bhith ga cleachdadh le clann gus ìomhaighean air thuairmse Gnìomhachd a chruthachadh. Faodar beothalachd a dhèanamh ann an caochladh dhòighean. Feumaidh tu fhèin agus an clas agad an dòigh agaibh a thaghadh MUS cuir sibh crìoch air an sgeulachd agaibh, oir tha diofar dhòighean de dh’aithris Beothalachd-Coimpiutair 3D sgeulachdan a dhìth airson diofar dhòighean. Le bhith a’ cleachdadh www.bocan.tv, seall don chloinn an A h-uile bliadhna, tha seo a’ fàs nas coltaiche. Chan eil e a’ freagairt air clann. fharsaingeachd de dhòighean a tha ann, mar a tha gu h-ìseal, agus faigh a-mach dè ‘n fheadhainn a tha iad ag iarraidh dèanamh iad fhèin. Bidh gainnead ùine a’ fàgail nach bi feadhainn de na roghainnean comasach dhut Beothalachd-Coimpiutair 2D fhèin no don chlas agad. Is iad gearraidhean agus plasticene na dòighean as luaithe. ‘S ann san Àrd-sgoil far am faod oileanaich filmichean a dhèanamh leotha fhèin as fheàrr a tha seo ag obrachadh. A dh’aindeoin sin, faodar buaidhean sònraichte, buidheachas, tiotalan, deasachadh agus Gearraidhean, Cothlamadh, Sgàil-Dhealbhan maighstreadh a dhèanamh uile sa choimpiutair. Is e th’ ann am beothalachd ghearraidhean làimhseachadh frèam bho thrèam fon chaamara air nithean còmhnard leithid aodaich, sgragaill no stiallan caola de chairt is de phàipear air an gearradh a-mach gus cu- Goireasan: maidhean air thuairmse no pearsaichean le uilt a-mach à riochd a chruthachadh. Seo aonan de na dòighean- Tha eisemplierean na h-uile doighean dealbhan-bheò a’ dhèanamh air www.bocan.tv obrach as fhasa is as fheàrr a chleachdas a’ chlann. Faodaidh tu cairt no pàipear leis a’ bhàrr air a lasadh, Riochdaich cuid na filmichean seo sna stiùdio agus cuid eile anns na sgoiltean. Dh’fhaodadh a’ chlann a aodach leis a’ bhàrr air a lasadh ceangailte le glaodh ri cairt no cairt leis a’ chùl air a lasadh mar sgàil-dhealbh ‘faicinn cò? Uaireanean tha tuilleach dòighean obrach anns an aon film. a thaghadh mar dhòigh-obrach cuideachd. Faodar sgàil-dhealbh a chur cas mu seach gun strì san obair- Gearraidhean: dheasachaidh gus pearsaichean geala a chruthachadh. An Cù Dubh (tha an cù air a’ dhèanmh le cairt dubh air a’ sracadh); An Rud às Fheàrr, Clach an Fhithich, Leanabh Urùisg. Gluasad-Stad Plasticene Stuth Gearraidhean: Bidh beothalachd gluasad-stad a’ cleachdadh phupaidean ann an crèadha, ann am plasticene no air an còm- An Sgadan Airgiod, Gille na Cochla Craicinn, Bàs Fhìnn. hdach ann an aodach, air creatlach uèir mar as trice.

Carachadh Is e th’ ann an carachadh dòigh gluasad-stad nuair a bhios cluicheadairean beò (a’ chlann iad fhèin) gan cleachdadh mar chuspair frèam bho fhrèam ann am film air a bheothachadh. Bidh an cluicheadair ga shuidheachadh fhèin fhad ‘s a ghabhar frèam no dhà agus atharrachadh an t-suidheachaidh aige rud beag ron ath fhrèam no ro na h-ath fhrèamaichean. Bidh an cluicheadair a’ dol mar gum biodh na fhear-brèige gluasad- 110 111

www. bocan.tv www. bocan.tv Dèanibh Film Beothalachd Dèanibh Film Beothalachd

Sgàil-Dhealbhan: DÈANIBH FILM-BEOTHALACHD 3 ‘S e Nochd an Oidhche, Blàr Chairinis, Fraoch, Luchagan Taibhse Sgàil-Dhealbhan Air Ais: (Geal air Dubh) Cuspair: BEACHD IS SGEULACHD A’ Nathair Gheall, Mu, Mu, O Mo Bhrù, Gog Gog Aois: 6 gu 9/ 9 gu 12 Gluasad-Stad Plasticene Ùine: 1 gu 2 uair an uaireadair Bathar-bog is uidheam: Gun dad Am Bron Binn, Ronan, Fidheil nan Troudhaidhean, Am Balach Buidseach Stuth-ealain: Peansail is pàipear Gluasad-Stad: An sàs: An clas gu lèir – suas ri 25 gu 30 Taigeis Expres, Flaiteas nan Chuckchi Toraidhean a thaobh Foghlaim: Eòlas air sgrìobhadh, labhairt agus a bhith ag obair ann am Carachadh; buidhnean Thig air ais a’ Ghrian; 1. A’ Cruthachadh Sgeulachd Mar Dhealbh-Beò Beothalachd Air A Tarraing: ‘S e an rud as cudromaiche ann am filmeadaireachd an sgeulachd. Faodaidh seo a bhith na Diarmid is Grainne, Dannsa na Mnathan-Ròin, Am Fear Uaine, Cailleach Beinne a’ Bhrice, sgeulachd ùr no aosta air a suidheachadh gan rèir fhèin leis a’ chlas agad. Tha e cudromach gun Peant Air Glainne; tuig an clas air fad agus gum fairich iad bàidh ris an sgeulachd air a bheil sibh ag obair. Bros- Isean an Orain naich obair ann am buidhnean agus taic air leth aig a h-uile h-ìre den obair. Beothalachd-Coimpiutair 3D ; Mar a Chaill an t-Ailbhean na sgiathan aige 2. A’ Bhunait Beothalachd-Coimpiutair 2D: (Flash, After Effects no bathar bog eile) Nuair a nì thu film-beò, bidh thu ag iarraidh rudeigin innse don luchd-èisteachd agad. Dèan Miniku, tAm Fainne Articeach, Na Bonga cinnteach gun dèan am film agaibh sin. Aon uair ‘s gu bheilear air sgeulachd a chomharrachadh, iarr air a’ chlas abairt bheag (a’ bhunait) a thaghadh an urra a chuireas am film an cèill. Aon uair ‘s gu bheil sibh air aontachadh dè tha seo, dèan cinnteach gu bheil fios aig ah-uile duine dè th’ ann. Cuidichidh seo gus am film agaibh a chumail ris a’ chuspair. (Glè chudromach.) Eisimpleirean: math seach olc; cha dèan e feum a bhith sparradh air daoine; togaidh mèirle tàire is mar sin air adhart.

3. An Giorrachadh ‘S e th’ ann an giorrachadh dreach gu math beag den sgeulachd agad. Nuair a nì thu giorrachadh, bidh thu a’ fàs mothachail air dè tha cudromach agus dè tha thu ‘g iarraidh aithris. Gus a dhèanamh cinnteach gun tuigear an sgeulachd agad, cleachd nòs sìmplidh na sgeulachd, toiseach, gnìomhadh is deireadh. Iarr air a’ chloinn aon abairt a sgrìobhadh mar ghiorrachadh air an fhilm. Aon uair ‘s gu bheilear air an dreach as fheàrr fhaighinn, iarr orra a leudachadh gu ceithrir sreathan no ceithir dealbhan; aon tarraing gus a’ chiad sealladh a thaisbeanadh, dà shreath gus an gnìomhadh a thaisbeandh agus aonan gus a’ chrìoch a thaisbeanadh. Bidh na 4 dealbhan seo mar chruth an fhilm agad agus nan cuideachadh mòr an dèidh làimhe A’ Bhòrd-Stòiridh nuair a nì sibh an clàr-sgeulachd agaibh. Cleachd na duilleagan anns an LEASACHAN.

112 113

www. bocan.tv www. bocan.tv Dèanibh Film Beothalachd Dèanibh Film Beothalachd DÈANIBH FILM BEOTHALACHD 5 DÈANIBH FILM-BEOTHALACHD 4

Cuspair: DEALBHADH CARACTARAN 4. Clàr-Sgeulachd (Bòrd-Stòiridh) Aois: 6 gu 9/ 9 gu 12 ‘S e an clàr-sgeulachd a’ phrìomh acfhainn gus am film eagrachadh is a dhealbhachadh. Uaireannan tha Time: 1 gu 3 de sheiseanan e nas fheàrr an clàr-sgeulachd a dhèanamh an toiseach agus AN UAIR SIN an script air fad a sgrìobhadh Bathar-bog is uidheam: Gun dad Stuth-ealain: Peansail, pàipear, dathan, cairt no plasticene – air nòs an fhilm a-mach. San dòigh sin chì thu nas soilleire dè na beachdan airson sgeulachdan a dh’obraicheas ann am An sàs: An clas air fad – suas ri 25 gu 30 beothalachd. Toraidhean a thaobh Foghlaim: Eòlas air tarraing is riochdachadh Thoir cairtean beaga don chloinn (riochd 16:9) agus iarr orra na tachartasan uile san fhilm a tharraing - fear do gach cairt. Na leig leotha cus tìde a chur seachad a’ dèanamh nan dealbhan coileanta. Leig leotha Faodaidh a’ chuid seo den obair tighinn MUS dèanar an clàr-sgeulachd no NA DHÈIDH – fhad ‘s agalladh is aithriseachd bhunaiteach a sgrìobhadh air na cairtean aca cuideachd ma thogras iad. Faodar a tha thu cinnteach gum bi na pearsaichean a nì sibh comasach air na gnìomhan a tha a dhìth sa iad seo a thoirt a-steach san script an dèidh làimhe. Na leig leotha cus de sheallaidhean farsaing a thar- chlàr-sgeulachd. Aon uair ‘s gu bheilear air sgeulachd a thaghadh ach mus tèid an clàr-sgeulachd a raing – ‘s ann dìreach airson suidheachadh a stèidheachadh a bu chòir dhaibh seo a bhith – agus dèan dhèanamh, tha e math beachd coitcheann a bhith ann dè ‘n coltas a bhios air na pearsaichean. cinnteach seallaidhean dlùth-ris den ghnìomhadh a chur ris gus nach caill an luchd-amhairc iad. Leig leis a’ chloinn an obair-tharraing aca leagail a-mach an dèidh a chèile gus a bheil a h-uile duine toilichte Gnìomhachd gu bheil am film air fad mar a tha iad ga iarraidh agus gun dèan e ciall. Leig leis a h-uile duine pearsa a tha a’ còrdadh riutha a thaghadh bhon sgeulachd agus a tharraing. Na Seall an clàr-sgeulachd agaibh do dhaoine eile an taobh a-muigh na buidhne. Mura bheil iad ga thuig- gabh dragh ma bhios barrachd air aonan de gach pearsa agad. Faodaidh an clas air fad sealltainn an sinn, atharraichibh e. uair sin air na dealbhan agus an fheadhainn as fheàrr leotha a thaghadh. Feumaidh na pearsaichean Faodaidh a-nis an sgioba-aithriseachd liostaichean nam pearsaichean, nan suidheachaidhean agus nan a bhith a rèir a chèile cuideachd gus am bi stoidhle agaaibh airson an fhilm. seallaidhean a sgrìobhadh agus faodar tòiseachadh air riochdadh obair-ealain. Bidh an duilgheadas a’ tòiseachadh nuair a dh’fheumas na pearsaichean air an gearradh a-mach a bhith air an tarraing bho thaobh eile (bhon chliathaich no bhon chùl, fad’ as no dlùth ris) agus an coltas a bhith orra gur h-e an aon neach a th’ ann. Tha e cudromach gun socraich thu crìochan a thaobh àirde, aodaich, dhathan, feartan sònraichte is an leithid. Mura tèid aig an fheadhainn a tha a’ dèanamh an fhilm air na pearsaichean aithneachadh anns a’ bhad, cha tèid aig an luchd-amhairc a bharrachd.

A rèir ‘s mar a bhios a’ chlann ag obair, cuir ceistean orra mun phearsa a thagh iad agus mar a bhios e/i a’ faireachdainn gus an gabh iad co-dhùnaidhean mothachail a thaobh carsaon a dh’fheumas coltas sònraichte a bhith orra ann an seallaidhean seach seallaidhean san fhilm agus an obair-dhealain na chois a dhèanamh. Faodaidh iad seo a bhith dìreach nan cinn. .

Na h-Innealan Nuair a bhios a h-uile pàiste ullamh leis a’ phearsa aige/aice faodaidh e/i a shealltainn don chlas gus beachdachadh. Aon uair ‘s gu bheilear air na pearsaichean mu dheireadh airson an fhilm a thaghadh, faodar tòise- achadh air a bhith gan cur nam pupaidean agus an còrr den obair-ealain a dhèanamh – an trealaich- taice is an cùl-cinn.

114 115

www. bocan.tv www. bocan.tv Dèanibh Film Beothalachd Dèanibh Film Beothalachd

DÈANIBH FILM-BEOTHALACHD 6 Tha e furasta mearachdan a dhubhadh às: làmhan san fhrèam, nithean air am fàgail air an sgàile- an agus mar sin air adhart. Cuspair: A’ CUR A’ CHAMARA AIR DÒIGH Faodar cuideachd barrachd fhrèamaichean a chur ris gus beothalachd a tha tuilleadh is luath a Aois: Neach-teagaisg le luchd-cuideachaidh shlaodadh no frèamaichean a thoirt às gus beothalachd a tha tuilleadh is mall a luathachadh. Ùine: Gun sònrachadh Bathar-bog is uidheam: Camara, trì-chasach An sàs: Buidheann bheag CEANNAICH Toraidhean a thaobh Foghlaim: Sgilean teigniceach www.stopmotionpro.com Bathar Bog PC airson beothalachd Gus am film-beothalachd agaibh a ghlacadh, bidh feum agaibh air camara bhideo no SLR gun ghluasad www.istopmotion.com a stobas tu a-steach don choimpiutair far an tèid na frèamaichean agaibh a ghleidheadh. Bathar Bog MAC airson beothalachd www.dragonstopmotion.com Is dòcha gum bi e nas fheàrr gun obraich sibh tron ìre seo le taic bho luchd-teicneòlais na sgoile no, às www.samanimation.com aonais sin, leis an fheadhainn as teicnigiche sa chlas. Cuidichidh an Lìon thu. www.kudlian.net

Tha bathar-bog ann a ghlacas frèamaichean singilte agus a bhios gan gleidheadh dhan choimpiutair. ASGAIDH AGUS MATH Tha feadhainn nas toinnte na feadhainn eile. Bidh iad cuideachd ag atharrachadh, mar sin ‘s fhiach www.softonic.com - monkeyjam leughadh mun deidhinn air an Lìon. Tha iad meadhanach saor agus gabhaidh an luchdachadh a-nuas www.clayanimator.com/english/stop_motion_animator.html an-asgaidh. www.framethief.com Is iad na buannachdan an lùib a bheith a’ cleachdadh a’ bhathair seo: Gum faic a’ chlann na tha an camara a’ faicinn air sgàilean a’ choimpiutair. Tha seo ga dhèanamh nas fhasa gun a bhith a’ dèanamh mhearachdan le frèamaichean is mar sin air adhart.

Tha an Pupaid deiseil airson Beòthalachd

Na Caractaran a’ dhealbhachadh

116 117

www. bocan.tv www. bocan.tv Dèanibh Film Beothalachd Dèanibh Film Beothalachd Na Prionnsapalan Coitcheann Mu Bheothalachd DÈANIBH FILM-BEOTHALACHD 7 Tha 25 dealbhan (frèamaichean) anns gach diog de dh’fhilm-beothalachd. Mar as trice, bidh sinn a’ Cuspair: BEOTHACHADH A’ CHAMARA beothachadh ann an ‘càraidean’, is e sin gach turas a ghluaiseas sinn na pearsaichean bidh dà dhealbh/ Aois: 6 gu 9/ 9 gu 12 fhrèamh ga ghabhail againn. Faodaidh tu beothachadh fiù ‘s ann an tritheamhan, ceathramhan is Ùine: Caochladh sheiseanan. mar sin adhart. Tha seo a’ ciallachadh nach leig thu leas na pearsaichean a ghluasad cho tric agus gum Bathar-bog is uidheam: Camara, trì-chasach, obair-ealain air bòrd bunanta bi am filmeadh nas sgiobalta. Stuth-ealain: Siosar is stiall gus a dhèanamh cinnteach gu bheil nithean gan socrachadh sìos gu Is e an dòigh as fheàrr a th’ ann beagan ùine a chur seachad a’ beachdachadh air mar a bhios a h-uile daingeann. gluasad ag obair agus dè cho fada ‘s a bheir e MUS tòisichear air a bhith ga bheothachadh. Iarr air a’ chloinn na gluasadan a chluich agus an tomhas fhèin a rèir na h-uarach le uaireadair-stad gus beachd An sàs: Buidhnean beaga anns nach eil barrachd air ceathrar cloinne. Dèan cinnteach gun gabh nas fheàrr a thoirt dhaibh air na tha iad a’ feuchainn ri toirt gu buil agus cuidich riutha gus a’ bhe- iad turas mu seach a’ beothachadh. othalachd a dhèanamh nas slaodaiche. Toradh a thaobh Foghlaim: beothachadh Leig leis gun tachair an gnìomhadh an ìre mhath am meadhan an deilbh. Cuimhnich gum bi an àrainn ‘shàbhailte’ a’ gearradh dheth mòran den oir air an taobh a-muigh. Na toir air rudan a- Gnìomhachd chaoidh glauasad air bàrr nan sreathan (sa chùl-chinn). Cuiridh seo coltas còmhnard air an dealbh. Tòisich leis a’ chlas gu lèir agus mìnich dhaibh na prionnsapalan bunaiteach an lùib beothalachd is mar a bhios an camara ag obair. An uair sin tagh aon sealladh air an tòisich iad agus cuir a’ chi- 2_Aon Rud San Uair ad bhuidheann don àite far an do chuir thu an camara air dòigh agus tòisich air filmeadh leotha. Cha thuig mac-an-duine ach aon ghnìomh aig an aon àm. Tha fios aig neach-draoidheachd air seo, is bidh e a’ mealladh an luchd-amhairc aige gu taobh le bhith a’ dèanamh gluasaid ann an aon àite fhad Comhairle Gus Beothalachd Mhath A Chruthachadh ‘s a nì e an cleas aige leis an làimh eile. Thoir fa-near gur h-e a’ chiad chomhairle as cudromaiche do luchd-tòiseachaidh. Faodaidh tu Ann am beothachadh, tha an riaghailt seo a’ ciallachadh, gus a dhèanamh cinnteach gum faicear an sealltainn a-mach airson comhairle eile ann am filmichean-aithriseachd air am beothachadh. gnìomhadh air fad, nach bu chòir dhut ach aon nì a ghluasad aig an aon àm. Bu chòir dhut gabhail Bhiodh e na b’ fheàrr film-beothalachd a bhith ri fhaotainn air am b’ urrainn dhut stad a chur ris an riaghailt seo ann an da-rìribh da-rìribh agus a cleachdadh fiù ‘s anns a’ mhionaidaechd as lugha agus a chur air ais gus feadhainn de na puingean seo a shealltainn - an fheadhainn adhartach gu - ach a-mhàin ann an sealladh farsaing far a bheil sluagh, gun teagamh. Cleachd tòrr seallaidhean sònraichte. ‘S fheàrr mar as trice an fheadhainn aig an toiseach ionnsachadh fon chamara. dlùtha oir tha iad seo nas fhasa air an luchd-amhairc (is air an luchd-bheothachaidh). Socraich sìos a h-uile rud nach bu chòir a bhith a’ gluasad (blu-tac airson nam pearsaichean agus stiall airson nan cùl-cinn, na cleachd sellotape - tha faileas dheth) agus na leig leis a’ chloinn tòise- achadh air nithean a ghluasad gun adhbhar no le tuiteamas. Millidh seo an sealladh.

3_Luath Is Slaodach Ann am beothachadh, tha sinn a’ gabhail gnothaich ri luaths agus ris a’ choimeas eadar luath is slaodach. Gluais an pearsa agad dìreach beagan anns gach frèam agus gluaisidh e gu slaodach san fhrèam

Beothalachd fon chamara

118 119

www. bocan.tv www. bocan.tv Dèanibh Film Beothalachd Dèanibh Film Beothalachd mu dheireadh agus cùlaibh air beulaibh. Smaoinich air dè na gluasadan a tha thu ‘g iarraidh a bhith luath is dè tha thu ‘g iarraidh a bhith slaodach. Bi ag obair ann am blocaichean de fhrèamaichean. DÈANIBH FILM-BEOTHALACHD 8

4_Brisidhean Cuspair: A’ DEASACHADH AN FHILM AGAD Ma ghluaiseas tu a h-uile càil fad na tìde cha bhi e comasach dhut an gnìomhadh a leantainn seach gum Aois: 9 gu 12 no clann Àrd-sgoile bi e tuilleadh is luath. Mar sin, nuair a bhios rud ùr an impis tachairt, dèan briseadh (gabh co-dhiù faid Ùine: 1 gu 2 uair a thìde no barrachd aon diog de fhrèamaichean). Mar sin, ma tha am pearsa agad air a bhith a’ coiseachd agus ma bhios Uidheam: Coimpiutair le bathar-bog deasachaidh. Faodar Final Cut Pro (MAC) Premiere (PC) no e ‘g iarraidh rud a thogail bhon bhòrd, leig leis stad diog no dhà mus tòisich e air a bhith ga thogail. bathar-bog coitcheann nas sìmplidhe a chleachdadh. Dh’fhaodadh tu toirt air a shùilean a phriobadh gus nach fhàs an luchd-amhairc sgìth. Fiù ‘s nuair a sh- Stuth-ealain: Gun dad An sàs: Buidhnean beaga laodas am pearsa agad a ghàirdean air ais gus amas a dhèanamh, dèan briseadh mus gluaisear air adhart. Toraidhean a thaobh Foghlaim: Mar a dheasaicheas tu Tha a’ chomhairle seo glè chudromach do luchd-tòiseachaidh. 5_ Sgàil-Dhealbhan Ann am beothachadh, ‘s e glè bheag de dh’ùine a th’ ann a h-uile dealbh fhaicinn agus mar sin feumaidh Gnìomhachd tu do chuid dhealbhan a dhèanamh gu math soilleir. Cùm an gnìomhadh air a-mach bhon bhodhaig. Leig ort gu bheil na pearsaichean is na nithean dubh Tha na seallaidhean air an crìochnachadh gan cur don choimpiutair agus air an t-sreath-ùine. Bu agus cuimhnich nach fhaic an luchd-amhairc agaibh iad ma thèid iad air muin a chèile. chòir gum biodh copaidh den script is den chlàr-sgeulachd cho math ris an liosta-fhilmidh ri làimh gus a dhèanamh cinnteach gu bheil an deasachadh a’ cumail ris an dealbhadh a bh’ ann bho thùs. 6_A’ Tòiseachadh Is A’ Crìochnachadh Ghnìomhan Nuair a thòisicheas is a chrìochnaicheas tu gluasad, tha thu ‘g innse sgeulachd mu chuideam, stuth is Seo beagan comhairle mu dheasachadh-film math: rùn. Mar sin, mar eisimpleir, ma bhuaileas fear a’ tuiteam anns an làr, bu chòir gum faiceadh an luchd- amhairc dè cho trom is a tha e, cho luath ‘s a thuit e, cho bog is a tha ‘n talamh agus cho mòr ‘s e ghoirtich Anns a h-uile film-beothalachd bidh iomadh sealladh leis a’ chamara. Ron a h-uile sealladh, tha gear- e e fhèin. Fhad ‘s a tha e ag itealaich san adhar cha mòran a’ tachairt, mar sin chan e ruigheachd ann a’ radh ann. Nuair a dheasaicheas tu film, bidh thu a’ cur nan seallaidhean an dèidh a chèile san òrdan chuid a tha cudromach. ‘s e na tha cudromach gun gabh thu t’ ùine a’ tòiseachadh a’ ghluasaid agus ga cheart agus, gu h-iongantach, bidh iad ag obair airson an luchd-amhairc. Tha a h-uile sealladh mar as chrìochnachadh gu math. àbhaist ann am film-berothalachd dìreach trì diogan a dh’fhaid.

7_Freapadh Is e as cumanta film a thòiseachadh le sealladh fada gus an suidheachadh a shocrachadh. Tha seal- Nuair a bhuleas nì no pearsa san làr nì e freapadh mar as trice – cha bhi e dìreach a’ stad nas lugha na laidhean fada car tioram do luchd-amhairc agus nas duilghe am beothachadh, mar sin dheth, theirig tha e na rud gu math trom mar bhall-iarainn trom a thuit dhan ghaineamh, ‘s dòcha gun dèan e roladh do na seallaidhean dlùth-ris cho luath ‘s a th’ agad. beag ach cha dèan mòran a bharrachd eile. Dèan sgrùdadh air mar a thuit an nì/am pearsa agad anns an Bithear a’ cleachdadh dlùth-ris gus faireachdainnean agus mionaideachd chudromach a shealltainn. làr/anns a’ bhalla, dè ‘n t-astar is dè ‘n stuth a th’ aig an nì/aig a’ phearsa? Dè ‘n seòrsa uachdair anns am buail e? Mar sin, nuair a tha a h-uile càil rèidh, dèan na seallaidhean nas fhaide ach nuair a tha thu ‘g iarraidh cunnart is othail a shealltainn, dèan gearraidhean goirid, sgiobalta. 8_ Shìos Ro Shuas Is Shuas Ro Shìos Bi mothachail air an luchd-amhairc agaibh – ullmhaich an neach-amhairc airson an ath ghluasaid, ‘s e Bidh gearraidhean a’ cuideachadh an neach-bheothachaidh gus obair a chaomhnadh. Tòisich gluasad sin thoir seachad faireachdainn de ghluasad le bhith a’ tòiseachadh gu slaodach. Cuideachd, ma tha thu agus geàrr gu ruige far a bheil e a’ tighinn gu crìch. Chan eil an ruigheachd ann cudromach aig àm sam ‘g iarraidh toirt air a’ phearsa agad leum suas, ullmhaich gu leum e le bhith ga chrùbadh sìos an toise- bith. Le bhith a’ cur na riaghail seo an gnìomh, tha am film nas inntinniche coimhead air. ach (spladadh) agus lùths a thogail, an uair sin làmhaich suas e (sìneadh). Bu chòir gearradh a dhèanamh ann an gluasad an-còmhnaidh. Tha seo a’ ciallachadh gun fheum an 9_Gnìomhan A’ Dol Thar A Chèile gluasad cumail air a-steach don ath shealladh. Bidh seo a’ cuideachadh ri leantainneachd – fear de Ma ghluaiseas a h-uile rud aig an aon àm, bidh coltas rag air. Mar sin dheth, nuair a stadas am pearsa na prìomh amasan an lùib obair-deasachaidh. Cuimhnich gun fheum gluasad a bhith ann am filmi- agad a ruith, leig leis na gàirdeanan aige tighinn gu stad an dèidh nan casan aige. chean-beothalachd fad na tìde. Dh’fhaodadh tu an comhair do chùil ro an comhair do chin a ràdh cuideachd, ‘s e sin ma tha thu ‘g iarraidh cuideigin a bhualadh, gun tarraing thu air ais a ghàirdeanan an toiseach. Fàs cleachdte ri bhith a’ beachdachadh air a’ ghluasad an comhair a’ chùil mus tòisich thu air gluasad a bheothachadh.

120 121

www. bocan.tv www. bocan.tv Dèanibh Film Beothalachd Dèanibh Film Beothalachd DÈANIBH FILM-BEOTHALACHD 9 Is iad na ceithir gearraidhean bunaiteach: Cuspair: CLÀRADH IS FUAIMEACHADH 1. An gearradh air a threòrachadh leis an t-sùil Aois: 7 gu 12 no san Àrd-sgoil Tha an gearradh seo air a bhonntachadh air far a bheil am pearsa a’ coimhead. Ma sheallas am pearsa Ùine ga cur seachad: 1 gu 2 uair a thìde no barrachd suas, bidh sinn ag iarraidh faicinn Stuth-ealain: Pàipear, peansail is rubair. dè air a bheil e a’ sealltainn. An uair sin, faodaidh sin gearradh don nì air a bheil e a’ sealltainn. Bu chòir An sàs: Buidhnean beaga. gum biodh an nì ann an leath àrd an deilbh. Tha an rathad a tha am pearsa a’ sealltainn a’ socrachadh far a Toraidhean a thaobh Foghlaim: Deasachad Fuaim airson film. bheil an nì ga shuidheachadh anns an dealbh. Gnìomhachd: 2. An gearradh aig an ìre a ghlacas an t-sùil Bidh fuaim a’ cuideachadh gus film-beothalachd a cheangal ri chèile. Tha i mar sheòl-tomhais ùr don Tha ìre-chuimse no ìre a ghlacas an t-sùil aig a h-uile sealladh. Is e seo an ìre air am bi daoine a’ seall- fhilm agus a’ cur ri brìgh an fhilm. Tha i mar as trice air a dèanamh suas de bharrachd is aon rian, bu tainn. Ann an sreath-beothalachd, bidh an ìre a ghlacas an t-sùil far a bheil gluasad. Nuair a bhios sinn chòir iad seo a choileanadh air leth agus an uair sin a mheasgachadh anns an rian mu dheireadh. Ann ag iarraidh an gearradh seo a dhèanamh, feumaidh sinn dèanamh cinnteach gu bheil an ìre-chuimse an an seagh dreuchdail, tha tòrr ùine ga cur seachad air a’ chuid seo den obair. Ann an suidheachadh na aon rud anns a’ ghearradh ùr. Mura bheil, cuiridh e an t-sùil air fhiaradh agus bheir e aire air falbh bhon sgoile, ‘s math fhathast dèanamh cinnteach gum bi an t-agalladh air a chlàradh gu math agus a rèir an ghnìomhadh. deilbh – ged a tha film le ceòl a-mhàin mar roghainn mura bheil tìde gu leòr ann. Faodaidh ceòl is fuaim barrachd no nas lugha de dh’ùine a chur riutha a rèir na th’ agad. 3. An gearradh leantainneach Tha e gu math cudromach gun cùm thu leantainneachd gluasaid nuair a ghearras tu gu gearradh ùr. Tha seo a’ ciallachadh gun fheum rathad a’ ghluasaid a leantainn a-steach don ath shealladh. Mar sin, ma Guthan (Agalladh) bhios nì no pearsa air choreigin a’ dol a-mach às an t-sealladh, gun fheum thu a thoirt a-steach a-rithist Mar as trice, bithear a’ clàradh an agallaidh mus bithear air am beothachadh fhilmeadh gus ùine a thoirt far an do dh’fhàg e san t-sealladh roimhe. Seo dòigh shàbhailte gus gearradh math a dhèanamh. don fhilm (gu sònraichte ma bhios obair nam bilean ann). Tha rian le aithris guth-thairis fada nas fhada seach gun gabh an clàradh aon uair ‘s gu bheilear air an 4. Gearradh-agallaidh dealbh a dheasachadh. Ann an gearradh-agallaidh, bidh thu tòiseachadh le bhith a’ stèidheachadh nam pearsaichean ann an sealladh fada. An uair sin, faodaidh tu gearradh a-steach gu sealladh dlùth air fear de na pearsaichean. Tha e cudromach gun cùm thu na pearsaichean agad air an aon taobh san do thòisich iad. Faodaidh tu atharrachadh a-nis bho aon phearsa gu fear eile. Faodaidh tu am pearsa a shealltainn ‘s e a’ bruidhinn no mar a bhios e a’ freagairt air na chaidh a ràdh - an dòigh as fhasa oir bidh e t-agalladh far an sgàilein an uair sin.

Clàradh guthan

122 123 Clàradh fuaim

www. bocan.tv www. bocan.tv Dèanibh Film Beothalachd Dèanibh Film Beothalachd ‘S e na th’ ann an corran-gutha fuaimean daonna nach buin ri cànan air leth agus bidh e a’ còrdadh DÈANIBH FILM-BEOTHALACHD 10 ris a’ chloinn a bhith gan dèanamh. Cuspair: DÈANIBH AN DVD Feartan-Fuaim (Foley) Mar as trice, cuirear feartan-fuaime ris an fhilm aon uair ‘s gu bheil an losgadh is am beothachadh Nuair a bhios am film agad deiseil, faodaidh tu a chur air DVD. Acfhainn shìmplidh a dh’fhaodar cleachdadh, ‘s e, ullamh. Cuirear an fhuaim a tha a dhìth ann an rian nam feartan aig an fhrèam iomchaidh. Mar as trice, bidh e a’ dol a rèir tachartais air choreigin anns a’ ghnìomhadh. Is e na th’ ann am fuaimean mar eisimpleir, Foley fuaimean bitheanta leithid dorsan a’ dùnadh, urchair, fònaichean a’ seirm. Bidh e a’ còrdadh Nero Vision 4. for PC no IDVD for MAC. ris a’ chloinn a bhith a’ dèanamh seo cuideachd. Ceum 1 – Tagh “Make a DVD” agus an uair sin tagh “DVD-Video” Fuaimean Mun Cuairt (Atmos) Ceum 2- Cuir a-steach am faidhle-bhideo agad (am film agad) Às an aonais, bidh fuaim fhalamh aig film. Mar as trice ‘s e feartan-fuaim fada a th’ annta mar aithris Ceum 3- An dèidh dhut am film agad a thaghadh, chì thu dealbh beag a sheallas frèam den fhilm agad. Tha seo a’ air an t-suidheachadh anns a bheil an sealladh san fhilm is mar sin air adhart. Coille sa chamhana- ciallachadh gu bheil am film agad air tionnsgnadh nan DVDan. ich, gailleann air a’ chuan is an leithid. Ceum 4- Nuair nach eil agaibh ach aon fhilm, na cruthaich clàr-amais ach ma bhios barrachd air aon fhear agaibh,

Ceòl ‘s math clàr-amais a bhith ann gus am faod thu am film a tha ‘g iarraidh fhaicinn a thaghadh. San Bidh faireachdainn an t-seallaidh ga cur an cèill leis a’ cheòl mar as trice. ‘S e ‘n duilgheadas a th’ t-suidheachadh seo bu chòir dhut “Title menu” a thaghadh agus am fiosrachadh buntainneach a bhiathadh a- ann cho goirid is a tha filmichean-beothalachd - gus nach bi tìde ann a leigeil leis a’ cheòl cur ris na steach. seallaidhean nas lugha na bhios am film air a bheothachadh ris a’ cheòl. Ann am filmichean a nì Ceum 5 – Faodaidh tu sealltainn air an fhilm agad a-nis mus loisg thu e. clann, bithear a’ cur a’ chiùil ris an dèidh làimhe mar as trice. Ceum 6 – An dèidh dhut sealltainn air, agus ma tha a h-uile càil ceart gu leòr, cuir DVD an ionad nan DVDan agus loisg an diosg. ‘S math còmhdach a dhèanamh airson bogsa an DVD. Cleachd dealbhan bhon fhrèam no bhon obair-fhilmeadaireachd. Faigh cuideachadh bhon taobh a-muigh mura bheil ùine agad airson seo.

124 125

www. bocan.tv www. bocan.tv Pasgan Luchd-Teagaisg

Pàirt 6 EÀRR-RÀDH

1. Faclan Gàidhlig airson Dhealbhan-Bheò

2. Samlaidhean

Clò buaillibh agus dèanibh leth-bhreacan airson an clas i. 4 frèam Giorrachadh ii. Bòrd-Stoìridh iii. Stiall Dhealbh-èibhinn

3. Freagairtean Cheasnachadhean Luath

126 127

www. bocan.tv www. bocan.tv Eàrr-ràdh Eàrr-ràdh

Gaelic English FACLAR GÀIDHLIG AIRSON DHEALBHAN-BHEÒ Bidh sibh fhein a’ dèanamh obair-ealain, We will make the artwork, film and filmeadh agus a’ clàradh comhradh agus record the dialogues and music Ma a ionnsaidh thu Gaidhlig ach tha thu air ag obair ris a chloinn anns na Gàidhlig, seo ceòl. ourselves,. faclan feumail Gu math furasda! Very easy! Gaelic English Seallaidh mi dhuibh filmichean a rinn clann I will show you a film some other eile. children made. Caractaran Characters An Stòiridh The Story Cùlaibh/ Cùl-ionadal Background Nise, feumaidh sinn an stòiridh againne a’ Now we must write our story. Pupaid Puppet sgriobhadh Dealbhan Drawing A bheil deagh stòiridh aig duine sam bith a Has anybody got a good story? Bòrd-stoiridh Story board seo? Obair-ealain Art work Smaoineachibh mu dheidhinn Think about it A’ deanamh pupaid Making a puppet Rudeigin a thachair “ann a sheo” Something that happened round Seann stòiridh no stòiridh ùr.. here, an old story or a new one. An camara The camera Am bith an stòiridh eibhinn no brònach, no Will the story be funny or sad, or eagalach le sabaid, no breagha… no h’uile scarey with fighting, or beautiful or Dealbhan-beò Animation cail dhen sin? all of those things? Diog Second Dè na caractaran a bhitheas ann? What characters will be in it? Frèam Frame An bòrd- The story-board. Sealladh Scene stòiridh Buidhean Group Nise cuiridh sinn an stòiridh air bòrd- Now we will put the story onto the Gu dè am meud? What does it measure? stòiridh.. story-board. Tha mi toirt dhuibh pìosan pàipeir airson I will give you pieces of paper so Èibhinn Funny gun dèan sibh dealbh.. you can do the drawings. Bronach Sad Feumaidh a h’uile duine dealbh a’ dhèan- Everyone must make a drawing so Ag obair ri Working together amh gus am faic sinn dè a thachras agus cò we can see what is happening and cheile na daoine a tha gu bhith anns an stòiridh. which people will be in the story. Fhuaigheal- Sew Taghaidh sinn na ideas agus na dealbhan We will chose the characters, draw- Tog dealbh Take a picture agus na caractaran as fhèarr leinn airson ings and ideas which we prefer to Beòchachadh fon chamara Animate under the camera film miorbhaileach a’ dhèanamh.. make a fantastic film! Obrach a-mach Work out Feumaidh an dealbh a bhith cho inntin- The drawings should be as interest- Ag ullachadh Prepare neach, beòthail agus cho eibhinn sa ghab- ing, lively and as funny as you can A cuir criòch air Finish has. make. No faodaidh e bhith eagalach cuideachd.. Or they can be scary too ... with Clàradh fuaim Record sound Le tòrr dathan eadar-dhealaichte.. many different colours. Buaidhean-fhuaim – Sound effects An còmhradh The dialogues Na caracta- The characters Na lorg-fuaim The sound track ran Obair Toisich Feumaidh sinn liosta charactaran a’ sgriob- We must write a list of characters Tha sinn a dol a’ dhèanamh film. A mhaire- We are going to make a film. It will hadh air a bhòrd. on the board. as tri mionaidean. last three minutes. Tha mi’n dochas gu bheil sibh math air I hope you are good at drawing. dealbhan.. Cò tha math air dealbhan? Who is good at drawing?

128 129

www. bocan.tv www. bocan.tv Eàrr-ràdh Eàrr-ràdh

Gaelic English Gaelic English Nise, a bheil sibh airson na caractaran a’ Now, are you ready to make the dhèanamh? Dè na caractaran a tha thu ag characters? What characters do Dèan casan le dà phìos cuideachd. Glùn gu Make the legs in two pieces too. iarraidh? you want? òrdagan air aon phìos agus glùn gu cru- Put knees to toes on one piece and achann air a phìos eile. knees to hips on another. Taghaibh caractaran dhuibh fhein.. Tagh Chose the caracters yourselves/ caractar dhut fhein.. yourself. Fagaidh rùm gu leòr airson gum bith a fur- Leave enough room so it will be Dèan dealbh slan an toiseach… Do a drawing to start with. asda na pìosan fhuaigheal (fuail) ri cheile a easy to join the pieces together Bi beathaichean againn cuideachd.. There will be animals too. rithist. again. Dè mheud? What size? An ceann The head Bu choir dhaibh uile a bhith dhan aon They should all be the same size. Dèan ceann agus an amhach (auwuk) còm- Make the head and the neck to- mheud.. hladh.. gether. Feumaidh daoine mòra a bith sia oirlich a The big characters should be six Feumaidh thu cul a chinn a’ dhèanamh.. You have to make the back of the dh’airde. inches high. taobh a chinn.. head/the side of the head/ the Feumaidh clann bheaga a bhith trì oirlich.. The small characters should be aghaidh (agai) front. three inches high. Feumaidh thu aodann mòr a’ dhèanamh You have to make a big face from Tuairisgeul Description bhon taobh chlì.. bhon taobh dheas the left side/from the right side. Seo am fear as duilighe This is the hardest one. Cò ris a tha e bruidhinn? A bheil thu Who is he talking to? Do you want Seo am fear as fhasa.. This is the easiest one. airson’s gum bi beul a charactar agad a your character’s mouth to open? fosgladh? Seo am fear as lugha, This is the smallest one. Dè an taobh aodainn a dh’fheumas thu a’ Which side of the face must you seo am fear as luaithe This is the fastest one. dhèanamh? make? seo am fear nas motha This is the biggest one. Gnìomhach- Working seo am fear as maille.. This is the slowest one. dan Seo am fear as farsaing… nas farsuinge This is the widest one/ the wider Cò tha ag’ iarraidh fear seo a’ dhèanamh? Who wants to do this? one. Cò fear a tha thusa ag’ iarraidh? Which one do you want? Seo am fear as caòl, nas caòile.. This is the thinnest one/the thinner Tha mi ag’ iarraidh seo a thilgeil air falbh.. I want to throw this away... and I one. agus tha mi ag’ iarraidh seo a chumail.. want to keep this one. A’ dèanamh Making the puppets. Agus seo a’ ghleidheadh, a’ charadh fear ud And store this one, mend that one na pupaidean agus a’pheantadh am fear seo. and paint this one. An uairsin feumaidh sinn an dhèanamh ann Now we must make them in an- Feumaidh sinn dath a chuir air a seo. We must colour this. an dòigh eile airson toirt orra gluasad – mar other way so that they can move pupaidean. - like puppets. Feumaidh sinn seo a fhuaigheal. We must sew this. Dèan a h’uile pìos air leth an toisich.. Make every piece separately first. Feumaidh sinn seo a cheangal. We must join this. Am bodhaig, The body, the arms and the legs. Feumaidh sinn seo a sticeadh ri cheile/ a We must stick this together/ put it na gairdeanan chuir ri cheile.. together. agus na casan. Feumaidh sinn fear fhaighinn/ a’ lorg/ a’ We must get/look for /do this dhèanamh a maireach. tomorrow. Dèan bodhaig ’s dèan gàirdeanan ’s dèan Make the body, make the arms and Feumaidh sinn seo a thromhas. We must measure this. casan. make the legs. Feumaidh sinn seo a chunntas. We must count this. Dèan gàirdeanan le dà pìos – aon pìos làmh Make the arms in two pieces - one Feumaidh sinn seo a thoirt an nall. We must take this over. gu uillean agus uillean gu gualain air a piece hand to elbow and the other Feumaidh thu sin a ghearradh. We must cut this. phìos eile. piece elbow to shoulder. Feumaidh thu sin a thoirt dhomh. You should give that to me.

130 131

www. bocan.tv www. bocan.tv Eàrr-ràdh

Gaelic English Feumaidh thu a’ ghearradh anns an bidea- You must cut this in bits, in very gan/nam bigeagan beaga bidach. small bits. Feumaidh thu dath a ghabhail. You must take some colours. Feumaidh thu dath a thaghadh. You must chose the colours. Feumaidh mi rudan a leubhadh. I must read something. Misneachac- dadh Encouragement. Dè tha thusa a dèanamh? What are you doing? Chan eil sin buileach ceart. That’s not quite right. Cha dèan sin a’ chuis. That won’t do. Thalla ’s (Falbh) faigh fear eile. Go and get another one. Thalla ’s faigh pìos eile. Go and get another bit. An d’fhuair thu an rud sin? Did you get that? Dè chaill thu? What have you lost? Bhitheadh sin nas fhèarr gun falt.. That would be better without hair.

Tha sin ro bheag That is too small. synopsis template Tha fear seo ro mhòr agus tha fear seo ro That is too big and that one is too reamhar agus tha fear seo ro chaòl fat and that one is too thin. Dè thachras aig an ìre seo? What happens in this scene? Dè bhitheas an thachairt a nise. What is going to happen now? Dè tha thu/sibh fhein a’ smaoineachadh bu What do you yourself think should choir tachairt a nise? happen now? Fagaibh sinn e a nise. Let’s leave that now. Seallaidh mi dhuibh.. I’ll show you. (pl) Seallaidh mi dhut.. I’ll show you (sing) Mar seo.. Like this. Fiachaibh fhein! Try yourself! Siuthad! Go on! Ceart! Ceàrr! Right! Wrong!

132 133

www. bocan.tv www. bocan.tv storyboard template storyboard

134 135

www. bocan.tv www. bocan.tv Eàrr-ràdh

3. Freagairtean Cheasnachadhean Luath

1 • Dè a th’ ann a’ Bheul-Aithris nan Gàidheil? 1a; 2b; 3a; 4a; 5a; 6c; 7c; 8a; 9a; 10c 2 • Caractaran Gàidhealachd 1a; 2a; 3a; 4c; 5a; 6b; 7b; 8b; 9a; 10a 3 • Sgeulachdan mu Beathaichean 1c; 2c; 3b; 4a; 5b; 6b; 7b; 8c 4 • Mòr-Sgeulachdan nan Cinneadh 1a; 2c; 3b; 4b; 5a; 6c; 7a; 8a 5 • Sgeulachdan Eibhinn 1b; 2c; 3a; 4a; 5c; 6a; 7a; 8b; 9c; 10a 6• Gaisgich 1b; 2a; 3c; 4a; 5b; 6b; 7a; 8c; 9c; 10a 7 • Luchd-ar-a-mach, Luchd Cuirn agus Spuinneadairean-mhara 1a; 2c; 3b; 4b; 5c; 6c; 7b; 8a; 9a; 10a 8 • Fiosaichean agus an Dàrna-Shealladh Bun Sgoil a’Phluic Clas _4-7 1a; 2a; 3a; 4a; 5b; 6c; 7a; 8a; 9a; 10c Film: Bocan air Baic 9 • Creatairean Òs-nàdurra 2010 1b; 2c; 3a; 4b; 5a; 6c; 7b; 8c; 9b; 10b 10 • A’ Mhuir Òs-nàdurra 1b; 2a; 3a; 4c; 5a; 6b; 7b; 8b; 9a; 10c 11 • Sgeulachdan Sbiubhal agus Iontangach 1c; 2a; 3b; 4c; 5b; 6c; 7a 12 • Bana-buidsich agus Buidsich 1a; 2c; 3a; 4c; 5b; 6c; 7a; 8a 13 • Cù Chullain 1b; 2c; 3a; 4b; 5c; 6c; 7c; 8b; 9a; 10b 14 • Dubh Sìth 1b; 2b; 3c; 4a; 5b; 6a; 7b; 8b; 9c; 10b 15 • An Turas Siar Ceilteach 1a: 2a; 3a; 4b; 5a; 6a; 7a; 8a; 9a; 10a 17 • Cruinn-Eòlas, Cruth-tìre is sgeulachdan nan Gàidhealtachd 1a; 2a; 3b; 4a; 5a; 6a; 7a; 8a; 9a; 10a; 11a; 12a17 • An G 18 • A bheil na Gàidheil munntir Dùthchasach? 1a; 2a; 3c; 4b; 5c; 6b; 7c 20 • Seanchas na Treubhan Arcticean Bun-Sgoil Dhalibroig `P4-7 1a; 2a; 3b; 4a; 5c; 6a; 7a; 8b; 9b; 10a; 11a Film: Dùisg! 22 Na Treubhan Innseanach 2010 1b; 2a; 3c; 4a; 5c; 6c; 7a; 8b; 9b; 10a

136 137