74 JAARGANG 23 n SEPTEMBER 2008

ClassicismeSC74.indd 2-3 14-9-2008 18:28:18  Vr e d e s ahier tempel

PDF-versie jaargang 23 1648 nummer 74 n september 2008 Classicisme verklaard aan de SCahier is sinds septem- ber 1985 een ongeregeld hand van een fietsenhok verschijnend schrift met essays, achtergronden, In 1648 werd in Haarlem op het Prinsenhof meningen en feiten over een Vredestempel gebouwd in een voor die tijd architectuur. Het is bedoeld uiterst moderne bouwstijl: het classicisme. Zo'n om de relaties van Ar- Vredestempel veertig jaar geleden werd dit vergeten prieeltje nog chitext op de hoogte te Sinds 1648 staat op het Haarlemse gebruikt als fietsenhok. houden over de fondslijst, Prinsenhof een ‘tempeltje’ gewijd Dit SCahier beschrijft uitvoerig de achtergronden de architectuurreizen en aan de Vrede van Munster. De van dit kleine bouwkundige sieraad. En passant Architectuurradio. achtergronden van een classicistisch wordt zo geschetst wat classicisme is en hoe het unicum. in de Republiek der Nederlanden ingang vond. Uitgeverij Architext Dat dit verhaal een sterk Haarlems karakter Klein Heiligland 91 Eerder verschenen: draagt, is niet toevallig: Haarlemmers speelden 2011 EE Haarlem SCahier 73 PDF over Retranchement (22 pagina’s), een vooraanstaande rol bij de introductie van e-post: [email protected] te importeren via www.architext.nl. de beginselen van de klassieke oudheid in het www.architext.nl bouwen.

eindredactie: Ids Haagsma Inhoud:

vormgeving: de IJsgarage s Haarlem Rob van Westreenen De tijd – pagina 5 © 2008 s Architext De plek – pagina 6 De maker (1) – pagina 11 De stijl – pagina 17 De Maker (2) – pagina 23 Het binnen – pagina 28 Rechts: de Vredestempel als fietsenhok, in de vorige jaren zestig. 74 2 37 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 4-5 14-9-2008 18:28:25 „Naast deeze huizing is tegen over de tuin een fraay en ruim prieel, gebouwd in de jaare 1648. Het rust op vier hooge pijlaaren en twee pijlasters, gemaakt na de korinthische bouworde. Hier vind men in een nis het beeld van den Vreede met een olijfkrans en palm in de hand, in het graauw geschilderd, door onzen Haarlemschen landschapsschilder redes Willem Hugaert, alsmede de beelden van Graaf Willem, Laurens V Koster, en Pallas, allen in t graauw, van Frans Dekker fraay uitgevoerd. tempel Hier zijn ook twee heerlijke ordonnantien op den muur, vast en luchtig getekend van den vermaarden schilder en bouwmeester Jacob van Kampen, een Haarlemmer wiens naam vereeuwigd is door een menigte gebouwen die onder zijn bestier gemaakt zijn, onder anderen het stadhuis te . Beide deeze tekeningen zijn vol gewoel van beelden. In de eene is het beeld der overwinning met haar Genius of engel op der rechterhand, staande op het koggeschip van Damiate, dat met de ridderlijke wapenen vercierd is van de Haarlemsche kruisvaarders, die met graaf Willem die stad hielpen inneemen in den jaare 1219. Dit schip Haarlem wordt van Tritons en zeegodinnen door de baaren getrokken met veel gewoels. In de andere tekening ziet men negen zanggodinnen, die een blad van Kosters drukkunst Apollo aanbieden in ’t bijweezen van den uitvinder, de rivier het Spaaren, en vele waternimfen. In dit prieel staat 1648 met groote letter: HORTUS MEDICUS.” Pieter Langendijk (1683-1756) – vanaf 1749 tot aan zijn dood stadshistorieschrijver van Haarlem – in zijn ongepubliceerde Geschiedenis van de stad Haarlem

74 3 4 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 6-7 14-9-2008 18:28:30 Schilderij van Gerard ter Borch: De bezwering van de De plek Het tegenwoordige plein Prinsenhof heette rond 1600 ‘t Pre- Vrede tussen de Nederlanden en dicaren Hof, naar de Predikheren (ook Dominicanen of Jaco- Spanje (1648). bijnen genoemd) die hier sinds de dertiende eeuw een klooster Na ruggespraak met de thuis- bezaten maar die hun eigendom in 1581 aan de stad moesten fronten over het akkoord van afstaan. januari werd op 15 mei 1648 Bekend is dat bouwmeester Lieven de Key (ca 1560-1627) en door de Staatse en Spaanse de predikant-historieschrijver Samuel Ampzing (1590-1632) er gezanten in Münster de eed hun woning hadden. Vermoedelijk lag ook de ‘stadswerf’, de afgelegd op de Vrede. Op 5 juni gemeentelijke steenhouwerswerkplaats, aan deze hof tot De Key daarna werd deze vrede in de deze liet verplaatsen naar de Spaarne-oever bij Bakenes. Republiek afgekondigd wat met De Key ook kreeg in 1601 toestemming van het stadsbestuur om vele festiviteiten gepaard ging. de kruidenschuur van hovenier Jan van Sompele van ‘den hof der stad’ – een andere benaming voor het huidige Prinsenhof De tijd Op 30 januari 1648 bereikten de Republiek der Zeven Ver- In 1578 verscheen een – voortaan te gebruiken als ‘backoven’ voor zijn werkplaats om enigde Nederlanden, Spanje en het Duitse Rijk in het Westfaal- vogelvluchtkaart van Haar- stenen en andere kleiwaren te bakken. se Münster overeenstemming over de voorwaarden waarop de lem getekend door Thomas Toch moet het hof, dat via een poort in de Jacobijnesteeg toe- soevereiniteit van de Republiek werd erkend. De Tachtigjarige Thomaszoon waarvan hier een gankelijk was, al snel een fraai aanzien hebben gehad. Bekend Oorlog kon worden beëindigd. detail. Nummer 12 is t' convent is dat in 1593 hovenier Van Sompele ‘twaalff hondert plantsoenen Na heftige discussies binnen de Republiek werd het vredes- vanden predicaren nu thof van verdrag op 15 mei echt getekend en op 5 juni 1648 kondigde zijn Excie van Nassau. men de vrede officieel in de Republiek af, wat op veel plaatsen Onder: de Jacobijnestraat, aanleiding was voor indrukwekkende manifestaties. Zo werd in rechtsboven het stadhuis. Links Haarlem op het Prinsenhof een ‘Vredestempel’ opgericht. in het midden stroomt het Behalve een oprecht vertoon van vreugde had die tempel ook riviertje de Beek het Predica- politieke bedoelingen. Want de vrede werd niet door iedereen renhof binnen; vanaf hier is het toegejuicht. Dat de Zuidelijke Nederlanden aan hun lot werden tot aan het Spaarne overkluisd. overgelaten en in Spaanse handen bleven, zal een groot deel van Rood omcirkeld: de klooster- de Haarlemse bevolking – die van Vlaamse oorsprong was – kerk die in 1579 is afgebroken, behoorlijk hebben gestoken. met daaronder de kloostertuin. De Vredestempel werd daarom ook een groots vertoon om de Rechtsonder loopt verticaal Haarlemse identiteit te versterken. Er werd met nadruk verwe- de Koningstraat met rechts zen naar de roemrijke Haarlemse geschiedenis: de verovering daarvan de Paarlaarsteeg. van Damiate tijdens de kruistochten en een verering van de Boven, schuin horizontaal: de Grote Haarlemmer Lourens Janszoon Coster die de boekdruk- Zijlstraat en rechtsboven, ver- kunst had uitgevonden. ticaal, de Barteljorisstraat. 74 5 6 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 8-9 14-9-2008 18:28:44 Pagina 7: detail uit de kaart hulst’ geleverd heeft gekregen ‘totte hagen en vercieringe van den Harlemum Anno 1688 die Hof deser Stadt’ en dat er toen ook een negental linden zijn ge- Romeyn de Hooghe in 1689 plant. publiceerde. Niet voor niets. Want juist in die tijd was men bezig om de Uit zijn legenda: oostelijke bebouwing van het hof, een onderdeel van het vroe- 9 Pand gere klooster, geschikt te maken tot gastverblijf voor prinsen 10 Princen Hof en andere vorsten. Eerst nog onder leiding van stadsmetselaar 44 Jakobyne Straet Willem Diricxz. den Abt, maar sinds 1593 door zijn opvolger Lieven de Key. Dit ‘Hof van Zijne Excellentie’ werd omgedoopt tot Prinsenhof, een naam die al spoedig ook overging op het plein.

Ti j d t a f e l Pr i n s e n h o f / ‘t Predicarenhof , Ha a r l e m

c a 1100 Bouw van een houten gebouw wellicht voor een Graaf van op de plek van het huidige stadhuis. – 1247 Graaf Willem II sticht een klooster van de Dominica- Uithangbord aan het gebouw ner orde in Haarlem achter zijn Gravenpaleis. Prinsenhof in 1905 gemaakt – 1287 Graaf Floris V schenkt grond naast en achter de grafe- door Gustaaf van Kalcken. lijke zaal aan de Predikheren (lees: Dominicanen). Linksboven het stadswapen – 1347 Grote stadsbrand. van Haarlem; rechtsboven het – 1351 Grote stadsbrand; Predikherenklooster en Gravenpaleis wapen van Holland; linksonder verwoest. het wapen van Oranje-Nassau c a 1352 Gravenzaal in gebruik genomen als stadhuis. en rechtsonder het wapen van – 1388 Predikheren verkopen een kelder onder het ‘stedehuys’ de dominicanen. aan de ‘stede van Haerlem’. – 1477 De Predikheren krijgen toestemming doden te begra- ven op hun kerkhof. – 1579 De kloosterkerk (bouwjaar vermoedelijk in XIVde eeuw) wordt gesloopt. – 1581 De stad Haarlem krijgt van de Staten van Holland on- der meer alle goederen van de kloosters als genoegdoening voor de schade geleden tijdens het Spaanse beleg van 1572/73; ’t Pre- dicarenhof wordt een binnentuin met woningen en werkplaat- sen toegankelijk via poorten in de Jacobijnestraat en het Pand. – 1590 e.v. De oostelijke bebouwing van ’t Predicarenhof, het 74 7 8 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 10-11 14-9-2008 18:29:15 vroegere lekenbroederhuis, wordt met de in het oosten daaraan wijs) voor jongens op de plaats van het Theatrum Anatonicum grenzende kloostertuin omgevormd tot een gastverblijf voor de (zie 1799) naar ontwerp van architect J.E. van den Arend. Prins, lees: stadhouder: het gebouw gaat Prinsenhof heten. – 1879 Het Stedelijk Gymnasium, gevestigd in de Jacobij- – 1593 ’t Predicarenhof wordt met 1200 ‘plantsoenen hulst’ aan- nestraat, wordt overgebracht naar de eerste verdieping van de In de Vredestempel moet al gekleed tot een tuinachtige omgeving; er worden ook negen lin- ULO-school op het Prinsenhof. vanaf het begin een muurschil- denbomen geplant; de naam van het gebouw Prinsenhof wordt – 1883 Het Stedelijk Gymnasium krijgt de beschikking over dering zijn geweest van de geleidelijk ook steeds meer toegepast op het plein waaraan het het gehele schoolgebouw aan het Prinsenhof. vermeende uitvinder van de ligt. – 1922 Bouw woon- en winkelhuis Jacobijnestraat 23. boekdrukkunst, de Haarlem- – 1619 Het gilde van de chirurgijns krijgt een kamer op het – 1924 Uitbreiding Stedelijk Gymnasium door J.W.E. Buijs. mer Lourens Jansz. Coster. In Prinsenhof . 1654 kocht de stad Haarlem – 1648 Bouw van de Vredestempel. een koffer met negen boeken – 1708 Het gilde van chirurgijns (Collegium Medicum) krijgt die door Coster zouden zijn de beschikking over de woning van de stadstratenmaker aan gedrukt. De koffer werd het hof. bewaard in een huis naast de – 1721 De stadskruidtuin wordt vanuit de ‘Nieuwe Uitleg’ ver- Vredestempel. In 1722 werd in plaatst naar het Prinsenhof en krijgt als tuin van het Collegium de kruidtuin van het Prinsenhof Medicum de naam Hortus Medicus. een stenen beeld van Coster – 1722 Plaatsing van een stenen beeld van G. van Heerstal geplaatst. van Lourens Jansz. Coster naar een vroeger ontwerp van Romeyn de Hooghe. c a 1750 De gevel van het gebouw Prinsenhof gemoderniseerd. – 1799 Theatrum Anatonicum vestigt zich aan de noordzijde van het Prinsenhof; hier worden lessen ontleedkunde gegeven. – 1801 Woonhuis van de hortulanus aan het Prinsenhof/Jaco- bijnestraat afgebroken; muur en poort tussen Jacobijnestraat en het hof gesloopt; beeld Coster naar de Grote Markt; muur rond tuin wordt een hek. – 1815 Toegangsdeur in het midden van het gebouw Prinsen- hof verplaatst richting Jacobijnestraat. – 1856 Stenen beeld van Coster terug naar het Prinsenhof door Het Prinsenhof, augustus 2008 de komst van een bronzen beeld van beeldhouwer Louis Royer met op de achtergrond de op de Grote Markt. uitbreiding van het Stedelijk – 1861 Nationale nijverheidstentoonstelling onder meer op het van J.W.E. Buijs uit 1924; Prinsenhof waarvoor de kruidtuin ‘tijdelijk’ moet wijken. geheel rechts een deel van het – 1865 Stadskruidtuin officieel opgeheven. schoolgebouw van J.E. van den – 1863/64 Bouw van een ULO-school (uitgebreid lager onder- Arend (1863/64). 74 9 10 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 12-13 14-9-2008 18:29:21 (1) vroedschap de opdracht gekregen een nieuwe kerkzaal te bou- De Maker wen voor de Sint-Annakerk. Deze zaal werd in 1649 als Nieuwe Kerk in de Vijfhoek voltooid, dus het mag verondersteld worden dat Van Campen in 1648 wel eens in Haarlem aanwezig was. Al was hij in die tijd ook een druk bezet man. In 1647 was hij be- gonnen met het ontwerp van het stadhuis in Amsterdam, kort daarna begon hij aan het ontwerp voor de Oranjezaal in het Haagse en bovendien was hij bezig met de toren van de Nieuwe Kerk in Amsterdam. Nu is het ontwerp van dat Vredestempeltje in het Prinsenhof niet echt een grote opgave – een beetje architect ontwerpt het in een middag – maar de uitwerking daarvan vergt wat meer tijd. En daar gaat het wringen: Van Campen was een traag wer- De Vredestempel met het kend man, schijnt nogal wat problemen te hebben gehad met standbeeld van Coster op een de drank en was in zekere zin vermaard in zijn ‘onvermogen ansichtkaart afgestempeld in een werk op tijd af te krijgen’. Maar als Langendijk de waar- 1908. heid schrijft dat Van Campen ‘twee heerlijke ordonnantien op den muur’ van het tempeltje heeft getekend, waarom zou hij dan In 1648 werd in het toen nog door poorten van de Jaco- ook niet de schets voor het tempeltje hebben geleverd? bijnestraat en het Pand afgesloten plein het Prinsenhof, een Vredes­tempel gebouwd. Eén van de eersten die opperde dat dit An d e r e k a n d i d a t e n . Toch is het niet onverstandig eens prieeltje wellicht een ontwerp is van Jacob van Campen, was te filosoferen over wie anders het eventueel gedaan kan heb- architect C .W. Roya a r ds in 1961: „De ets van Romeyn de Hooghe ben. Want het classicisme mag dan wel aarzelend in het tweede laat ons de voor die tijd typerende strakke aanleg zien van de hof kwart van de zeventiende eeuw in de Nederlanden op gang zijn met het klassieke tempeltje, waarin volgens Langendijk, door Jacob gekomen, Haarlem speelde daarin beslist een prominente rol. van Campen wandschilderingen waren aangebracht met betrek- Er zijn ook meteen twee andere kandidaten te noemen: Pieter king tot de vrede van Munster. Wij zijn geneigd in hem ook de Post (1608-1669) en Salomon de Bray (1597-1664). ontwerper van het tempeltje zelf te zien.” Die twee waren, net als Van Campen, in de race geweest om de Die neiging is door verschillende latere auteurs (onder meer Nieuwe Kerk in de Haarlemse Vijfhoek te ontwerpen. Er waren Kuyper en Cerutti) braaf nagevolgd. Maar is deze wel juist? zelfs nog twee anderen bij de voorronde van die kerk betrokken Er valt natuurlijk veel te zeggen voor de suggestie van Royaards. – Jan de Vos en Willem Jansse Cruyff – maar van hen is niet De in 1594 te Haarlem geboren Jacob van Campen woonde bekend dat ze classicistisch konden bouwen. Het trio Van Cam- weliswaar vanaf het eind van de jaren twintig voornamelijk pen, Post en De Bray daarentegen mogen de grootmeesters van Jacob van Campen ‘schilder en op zijn hofstede Randenbroek bij , maar hij hield De schilder-architect Salomon het Haarlemse architectonisch classicisme worden genoemd. architect van ’t Stadhuys van zijn banden met Haarlem aan, zeker als lid van het Haarlemse de Bray. In de tekening: ‘1664 Toch valt , wellicht de meest begaafde classicist van Amsterdam’. Kerstgilde. Bovendien had hij in maart 1645 van de Haarlemse Oud 67’. de drie, af. Al in 1646 was hij vanuit Haarlem naar ’s-Graven- 74 11 12 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 14-15 14-9-2008 18:29:22 hage verhuisd om daar ‘schilder en architect ordinaris’ van de werkt. En dat ontwerp hoeft niet speciaal van een bouwmeester stadhouder te worden, en er zijn geen aanwijzingen dat hij in afkomstig te zijn; ook een schilder is daartoe in staat. Haarlem 1648 nog veel contacten met Haarlem had. kent een gebouw waarbij misschien een dergelijke construc- Anders ligt dat met de schilder-architect De Bray. Deze had al tie is toegepast: de Waag op de hoek van de Damstraat en het langer goede connecties met het Haarlemse stadsbestuur. Zo Spaarne uit 1595/98. Vermoedelijk is het ontwerp van het pand ontwierp hij in 1627 de Zijlpoort, werd in 1630/33 de voorgevel geleverd door de schilder Cornelis Cornelisz van Haerlem van het Haarlemse stadhuis door hem grondig van een eigen- (1562-1638) en glazenier Willem Thibaut (1524-1597) en is het tijdse vorm voorzien en werd hij in 1643 nog door het stads- door de toenmalige stadsfabriek – stadsbouwmeester – Lieven bestuur gevraagd een uitbreidingsplan voor het noordelijk deel de Key, met fors eigen inbreng, gebouwd. van de stad te maken. Overigens werd toen ook Pieter Post aan- Maar dat was vijftig jaar eerder; in die tijd waren schilders en gezocht ontwerpen te maken voor deze ‘Nieuwe Uitleg’. glazeniers nu eenmaal meer thuis in het afbeelden van klassieke Salomon de Bray was een man die een belangrijke rol vervulde gebouwen dan bouwmeesters. in het sociale Haarlemse leven en het moet ook niet op voor- En toch. Waarom zou bijvoorbeeld de Haarlemse architectuur- hand worden uitgesloten dat hij bij de totstandkoming van de schilder Pieter Saenredam (1597-1665) niet hebben aangege- Vredestempel betrokken is geweest. Dat zou heel goed hebben ven hoe zo’n tempel eruit moet zien? Er is wel eens geopperd gepast in de filosofie achter het tempeltje: het moest de eenheid dat Saenredam, immers nauw bevriend met Van Campen, deze binnen de Haarlemse gemeenschap versterken. Ondanks alle heeft geïnspireerd bij het ontwerp van het tempeltje met een politieke, religieuze en maatschappelijke tegenstellingen diende verwijzing naar zijn schilderij van het Romeinse Pantheon uit er nu voortgebouwd worden aan een eigen Haarlemgevoel bin- 1643. Van Campen, die het theoretisch werk van de Italiaanse nen de nu echt zelfstandige Republiek. En wat zou daarvoor architecten Palladio en Scamozzi kende, had vermoedelijk Sae- een beter signaal zijn dan dat zo veel mogelijk vooraanstaande nredam niet nodig om een voorbeeld uit de oudheid te vinden kunstenaars van die tijd een bijdrage leverden aan het vredesfes- voor een ontwerp. tijn? Dat een schilder tot bouwen kon komen, hadden De Bray, Post en Van Campen al bewezen die allen als schilder zijn begonnen. Ge l o o f . Hooguit zou men kunnen zijn gevallen over het Het is eerder uitzonderlijk dat een schilder die zo thuis was in feit dat De Bray katholiek was. Nu deed men daar in Haarlem de architectuur (en de verhoudingen ervan) als Saenredam juist doorgaans niet moeilijk over; de diverse opvattingen over het niet overging tot het ontwerpen van gebouwen. Mocht hij een geloof werden er op liberale wijze gerespecteerd, al kon het soms aanzet hebben gegeven voor de bouw van het Vredestempeltje, wel eens spanningen opleveren. Mocht het bij de Vredestem- dan miste hij zeker de ervaring om het bouwsel uit te voeren. pel bij hoge uitzondering wel bezwaarlijk zijn geweest dat een Dan komt dus, net als bij de Waag aan het Spaarne, de stadfa- ‘roomse’ de opdracht kreeg voor het ontwerp, dan valt ook Van briek in beeld: de stedelijke dienst publieke werken. Pieter Post door hem zelf ge- Campen af: ook hij had zich niet tot de reformatie gekeerd. Pieter Saenredam getekend En zelfs al zouden Van Campen of De Bray het ontwerp hebben tekend als hofarchitect lopend De maker moet dan in gereformeerde kringen worden gezocht, door Jacob van Campen. geleverd, dan ook is het niet uitgesloten dat de stadfabriek het achter de baar van stadhouder zoals bijvoorbeeld Pieter Post, maar die is al afgeschreven. Inschrift: ‘Dit heeft Monsieur tempeltje heeft uitgevoerd. Frederik Hendrik bij zijn begra- In dat geval moet het heel anders zijn gegaan: iemand leverde J. van Campen Naer mij Pieter Die stadfabriek was in 1648 al lang niet meer vergelijkbaar met fenis in 1647. een ontwerp dat door de stadsfabriek van Haarlem is uitge- Saenredam gedaen Ao 1628’. de periode waarin Willem Diricxz den Abt en zijn opvol- 74 13 14 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 16-17 14-9-2008 18:29:23 Portaal van het Pantheon in Jacob van Campen, Salomon men dat wel een goede situatie gevonden: een stadfabriek die Rome, door Pieter Saenre- de Bray, Pieter Post en Pieter alleen de technische kant van de zaak voor zijn rekening neemt dam geschilderd in 1643. De Saenredam waren Haarlem- en een ontwerper van buiten die goed thuis was in de nieuwe schilder gebruikte voor dit mers die veel met elkaar te eigentijdse vormen. schilderij tekeningen van Rome maken hadden. uit twee albums die hij vermoe- De vrienden Van Campen Kl i m a a t . Als zo al die namen de revue passeren: Van Cam- delijk in 1639 kocht. en Saenredam hebben hun pen, Post, De Bray, Saenredam, dan wordt het klimaat van hele leven samengewerkt. Zo Haarlem rond 1648 wel aardig geschetst, maar wordt ook dui- tekende Saenredam veel voor delijk dat het ietsje te snel door de bocht is Van Campen het Van Campen. Vaak werd hij ontwerp van de Vredestempel toe te schrijven. Salomon de Bray erop uitgestuurd om bepaalde is een even goede kandidaat, en met een beetje inbeeldingsver- bestaande bouwwerken af te mogen valt Saenredam als geestelijk vader ook niet helemaal beelden die Van Campen als uit te sluiten. inspiratie of studie gebruikte Is het wel zo belangrijk te weten wie de Vredestempel heeft be- voor zijn ontwerpen. Ook dacht? werden door Saenredam pre- In de gotiek en de daarop volgende vroege renaissance was het sentaties verzorgd van gebou- bouwen vooral een daad van de gemeenschap. Vandaar dat een wen van Van Campen met als naam als Lieven de Key tot ver in de negentiende eeuw zo goed klapstuk de schilderijen van de als onbekend bleef en we zelfs tot op de dag van vandaag nog Nieuwe Kerk in Haarlem. Hij geen handvol gebouwen kunnen opnoemen waarvan hij onbe- werd ook gevraagd om bouw- twist de ontwerper is. In de periode die volgt op zijn Haarlemse en constructietekeningen uit bouwactiviteiten – en die we hier maar gemakshalve even het te werken, bijvoorbeeld voor ‘Hollands classicisme’ noemen – komen niet alleen nieuwe vor- het in De Haag. men en ontwerptechnieken in de bouwkunst aan de orde, maar Het is niet onwaarschijnlijk dat wordt er ook steeds meer belang toegekend aan de ontwerper Saenredam – die deze opdracht van een gebouw. Dat die wat al te intieme belangstelling voor ger Lieven de Key er de baas waren. Toen kon de leider van wegens drukte afwees – toen de persoon van de ontwerper in het begin van de eenentwintig- de fabriek nog sterk een persoonlijk stempel op de gebouwen zijn vriend en medewerker ste eeuw ronduit buitensporige proporties heeft aangenomen, drukken, maar na de dood van De Key in 1627 werd Thonis Pieter Post voordroeg die vindt zijn begin juist in die jaren. Willemsz ‘in sijne plaetze gesorrogeert’ en van een karakteris- inderdaad voor Van Campen Het mag dan wel niet reuze belangrijk zijn wie dat prieeltje op tieke inbreng van hem – en zijn opvolgers – in het bouwproces ging werken.. het Prinsenhof heeft ontworpen,– vanuit de geest van het clas- is nauwelijks meer sprake. Saenredam deed ook teken- sicisme is het niet onaardig toch nog een poging te wagen om Het is dan ook opvallend dat de belangrijkste representatieve werk voor De Bray, bijvoor- wat dichter bij de persoon te komen die dit curieuze bouwsel Haarlemse gebouwen na de dood van De Key door Salomon beeld voor diens ontwerp voor heeft bedacht. Vandaar dat dit hoofdstuk een vervolg krijgt in de Bray worden ontworpen. De Bray kon als katholiek uiter- de verbouwing van een slot in De Maker(2). Om de verdere speurtocht te begrijpen is wat ken- aard geen leider van de stadfabriek worden, dus misschien heeft Warmond (1632). nis nodig van het classicisme als bouwstijl. 74 15 16 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 18-19 14-9-2008 18:29:25 perkt een nieuwe stijlvorm zich tot toonaangevende gebouwen. De Stijl Wie classicisme in verband brengt met de Nederlandse bouw- kunst, denkt vrijwel meteen aan het – vroegere – stadhuis op de Dam in Amsterdam. Dit bouwwerk waaraan Jacob van Cam- pen van 1641 tot 1654 flink heeft gewerkt, is onmiskenbaar het nationale en internationale uithangbord van het ‘Hollandse classicisme’. Toch is de invloed van klassieke vormen in de Nederlanden ouder dan de Gouden Eeuw. De eerste tekenen die duiden op een wedergeboorte – renaissance – van het klassieke zijn rond Vanuit Italië kwam in het begin 1520 vooral in de Zuidelijke Nederlanden zichtbaar. Vanaf van de zestiende eeuw de her- dan worden steeds meer motieven uit de tijd van de Grieken ontdekking van de vormen uit en de Romeinen toegepast. Opvallend is dat (glas)schilders en de klassieke oudheid ook naar Detail uit het glas ‘De tempel- graveurs al vanaf 1550 weinig aarzelingen hebben om antieke de Nederlanden. Het waren uitdrijving van Heliodorus’ van bouwsels af te beelden terwijl in de bouwkunst zelf het klassieke aanvankelijk de (glas)schilders Wouter Crabeth uit 1566 in de doorgaans beperkt blijft tot het ornament. De vrijheid van een die de antieke bouwsels in al St.Janskerk te Gouda. beeldende kunstenaar is natuurlijk groter dan die van een bou- hun glorie toonden.l wende ambachtsman die bo- Detail uit het glasraam ‘Annun- vendien maar wat graag bleef ciatie en Visitatie van Maria’ in voortbouwen op de beproefde de Oude Kerk te Amsterdam. gotische wijze die mondeling Het glas is rond 1555 geschil- en in de vorm van traditionele derd door Pieter Aertsz. naar gebruiken van generatie op een ontwerp van generatie werd overgeleverd. Lambert van Noort. Onderschat evenwel niet de rol van de opdrachtgevers: een Stijlen zijn de etiketten waarmee de mode’s van de kunst Romeins of Grieks bouwwerk worden gerubriceerd. Zo is ‘classicisme’ een plakplaatje voor is nog wel te verdragen in een kunstzinnige scheppingen die geïnspireerd zijn door voorbeel- schilderij of een glasraam den uit de klassieke oudheid. In de jaren twintig van de zeven- maar er was veel verbeeldings- tiende eeuw wordt dat classicisme schroomvallig toegepast bij kracht, belezenheid en vooral het ontwerpen van een aantal gebouwen in de noordelijke Ne- durf nodig om een bouwwerk derlanden. Na een tiental jaren krijgt men de smaak te pakken echt classicistische allure te en past men die stijlvorm steeds overtuigender en zelfbewuster geven. Tot het tweede kwart toe en wordt het kenmerkend voor een periode. Wat bepaald van de zeventiende eeuw was niet wil zeggen dat dan alles classicistisch wordt; meestal be- die er niet. 74 17 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 20-21 14-9-2008 18:29:27 Tr a k t a t e n . De kennis van het klassieke bouwen was al vroeg Onder: illustraties uit het (1475-1555) verschijnen waarin de reeks zuilenorden was uitge- voor handen. Reeds in 1539 publiceerde Pieter Coecke van vierde boek van Palladio (1570) breid met de Toscaanse en Composiet. Daardoor was wel be- Aelst (1502-1550) in Antwerpen een Nederlandstalig uitrek- betreffende een tempel onder kend hoe de details van oudheid eruit zagen en kon men ze ook sel het oudste bekende handboek van de bouwkunde dat zo’n Trevi. De bovenste is een pa- wel namaken, maar daarmee was nog niet meteen duidelijk hoe kwart eeuw voor het begin van onze jaartelling werd gepubli- ginavullende weergave van de je die verschillende onderdelen tot een samenhangende klas- ceerd door Marcus Pollio (ca 85-20 voor onze voorgevel met de doorsnede sieke eenheid kon componeren. Er waren wel afbeeldingen van jaartelling) onder de naam De architectura. In dit uitreksel wer- van de zuilen (de modulen) als gebouwen uit de oudheid, en die zullen ook ongetwijfeld tot de den slechts drie klassieke typen zuilen – ‘orden’ – behandeld: ronde stippen. Daaronder een verbeelding hebben gesproken gezien het werk van de schilders, Dorisch, Ionisch en Corinthisch. detail van het kapiteel en de maar het tintelende inzicht in de samenhang van bijvoorbeeld In hetzelfde jaar liet Van Aelst ook een Nederlandstalige editie voet van de zuil. een klassieke gevel of een klassieke plattegrond, ontbrak nog. van het architectuurtraktaat uit 1537 van Sebastiano Serlio De ambachtslieden moesten ook wennen aan het nieuwe me- dium drukwerk. Een enkel plaatje van een Griekse of Romeinse Een pagina uit het traktaat zuil was nog te bevatten. Zoiets kon je met de bestaande tech- van Sebastiano Serlio ‘Tutte nieken en gebruiken best verwerken. Het drukwerk zien als een l’Opere D’Architetture et pro- bron van studie,– zo ver waren de praktische ambachtslieden septives’ dat uit verschillende toen nog niet. boeken bestond en waarvan Bezuiden de Alpen, op het Italiaanse schiereiland, kende men het vierde deel in 1539 door al sinds Vitruvius een traditie om de kennis van het bouwen Pieter Coecke van Aelst in het vooral via geschriften over te dragen. Kennelijk werd ook daar Nederlands werd vertaald. toch een gemis aan kennis gevoeld. Leon Alberti (1404-1472) Dat vierde deel behandelde had weliswaar al in 1452/85 zijn De re Aedificatoria gepubliceerd voornamelijk de diverse zui- waarin de beginselen van de klassieke bouwkunst nog eens wer- lensoorten, ‘orden’. Van links den beschreven, een eeuw later was er toch behoefte aan een naar rechts: de Toscaanse zuil, inzichtelijker werk. In 1570 verscheen daarom van de hand van de Dorische, de Ionische, de (1508-1580) Korinthische en de Compo- I Quattro Libri dell’ Archi- siet. De orden hebben elk een tettura, vier boeken die alle een typerend lijstwerk: het beschikbare kennis bevatten entablement of hoofdgestel. hoe er classicistisch gebouwd Daaronder het bij de orde moest worden. passende kopstuk (kapiteel) Toch veronderstelde Palladio met een zuil die aan specifieke nog behoorlijk veel voorken- hoogte en dikte moet voldoen. nis. Tot op de dag van van- Daar weer onder het voetstuk daag wordt er gediscussieerd (piëdestal) met typerende of je aan de hand van een uit- verhoudingen (‘proportione’). voerige studie van zijn werk 74 19 20 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 22-23 14-9-2008 18:29:31 tot een echt inzicht kunt komen in de maten en verhoudingen fulmineerde tegen de architectuur van bijvoorbeeld Lieven de van het ware bouwwerk. Daarbij valt op dat kenners van mu- Key en die stellig stelde dat wat Pieter Coeck [van Aelst] publi- ziek minder moeite hebben met Palladio dan zij die zoeken naar ceerde ‘de rechte wijse van bouwen’ was. Hij propageerde dus al meer mathematische vastigheid. vroeg het classicisme. In 1615 kwam Vincenzo Scamozzi (1548-1616) L’Idea della Ar- De mening van de invloedrijke Van Mander zou er op duiden chittetura Universale dat weer een stap verder deed in een begrij- dat een nieuwe stijl vooral zijn oorsprong vindt in het afzetten pelijke uitleg hoe je goede gebouwen kon maken. tegen een bestaande mode waarvan men min of meer genoeg Alles draaide om de geometrie. Wat gemakkelijk gezegd: de van begint te krijgen. Voor een deel is dat waar: sommigen had- kunstenaar van de renaissance geloofde dat in de geometrie den het inderdaad wel gehad met de – in hun ogen – overdadige het geheim van de schepping lag besloten. Wie die geometrie en nogal willekeurige samenraapsels van klassieke ornamenten beheerste kon als het ware God’s onvolprezen schepping eve- op de gevels. Daarmee werd de weg geplaveid naar een meer naren. ingetogen bouwkunst. In 1640 verscheen de Ne- Toch speelden er ook andere factoren: de belezen bouwmeester Ge o m e t r i e . Nu kun je met geometrie vele kanten op. Het kan derlandse vertaling van het die wat verder afstond van de dagelijkse praktijk op de bouw- eenvoudig door bijvoorbeeld te werken met figuren als een ge- traktaat van Scamozzi uit plaats was in opkomst. In een samenleving die steeds minder lijkzijdige driehoek, een vierkant en een cirkel. Zo werd in de 1615, waarvan hier boven de geconfronteerd werd met de ruwe kant van de oorlog maar middeleeuwen veel gewerkt waarbij met liniaal en passer best titelpagina. die daarentegen in snelle mate welvarender werd, ontstonden wel ingewikkelde composities, bijvoorbeeld op basis van de vijf- grootse stedelijke uitbreidingsplannen. De uitleg van Amster- hoek, konden worden bereikt. dam met tegelijk maar liefst vier nieuwe grachten was daarvan Geometrie kan ook abstracter door te werken met gehele getal- een goed voorbeeld. Stadsbestuurders en zij die zich met de ste- len en breuken. Dat is wat in de renaissance gebeurde. denbouw en architectuur bezighielden, raakten vertrouwd met Rond 1620 begonnen ook in de Nederlanden steeds meer men- Op de vorige pagina (21) een de idee dat je stadsdelen helemaal naar je hand kon zetten. Die sen zich te interesseren in de getallen en breuken die de verhou- detail uit de Italiaanse uitgave mentaliteit vond ook zijn weg naar de bestaande binnensteden. dingen van een gebouw volgens Vitruvius en Palladio moesten van Scamozzi met de maten Een prachtig voorbeeld is Jacob van Campen en zijn vervanging beheersen. Dat verschijnsel kan niet los worden gezien van de voor de Korinthische orde van de Annakerk (de latere Nieuwe Kerk) in Haarlem. Toen toenemende aandacht voor de wiskunde. Simon Stevin (1548- (Ordine Corinto). De ronde, stadsbouwmeester Lieven de Key in 1613 de Sint Annatoren 1620) bijvoorbeeld maakte zich sterk om het inzicht in de geo- gearceerde cirkel onder de bouwde tegen de oude, toen al wat bouwvallige Sint Annakerk, metrie onder het gewone volk te vergroten ondermeer door zijn illustratie is de doorsnede van voegde hij de toren zorgvuldig en bijna onopvallend in het be- publicaties in de jaren 1605/08 onder de naam de Wisconstighe de zuil bij de voet: de module. staande stratenpatroon. Van Campen daarentegen, die ruim Ghedachtenissen. In Haarlem was de landmeter en wiskundige Een zuil wordt in de hoogte dertig jaar later het oude kerkgebouw verving, maakte meteen Pieter Wils († 1646) een goede leermeester; hij bedacht zelfs steeds slanker (de ‘verjonging’) drastische plannen om de hele omgeving van de Nieuwe Kerk een nieuw systeem voor perspectieftekenen dat de aandacht van volgens een voorgeschreven stedenbouwkundig opnieuw in te delen. de Haarlemse schilders trok. verloop. De module wordt Of je dat arrogante stedenschennis of een geniaal inzicht Die schilders stonden onder sterke invloed van hun plaats- echter steeds bepaald door de noemt,– een feit is dat er een ander soort bewustzijn ontstond. genoot Carel van Mander (1548-1606) die in zijn Schilder- zuil in zijn grootste omvang, De fiere, wat afstandelijke vormen van het classicisme pasten Boeck, eerst in 1604 en later in een herdruk nog eens in 1618, fel dus bij de voet. goed bij die nieuwe tijdgeest. 74 21 22 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 24-25 14-9-2008 18:29:34 (2) Dat is interessant. De verschillende architectuurtraktaten uit de De Maker „A bicycle shed is a building. Lincoln Cathedral is a piece of zestiende en de zeventiende eeuw zijn niet gelijk in hun voor- architecture.” Ofwel: Een fietsenstalling is een bouwwerk. De schriften. Zo zegt Serlio (1537) dat de hoogte van een Korin- kathedraal van Lincoln is een stuk architectuur. Dit zijn de be- thische zuil 9 modules bedaagt. Palladio (1570) houdt het op 9 roemde openingszinnen van Nicolaus Pevsner’s boek Intro- ½ en Scamozzi (1615) noemt 10. duction to An Outline of European Architecture uit 1943 en vele De maker zou dus op de hoogte kunnen zijn geweest van het herdrukken later. Op de vorige pagina is het werk van Scamozzi waarvan de Nederlandse vertaling onder Nu mag de Vredestempel op het Haarlemse Prinsenhof in de detail te zien van het gezicht de titel Grontregelen der bouw-const in 1640 was verschenen, en vorige eeuw wel gebruikt zijn als fietsenhok, het is wel degelijk op het Prinsenhof dat in de die dus hoogst actueel was. Daar is nog een andere aanwijzing architectuur. Om even terug te keren naar Pevsner (1902-1983),– marge van de vogelvluchtkaart voor. De reeks zuilen (Toscaans, Dorisch, Ionisch enzovoort) die schreef na zijn openingszinnen: „... de term architectuur slaat van Romeyn de Hooghe is veronderstelt een zekere rangorde. Scamozzi beschouwt de Ko- alleen op bouwwerken die door de ontwerper ook als esthetisch aan- afgebeeld. Hierboven het hele rinthische als de hoogste en de belangrijkste. Zijn voorgangers trekkelijk zijn bedoeld”. plaatje. Op de vogelvluchtkaart vonden de Composiet belangrijker en de Korinthische werd op Wie goed kijkt, ziet dat er een proportiesysteem aan de Vre- zelf (onder) is van een zadeldak de voorlaatste plaats gezet. Het mag wel worden aangenomen destempel ten grondslag ligt. De hoogte en dikte van de ko- op de Vredes­tempel geen dat men voor het ontwerp van zo iets verhevens als een tempel lommen, de plaats van de versieringen, – ze zijn alle vanuit een sprake: het heeft er veel van voor de Vrede de meest imposante orde gebruikt. bepaald systeem van verhoudingen toegepast. De maker ervan weg dat hier een driehoekig moet zich hebben verdiept in het classicisme (wat het uiterlijk fronton is afgebeeld met in de Te g e n w i c h t . Nu is het opmeten van een bouwwerk en de met de Korinthische zuilen al deed vermoeden) en moet terdege top en aan weerszijden zelfs maten ervan herleiden tot een systeem, een riskante zaak. Wie op de hoogte zijn geweest van het feit dat de geometrie eigenlijk beelden. De Hooghe woonde zoekt, vindt gauw wat hij wil vinden. Daarom enig tegenspel: het hart is van een goed classicistisch gebouw. Met die maten en in Haarlem toen hij de kaart waar wijkt de Vredestempel af van Scamozzi? verhoudingen heeft hij beslist geprobeerd een ‘esthetisch aan- tekende. Dat is gauw gevonden: neem de zuilen. Die hebben verticaal De vogelvluchtkaart Harlemum trekkelijk’ effect te bereiken. van Romeyn de Hooghe (zie De maker is nog altijd onbekend. Weliswaar zijn er drie mo- ook pagina 7) bevatte in de gelijke kandidaten – Van Campen, De Bray en Saenredam marge een aantal stadsgezich- – maar het blijft duister wie van hen de meeste aanspraak kan ten waaronder het Prinsenhof. doen maken. Hierboven een detail daarvan met de Vredestempel anno Op m e t e n . Vandaar een wat wild idee: zou het matensysteem 1688: een hoog zadeldak boven dat ten grondslag ligt aan de Vredestempel nieuw inzicht kun- het hoofdgestel. In de tempel nen opleveren? wordt aan tafels gezeten; de Daarom maar eens de Vredestempel opgemeten. De basiseen- muurschilderingen zijn enigs- heid – de module – is de omtrek van een zuil bij de voet. Bij zins zichtbaar. De vogelvlucht- de Vredestempel is deze 41 centimeter. De hoogte van de zuil kaart toont echter een ander tussen de voet en het hoofdgestel is 413 cm, wat beslist overeen- dak: zie pagina 24. komt met tien maal de modulemaat. 74 23 24 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 26-27 14-9-2008 18:29:56 De vervaagde tekening van H. tot de veronderstelling kunnen dat de ontwerper van de Schwegman uit 1808 (zie om- Vredestempel niet echt bedreven was in de laatste inzichten van slag) is verticaal iets uitgerekt het classicisme die Scamozzi bracht. naar de gevonden maten bij de opmeting van de Vredestempel. Fr o n t o n . Het grootste bezwaar zou nog kunnen zijn dat Zo wordt het mogelijk iets van de tempel geen driehoekig front (timpaan) heeft boven het de geometrie van de tempel hoofdgestel. Het is evenwel niet uit te sluiten dat die er wel ooit zichtbaar te maken. heeft gestaan. Weliswaar tekent Romeyn de Hooghe in zijn De blauwe cirkels zijn de mo- gedetailleerde tekening van het Prinsenhof de tempel met een dulemaat: de doorsnee van de schuin dak, op zijn vogelvluchtkaart van Haarlem is echter dui- zuil. Deze moduul past ook op delijk een timpaan te zien. Bij nauwkeuriger bestudering zijn de vierkante hoekpilasters. Van zelfs drie beelden te zien die het driehoekige fronton opsieren. de voet tot het hoofdgestel (de Nu zijn dergelijke overzichtskaarten in hun details niet echt be- zwarte stippellijnen) is een zuil trouwbaar, maar opvallend is het wel. 10 modulen hoog. ronde, holle gleuven (cannelures) met daartussen vlakke ruim- De tempel moet als een tijdelijke manifestatie zijn bedoeld, en De tempel stond vroeger ten (graten). Bij de Vredestempel zijn er 24 waarbij de cannelure wie weet is het timpaan ooit uitgevoerd in minder duurzame hoger dan nu het geval is; 3,5 cm breed is en de graat 1,5 cm. Het aantal 24 klopt, dat had materialen dan de onderbouw en is deze al spoedig verdwenen. wellicht is het Prinsenhof in de Scamozzi goedgekeurd; alleen vindt hij wel dat de verhouding En de maker? loop van de tijd opgehoogd. tussen cannelure en graat bij een Korinthische zuil 4:1 moet De hoogte van het basement zijn. Bij de Vredestempel is het 2 ⅓:1. De top van de zuilen met het moet (rekening houdend met Ook de afstand tussen de zuilen onderling (de intercolumnia) kapiteel met daarboven het kroonlijst het perspectief dat Schweg- rammelt in vergelijking met de uitgangspunten van Scamozzi. hoofdgestel bestaande uit een man toepaste) ongeveer een Deze zegt dat vrijstaande Korinthische zuilen een tussenruimte architraaf, fries en kroonlijst. module hoog zijn geweest: zie van twee modulen moeten hebben. Bij de Vredestempel is het De meeste traktaten schrijven fries de zwarte horizontale lijnen raar gesteld: de tussenruimtes zijn van links naar rechts: 90, 88, voor dat een Korinthisch onder. 131, 88 en 90 centimeter. Wel mooi symmetrisch, maar terug- kapiteel uit drie gelijke delen architraaf De tussenruimten tussen de gebracht tot de module (41 cm) zijn de intercolumnia: 2,2, 2,15 is opgebouwd. Bij nauwkeurige 1/3 kolommen zijn verschillend. en 3,2. Waarbij vooral het grote gat in het midden opvalt. Dit is meting blijken die verhoudin- kapiteel Gesuggereerd is verder hoe wel te verklaren: op de achterwand binnen de tempel is in het gen niet bereikt te zijn in de 1/3 een fronton er kan hebben midden een grote rechthoekige nis die aan beide zijden wordt Vredestempel, al gebiedt de uitgezien. geflankeerd door twee kleinere boognissen. Klaarblijkelijk was eerlijkheid dat deze kritiek de afbeelding in het midden zo belangrijk dat de ‘wetten’ van neigt naar pietluttigheid. zuil de intercolumnia mochten wijken: hier is een grotere tussen- ruimte gebruikt om een onbelemmerde blik op de middelste krul vierkante nis te bieden. cannelure graat Zo zijn er meer afwijkingen, met name in het hoofdgestel, die acanthusblad 74 25 26 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 28-29 14-9-2008 18:29:58 Gezien het feit dat de Vredestempel getuigt van een behoorlijk, zij het niet perfect, inzicht in de ware aard van het classicisme, Het binnen moet Pieter Saenredam afvallen. Hij was al geen echt overtui- gende kandidaat, maar nu is het zeker. Van Jacob van Campen is bekend dat hij al in de jaren twintig bezig was zich de kennis van Vitruvius eigen te maken. Dat dit een tamelijk moeizame opgave was, blijkt uit het feit dat hij pas vanaf 1633 meer vorderingen maakte toen hij samen met de Het interieur van de Vredes­ dichter (1598-1687) gerichter de toen tempel in augustus 2008. Links verschillende beschikbare Vitruvius-edities ging bestuderen en de rechthoekige nis in het De suggestie dat de Vre- zich al spoedig ook wendde tot het werk van Palladio. Toen hij midden van de achterwand destempel bedoeld was als kennis maakte met het werk van Scamozzi wist hij al van de met rechts daarnaast twee, tijdelijk, wordt versterkt hoed en de rand. In zijn uitgevoerde werken is te zien dat hij wat minder diepe, boognissen. door het feit dat Haarlem een zich heel nauw houdt aan de inzichten van zowel Palladio als Boven de nissen zijn vierkante andere tempel heeft gekend. In Scamozzi. De afwijkingen die de Vredestempel te zien geven inhammen. Boven de lijst die 1787 werd op de Grote Markt passen niet echt in de karakteristieken van zijn œuvre, of hij de kapitelen van de pilasters een Vrijheidstempel opgericht moet gedacht hebben dat het ontwerp van zo’n ‘tijdelijk’ prieel- met elkaar verbinden, moeten naar ontwerp van Leendert tje niet zo nauw luisterde. guirlandes zijn aangebracht. Viervant (1759-1801), een initi- In de zijwand een grote, wat atief van burgers en schutters De Br a y . Blijft over Salomon de Bray. Weliswaar bepleitte ondiepe, rechthoekige nis met om te vieren dat er op meer hij in zijn tekst van het boek Architectura Moderna vurig het daarboven twee vierkante nis- democratische en patriottische gebruik van het classicisme, maar dat is nog geen garantie dat sen waarvan er één nog net op wijze afstand werd genomen hij zelf de uitgangspunten ervan tot in de puntjes beheerste. Hij de foto zichtbaar is. van de stadhouder. De vroed- zal niet de laatste schrijver zijn die met mooie woorden probeert schap legde er zelfs een nieuwe praktische ervaring te maskeren. Het weinige dat we van zijn Ronduit schamel is wat anno 2008 nog rest van het interi- eed af. De vreugde was kort: gebouwde werken kennen wijst erop dat hij inderdaad op de eur van de ooit zo fiere Vredestempel. Wat wil je ook van een na terugkeer van de Oranjege- hoogte was van de nieuwste ontwikkelingen op architectuur- ‘prieeltje’ dat nog in de jaren zestig van de twintigste eeuw werd zinden verdween de tempel. gebied, maar het verfijnde inzicht daarin toont hij niet. Hij zou gebruikt als fietsenhok. Achter een deprimerend traliewerk ligt dus best het ontwerp geleverd kunnen hebben, waarbij hij voor een vloer bedekt met tegels omgeven door drie kale gestuukte een groot deel op zijn gevoel en eigen inzicht de verhoudingen wanden en er is nog een gestuukt plafond voorzien van een ka- bepaalde. Het mag dan allemaal niet volgens het boekje klop- derlijst. pen, het komt best wel overtuigend over. Een beschrijving: Echte zekerheid over de maker van de Vredestempel valt, ook na – in elke zijwand is een grote vierkante inham met daarboven meting van de onderdelen, niet te geven, maar Salomon de Bray twee kleinere nissen; is als kandidaat zeker niet afgeschreven. Sterker nog: hij blijft – op de achterwand bevindt zich in het midden een grote vier- de grote kanshebber. kante nis die aan beide zijden wordt geflankeerd door twee 74 27 28 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 30-31 14-9-2008 18:30:02 rondboognissen, en ook hier is boven alle vijf nissen steeds een werd gevonden dat de wetten van de intercolumnia moesten kleiner verdiept vierkant. wijken? Als dat zo is, blijft een rondboognis over en deze moet De nissen zijn gescheiden door zes Korinthische pilasters waar- dan de afbeelding hebben bevat die Langendijk over het hoofd van de twee in de hoeken uiterst smal zijn. De onderkant van de heeft gezien en die, gezien de symmetrie die zich nu ontwikkelt, kapitelen van de pilasters is onderling verbonden met een cor- ongetwijfeld door Frans Dekker moet zijn geschilderd. donlijst. In 1808 maakte H. Schwegman een tekening van de Want symmetrie is er dan zeker: de twee nissen in de zijwanden H. Schwegman, het prieeltje Vredestempel (zie het omslag van dit SCahier) waarop te zien is blijven over voor de twee ‘ordonnantien’ van Van Campen. van de Hortus Medicus, 1808. dat boven die cordonlijst tussen elke pilaster een guirlande, ook Aangenomen mag worden dat de kleine, vierkante nissen aan Hieronder een detail uit het wel festoen genoemd, is aangebracht: een eenvoudige slinger de bovenkant dan de beschrijvingen bevatten van de beeltenis- midden van de tekening. van bladerentakken die aan weerszijden bijeengehouden wordt sen daaronder. Zie ook het omslag. door afhangende linten. De tekening van Schwegman toont ook dat de beschilderingen in de nissen in de achterwand dan al Ma a r ... Er is echter een grote hindernis. Willem Hugaert zijn verdwenen, dus is het niet onaannemelijk dat die guirlandes (of Hugaart) leefde van 1683 tot 1726. Frans Dekker (of Dec- van stucwerk waren en niet als realistische schilderingen waren ker) was een tijdgenoot van hem: 1684-1751. Beiden kunnen uitgevoerd. dus nooit in 1648 een bijdrage aan de Vredestempel hebben Wat heeft er in die totaal veertien nissen gezeten? Graaf Willem I van Holland (ca geleverd. Het meest waarschijnlijk is dat zij bestaande fresco’s 1165-1222). opnieuw hebben aangebracht, gerestaureerd of het bestaande De f r e s c o ’s. In de beschrijving van Pieter Langendijk op thema van een eigen inbreng hebben voorzien. Want uit een be- pagina 4 van dit SCahier is sprake van: schrijving uit 1663 van een Engelse bezoeker, de plantkundige – een ‘nis met het beeld van den Vreede met olijfkrans en palm Philip Skippon, wordt duidelijk dat hij in de Vredestempel al in de hand’ van Willem Hugaert een afbeelding heeft gezien van Lourens Coster ‘in een bont- – beelden van Graaf Willem, Laurens Koster en Pallas – van mantel en met de letter A in zijn hand’. Een beeld van Coster was Frans Dekker er dus al voor Frans Dekker geboren moest worden en waarom – twee ordonnantien van Jacob van Kampen: zou dat niet ook voor de andere hebben gegolden. In deze opsomming ontbreekt één nis. Daar het vaak gebrui- kelijk was om echte beelden aan gevels en muren in rondboog- De a f b e e l d i n g e n . Valt er iets te gissen over de afbeeldingen nissen te plaatsen, kunnen de als beelden geschilderde Graaf zelf? Langendijk beschrijft de ‘ordonnantien’ van Van Campen Willem, Laurens Koster en Pallas elk in een van de vier rond- als volgt: boognissen van de achterwand hebben gestaan. – In de eene is het beeld der overwinning met haar Genius of engel Het is verleidelijk om in de overgebleven rondboognis het ge- op der rechterhand, staande op het koggeschip van Damiate, dat schilderde beeld van de Vrede te plaatsen. Toch is aarzeling met de ridderlijke wapenen vercierd is van de Haarlemsche kruis- geboden. Het valt op dat dit beeld van schilder Hugaert is en vaarders, die met graaf Willem die stad hielpen inneemen in den niet van Frans Dekker die het eerdere drietal voor zijn rekening Een variant uit een Engelstalige jaare 1219. Dit schip wordt van Tritons en zeegodinnen door de nam, en dat Langendijk dit als eerste noemt. Wat zou er van- publikatie op de tekening van baaren getrokken met veel gewoels. zelfsprekender zijn dan in een Vredestempel het beeld van de Pieter Saenredam van Lourens – In de andere tekening ziet men negen zanggodinnen, die een Vreede in het midden te plaatsen, een midden dat zo belangrijk Janszoon Coster. blad van Kosters drukkunst Apollo aanbieden in ’t bijweezen van 74 29 30 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 32-33 14-9-2008 18:30:04 Heeft iemand in het midden van de achttiende eeuw de moeite genomen de fresco’s van Van Campen vast te leggen wellicht in de wetenschap dat ze spoedig zouden verdwijnen? Of waren ze misschien zelfs bedoeld als illustratie voor de onvoltooide geschiedschrijving van Haarlem waaraan Langendijk ook in De andere tot nu raadselach- diezelfde jaren vijftig van de achttiende eeuw werkte? Bij de tige tekening uit het vroegere tekeningen in het archief wordt gesuggereerd dat de maker mis- Haarlemse Gemeentearchief schien Tako Hajo Jelgersma is. Deze schilder en tekenaar (1648 of 1750?). (1702-1795) heeft wel meer illustraties en zelfs titelbladen voor Langendijk: „In de andere teke- boeken gemaakt, dus wie weet. ning ziet men negen zanggodin- Over de schilders Hugaert en Dekker is tot nog toe te weinig nen, die een blad van Kosters bekend om ook maar iets interessants te gissen. Hooguit zouden drukkunst Apollo aanbieden in we kunnen speculeren hoe het beeld van de Vreede of van Lou- ’t bijweezen van den uitvinder, rens Coster er bij benadering heeft uitgezien. De Vrede werd de rivier het Spaaren, en vele in dat Vredesjaar 1648 heel wat keren afgebeeld en natuurlijk waternimfen.” gaan dan de gedachten meteen uit naar dat andere gebouw dat Zie ook pagina 31. wel eens als ‘Vredestempel’ is omschreven: het nieuwe stad-

De wat mysterieuze tekening den uitvinder, de rivier het Spaaren, en vele waternimfen. uit het archief, gedateerd In het Noord-Hollands Archief, waarin het Haarlemse Gemeen- 1648 maar gezien het papier tearchief is opgegaan, bevinden zich sinds 1921 twee tekeningen van rond 1750. Vergelijk haar die op grond van hun stijl en hun watermerk worden gedateerd met de tekst van Langendijk: op rond 1750, maar waar op de achterzijde nogal mysterieus het „In de eene is het beeld der jaartal 1648 staat in Romeinse cijfers. overwinning met haar Genius De afbeeldingen komen frappant overeen met de beschrijvin- of engel op der rechterhand, gen van Langendijk, het jaartal ‘in verso’ laat weinig te raden staande op het koggeschip van over en ook de verhoudingen van de tekeningen komen verbluf- Damiate, dat met de ridderlijke fend goed overeen met de nissen in de zijmuren van de Vredes­ wapenen vercierd is van de tempel. Haarlemsche kruisvaarders, Veel werk van Jacob van Campen als schilder en tekenaar is er die met graaf Willem die helaas niet, maar een vergelijking met bijvoorbeeld zijn schil- stad hielpen inneemen in den deringen van de Oranjezaal in het Haagse Huis ten Bosch uit jaare 1219. Dit schip wordt van 1650 en zijn schets Apollo en Aurora voor een beschildering in de Tritons en zeegodinnen door Burgerzaal in het Amsterdamse stadhuis, roepen niet echt be- de baaren getrokken met veel zwaren op tegen de veronderstelling dat het hier werkelijk gaat gewoels.” Zie ook pagina 32. om een afbeelding van zijn muurschilderingen. 74 31 32 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 34-35 14-9-2008 18:30:06 De verhoudingen van de Ontwerptekening van beeld- figuur in een bontjas.Pieter Saenredam tekende en etste Cos- tekeningen komen treffend houwer Artus Quellinius ter op deze wijze in 1630. Zoiets zal ook wel in een boognis in overeen met de nissen in de voor het beeld van de Vrede de Vredestempel hebben gestaan. Zeker aanvankelijk, want de zijgevels van de Vredestempel. bovenop het oostelijke timpaan beschrijving van die Engelse plantkundige uit 1663 komt wel Een montage van de Damiate- van het Amsterdamse stadhuis, erg dicht in de buurt van de illustratie van Saenredam. tekening in de rechter zijwand nu paleis. En die nis die in de beschrijving van Langendijk ontbreekt? Als toont dit aan. Het is, gezien de Zie ook het uitgevoerde beeld het juist is dat deze onderdeel heeft uitgemaakt van een kwar- chronologie, waarschijnlijk dat op de middelste foto bovenaan tet dat Dekker heeft geschilderd, moet de afbeelding passen in Damiate (1219) zich in de linker pagina 35. het rijtje Graaf Willem, Coster en Pallas. Gezien de symme- zijwand bevond en die van trie die in het classicisme zo Coster (1428) in de rechter. belangrijk werd gevonden en Onder: een detail uit de pla- die hoogst waarschijnlijk ook fondschildering in het Haagse in de fresco’s aanwezig was, Huis ten Bosch die Van Cam- ligt een volgende opzet voor pen circa 1650 maakte en een de hand: detail uit zijn ontwerp voor – in de zijmuren afbeeldingen een timpaan van het stadhuis uit de Haarlemse geschiedenis van Amsterdam. (Coster en Damiate); huis van Amsterdam, die monumentale schepping van Jacob – in de buitenste boognissen van Campen. Pontificaal verrijst daar, meer dan levensgroot, twee voor Haarlem belangrij- bovenop het timpaan aan de voorzijde ook een vredesbeeld (de ke personen die met deze ge- Vredesmaagd) van Artus Quellijn (of Quellinius, 1609- beurtenissen uit de zijmuren 1668). De afbeelding in de Haarlemse Vredestempel zal wel niet samenhangen: Coster zelf en veel anders zijn geweest: zo zag men in die tijd de Vrede graag graaf Willem I van Holland weergegeven. (1165-1222) die in 1217/19 de Ook de afbeelding van Coster is redelijk voorspelbaar. Van de kruisvaart naar Damiate on- legendarisch gebleken vijftiende-eeuwse Lourens Coster be- dernam; stonden uiteraard geen afbeeldingen. Toen geschiedschrijver – de binnenste drie fresco’s Samuel Ampzing in 1628 tot een herziene nieuwe druk over- zijn dan allegorische voorstel- ging van zijn Beschryvinge ende lof der stad Haerlem in Holland lingen waarvan de middelste werd daarin ook de beschrijving ‘Laure-crans voor Laurens Cos- de godin van de Vreede moet ter’ van Petrus Scriverius (1576-1660) opgenomen. Van Cam- zijn geweest. pen maakte hiervoor een denkbeeldig portret van Coster dat Welke voorstellingen? Een door Jan van de Velde (ca 1593-1641) in een ets werd overgezet. blik op het timpaan van de Dit is de basis van alle volgende portretten en beeltenissen van voorgevel van het vroegere Coster, vaak uitgebreid tot een in de Haarlemmer Hout staande Amsterdamse stadhuis, brengt 74 33 34 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 36-37 14-9-2008 18:30:10 Een detail uit het schilderij Frederik Hendrik als brenger van vrede dat Jan de Bray (ca 1627- 1697), zoon van Salomon, in 1681 voltooide. De vrouwsper- soon links op de voorgrond is de Haarlemse stedenmaagd die Frederik Hendrik ontvangt na de Vrede van Münster. Op de achtergrond het silhouet van de Grote- of St. Bavokerk en rechts een tempel met timpaan in de Korinthische orde. Onwillekeurig moet dan toch aan de Vredestempel op het Prinsenhof worden gedacht. Eén ding is zeker: ook die had De reusachtige beelden op het ons ogenschijnlijk niet verder. Daar wordt de Vredesmaagd ge- zo’n rare wijde opening tussen oostelijke timpaan, Damzijde, flankeerd door een vrouwspersoon die ‘de Rechtvaardigheid’ de kolommen in het midden. van het vroegere stadhuis van voorstelt (noordzijde) en een vrouw die ‘de Voorzichtigheid’ Amsterdam. Van links naar moet verbeelden. Nu kan Vrouwe Voorzichtigheid, ook bekend rechts: Prudentia, Vrede en als Prudentia, gemakkelijk worden aangezien voor de godin van Justitia. de wijsheid: Pallas, Athene of Minerva. Wat Langendijk Pallas noemt is hoogst waarschijnlijk de Haarlemse tegenhanger van de vrouw die op het Amsterdamse stadhuis de Voorzichtigheid W. Kuyper – Dutch classicist architec- – Twee delen – Canaletto – W.G.M. Cerutti – Het stadhuis van representeert. Dat zou ook beter passen in een Vredestempel. In ture – Delft University Press – Delft, Alphen aan den Rijn, 1994. Haarlem, hart van de stad – Gottmer / de tot nu toe niet beschreven nis is dan waarschijnlijk Vrouwe 1980. J. Huisken, K. Ottenheym, G. Schwartz Schuyt – Haarlem, 2001. Justitia, ‘de Rechtvaardigheid’ afgebeeld geweest. Gary Schwartz, Marten Jan Bok – – Jacob van Campen, het klassieke ideaal Vincenzo Scamozzi – De grondge- Pieter Saenrdam, de schilder in zijn tijd in de Gouden Eeuw – Architectura & dachte van de universele bouwkunst

Br o n n e n . Vo o r de inhoud maatschappij Elsevier – Amsterdam, 1914. C.W. Royaards e.a. – Het Stadhuis van – Gary Schwartz / SDU – Maarssen/’s- Natura Pers – Amsterdam, 1995. – Architect te Venetië – Deel III en IV van SCahier 74 is onder meer M. Eisler – Die Geschichte eines Hol- Haarlem, algemeen restauratieplan – De Gravenhage, 1989. Rudolf Wittkower – Grondslagen van – Architectura & Natura Pers – Amster- gebruik gemaakt van de vol- ländischen Stadtbildes – Martinus Nijhoff erven F. Bohn / H.D. Tjeenk Willink & J.J. Terwen, K.A. Ottenheym – Pieter de architectuur in het tijdperk van het dam, 2003 en 2008. gende bronnen, gerangschikt – ’s-Gravenhage, 1914. Zoon – Haarlem, 1961. Post (1608-1669), architect – Walburg humanisme – SUN – Nijmegen, 1996. Koen Ottenheym, Paul Rosenberg, op jaar van publicatie: Vitruvius – The Ten books on architec- Andrea Palladio – The four books of Pers – Zutphen, 1993. Vitruvius – Handboek Bouwkunde Niek Smit – , Archi-

H. Brugmans en A.W. Weissman – Het ture – vertaald door M.H. Morgan – Har- architecture – Dover Publications Inc. – W. Kuyper – The triumphant entry – Atheneum – Polak & Van Gennep – tectura Moderna – SUN – Amsterdam,

stadhuis van Amsterdam – Uitgevers- vard University Press – Harvard, 1914. New York, 1965. of Renaissance architecture into the Amsterdam, 1997. 2008. 74 35 36 Vredestempel

ClassicismeSC74.indd 38-39 14-9-2008 18:30:11 Hoe maak ik een heus SCahier?

De moderniteit komt met nadelen. als bij nummer 73 kan dit nummer belzijdig op één vel A4 (of print ze Vroeger werd SCahier keurig ver- over de Vredestempel – na enige enkelzijdig en plak ze later tegen el- gaard en geniet, en bovendien nog huisvlijt – worden vergaard, geknipt kaar). Dus de pagina met omslagfoto eens bijgesneden, naar de relaties en geplakt tot een tijdschriftje. aan de ene zijde, en pagina 2 met de van Architext per post toegestuurd. voorlaatste pagina op de achterzijde. Nu is besloten het cahier vooral in Benodigdheden: een (kleuren)prin- 2. Druk de overige vellen – het ‘bin- het Portable Document Format ter; een schaar of snijmachine; nietjes nenwerk’ – enkelzijdig af op A4- (PDF) via de webwerf beschikbaar of naald en draad; lijm. formaat. te stellen, zijn enkele lezers bedroefd 3. Vouw de vellen van het binnen- dat er geen echt tastbaar cahier Wat te doen: gebruik deze pagina werk met de onbedrukte kant naar meer is. Immers, wie de pagina’s op alleen als handleiding; ze behoort binnen en scherp de vouw met een zijn (kleuren)printer afdrukt krijgt niet tot de inhoud van SCahier 74. vingernagel of de oog van een schaar. per A4-velletje twee naast elkaar 1. Druk de PDF-vellen 1 en 2 dub- Snij alleen de boven- en onderkant liggende bladzijden. Deze van de pagina’s (en laat de zijn moeilijk tot een heus 1 zijkant. nog even onge- SCahier te plakken, nieten moeid) af volgens de pas- of te naaien. en snijtekens. Bovendien is door sommi- 4a. Sorteer het binnen- gen geërgerd gereageerd werk op volgorde. Niet of op de aanwezige paskrui- stik het binnenwerk vast zen en snijtekens op de aan de lange open (dus pagina’s. niet gevouwen) zijde van Om met dit laatste te be- 2 de pagina’s; snij of knip een ginnen: veel hedendaagse stuk af van de witte rand printers kennen aan de van de gehechte zijkant. smalle onderzijde van het 4b Vouw het omslag en papier een tamelijk brede snij of knip het op maat: niet afdrukbare marge. voor de bovenzijde kun- Op zulke printers is SCa- nen de pas- en snijkruizen hier in zijn oorspronkelijke als richtlijn dienen; de zij- vorm niet bladvullend af kanten zijn afhankelijk van te drukken. Vandaar dat 3 de gekozen breedte van een verkleind formaat is het binnenwerk. Lijm het gekozen dat vrijwel door omslag bij de vouw vast iedereen in zijn geheel kan 4 aan de rug van het binnen- worden afgedrukt. werk; gebruik een zo klein mogelijke plakrand. Voor wie zijn eigen cahier wil samenstellen is er een Uw SCahier is een echt beetje goed nieuws. Net cahier!

Deze pagina is een handleiding en behoort niet bij het binnenwerk van SCahier 74

ClassicismeSC74.indd 1 14-9-2008 18:28:11