Problemy

Słowa kluczowe: twierdza, fort, dzę w Nysie, położoną w kotlinie, kamień, Srebrna Góra, Nysa w pewnej odległości od masywów górskich. Materiał do badań był dwoja- Wprowadzenie kiego rodzaju. Jeżeli pozwalała na to Jedną z cech krajobrazu Pasma sytuacja w terenie i nie prowadziło to Sudetów jest duża liczba dobrze za- do uszkodzeń zabytku, z poszczegól- chowanych zabytków nowożytnych nych miejsc twierdz pobierano nie- fortyfikacji. Okres budowy, a na- wielkie próbki kamieni do dalszych stępnie modernizacji tych umocnień badań laboratoryjnych. Badania te przypada na czas wojen śląskich polegały na makroskopowej analizie (1740–1763) i trwał aż do lat 60. strukturalno-teksturalnej oraz mikro- XIX wieku. Głównymi punktami tego skopowej analizie petrograficznej. zespołu były następujące twierdze: W przypadku niemożności pobrania Świdnica, Srebrna Góra, Kłodzko próbek odpowiednie analizy prze- i Nysa. Z tego okresu pochodzi też prowadzano bezpośrednio na obiek- znaczna liczba małych dzieł obron- cie. Odrębną część badań stanowiły nych na terenie Kotliny Kłodzkiej analizy porównawcze materiału oraz przełęczy i wzgórz broniących zebranego w terenie z posiadaną do niej dostępu. Obecnie, te ciągle bazą danych materiałów skalnych jeszcze nie w pełni rozpoznane, Dolnego Śląska. imponujące budowle i tajemnicze ruiny należące głównie do pruskiej szkoły fortyfikacji, stanowią atrakcję Twierdza Srebrna Góra turystyczną, odróżniającą region Trzecia wojna śląska zakoń-

Dolnym Śląsku Dolnym Kłodzka od innych, również boga- czyła się w 1763 r., a zawarty w Hu-

tych w zabytki obszarów Polski. bertusburgu pokój między Austrią Jest rzeczą naturalną ze wzglę- i Prusami przesądził o przynależno- du na lokalizację tych twierdz, że ści większej części Śląska i hrabstwa Pochodzenie kamienia kamienia Pochodzenie użytego do budowy twierdz wybranych na Jerzy Potyrała Lorenc, W. Marek głównym materiałem budowlanym kłodzkiego do państwa pruskiego. wykorzystanym przy ich wznoszeniu Król pruski Fryderyk II Wielki nie był kamień. Celem badań było stwier- zapomniał o doświadczeniach wy- Origin of Stone dzenie jaki to był materiał i skąd nikających z wcześniejszych wojen pochodził. Dodatkowo przeanalizo- śląskich i postanowił ufortyfikować Used to Build wano, czy urobek pozyskiwany był Przełęcz Srebrną, leżącą w pobliżu na miejscu względnie w najbliższej Srebrnej Góry. Decyzja króla poważ- Selected okolicy, czy też sprowadzano go nie zaważyła na dalszych losach tej z dalszej odległości. Do badań wy- miejscowości oraz w gwałtowny spo- Fortresses brano typową twierdzę górską, czyli sób zmieniła krajobraz tego miejsca. in Lower Twierdzę Srebrna Góra oraz twier- Warownia miała zostać wybudowana

4 4/2013 Key words: fortress, fort, stone, fortress, i.e. the Srebrna Góra Fortress, brought a major part of Silesia and Srebrna Góra, Nysa and the fortress in Nysa, which is lo- the County of Kłodzko under Prussian cated in a valley some distance from control. Prussian King Frederick II a mountain range. decided to use the experience gained Introduction Two types of research evidence from the Silesian Wars and fortified Well-preserved, historical mod- were obtained. If it was possible in the Silver Pass located near Srebrna ern fortifications are one of the the field and no damage was done Góra. The King’s decision had a sig- characteristic features of the . to the historical monument, small nificant impact on the subsequent The strongholds were built and later samples of stone were collected fate of this place and dramatically modernized during the Silesian Wars from individual fortresses for fur- changed the landscape. The strong- (1740–1763) and building periods ther laboratory testing. This testing hold was to be built on the hills sur- continued until the 1860’s. The ma- involved performing macroscopic rounding the Silver Pass. The major jor strongholds in the Sudetes chain structural and textural analysis and task was to block passage in the event include the following fortresses: microscopic petrographic analysis. If of attack. Together with the fortresses Świdnica, Srebrna Góra, Kłodzko, it was impossible to collect samples, in Nysa, Kłodzko, and Świdnica, this and Nysa. A significant number some testing was performed directly fortress was part of a tight series of of small fort defences around the on site. A comparative analysis was borderline fortifications and it closed Kłodzko Valley; the passes and hills subsequently done on the research the gap between the Kłodzko and protecting access to the valley date material collected in the field and Świdnica Fortresses. In 1764, the back to that period, too. The impres- a database of rock materials from project was commissioned to the sive structures and the intriguing ruins . Prussian Lieutenant Colonel Ludwig that have not yet been particularly Wilhelm Regeler [Felkel 2005]. well-studied represent primarily the The main complex of fortresses Prussian school of fortress construc- The Fortress was to occupy Srebrna Góra (686 tion. The fortresses are tourist at- in Srebrna Góra mamsl), and it was designed as tractions that distinguish Kłodzko a string of forts stretching along the from other regions of Poland that The Third Silesian War ended in east-west line. The fortress’s central also have an abundance of historical 1763, and the peace Treaty of Huber- point of defence was a Keep that was monuments. tusburg between Austria and surrounded by five bastions: Upper, The location of the fortresses made stone materials the obvious major resources used for building. The purpose of this research was to find out what material was used and where it came from. Additionally, research was done on whether the stone mate- rial was mined on site or nearby, or whether it was transported from more places further away. The research involved studying a typical mountain

Ryc. 1. Obiekty obronne na terenie Twierdzy Srebrna Góra (oprac.: M.W. Lorenc, J. Potyrała na podstawie ryciny Bleyla, Felkel 2005) Fig. 1. Defence fortifications in the Srebrna Góra Fortress (prepared by: M.W. Lorenc, J. Potyrała based on a drawing by Bleyl, Felkel 2005)

4/2013 5 na wzgórzach otaczających Przełęcz między Chochołem Wielkim i Fortem z paleozoicznych łupków, piaskow- Srebrną. Do jej głównego zadania Wysoka Skała wynosiła około 3 km. ców kwarcytowych oraz zlepieńców należałoby blokowanie przełęczy Zajmująca przeszło 100 ha [Lorenc i in. 2006]. w razie wojny. Razem z twierdzami twierdza srebrnogórska, nazywana Mury twierdzy srebrnogórskiej w Nysie, Kłodzku i Świdnicy miała na początku XX wieku ,,Śląskim w większości wykonano z lokalnie tworzyć zwarty pas sudeckich fortyfi- Gibraltarem”, jest wyjątkowym występującego materiału skalnego, kacji granicznych oraz wypełnić lukę zabytkiem sztuki fortyfikacyjnej pozyskiwanego podczas niwelowania między twierdzą kłodzką i świdnicką. w skali Europy. Stanowi przykład wierzchołków wzniesień i przygoto- W 1764 r. realizację projektu zleco- nowożytnej, przełęczowej warowni wywania podłoża pod budowę twier- no pruskiemu ppłk Ludwigowi Wil- górskiej. Układ i poszczególne ele- dzy. Jądro murów stanowiły bloki ka- helmowi Regelerowi [Felkel 2005]. menty twierdzy pozostały właściwie mienne większego formatu, związane Główny zespół forteczny zaj- niezmienione do naszych czasów, co zaprawą wapienną, podczas gdy miał mować miał Górę Srebrną (686 m jest niezwykle rzadkim przypadkiem. i drobniejszą frakcję wykorzystywaną n.p.m.), a zaprojektowano go jako Przestrzenna forma budowli nie ma do formowania przeciwstoków. Lico ciąg fortów w kierunku wschód–za- odpowiednika w twierdzach, które skarp układano z dopasowanych do chód. Centralnym punktem obrony powstawały w kręgu mecenatu króla siebie bloków kamienia o nieregular- twierdzy był Donżon, który otaczało Prus Fryderyka II ani w innych forty- nym kształcie, lecz gładkiej ściance pięć bastionów: Górny, Kleszczowy, fikacjach z jego epoki, ani z czasów licowej, tworzących szczelną i równą Dolny, Nowowiejski i Miejski wraz następnych. Powstanie twierdzy mia- powierzchnię (ryc. 2). z nadszańcem, tzw. Kawalierą, oraz ło również ogromne konsekwencje Wprawdzie materiał budow- usytuowany przed nimi rawelin. krajobrazowe. lany zastosowany do konstrukcji Na wschód od Bastionu Dolnego murów twierdzy jest odporny na de- umiejscowiono esplanadę, a dalej strukcyjne działanie wody, to jednak Fort Wysoką Skałę. Na zachód od Materiał skalny użyty niezbyt dobrej jakości wapno, użyte Bastionu Górnego zlokalizowano do budowy fragmentu do zapraw, utraciło siłę wiążącą. drugą esplanadę i Fort Rogowy. Po W warstwowej strukturze murów przeciwnej stronie przełęczy, na srebrnogórskiej brak było elementów, kotwiących Ostrogu (627 m n.p.m.), usytuowa- twierdzy oblicówkę w jądrze murów. W dol- no samodzielny Fort Ostróg (ryc. 1) nej partii skarp montowano dłuższe [Felkel 2005]. Rejon Srebrnej Góry charakte- bloki, pełniące funkcję wsporników, W kierunku zachodnim roz- ryzuje się skomplikowaną budową rozmieszczone w sporych odstę- lokowane zostały kolejne dzieła geologiczną, ponieważ Przełęcz pach od siebie. Takie rozwiązanie obronne twierdzy noszące nazwę Srebrna leży w strefie kontaktowej niwelowało parcie ciężaru całego Chochoły. Wśród wybudowanych dwóch odmiennych wiekowo i lito- oblicowania na podnóże kamienne- tutaj obiektów fortecznych można logicznie jednostek geologicznych, go płaszcza skarpy. Wynikiem przy- wymienić: Redutę Skrzydłową, Ba- reprezentowanych tu przez zróżni- jęcia takiej technologii jest jednak terię Kazamatową, Baterię Tarasową, cowane masywy górskie utworzone całopłaszczyznowe i permanentne Fort Chochoł Mały, Flesz, Schron z niejednorodnych wiekowo i gene- odspajanie i odpadanie oblicowania Bramy Polnej i wiele innych drob- tycznie odmian skał: Góry Sowie – to od jądra murów. niejszych elementów obronnych. prawie wyłącznie prekambryjskie Materiał skalny budujący mury Rozpiętość twierdzy srebrnogórskiej gnejsy i Góry Bardzkie – zbudowane twierdzy jest bardzo różnorodny,

6 4/2013 Ryc. 2. Dobrze zachowane lico muru przeciwskarpy fosy fortu Fig. 2. Well-preserved external surface of the counterscarp wall of the fort’s moat

Crownwork, Lower, New Village, and patronage of Prussian King Frederick Municipal together with an elevated II, or among other fortifications from fortification called the Cavalier and his times or those that followed. a ravelin located in front of them. East Construction of the fortress also had of the Lower Bastion an esplanade an effect on the landscape. was built, and further away the High Rock Fort was set. West of the Upper Bastion another esplanade and the Rock material used for Corner Fort were situated. Across on building parts of the the other side of the pass, the stand- alone Ostróg Fort was located in Srebrna Góra Fortress Ostróg (627 mamsl) (Fig. 1) [Felkel The Srebrna Góra area has 2005]. a complex geological structure. The Towards the west, other de- Silver Pass crosses two geological fence structures of the fortress were units that differ in terms of age and deployed that were called Chochoły lithology and which are represented (Straw Mulch Stacks). Fortifications by different mountain masses formed noteworthy of mention are: the Wind of rock types of various age and gen- Redoubt, the Casemate Battery, esis. The Sowie Mountains are almost the Terrace Battery, the Little Straw exclusively made of Precambrian Mulch Stack Fort, the Redan, the gneisses and the Bardzkie Mountains Field Gate Bunker, and many other consist of Paleozoic slates, quartzite smaller defensive structures. The Sre- sandstones, and conglomerates [Lor- brna Góra Fortress stretched across enc et al. 2006]. a distance of about 3 km between The walls of the Srebrna Góra the Giant Straw Mulch Stack, and the fortress were mainly built of local rock High Rock Fort. materials obtained when the hill tops fortress was resistant to the destruc- Occupying over 100 ha and were levelled and the ground was pre- tive power of water, the lime used termed the Silesian Gibraltar at the pared for construction. The core part for mortar was not of good quality beginning of the 20th century, the Sre- of the walls was built of stone blocks and lost its binding power. A multi- brna Góra Fortress is an extraordinary of a larger size, bound together with layered wall structure did not have historical monument of fortification lime mortar, while grit and fine frac- elements that could anchor the wall engineering on a European scale. It is tion was used to form defensive walls. covering within the core of the walls. an example of a modern stronghold The external surface of the embank- Longer blocks were fitted in the lower built in a mountain pass. The layout ments was made of well-fitted blocks part of the scarps that served as sup- and individual elements of the fortress of stones in irregular shapes, but with ports and were spaced apart at large were unchanged over the course of smooth outer sides that formed a tight distances. This solution reduced the the ages, which is an extreme rarity. and smooth surface (Fig. 2). load exerted by the entire wall cov- The spatial arrangement of the struc- Though construction material ering on the foot of the scarp’s stone ture is like no other among fortresses used for building the walls of the mantle. Using this approach, how- that were constructed under the ever, meant that the wall covering

4/2013 7 a jego zasadniczą masę stanowią po- łupków łyszczykowych, o charak- zyskiwane na miejscu drobnolamino- terystycznej formie płytek, były Twierdza Nysa wane gnejsy oraz łupki łyszczykowe. stosowane do wypełnienia pustych Zasób zabytków fortyfikacyj- Pierwsze z nich, pomiędzy laminami przestrzeni między przylegającymi nych w Nysie stanowi przekrój przez łyszczykowymi, złożonymi z biotytu do siebie większymi blokami (ryc. 4). większość okresów budownictwa for- i muskowitu oraz kwarcowo-ska- Jakkolwiek twierdza srebrno- tecznego. Znajdziemy tu fragmenty leniowymi z udziałem plagioklazu górska jest obiektem wyłącznie mi- średniowiecznych murów miejskich i białego mikroklinu zawierają też litarnym, to jednak jej projektant i dwie baszty bramne, a także pozo- pojedyncze, silnie spłaszczone so- i wykonawcy bardzo zadbali o es- stałości XVII-wiecznych obwałowań czewki różowej odmiany skalenia tetykę budowli, odzwierciedlającą na terenie miejskich plantów z okresu potasowego, bogatego w pigment trendy epoki. Wejścia do kazamat twierdz klasycznych wraz z dobrze hematytowy. Są to skały bardzo oraz obramowania licznych strzel- zachowanym Bastionem św. Jadwigi. wytrzymałe, barwy najczęściej po- nic na ścianach poszczególnych W czasie II wojny śląskiej pielatej, odznaczające się wyraźną fortów, a także wszelkie narożniki, w 1741 r., po trwającym blisko rok teksturą kierunkową (ryc. 3). Mniej- krawędzie i rynny wykonano z dwo- oblężeniu należącej wówczas do szy udział wśród bloków skalnych jakiego rodzaju piaskowca. Pierwszy Austrii Nysy, wojska pruskie pod stanowią różnobarwne odmiany z nich reprezentują skały beżowe lub wodzą Fryderyka II Wielkiego zdo- piaskowców (ryc. 4). Najczęściej są brudno-białe, dość dobrej jakości były twierdzę. Nie pomógł pierścień to skały popielate, beżowe i beżowo- i względnie odporne na wietrzenie. fortyfikacji wokół miasta zbudowany -szare o niejednorodnym składzie Są to piaskowce kwarcowe o spo- według szkoły holenderskiej i no- mineralnym i bezładnej strukturze. iwie ilasto-krzemionkowym, których wowłoskiej w XVII i XVIII w. ani też W zależności od proporcjonalnego bardzo charakterystyczny skład determinacja broniących. Na mocy udziału składników mineralnych oraz mineralny oraz struktura pozwalają traktatu zawartego w roku 1742 we drobnej frakcji okruchów skalnych przypuszczać, że pochodzą z kamie- Wrocławiu Śląsk przeszedł we wła- są to lokalnie występujące odmiany niołomów położonych w okolicach danie pruskie. Fryderyk II rozpoczął piaskowca względnie szarogłazów. Radkowa (ryc. 5). Drugą odmianę wówczas budowę zespołu fortyfikacji Duży udział kwarcu i krzemionki piaskowca, ze względu na jej nie- na lewym brzegu rzeki, umacniając w ich składzie mineralnym warun- jednorodny skład mineralny oraz ważne strategicznie wzgórza według kuje względną świeżość i odporność miejscami dużą ilość kwarcowych szkoły staropruskiej. Powstały umoc- tego typu materiału skalnego na otoczaków, można zaklasyfikować nienia: Wysokie, Jerozolimskie Ze- wietrzenie. do nierównoziarnistych piaskowców wnętrzne i Wewnętrzne oraz cytade- Łupki łyszczykowe nie są ja- zlepieńcowatych. Odmiana ta jest la twierdzy – Fort Prusy (ryc. 7) i Fort kościowo najlepszym surowcem nieco mniej odporna na wietrze- Bombardierów. Twierdza otrzymała budowlanym w związku ze znacz- nie, a swój czerwonawy kolor za- wówczas formę obozu warownego, nie zaawansowanym stopniem ich wdzięcza znacznej ilości związków reprezentując najnowsze osiągnięcia wtórnych przeobrażeń. Proces ten żelaza rozproszonych w obrębie myśli fortyfikacyjnej. Z XIX wieku zaznacza się głównie serycytyzacją ilasto-krzemionkowego spoiwa. Ten pochodzą obiekty systemu fortowego plagioklazów oraz intensywną chlo- rodzaj piaskowca sprowadzany był ześrodkowanego w postaci zmoder- rytyzacją biotytu. W mniejszych ilo- najprawdopodobniej z okolic Czer- nizowanego Fortu Blokhauzschanze ściach występujący tu muskowit nie wieńczyc (ryc. 6). (Fort nad Bielawką), umocnień ko- został przeobrażony. Drobne bloczki lejowych i obiektów na przedpolu

8 4/2013 would permanently loosen and fall had not undergone transformation. of two types of sandstone. Most of off along the full length of the core Small blocks of mica schists that had these were beige or dirty beige rocks, of the walls. a characteristic plate form were used of quite good quality and relatively A variety of rock material was to fill in empty spaces between the resistant to weathering. The quartz used to build the walls of the fortress, larger blocks (Fig. 4). sandstones with a clay and silica and most of it is fine-grained gneisses Although the Srebrna Góra For- cement have a very characteristic and mica schists quarried on site. tress was only a military facility, the mineral composition and structure, The most prevalent is a pink type of designer and builders made a great which would indicate that they potassium feldspar with strongly flat- effort to give the structure an aesthetic probably came from quarries in the tened lenses that is rich in hematite appearance that reflected prevailing Radków area (Fig. 5). Another type pigment in between mica laminate trends. The entrance to the casemates of sandstone used could be classi- sheets of biotite and muscovite and the frames of merlons on the walls fied as non-equigranular sandstone and quartzo-feldspatic with some of individual forts, as well as the cor- conglomerates because of the het- plagioclase and white microcline. ners, edges, and rain-pipes were made erogeneous mineral composition and These rocks have very resistant col- our, the hew of which is mostly grey, and are characterised by a visible directional texture (Fig. 3). There are lesser amounts of various types of coloured sandstones in the blocks of rock (Fig. 4). Most of these rocks are grey, beige, or beige and grey and they have no uniform composition and a random structure. Depending on the relative proportion of mineral components and the fine-grain frac- Ryc. 3. Popielaty gnejs o wyraźnej teksturze Ryc. 4. Struktura muru wykonanego tion of debris, there are types of local kierunkowej z piaskowców i łupków łyszczykowych sandstone or greywackes. The large Fig. 3. Grey gneiss with a visible directional Fig. 4. Structure of a wall made of sandstones amount of quartz and silica in the texture and mica schists mineral composition of these rocks keeps them fresh and makes the rock material more resistant to weathering. In terms of quality, mica schists are not the best as a construction material because of the large extent to which they undergo second- ary transformation. This process is mainly marked by sericitisation of the plagioclases and intensive chlo- ritization of the biotites. There were smaller amounts of muscovite that

Ryc. 5. Szaro-beżowy piaskowiec kwarcowy Ryc. 6. Związki żelaza powodują czerwonawy o spoiwie ilasto-krzemionkowym z okolic odcień piaskowca z okolic Czerwieńczyc Radkowa Fig. 6. Iron compounds give a reddish hue to Fig. 5. Grey and beige quartz sandstone with the sandstone from the area of Czerwieńczyce a clay and silica cement from the area of Radków

4/2013 9 – Fortów artyleryjskich I, II i III [Po- Na Śląsku znajduje się kilka za- wom w czasie modernizacji wału tyrała 2008]. łożeń kleszczowych w formie gwiaz- głównego fortu, mającej miejsce Fort Prusy, będący przedmio- dy. Są to forty w Głogowie, Kłodzku, w drugiej połowie XIX w. Podob- tem opracowania, położony jest na Nysie i Świdnicy oraz próby takich nie przeciwskarpy fosy głównej północy Nysy, na lewym brzegu rzeki rozwiązań w Koźlu i Skorogoszczy. oraz budowle zespołu rawelinów Nysy Kłodzkiej. Centrum założenia Na tym tle Fort Prusy w Nysie zasłu- i kontrgard drugiej linii obronnej stanowi pięcioramienna gwiazda guje na szczególne miejsce. Decydu- w warstwie zewnętrznej wykonano otoczona suchą fosą główną. Za nią ją o tym jego dobry stan techniczny, z kamienia. Są to elementy powstałe znajduje się pierścień rawelinów czytelność oryginalnego założenia na początku drugiej połowy XVIII w. i kontrgard. Od zewnątrz biegnie i zachowanie całego układu XVIII- Dotyczy to zarówno lica murów, jak druga sucha fosa z wałem i jedynie -wiecznych fortyfikacji, rok powsta- i elementów kończących narożniki na fragmentach zachowaną drogą nia i wreszcie nazwisko projektanta, czy obramowujących otwory. ukrytą. Na północy przed rawelinem autora licznych budowli obronnych Pomorze znajdują się pozostałości na terenie Prus, gen. majora Gerharda fleszy Diericke. W części południo- Corneliusa de Walrave. Materiał skalny użyty wej biegną dwa wały łącznikowe Skarpy głównego masywu fortu do budowy fragmentu do Fortu Bombardierów i Obwało- (w formie pięcioramiennej gwiazdy) wań Jerozolimskich Zewnętrznych zbudowano z kamienia i nie pod- twierdzy nyskiej (ryc. 8). dano ich zasadniczym przebudo- Nysa położona jest w pobliżu wielkiej, głębokiej i dość skompliko- wanej strefy dyslokacyjnej Paczków – Kędzierzyn, widocznej nawet na zdjęciu sateli­tarnym, która stanowi tektoniczną granicę oddzielającą dwie duże, młodopaleozoiczne intruzje granitowe: masyw Strzelina na północy i masyw Žulovej na po- łudniu [Lorenc 1987]. Ten rozległy i szeroki rów tektoniczny wypełniony jest luźnymi osadami neogenu oraz czwartorzędu, pod którymi znajdują się skały metamorficzne, stanowiące osłonę wspomnianych wyżej intruzji.

Ryc. 7. Stan obecny Fortu Prusy Fig. 7. Current view of the Prussia Fort

10 4/2013 Ryc. 8. Główne elementy Fortu Prusy (oprac.: M.W. Lorenc, J. Potyrała) Fig. 8. Main features of the Prussia Fort (prepared by: M.W. Lorenc, J. Potyrała) a large quantity of quartz pebbles that are occasionally present. This type is slightly less resistant to weathering and owes its reddish colour to a sig- nificant amount of iron compounds distributed within the clay and silica cement. This type of sandstone was most probably brought in from the area of Czerwieńczyce (Fig. 6). The Fortress in Nysa The set of historical fortification monuments in Nysa offers a cross section of most of the periods that spanned fortress construction. Parts of the mediaeval town walls and two gate towers and the remnants of the 17th century embankments in the town park date back to the classical period of fortresses, as does the well- preserved Bastion of St. Jadwiga. During the Second Silesian War in 1741, after a of Nysa had put it under Austria control for nearly one year, the under the command of Frederick II conquered the fortress. Built according to the Dutch and neo-Italian school of the 17th and 18th centuries, the ring of fortifications surrounding the town did not help, nor did the resolve of the defenders. With the Treaty of Wrocław in 1742, Silesia came under Prussian rule. Frederick II then started to build a series of fortifications on the river’s left bank, strategically strengthening important hills follow- ing the principles of the old Prussian school. The following fortifications

4/2013 11 Podstawowym typem skał od- 2007]. Najliczniej z nich reprezento- rodzaj materiału skalnego wskazuje, słaniających się na powierzchni wane są gnejsy drobnolamiowane, że nie był on transportowany z dość w północnej części masywu strze- warstewkowo-soczewkowe i oczko- odległych obszarów. W odległości lińskiego są tzw. granitoidy, czyli we, charakteryzujące się obecnością zaledwie kilkunastu kilometrów od skały granitowe oraz im podobne dużych, kilkucentymetrowej długości Nysy znajdują się zarówno naturalne pod względem jakościowego składu oczek i soczewek skaleniowych. odsłonięcia, jak też kamieniołomy, mineralnego do granitu, a różniące Ostatnią odmianą są granitognejsy, które od dawna stanowiły źródło się przede wszystkim wzajemny- reprezentujące skały średnio- i grubo- pozyskiwania kamienia. Chodzi tu mi proporcjami poszczególnych krystaliczne, makroskopowo podob- przede wszystkim o lokalne wystą- składników mineralnych. W grupie ne do granitu lecz z wyraźną teksturą pienia granitu, a także skałki gnejso- tej wyróżnia się granit biotytowy kierunkową [Lorenc 2012]. we, reprezentujące metamorficzną drobno- i średniokrystaliczny, gra- Na terenie Fortu Prusy pod- osłonę tegoż granitu. Właśnie granit nit biotytowo-muskowitowy, granit stawowym budulcem jest kamień; z podrzędnym udziałem gnejsów z kordierytem, drobnokrystaliczny tylko niektóre jego elementy (ściany i granitognejsów, w formie dobrze granodioryt, tonalit i kwarcowy dio- wewnętrzne i sklepienia kazamat, dopasowanych i jednostronnie wy- ryt [Lorenc 1994, Lorenc, Lewczuk obramienia niektórych otworów równanych bloków, stosowano do 1981]. w murach) wykonano z cegły. Szcze- konstrukcji lica murów, wewnątrz Wszystkie granice masywu gółowe studium materiału kamien- wypełnianego skalnym gruzem strzelińskiego są tektoniczne [Achra- nego wykorzystanego przy budowie (ryc. 9). mowicz, Lorenc 1986], a ku połu- fortu wykazało, że kolorystycznie Granit reprezentują tu dwie dniowi granitoidy „zanurzają się” jest on dość mało zróżnicowany, odmiany. Jedną z nich jest drob- pod osłonę skał metamorficznych, a pod względem petrogenetycznym nokrystaliczny granit biotytowy, reprezentowanych głównie przez reprezentuje trzy rodzaje skał: gra- w większości przypadków świeży, gnejsy, amfibolity, kwarcyty, łupki se- nity, gnejsy i piaskowce. Wprawdzie bez wyraźniejszych zmian wietrze- rycytowo-kwarcowe, metazlepieńce, w najbliższych okolicach Fortu Prusy niowych. Względnie podany na skały wapienno-krzemianowe i mar- nie ma (i najprawdopodobniej nigdy tego typu przeobrażenia biotyt nie mury [Lorenc 1999, Oberc-Dziedzic nie było) kamieniołomów, to jednak wykazuje śladów rozkładu, a barwa

Ryc. 9. Ubytki w murze, którego lico wykonano konstrukcji muru Ryc. 10. Różne odmiany granitu użyte do z bloków granitowych, i obramień oraz naroży rzadziej gnejsowych. Fig. 9. Damaged wall with an outer surface made of granite blocks, Fig. 10. Various types of granite used for constructing the wall, frames less often from gneisses and corners

12 4/2013 were built: High, External and In- century fortification, and historical re- deposits beneath which are metamor- ternal Jerusalem, and the fortress’s cords preserved the date of construc- phic rocks that cover the intrusions. citadel – the Prussian Fort (Fig. 7) and tion and the name of the designer, The basic type of rocks that are the Bombardier Fort. The fortress had Major General Gerhard Cornelius de exposed on the surface in the north- the shape of a fortified camp, which Walrave, who designed numerous ern part of the Strzelin massif are the exemplified the latest achievements defensive structures in Prussia. so-called granitoids, i.e. granitic rocks in fortification design. Elements of the The scarps of the fort’s main and rocks that are similar to granite in centred fortification system date back structure, which is in the shape of terms of the qualitative mineral com- to the 19th century, represented by a five-point star, were built of stone position, and which differ primarily in the upgraded Blokhauzschanze Fort and did not undergo major recon- the proportions of individual mineral (Fort by the Bielawka River), railway struction in the second half of the 19th components. The group includes fine- fortifications, and structures in the century when the main embankment and medium-grained biotite granite, foreground – the Forts I, II, was modernized. The counterscarps biotite and muscovite granite, granite and III [Potyrała 2008]. of the main moat and structures were with cordierite, fine-grained granodi- The Prussia Fort under study is made of stone, as were the series of orite, tonalite, and quartz diorite [Lor- located north of Nysa on the left bank ravelins and the outer layer of the enc 1994, Lorenc, Lewczuk, 1981]. of the Nysa Kłodzka River. A five- counterguards of the second defence All borders of the Strzelin massif point star is at the centre of the fort, line. These elements were built in the are tectonic [Achramowicz, Lorenc which is surrounded by the main dry beginning of the second half of the 1986], and towards the south, the moat. Beyond that, there is a ring of 19th century along withr the walls and granitoids are covered with meta- ravelins and counterguards, and then finishing elements of the corners or morphic rocks represented mainly another dry moat with an embank- framing openings. by gneisses, amphibolites, quartzites, ment and parts of a hidden road that sericite and quartz schists, metacon- have been preserved. On the north glomerates, lime and calc-silicate side in front of the Pomerania ravelin, Rock material used for rocks, and marbles [Lorenc 1999, there are remnants of the Diericke constructing a portion Oberc-Dziedzic 2007]. The most Redans. In the southern part there numerous are fine-grain laminated are two connecting embankments of the Nysa Fortress gneisses with layers and lenses and leading to the Bombardier Fort and Nysa is located near the large, eyes, characterised by the presence of the External Jerusalem Embankments deep, and quite complex Paczków– large eyes that are several centimetres (Fig. 8). Kędzierzyn dislocation zone, that long and feldspar lenses. The last There are a few crownwork can even be seen on satellite pictures type is granite gneisses that represent fortifications in a star shape in Silesia. and which marks a tectonic border medium- and coarse-crystalline rocks Such forts are in Głogów, Kłodzko, dividing two large, Late Palaeozoic that are macroscopically similar to Nysa, and Świdnica, with similar granite intrusions: the Strzelin massif granite, but with a clear directional types of forts in Koźle and Skoro- in the north and the Žulova massif in texture [Lorenc 2012]. goszcz. The Prussian Fort in Nysa the south [Lorenc 1987]. This large Stone was the primary con- deserves special attention, because it and broad graben is filled with loose struction material in the Prussian is in good condition, the design of the Neogene and Quaternary Period Fort; only some elements were made original fortification is clearly visible, from brick, the internal walls and the entire complex represents an 18th ceilings of the casemates, and the

4/2013 13 Ryc. 11. Bloki żółto-beżowej odmiany granitu. Górną krawędź muru kryją płyty wykonane z popielatego granitu biotytowego Fig. 11. Blocks of a yellow and beige type of granite. The upper edge of the wall is covered with slabs made of grey biotite granite

właśnie cechach występują m.in. piaskowiec kwarcowy o spoiwie w okolicach Jarnołtowa, Nadziejowa krzemionkowo-ilastym, który jednak i Kamiennej Góry. nigdzie w okolicach Nysy nie wy- Drugim dość powszechnie stępuje. Był zatem materiałem, który stosowanym budulcem były bloki sprowadzano z dalszych odległości. drobnolaminowanej, jasnoszarej Pod względem petrograficznym odmiany gnejsu, rzadziej granitognej- skała ta jest bardzo podobna do sy. Naprzemianległe jasne laminy występującej w okolicach Żelazna złożone z kwarcu i skaleni (mikro- w Kotlinie Kłodzkiej. Jakkolwiek klinu oraz plagioklazu) wyraźnie odległość od Nysy wydaje się dość kontrastują ze znacznie cieńszymi, znaczna, to jednak biorąc pod ciemnymi i częściowo połyskującymi uwagę uwarunkowania historyczne, laminami łyszczykowymi, złożony- w okresie budowania omawianego kamienia jest jasnopopielata. Z takiej mi głównie z blaszek biotytu. Skały fortu Kotlina Kłodzka należała już do właśnie odmiany granitu wykonywa- tego typu, mające teksturę wyraźnie Prus, a rzeka Nysa w niektórych po- no te fragmenty budowli, które szcze- kierunkową, łatwo dają się dzielić na rach roku mogła być dogodną drogą gólnie były narażone na zniszczenie, bloki o przynajmniej dwóch równych transportu. Ponadto, sprowadzanie tj. schody, naroża murów, obramie- i płaskich powierzchniach. Cecha ta takiego kamienia z jeszcze bardziej nia bram na rawelinach (ryc. 10). była bardzo pożądana przy pracach odległych miejsc jego występowania W najbliższej okolicy Nysy granit budowlanych. W terenie nie ma śla- poza granicami Prus mogło być zbyt tego typu występuje w okolicach dów celowej eksploatacji gnejsów skomplikowane i kosztowne. Maciejowic, Malerzowic względnie w jakimkolwiek kamieniołomie. Starowic. Kamień ten mógł być pozyskiwany Drobnokrystaliczny granit bio- z lokalnych skałek, a także podczas Wnioski tytowy nie był na terenie fortu często wydobywania granitu, któremu gnej- Kamień służący jako podstawo- stosowany. Poza ww. fragmentami sy towarzyszą jako naturalna osłona wy budulec przy wznoszeniu twierdz budowli wszystkie jej pozostałe albo różnej wielkości enklawy, nie- w Srebrnej Górze oraz w Nysie był elementy wykonano z jasnobeżowej gdyś zatopione w płynnej, granitowej surowcem o charakterze lokalnym, lub żółtawej odmiany drobnokry- magmie. czyli eksploatowanym w niewiel- stalicznego granitu z podrzędnym W wielu zabytkowych obiek- kiej odległości od miejsca budowy. udziałem współwystępujących z nim tach architektonicznych różnych Badania petrograficzne wskazały, aplogranitów i aplitów. W tej odmia- epok obramienia otworów okiennych że w przypadku twierdzy srebrno- nie dominującym łyszczykiem jest wykonywano z piaskowca. Podobne górskiej były to gnejsy oraz łupki muskowit, a podrzędnie występują- jest też zastosowanie takiego same- łyszczykowe pozyskiwane dokład- cy ciemny biotyt bywa w znacznej go kamienia na terenie Fortu Prusy. nie na miejscu, podczas niwelacji mierze wtórnie przeobrażony. To Wszelkie otwory oświetleniowe szczytów wzniesień, na których właśnie ten proces, prowadzący do i wentylacyjne w obrębie murów, wznoszono poszczególne obiekty uwolnienia żelaza, wpłynął na mniej a także okna koszar kazamatowych forteczne. Wejścia do kazamat oraz lub bardziej intensywne żółtawe obramione są piaskowcem barwy obramienia strzelnic i wszelkie na- zabarwienie kamienia (ryc. 11). Na żółtawej, lokalnie smugowanym rożniki, krawędzie i rynny wykonano omawianym terenie granity o takich (ryc. 12, 13). Jest to drobnoziarnisty

14 4/2013 frames of certain openings in the near Maciejowice, Malerzowice, or walls. A detailed study of the stone possibly, Starowice. material used for construction of the Fine-crystalline biotite granite fort demonstrated that there is little was not frequently used in the fort. variation in the color, and in terms Other than the elements previously of petrogenetic features it represents mentioned, all remaining parts were three types of rock: granites, gneisses, made of a light beige or yellow- and sandstones. Although in the vi- ish type of fine-crystalline granite cinity of the Prussian Fort there are also containing a minor amount of no quarries, and most likely there aplogranites and aplites. Muscovite never were, the type of rock material is the dominant mica in this type of used was not transported from distant granite with some minor amount of places. Within the range of a dozen dark biotite that has been subjected or so kilometres from Nysa, there are to major secondary transformation. both naturally exposed rocks and also The process that leads to the release quarries that have long been a source of iron is what brings out the more of stone obtaining. In other words, or less intensive yellowish hue of the this was granite which was locally stone (Fig. 11). In the studied area, available, and also gneiss rocks repre- granites with these features occur in senting the metamorphic cover of the Jarnołtów, Nadziejów, and Kamienna granite. Granite, with a lesser amount Góra areas, among others. of gneisses and granite gneisses, was Other construction materials Ryc. 12. Otwór wentylacyjny obramiony piaskowcem. Nad obramieniem widoczny used in the form of well-fitted and quite commonly used were blocks jest płaski blok drobnolaminowanego gnejsu even blocks to build the outer surface of a fine-grained, laminated light of the walls which were filled inside grey type of gneiss, and less fre- Fig. 12. Vent opening framed in sandstone. Over the frame there is a flat block of fine- with rock debris (Fig. 9). quently granite gneisses. Transversal grained, laminated gneiss There are two types of granite light laminations made up of quartz here. One is a fine-crystalline biotite and feldspars (microcline and pla- granite, in most cases fresh, without gioclase), clearly contrast with much explicit changes caused by weather- thinner, darker, and partially shining ing. It could be that biotite subjected mica laminae that were primarily to such transformation does not show built of biotite flakes. Rocks of this traces of decomposition, and the hue type, with a clearly directional tex- of the stone is light grey. This type of ture, were easily divided into blocks granite was used to build parts of the of at least two equal and even sur- structure that were particularly prone faces. This feature was very desirable to damage, i.e. stairs, the corners of for building. There are no traces that the walls, and the frames of the gates gneisses were intentionally mined at in the ravelins (Fig. 10). In the vicinity any quarry in the vicinity. The stone of Nysa, granite of this type occurs could have been obtained from local rocks, or during the exploitation of

Ryc. 13. Drobnoziarnisty piaskowiec kwarcowy o spoiwie ilasto-krzemionkowym, przypuszczalnie z okolic Żelazna Fig. 13. Fine-grained quartz sandstone with a clay and silica cement, probably from the area of Żelazno

4/2013 15 tam z beżowego lub brudno-białego Landsat. Annales Societatis Geologorum piaskowca z Radkowa względnie Poloniae, 57, 107–124. z czerwono zabarwionego piaskowca 4. Lorenc M.W., 1994. Rola magm z Czerwieńczyc. W przypadku Fortu zasadowych w ewolucji intruzji granito- idowych (studium porównawcze wybra- Prusy, będącego częścią twierdzy nych masywów hercyńskich). Geologia w Nysie, podstawowym budulcem Sudetica, 28(1), 3–121. murów są drobnokrystaliczne granity 5. Lorenc M.W., 1999. Dolnośląskie biotytowe pochodzące z okolic Ma- masywy granitoidowe jako potencjalne ciejowic, Malerzowic i Starowic oraz składowisko odpadów promieniotwór- leukogranity i aplogranity z okolic czych. Przegląd Geologiczny, 4(8), Jarnołtowa, Nadziejowa i Kamiennej 723–730. Góry. Zapewne razem z nimi pozyski- 6. Lorenc M.W., 2012. Masyw Strzeliń- wane były gnejsy i granitognejsy, bę- ski [w:] Album Przyrody Powiatu Strze- lińskiego. Sukcesja naturalna wyrobisk, dące fragmentami osłony intruzji gra- M. Piwowarczyk (red.). Powiat Strzeliń- nitowej lub jako enklawy. Jasnożółte ski, Starostwo Powiatowe w Strzelinie, piaskowce wykorzystane do obramień 7–9. otworów okiennych i wentylacyjnych 7. Lorenc M.W., Lewczuk L., 1981. najprawdopodobniej pochodzą z Że- On the occurrence of quartz diorites in lazna w Kotlinie Kłodzkiej. the northern part of the Strzelin granitoid massif (Lower Silesia). Bulletin de l’Aca- Zdjęcia pochodzą z archiwum autorów. démie Polonaise des Sciences, Série des Sciences de la Terre, 29(3), 199–209. 8. Lorenc M.W., Lorenc M., Potyrała J., Marek W. Lorenc, Jerzy Potyrała 2006. Twierdza Srebrna Góra – trwała Instytut Architektury Krajobrazu Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu ruina jako forma udostępnienia (na przy- kładzie Chochoł Mały). Konferencja na- ukowa „Trwała runa – problemy utrzyma- Literatura – Literature nia i adaptacji”, Janowiec 8–10.06.2006, 1. Achramowicz S., Lorenc M.W., 1986. Abstrakty, 101–117. Przypuszczalny związek przebiegu intru- 9. Oberc-Dziedzic T., 2007. Internal zji magmy mieszanej z rozwojem struktur structure of the granite and tonalite intru- nieciągłych w skałach metamorficznych sions in the Strzelin massif, Fore-Sudetic masywu strzelińskiego (Dolny Śląsk). block, SW Poland. Granitoids in Poland, Annales Societatis Geologorum Poloniae, AM Monograph 1, 217–229. 56, 73–108. 10. Potyrała J., 2008. Buildings from the 2. Felkel H., Felkel U., 2005. Die 18th and 19th century on the main rampart Passfestung Silberberg. Alfred-Kollewe- of Prussia Fort in Nysa. Architectus, 2(24), Archiv, Hamburg. 51–60. 3. Lorenc M.W., 1987. Struktury koliste wokół hercyńskich masywów granito- idowych (Strzelin, Kłodzko-Złoty Stok, Žulova) interpretacja zdjęcia satelitarnego

16 4/2013 granite in which gneisses appear as study showed that the gneisses and a natural cover, or from enclaves of mica schists used in the Srebrna various sizes that were submerged in Góra Fortress were obtained on site liquid granite magma eons ago. when the hill tops were levelled In many historical architectural for the individual fortresses built. sites from various eras, the framing The entrance to casemates and the of window openings was made of frames of merlons and all corners, sandstone. The same stone was also edges, and rain-pipes were made from put to similar use in the Prussian Fort. a beige or dirty white sandstone from All light openings and wall vents, as Radków, or possibly, a red-coloured well as the windows of the casemate sandstone from Czerwieńczyce. The barracks, were framed with a yellow- basic materials used for constructing ish sandstone that was streaked (Fig. walls in the Prussia Fort that is part of 12, 13). It is a fine-grained quartz the Fortress in Nysa were fine-grained sandstone with a silica and clay ce- biotite granites from the Maciejowice, ment that does not occur anywhere Malerzowice, and Starowice areas and in the area of Nysa. Therefore, it also leucogranites and aplites from the must have been a material brought area of Jarnołtów, Nadziejów, and in from a larger distance. In terms Kamienna Góra. The gneisses and of its petrographic features, the rock granite gneisses that formed parts of is very similar to one in the Żelazno the cover of the granite intrusion or area in the Kłodzko Dale. Although that were the enclaves, were prob- quite distant to Nysa, at the time the ably obtained at the same time. Light- fort was built the Kłodzko Dale be- yellow sandstones from the Żelazno longed to Prussia and the Nysa River area in the Kłodzko Dale were most could also have been a convenient probably used for constructing win- transportation route during parts dow frames and vents. of the year. Moreover, transporting stone from faraway places outside the The presented photographs are from the Prussian borders would have been authors’ libraries. too complicated and too expensive. Marek W. Lorenc, Jerzy Potyrała Institute of Landscape Architecture Conclusions Wrocław University of Environmental and Life Sciences The stone which was used as the primary construction material to build the fortresses in Srebrna Góra and Nysa was a local mineral, that is exploited within the vicinity of the construction site. Petrographic

4/2013 17