Z Historii Jeleniej Góry I Regionu Z Dějin Jelení Hory a Regionu History

Z historii Jeleniej Góry i regionu stała wystawa

Z dějin Jelení Hory a regionu stálá expozice

History of Jelenia Góra and the Region Permanent Exhibition

Jelenia Góra 2012 Muzeum Karkonoskie Redakcja: Katarzyna Kułakowska

Korekta: Agata Kempiak

Tłumaczenia: Aleksandra Barańska (język angielski) Tadeusz Kuchejda, Filip Koky (język czeski)

Foto: Marcin Wegner (1–9, 12–22, 24–26, 40, 41, 43, 44, 52, 56–111, 114–136, 138, 145–149, 152, 157–162) oraz Bożena Danielska (166–168), Grzegorz Danielski (169), Anna Gul (10, 11, 23), Janusz Jaremen (217–220), Robert Kutkowski (180, 194, 221), Tomasz Mielech (141–144, 163), Janusz Moniatowicz (164), Katarzyna Szafrańska (176, 187)

Druk: Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe ZAPOL Dmochowski, Sobczyk Sp.j. al. Piastów 42, 71-062 Szczecin tel. +48 91 435 19 00, www.zapol.com.pl

Projekt wspołfinansowany / Projekt spolufinancovany / Project co-financed

„Ożywienie czesko-polskiej tradycji szklarskiej na rzecz rozwoju turystyki” Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz z budżetu Samorządu Województwa Dolnośląskiego w ramach Programu Operacyjnego Współpracy Transgranicznej Republika Czeska – Rzeczpospolita Polska 2007–2013 Partner Wiodący – Mĕsto Nový Bor Partner Projektu – Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze „Oživeni česko-polské sklářské tradice pro rozvoj cestovního” Projekt spolufinancovany Evropskou unii z Evropského fondu pro regionalni rozvoj a z prostek samosprávy Dolnoslezského vojvodstvi v rámci Operačního programu přeshranični spolupráce Česká republika – Polská republika 2007–2013 Vedoucí partner – Mĕsto Nový Bor Partner projektu - Krkonošské Muzeum v Jelení Hoře

”Revival of the Czech-Polish Glass Making Tradition for the Developement of Tourism” Project co-financed by the European Union from the European Regional Development Fund and the Budget of the Self-Government of Lower Silesian Voivodeship within the Cross-border Cooperation Operational Programme Czech Republic - Republic of Poland 2007–2013 Lead Partner - Novy Bor Spis treści Obsah Table of contents

Wstęp / Úvod / Introduction ...... 5

Tomasz Miszczyk Najdawniejsze dzieje regionu jeleniogórskiego. Od pradziejów do średniowiecza / Nejstarší dějiny Jelenohorského regionu. Od pravěku do středověku / The ancient history of Jelenia Góra region. From prehistoric times to the Middle Ages . . . . . 11

Wojciech Szczerepa Zarys historii Jeleniej Góry od XIV do XX w. / Nástin dějin Jelení Hory od 14. do 20. století / Outline of the history of Jelenia Góra from the 14th to the 20th century ...... 50

Katarzyna Kułakowska, Elżbieta Ratajczak, Anna Szczodrak Sztuka i rzemiosło w Jeleniej Górze XVIII – XX w. / Umění a řemesla v Jelení Hoře od 18. do 20. století / Arts and crafts in Jelenia Góra from the 18th to the 20th century ...... 105

Halina Słomska, Katarzyna Szafrańska Kultura ludowa regionu jeleniogórskiego od XVIII do poł. XX w. / Lidová kultura v jelenohorském regionu od 18. do poloviny 20. století / Folk culture of the Region of Jelenia Góra from the 18th to the middle of the 20th century . . 196

Słownik polskich i niemieckich nazw geograficznych / Slovník polských a německých geografických pojmů / Index of the polish and German geografic names ...... 256

WSTĘP

Przygotowanie stałej wystawy z historii Jeleniej Góry i regionu to duże wyzwanie. Prace jeleniogór- skich muzealników trwały trzy lata i prowadzone były równolegle z realizacją projektu - „Modernizacja i rozbudowa Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze”. Przygotowanie stałych wystaw szkła i historii miało za zadanie dopełnienie oferty turystycznej regionu. Jeleniogórskie zbiory gromadzone są od ponad stu lat. Ze zbiorów muzeum, liczących przeszło dwa- dzieścia sześć tysięcy zabytków, wybraliśmy naszym zdaniem, najbardziej cenne i niezbędne dla ukazania dziejów obiekty. Wiele z nich pokazujemy po raz pierwszy. Udostępniona wystawa poświęcona jest historii, kulturze oraz sztuce miasta Jeleniej Góry i regionu. Znajdują się na niej zabytki z najodleglejszych czasów, poczynając od epoki kamienia i epoki brą- zu. Przedstawiamy życie miasta od średniowiecza po współczesność. Prezentujemy zabytki związane z jeleniogórskimi kupcami i rzemieślnikami, między innymi: tłoki pieczętne, wilkomy, zawieszki, trofea bractwa strzeleckiego. O bogatym wystroju kamienic świadczą zaprezentowane na wystawie barokowe kraty, dekoracyjne zamki do bram, kołatki, nakładki zamkowe. Obszerna część ekspozycji poświęcona jest sztuce sakralnej. Przedstawiamy także rozwój przestrzenny miasta w XIX i pierwszej połowie XX wieku, rozwój komunikacji, turystyki, usług, działalność stowarzyszeń sportowych i kulturalnych. Kolejna część wystawy to historia miasta po II wojnie światowej oraz problem osadnictwa w Kotlinie Jeleniogórskiej. Obszerna część ekspozycji dotyczy kultury ludowej regionu, a najstarsze zabytki prezentujemy w najbardziej naturalnym otoczeniu, jakim jest chałupa karkonoska. Wszystkie części wystawy uzupełnione zostały elementami multimedialnymi.

Przygotowaniem wystawy zajmował się kilkunastoosobowy zespół muzealników, jednak wkład w jej powstanie mieli wszyscy pracownicy Muzeum Karkonoskiego, za co szczególnie dziękuję. Realizacja zadania w tak obszernym kształcie nie byłaby możliwa, gdyby nie pomoc i zaangażowanie osób i instytucji z zewnątrz. Wszystkim im należą się serdeczne podziękowania. Projekcje filmowe zostały przygotowane dzięki pomocy nieocenionego Zbigniewa Dygdałowicza oraz Grzegorza Pakulskiego. Pierwsze chwile ludności polskiej w Jeleniej Górze zarejestrował i udo- stępnił muzeum Wiktor Werc. Pomysł przedstawienia rozwoju miasta w formie interaktywnej mapy podsunął Eugeniusz Gronostaj. W przygotowania części dotyczącej historii zabytków architektury i treści komiksu włączył się Ivo Łaborewicz, a zgodę na wykorzystanie swoich ilustracji wyraził Jakub Chomicki. Komiks wydany z okazji dziewięćsetlecia Jeleniej Góry i część materiałów filmowych prezentujemy dzięki przychylności Jarosława Gromadzkiego – dyrektora Jeleniogórskiego Centrum Kultury. Materiały udostępnili również: Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Jeleniej Górze, Biblioteka Uni- wersytetu Wrocławskiego, Zofia Zator, Władysław Stasieńko, Zbigniew Janc i wielu innych wspaniałych darczyńców.

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 5 Ostateczny kształt ekspozycji nadała Pani Agnieszka Sowa-Szenk i współpracownicy. Prezentacje mul- timedialne przygotowała firma Audiotech, a sprzęt wystawienniczy wykonała firma Mega. Przygotowanie stałych wystaw umożliwiła realizacja europejskiego projektu pn. „Ożywienie czesko- -polskiej tradycji szklarskiej dla rozwoju turystyki”, w którym Partnerem Wiodącym jest miasto Novy Bor. Realizacja zadania nie byłaby możliwa bez wsparcia finansowego, dobrej współpracy z samorządem województwa dolnośląskiego oraz Dolnośląskim Urzędem Marszałkowskim. Słowa uznania należą się władzom Jeleniej Góry i mieszkańcom wspaniałej Kotliny Jeleniogórskiej, którzy nieprzerwanie od momentu uruchomienia Muzeum Karkonoskiego w 1914 roku, wspierają naszą instytucję.

Gabriela Zawiła Dyrektor Muzeum

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU ÚVOD

Příprava stálé expozice o historii Jelení Hory a regionu je velká výzva. Práce jelenohorských muzejníků trvala tři roky a probíhala souběžně s realizací projektu „Modernizace a rozšíření Krkonošského muzea v Jelení Hoře“. Příprava stálých expozic skla a dějin byla navržena tak, aby doplňovaly turistickou nabídku regionu. Jelenohorské sbírky jsou shromažďovány už více než sto let. Ze sbírek muzea čítajících více než 26 tisíc památkových předmětů jsme vybrali dle našeho mínění ty nejcennější a nezbytné pro nastínění dějin. Řadu z nich prezentujeme poprvé. Expozice je věnována historii, kultuře a umění města Jelení Hora a regionu. Obsahuje památkové předměty z nejstarších období, počínaje dobou kamennou a bronzovou. Ukazujeme život města od středověku až po současnost. Představujeme památkové předměty spojené s jelenohorskými kupci a řemeslníky, mimo jiné pečetidla, vilkumy, přívěsky, trofeje střeleckého spolku. O bohatství měšťanských domů svědčí barokní mříže, ozdobné dveřní zámky, klepadla a kryty na zámky, které jsou ukázány v rámci expozice. Rozsáhlá část výstavy je věnována sakrálnímu umění. Představujeme i územní rozvoj města v 19. a v první polovině 20. století, rozvoj dopravy, cestovního ruchu, služeb, činnost sportovních a kulturních spolků. Další část výstavy je věnována dějinám města po druhé světové válce včetně problému osídlení Jelenohorské kotliny. Rozsáhlá část výstavy se pak týká lidové kultury regionu, nejstarší památkové předměty prezentujeme v tom nejpřirozenějším prostředí, jímž je krkonošská chalupa. Všechny části expozice jsou doplněny multimediálními prvky.

Na přípravě stálých expozic muzea pracoval tým muzejníků v počtu bezmála dvaceti osob, ale svůj podíl na jejich vzniku měli všichni pracovníci Krkonošského muzea, a za to jim velmi děkuji. Realizace tohoto úkolu v takovém rozsahu by nebyla možná ani bez pomoci a nasazení jednotlivců a institucí z okruhu mimo muzeum. Všichni si zaslouží srdečné poděkování. Filmové projekce byly připraveny s pomocí neocenitelného Zbigniewa Dygdałowicze a Grzegorze Pakulského. První okamžiky po příchodu polského obyvatelstva do Jelení Hory zaznamenal a muzeu předal Wiktor Werc. Myšlenku prezentovat rozvoj města formou interaktivní mapy navrhl Eugeniusz Gronostaj. Do přípravy části o historii architektonických památek a obsahu komiksu se zapojil Ivo Łaborewicz a souhlas s využitím svých ilustrací dal Jakub Chomicki. Komiks vydaný u příležitosti 900. výročí založení Jelení Hory a část filmového materiálu prezentujeme díky přízni Jarosława Gromadzkého – ředitele Jelenohorského kulturního centra. Materiály zpřístupnily rovněž tyto instituce a jednotlivci: Státní archiv ve Vratislavi – pobočka v Jelení Hoře, Knihovna Vratislavské univerzity, Zofia Zator, Władysław Stasieńko, Zbigniew Janc a mnoho dalších skvělých dárců.

Konečný tvar expozici dala Agnieszka Sowa-Szenk s kolegy. Multimediální prezentace připravila společnost Audiotech a výstavní vybavení zhotovila společnost Mega.

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 7 Přípravu stálých expozic umožnila realizace evropského projektu „Oživení česko-polské sklářské tradice pro rozvoj cestovního ruchu“, v němž je vedoucím partnerem město Nový Bor. Provedení tohoto úkolu by nebylo možné bez finanční podpory a dobré spolupráce se samosprávou a Maršálkovským úřadem Dolnoslezského vojvodství.

Poděkování patří vedení Jelení Hory a lidem žijícím v nádherné Jelenohorské kotlině, kteří nepřetržitě od zahájení provozu Krkonošského muzea v roce 1914 podporují naši instituci.

Gabriela Zawiła Ředitelka Muzea Introduction

It is a great challenge to prepare a permanent exhibition of the history of Jelenia Góra and the Region. Jelenia Góra museologists have operated for three years and the works were led alongside the implementation of the project “The Modernization and Expansion of the Karkonosze Museum in Jelenia Góra”. The permanent exhibitions of glassware and history complement a tourist offer of the Region. Jelenia Góra collections have been gathered for over a hundred years. From the collection of the Museum, from over twenty six thousands relics and monuments, in our opinion we have chosen most valuable and essential objects for portraying the history. We are demonstrating many of them for the first time. Relics from distant times, beginning from the Stone Age and the Bronze Age, are exhibited. We are showing the life of the city from the Middle Ages to the present day. We are exposing relics related to Jelenia Góra merchants and craftsmen, among others: seals, wilkoms, pendants, trophies of the shooting guild. Baroque gratings displayed at the exhibition, as well as decorative gate locks, door-knockers, escutcheons are the proofs of rich decoration of town houses. An extensive part of the exposition is devoted to the sacred art.

We are also presenting the spatial development of the city in the 19th and the first half of the 20th century, the development of communication, tourism, services, activities of sports and cultural associations. The history of the city after World War II and problems of settlement in Jelenia Góra Valley are shown in another section. A big part of the collection concerns the folk culture of the Region. The oldest relics are exposed in the most natural environment of the Karkonosze Mountain cottage. All parts of the exhibition have been supplemented with multimedia elements.

Over a dozen museologists dealt with preparing the exposition. However, all of the employees of the Karkonosze Museum contributed to its coming into existence. I am particularly grateful for that. The accomplishment of the task in such an extensive shape would not be possible without the help and involvment of external people and institutions. I would like to thank them all very much. The invaluable Zbigniew Dygdałowicz and Grzegorz Pakulski prepared film screenings. Wiktor Werc registered and made available to the Museum the first moments of the Polish population in Jelenia Góra. Eugeniusz Gronostaj iniciated an idea of describing the development of the city in a form of an interactive map. Ivo Łaborewicz was involved in preparations of the history of architectural monuments and plots of a comic book. Jakub Chomicki gave consent for using his illustrations.

We are presenting the comic book published on the occasion of the 900th Anniversary of Jelenia Góra and a part of film footage thanks to the favour of Jarosław Gromadzki - the Director of Jelenia Góra Centre of Culture. The National Archives in Wrocław, the Branch in Jelenia Góra, the University of Wrocław Library, Zofia Zator, Władysław Stasieńko, Zbigniew Janc, and many other wonderful donors have also shared the materials.

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 9 The ultimate shape of the exhibition was given by Agnieszka Sowa-Szenk and partners. Multimedia presentations were prepared by “Audiotech” company, and the exhibition equipment was made by “Mega” company.

The completion of the European project “Revival of the Czech–Polish Glass Making Tradition for the Development of Tourism”, with the Leading Partner – the Town of Nový Bor, enabled the realisation of the permanent exhibitions. The task accomplishment was also possible thanks to a financial support and good cooperation with the Local Government of Lower Silesia Province and the Lower Silesia Marshall Office.

Gabriela Zawiła Director of the Museum

10 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU Tomasz Miszczyk NAJDAWNIEJSZE DZIEJE REGIONU JELENIOGÓRSKIEGO Od pradziejów do średniowiecza NEJSTARŠÍ DĚJINY JELENOHORSKÉHO REGIONU Od pravěku do středověku THE ANCIENT HISTORY OF JELENIA GÓRA REGION From prehistoric times to the Middle Ages

ystawa prezentująca najdawniejsze ýstava, která představuje nejstarší he exhibition presenting the ancient Wdzieje Kotliny Jeleniogórskiej obej- Vdějiny Jelenohorské kotliny, zahrnuje Thistory of Jelenia Góra* Valley covers muje pradzieje oraz okres średniowiecza. pravěk a období středověku. Počátek the prehistoric times and the period of Najwcześniejsze penetracje grup ludzkich pronikání lidských skupin do oblasti the Middle Ages. The earliest penetration w Sudetach Zachodnich przypadają na Západních Sudet spadá do konce doby of human groups in the Western Sudetes koniec epoki lodowcowej – obszar gór ledové. Podhorská a horská oblast byla Mountains occurred at the end of the i pogórza był zbyt surowy i nieprzyjazny, příliš drsná a nehostinná pro zakládání Ice Age – the area of mountains and aby zakładać trwałe siedziby, jednakże już trvalého osídlení, přesto se už v takto foothills was too harsh and unfriendly w tych bardzo odległych czasach pojawiają vzdálené době objevují první stopy po for permanent settlements, yet even in się pierwsze ślady bytowania, rozpozna- lidské přítomnosti. Skutečnost, že se zde those remote times the first tracks of wania terenu, sprawdzania możliwości seznamovali s okolním terénem, zjišťovali visits, terrain reconnaissance, checking życia i pierwszego zamieszkiwania, jakim možnosti pro přežití a zakládali první the possibility of living and also first były obozowiska jaskiniowe w Górach Ka- sídliště, dokládá existence jeskynních settlements in cave camps in the czawskich. W młodszej epoce kamienia, tábořišť v Kačavských horách. Lidské Kaczawskie Mountains, can be found. In w neolicie, grupy ludzkie penetrowały skupiny v mladší době kamenné, v neolitu, the New Stone Age, the neolith, human i rozpoznawały teren, pozostawiając po pronikaly na toto území, mapovaly groups also penetrated and recognized sobie pojedyncze zabytki (topory), ale nie terén a zanechávaly po sobě ojedinělé the terrain, leaving single relics (axes), but zakładały osad, w których mogli uprawiać památky (sekyry), ale nezakládaly osady, they did not establish settlements where nowy typ gospodarki, jakim było rolni- ve kterých by mohly provozovat nový they could start new type of economy, i.e. ctwo, uprawa ziemi i hodowla zwierząt. typ hospodaření, a sice zemědělství, agriculture, soil cultivation, and animal Dopiero w epoce brązu, w 1. tysiącleciu obdělávat půdu a chovat domácí zvířata. husbandry. Only in the Bronze Age after przed naszą erą, człowiek zasiedlił Sudety Teprve v době bronzové, tisíc let před 1000 BC, the man settled the Western Zachodnie na dłużej, o czym świadczyły naším letopočtem, člověk dlouhodoběji Sudetes for longer, which is evidenced pierwsze przejawy duchowości i bliskiego osídlil Západní Sudety, o čemž svědčí by first expressions of the spirituality związku z zamieszkiwaną ziemią – syste- první doklady o náboženském životě and a close connection with inhabited matyczne, metodyczne grzebanie swoich a blízkém spojení s osídleným územím land – systematic, methodical burial of zmarłych. Nie znamy wprawdzie śladów – systematické pohřbívání zemřelých. Ve the dead. There are no known traces of osadnictwa związanego z największą i naj- skutečnosti nemáme k dispozici žádné settlement associated with the largest ważniejszą kulturą archeologiczną ziem stopy po osídlení, které by souviselo and most important archaeological polskich w epoce brązu – kulturą łużycką, s lužickou kulturou, která byla největší culture of the Polish lands during the ale fakt odkrycia i zbadania dużego, długo a nejvýznamnější archeologickou Bronze Age – Lusatian Culture, but the użytkowanego cmentarzyska ciałopalne- kulturou v době bronzové na polském fact of the discovery and study of a large, go ludności tej kultury w Jeleniej Górze území, ale skutečnost, že bylo objeveno long operated cremation grave field of świadczy o tym, że człowiek znalazł w Kot- a prozkoumáno velké a dlouhodobě this culture in Jelenia Góra shows that linie warunki dogodne dla życia i związał používané žárové pohřebiště lužické the man found favourable conditions to się z nią na dłużej. Również przełom er, kultury v Jelení Hoře, dokládá, že člověk live and became connected to this area okres wpływów rzymskich, choć słabo nalezl v této kotlině příznivé podmínky for longer. Also the turn of the eras, the zbadany i rozpoznany, nie pozostawia pro život a pobýval zde delší dobu. Také Roman period, although poorly studied wątpliwości, że grupy ludzkie wówczas přelom letopočtu, doba římská, ačkoliv and recognized, leaves no doubt that the żyjące, zakładały swoje (prawdopodobnie je nedostatečně probádaná, nevzbuzuje * For German geographic names see: Index of krótkotrwałe) osady w Kotlinie. Jednakże pochybnosti o tom, že tehdejší lidské geographic terms at the end of the guide book to dopiero okres średniowiecza przynosi skupiny zakládaly v Jelenohorské kotlině (translator’s note)

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 11 pełnię rozkwitu osadnictwa w Sudetach své (pravděpodobně krátkodobé) osady. living human groups established their Zachodnich. Wraz z pojawianiem się fal Přesto teprve v období středověku (probably short-term) settlements in osadników związanych, zarówno z kręgiem dochází k plnému rozkvětu osídlení the valley. However, it was not until the słowiańskim, piastowskim, jak i z falami v Krkonošské oblasti. Současně s vlnou Middle Ages that settlements began to osadniczymi z zachodu Europy, z kręgu osadníků slovanského, piastovského flourish in the Western Sudetes. With kultury niemieckojęzycznej – powstawały původu a také osadníků ze západní the arrival of waves of settlers – both osady, wsie, zamki i miasta, z których naj- Evropy, z německy mluvících oblastí, Slavic people connected to the Piast większym i najważniejszym jest, założona vznikají osady, vesnice, hrady a města, dynasty and those from Western Europe, w 2. poł. XIII w., Jelenia Góra. ze kterých největším a nejdůležitějším from the circle of German culture – je Jelení Hora, která byla založena v 2. settlements, villages, castles, and towns polovině 13. století. were established, the largest and most EPOKA KAMIENIA important being Jelenia Góra, founded in Wczesna epoka kamienia – paleolit the second half of the thirteenth century. DOBA KAMENNÁ Pojawienie się człowieka w obszarach Starší doba kamenná – paleolit THE STONE AGE podgórskich Sudetów Zachodnich datuje Old Stone Age – the Paleolithic się stosunkowo późno, głównie ze względu Příchod člověka do Krkonošského na surowe warunki klimatyczne, panujące podhůří se datuje relativně pozdě, The appearance of humans in the w epoce lodowcowej. Pierwsze znane śla- především z důvodu drsných klimatických foothill areas of the Western Sudetes is dy pobytu człowieka na terenie Sudetów podmínek, které panovaly v době ledové. dated back relatively late, mainly due to Zachodnich pochodzą z okresu schyłkowej První známé stopy pobytu člověka harsh climate during the Ice Age. The first epoki lodowcowej, tzw. późnego plejstoce- v Krkonošské oblasti pocházejí ze sklonku known tracks of human occupation in the nu, z okresu w archeologii zwanego paleoli- doby ledové, tzv. pozdního pleistocénu, area of the Western Sudetes Mountains tem górnym. Niewielkie grupy ludzkie pro- z období, které je v archeologii nazýváno originate from the period of the late glacial wadziły penetracje obszarów podgórskich, jako mladý paleolit. Malé lidské skupiny period, the so-called late Pleistocene, in szukając dogodnych warunków do życia. pronikaly do podhorských oblastí archaeology called the upper palaeolithic. Podstawą wyżywienia była gospodarka a hledali zde příhodné podmínky k životu. Small human groups penetrated foothill łowiecko-zbieracka, a najdogodniejszymi Základem jejich obživy byl lov a sběr areas, searching for convenient places

1 . Kości zwierząt kopalnych (niedźwiedź jaskiniowy) – wybór 2. Kopie zabytków krzemiennych z jaskiń góry Połom w Górach Kaczawskich paleolit górny, jaskinie góry Połom 1. poł. XX w. MJG – A – 31,33 (P) gips, odlew, 6 x 2,5; 3 x 1,4 cm MJG – A – 40 (P) 1. Kosti zkamenělých zvířat (medvěd jeskynní) – výběr Zabytki oryginalne wykonane z krzemienia, techniką odłupkową, datowane mladý paleolit, jeskyně v hoře Polom na paleolit górny, ok. 30. tys. lat p.n.e., nie zachowały się MJG – A – 31,33 (P) 2. Kopie křemenných nálezů z jeskyní v hoře Polom v Kačavských horách 1. Bones of fossil animals (cave bear) – selection 1. polovina 20. století Upper Palaeolithic, caves of Mount Połom sádra, odlitek, 6 x 2,5; 3 x 1,4 cm MJG – A – 31,33 (P) MJG – A – 40 (P) Originální památky vyrobené z křemene, pazourkovou technikou, datované do období mladého paleolitu, přibližně 30 tisíc let př. n. l, se nedochovaly.

2. Copies of flint tools from caves of Mount Połom in the Kaczawskie Mountains 1st half of the 19th century plaster, cast, 6 x 2,5 cm; 3 x 1,4 cm MJG – A – 40 (P) Original flint relics, the lithic flakes dated to the Upper Palaeolithic, about 30 000 BC were not preserved.

12 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU miejscami do osiedlania – jaskinie i schro- a nejpříhodnějšími místy pro osídlení to live. Hunting-collecting was the main niska skalne. Takie jaskinie w Sudetach Za- byly jeskyně a skalní úkryty. Takové source of food, while cave and rock shelter chodnich występują w Górach Kaczawskich, jeskyně se v Krkonošské oblasti (Západní settlement was most common at the time. na wzniesieniach Połom i Miłek. W tych Sudety) vyskytují v Kačavských horách, Such caves are found in the Western właśnie jaskiniach (Północna Duża, Połu- na kopcích Połom a Miłek. Právě v těchto Sudetes in the Kaczawskie Mountains, dniowa i Wschodnia na Połomie, Schroni- jeskyních (Velká severní, Jižní a Východní on mounts Połom and Miłek. Exactly in sko Cisowe I i Schronisko Cisowe II na Miłku) na Połomu, úkryty Cisowe I a Cisowe these caves (Big Northern, Souther and w latach międzywojennych, wrocławski II na Miłku) provedl v meziválečném Eastern on Mt. Połom and Yew Shelter I archeolog L. Zotz przeprowadził badania období wroclawský archeolog L. Zotz and Yew Shelter II on Mt. Miłek), in the wykopaliskowe w namuliskach, natrafia- vykopávky v naplaveninách a objevil kosti inter-war years, L. Zotz, an archaeologist jąc na kości zwierząt plejstoceńskich oraz pleistocenních zvířat a kamenné artefakty from Wrocław, conducted excavation artefakty kamienne, datowane na okres datované do období před 30 tisíci lety, in silt sediments, discovering bones of sprzed ok. 30. tys. lat, które można wią- které lze dát do souvislosti s lidmi kultury Pleistocene animals and stone artefacts, zać z ludnością kultury szeleckiej1. Zabytki Szeletienu. Památky objevené L. Zotzem from about 30,000 BC, possibly associated z badań L. Zotza zostały rozproszone po se nacházejí v různých institucích. to Szeletian culture.1 Artefacts from L. różnych instytucjach. W zbiorach Muzeum Ve sbírkách Krkonošského muzea se Zotz’s excavations were dispersed amongst Karkonoskiego zachowały się (bez doku- dochovaly (bez výzkumné dokumentace1) various institutions. In the collection of the mentacji badawczych2) zabytki paleozoo- paleozoologické památky v podobě kostí Karkonosze Museum, although without logiczne w postaci kości zwierząt kopalnych zkamenělých zvířat (medvěd jeskynní), research documentation2, were preserved (niedźwiedź jaskiniowy), a także gipsowe a také sádrové kopie nástrojů z křemene palaeozoological finds like bones of fossil kopie narzędzi krzemiennych – niewielkich – drobné pazourkové formy, které jsou animals (cave bear), as well as plaster form odłupkowych, będących najpraw- s největší pravděpodobností kopiemi copies of flint tools – small lithic flakes, dopodobniej kopiami narzędzi odkrytych nástrojů objevených v Kačavských horách. being probably copies of tools found in w kaczawskich jaskiniach. the caves of the Kaczawskie Mountians.

Mladší doba kamenná – neolit Późna epoka kamienia – neolit New Stone Age – the Neolithic Z památek, které v posledních letech Wśród zabytków, które w ostatnich latach rozšířily sbírky Krkonošského muzea, lze Amongst relics which recently trafiły do Muzeum Karkonoskiego, w kon- v kontextu mladší doby kamenné zmínit enriched the Karkonosze Museum, one tekście młodszej epoki kamienia, wymienić dva neolitické kamenné exponáty. První should mention in the context of the należy dwa neolityczne zabytki kamienne. z nich byl objeven v roce 1995 v obci New Stone Age, two Neolithic stone axe Pierwszy z nich odkryto w roku 1995 w miej- Dobków u Świerzawy. Je opatřen otvorem heads. First one was discovered in 1995 scowości Dobków koło Świerzawy. Zaopa- pro umístění násady, je vyroben metodou in Dobków near Świerzawa. It has an eye trzony jest w otwór do umocowania trzonka, hlazení. Sekyra je charakteristická pro for a haft, and was produced by polishing. wykonano go metodą gładzenia. Topór jest mladší fáze rozvoje kultury šňůrové The stone axe head is characteristic for charakterystyczny dla młodszych faz rozwoju keramiky2. younger phases of Corded Ware culture.3 kultury ceramiki sznurowej3. 1 L. Zotz, Die Altsteinzeit In Niederschlesien, 1 L. Zotz, Die Altsteinzeit in Niederschlesien, Leipzig 1939 Leipzig, 1939. 2 The archaeological collection of the Karkonosze 2 Zbiory archeologiczne Muzeum Karkonoskiego 1 L. Zotz, Die Altsteinzeit in Niederschlesien, Museum does not always aim to contain full record nie zawsze aspirują do miana przekaźników pełni wie- Leipzig, 1939. of ancient history of the region. Gaps in knowledge dzy o najdawniejszych dziejach regionu. Luki w wiedzy 2 Archeologické sbírky Krkonošského about the history of the region are a reflection of o najdawniejszych dziejach regionu są odzwierciedle- muzea nejsou vždy nositelem kompletních a complicated fortune of Lower Silesia, Jelenia niem zawikłanych losów Dolnego Śląska, regionu je- poznatků o nejstarší historii regionu. Mezery Góra region and the Karkonosze Museum itself. leniogórskiego oraz samego Muzeum Karkonoskiego. ve znalostech o nejstarších dějinách jsou An archaeological relic to be fully scientifically Zabytek archeologiczny, aby w pełni funkcjonować odrazem komplikovaného osudu Dolního researched can not only be regarded as a subject naukowo, nie może być tylko przedmiotem Slezska, jelenohorského regionu i samotného – it has to be positioned within the cultural context – musi być rozpatrywany w oparciu o kontekst Krkonošského muzea. Archeologická památka, and in particular within the archaeological context. kulturowy, a w szczególności o kontekst archeolo- která se má uplatnit ve vědeckém výzkumu, nemůže Unfortunately, a number of archaeological relics giczny. Niestety, liczne zabytki archeologiczne, któ- být pouze předmětem, ale musí být zkoumána na that have been preserved in the Karkonosze re zachowały się w Muzeum Karkonoskim jeszcze základě kulturního a zejména archeologického Museum from the pre-World War II collection, z czasów przedwojennych, ze zbiorów poprzednika kontextu. Bohužel četné archeologické památky, i.e. from the collections of its predecessor, the Muzeum Karkonoskiego, a więc Riesengebirgsverein které se v Krkonošském muzeu dochovaly ještě Riesengebirgsverein Museum, as a result of Museum, w wyniku zawirowań historycznych, a czę- z předválečného období, ze sbírek předchůdce a historical and often political turmoil, have been sto nawet politycznych, pozbawione zostały doku- Krkonošského muzea, a tedy Riesengebirgsverein deprived of research documentation, and often it is mentacji badawczej, często nawet nie wiemy, skąd Museum, byly v důsledku dějinných a často not known where exactly they come from. However, dokładnie pochodzą. Mimo swych mankamentów politických turbulencí připraveny o vědeckou bearing in mind that in spite of its shortcomings, są one jednak ważnym świadectwem najodleglejszej dokumentaci, a proto často nevíme, odkud přesně these are witnesses to the most distant history of historii regionu, dlatego prezentujemy je w prze- pocházejí. Na vzdory těmto nedostatkům jsou však the region, we display them in the guide book and in wodniku oraz na archeologicznej części wystawy důležitým dokladem o nejstarší historii regionu, the archaeological part of the permanent exhibition stałej poświęconej historii, kulturze i sztuce miasta. proto je představujeme v průvodci a v archeologické committed to the history, culture and art of the city. 3 T. Miszczyk, Dobków, woj. Jelenia Góra, „Silesia části stálé expozice, která je věnována dějinám, 3 T. Miszczyk Dobków, woj. Jelenia Góra, Antiqua” 1996, t. 38, s. 135–136. kultuře a umění města. „Silesia Antiqua”, vol. 38, pp. 135–136

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 13 3 . Topór 4 . Siekiera neolit, znalezisko luźne, powierzchniowe, Dobków neolit, znalezisko luźne powierzchniowe, Kaczorów kamień, gładzenie, 15 x 7 cm kamień, gładzenie, 16 x 5 cm MJG – A – 404 MJG – A – 405 Drugi neolityczny zabytek - siekierę znaleziono w roku 1998 w okolicy Kaczorowa. Wykonano ją techniką gładzenia, ze skały marglowej. 4. Sekyra neolit, volný, povrchový nález, Kaczorów 3. Sekyra kámen, hlazení, 16 x 5 cm neolit, volné, povrchový nález, Dobków MJG – A – 405 kámen, hlazení, 15 x 7 cm MJG – A – 404 4. Axe Druhý neolitický exponát, sekyra, byl nalezen v roce 1998 poblíž Kaczorowa. the Neolithic, loose, surface finding, Kaczorów Sekyra byla vyrobena technikou hlazení ze slínové horniny. stone, polishing, dimensions: 16 cm x 5 cm MJG – A – 405 3. Axe the Neolithic, loose, surface finding, Dobków stone, polishing, dimensions: 15 cm x 7 cm MJG – A – 404 The other neolithic axe head was found in 1998 near Kaczorów. Made from marlstone and produced by polishing.

EPOKA BRĄZU DOBA BRONZOVÁ BRONZE AGE Kultura łużycka – cmentarzysko przy Lužická kultura – pohřebiště v ulici Lusatian culture – grave field in ulicy Wincentego Pola Wincentego Pola Wincentego Pola Street

Niewiele można powiedzieć o sytua- O osídlení Jelenohorské kotliny Not much can be said about cji osadniczej w Kotlinie Jeleniogórskiej v době bronzové nemáme mnoho a settlement development in Jelenia Góra w okresie epoki brązu. Jedynym stano- informací. Jediných archeologickým Valley during the Bronze Age. The only wiskiem archeologicznym, położonym nalezištěm na území Jelení Hory, které existing archaeological site located within w granicach Jeleniej Góry, badanym me- je archeologicky prozkoumáno, je the limits of Jelenia Góra, and examined todami archeologicznymi, jest cmentarzy- žárové pohřebiště lužické kultury v ulici with archaeological methods is Lusatian sko ciałopalne kultury łużyckiej przy ulicy Wincentego Pola v místě staré sklářské culture cremation grave field, located in Wincentego Pola na terenie dawnej huty hutě. Toto naleziště je známo už od konce Wincentego Pola Street, on the site of szkła technicznego. Stanowisko, znane już 19. století a poprvé bylo prozkoumáno former glassworks of technical glass. The u schyłku XIX w., po raz pierwszy badane v letech 1925–1926 wroclawským site has been known since the end of the było w latach 1925 – 1926 przez wroc- archeologem Geschwendtem3. Většina nineteenth century and was examined ławskiego archeologa F. Geschwendta4. památek z tohoto výzkumu směřovala do for the first time between 1925 and 1926 Zabytki z tych badań trafiały do muzeum wroclawského muzea, ojedinělé nálezy by an archaeologist F. Geschwendt from wrocławskiego, natomiast pojedyncze jsou součástí také jelenohorské sbírky. Wrocław.4 Relics from those excavations znaleziska zasilały także jeleniogórską Polský poválečný výzkum byl veden went to the museum in Wrocław, but kolekcję. Polskie badania powojenne pro- v souvislosti s náhodným objevem v roce some findings supplied also the collection wadzone były przy okazji przypadkowych 1971. Tehdy bylo objeveno pohřebiště, in Jelenia Góra. The Polish post-war odkryć w roku 1971. Odsłonięto wówczas které spadá do pozdější fáze lužické studies were conducted on the occasion cmentarzysko, datowane na późne fazy kultury (doba halštatská – přibližně of an accidental discovery in 1971. One kultury łużyckiej (okres halsztadzki – ok. polovina 1. tisíciletí př. n. l.) a které se unveiled a grave field, dated back to the 4 F. Geschwendt, Die vorgeschichtlichen Funde 4 F. Geschwendt Die vorgeschichtlichen Funde des Hirschberger Kessel, „Altschlesien“, t. 3/1931, 3 T. Miszczyk, Dobków, woj. Jelenia Góra, „Silesia des Hirschberger Kessel, „Altschlesien”, vol. 3/1931, nr 2, s. 253–260. Antiqua” 1996, t. 38, s. 135-136. No. 2, pp. 253–260

14 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU połowy 1. tysiąclecia p.n.e.), składające skládalo z více než desítky hrobových late phase of Lusatian culture (Hallstatt się z kilkunastu jam grobowych, w któ- jam, v nichž se nacházelo přibližně 16 period – about 500 BC), consisting of rych znajdowało się ok. 16 naczyń glinia- hliněných nádob (velké nádoby – tzv. several burial chambers, in which there nych (duże naczynia – tzw. popielnice, za- popelnice, které obsahovaly zpopelněné were approximately 16 clay vessels wierające spopielone zwłoki oraz mniej- ostatky, a menší nádoby s pohřebními (large vessel – the so-called cinerary sze naczynia – tzw. przystawki z darami dary). V době výzkumu bylo pohřebiště urns containing cremated corpses and grobowymi). W czasie badań cmentarzy- spojováno s nedalekým hradištěm smaller vessels with grave goods). sko było łączone z położonym w pobliżu v Grabarowě. Dnes díky výzkumu z roku During the study, the grave field was grodziskiem w Grabarowie; dziś, dzięki 2000 víme, že tato domněnka není being connected with the nearby gord badaniom z roku 2000 wiemy, że nie jest opodstatněná, protože grabarowské in Grabarów – today, however, thanks to to możliwe, gdyż grodzisko grabarowskie hradiště pochází z raného středověku. a research conducted in 2000 it is known, ma metrykę wczesnośredniowieczną. that it was impossible, as the gord was established during the early Middle Ages.

5. Naczynie – popielnica kultura łużycka, epoka brązu, okres halsztadzki (ok. 500 p.n.e.) cmentarzysko ciałopalne, Jelenia Góra, ul. W. Pola glina, wypalanie, 22 x 28 cm MJG – A – 137

5 . Nádoba – urna lužická kultura, doba bronzová, doba halštatská (přibližně 500 l př. n. l.), žárové pohřebiště, Jelení Hora, ul. W. Pola hlína, výpal, 22 x 28 cm MJG – A – 137

5. Vessel – cinerary urn Lusatian culture, Bronze Age, the Hallstatt period (about 500 BC), cremation grave field, Jelenia Góra, W. Pola Street clay, firing, 22 x 28 cm MJG – A – 137

EPOKA ŻELAZA DOBA ŽELEZNÁ IRON AGE Okres wpływów rzymskich Doba římská Period of Roman influences

Okres wpływów rzymskich reprezen- Dobu římskou v Jelenohorské kotlině The period of Roman influence is towany jest w Kotlinie Jeleniogórskiej zastupují zadokumentovaná naleziště, represented in Jelenia Góra Valley with stanowiskami archiwalnymi, z których ze kterých se v muzejních sbírkách archival sites, which relics did not survive materiały zabytkowe nie zachowały się bohužel nedochovaly žádné památky. in the Karkonosze Museum. These sites w zbiorach Muzeum. Stanowiska te to Tato naleziště tvoří šest osad z území are six settlements in the area of Jelenia sześć osad z terenu Jeleniej Góry, dato- Jelení Hory, které jsou datovány s největší Góra, probably dating back to the late wanych najprawdopodobniej na późny pravděpodobností do pozdní doby římské period of Roman influence (phase D), okres wpływów rzymskich (faza D), zwią- (fáze D) a které souvisejí s luboszyckou connected to Luboszycka culture.5 The zanych z kulturą luboszycką5. Jedynym kulturou4. Jediným dokladem doby only remains of the Roman period in the świadectwem okresu wpływów rzymskich římské v muzejních sbírkách jsou tzv. museum collections are the so called w zbiorach muzealnych są zachowane, římské importy, dochované bez vědecké Roman imports, with no preserved bez dokumentacji naukowej świadczą- dokumentace, která by potvrzovala místo scientific documentation, providing cej o miejscu znalezienia, tzw. importy jejich nálezu. Naopak zajímavostí, která information about location of those rzymskie. Ciekawostką natomiast, bardzo je expozičně atraktivní, ale má bohužel findings. Interesting and very attractive atrakcyjną ekspozycyjnie, ale o niewiel- nízkou výpovědní hodnotu o osídlovacích visually, but of little cognitive value for procesech v dávné minulosti, je sbírka 5 O. Prus, Katalog publikowanych stanowisk 5 O. Prus Katalog publikowanych stanowisk archeologicznych z terenu województwa jelenio- 4 F. Geschwendt, Die vorgeschichtlichen Funde archeologicznych z terenu województwa górskiego do roku 1994, Muzeum Karkonoskie, des Hirschberger Kessel, „Altschlesien“, sv. 3/1931, jeleniogórskiego do roku 1994, Muzeum Jelenia Góra 2002. č. 2, s. 253–260. Karkonoskie, Jelenia Góra

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 15 kiej wartości poznawczej dla całości pro- římských mincí, která patřila s největší the whole prehistoric settlement process, cesów osadniczych w pradziejach, jest pravděpodobností některému is a treasure of Roman coins, belonging skarb monet rzymskich, należący naj- z předválečných sběratelů a která byla probably to the pre-war collector, which prawdopodobniej do przedwojennego nalezena náhodou v centru Jelení Hory. was found accidentally in the centre of kolekcjonera, a znaleziony przypadkowo Jelenia Góra. w centrum Jeleniej Góry. Římské importy Roman imports Importy rzymskie • Oranžová mělká mísa s obrubou a malým otvorem ve dnu, ozdobená • shallow bowl with a ruff and a tiny • płytka misa z kryzą i małym otworkiem na vnitřní straně pomocí negativu hole in the bottom, orange in colour, w dnie, o barwie pomarańczowej, ozdo- vytlačeného raznicí, typicky pro decorated on the inside with negative biona od wewnątrz negatywową dekoracją nádoby „terra sigillata“. Tento předmět impressed stamps, characteristic to “terra odciskaną sztancami, tak charakterystycz- typologicky nejvíce připomíná sigillata” vessels. This item typologically ną dla naczyń „terra sigillata”. Przedmiot „mull“, neboli formu na vytlačování resembles the most a mould used to ten typologicznie najbardziej przypomina nádob technikou „terra sigillata“. produce pottery in “terra sigillata” „mull”, czyli formę do odciskania naczyń Pravděpodobně se jedná o falzifikát, technique. This is probably a fake, or w technice „terra sigillata”. Przypuszczal- nebo spíše formu k výrobě falzifikátů rather a form to produce fake terra nie jest to falsyfikat, a raczej forma do nádob typu „terra sigillata“, ale to potvrdí sigillata vessels, but that can only be produkcji falsyfikatów naczyń typu „terra teprve odborná zkouška chemického confirmed through specialized studies sigillata”, ale to potwierdzą dopiero spe- složení hlíny, která byla použita na výrobu of the chemical composition of the cjalistyczne badania składu chemicznego této nádoby. Nápis „REGNUS“, který se clay used in the production of this gliny użytej do produkcji tego naczynia. nachází na vnitřní stěně mísy, by měl dish. A “REGNUS” signature, appearing Sygnatura „REGNUS” widniejąca na we- svědčit o tom, že jejím autorem je Reginus on the inside wall of the bowl, could wnętrznej ściance misy świadczyłaby, że jej I, hrnčíř, jehož působení v Rheinzabernu indicate that the author was Reginus I, autorem jest Reginus I, garncarz, którego spadá do období vlády Antonia Pia a potter, whose activity in Rheinzaben działalność w Rheinzaben można dato- (138 – 161 n. l.). Naopak jednotlivé can be dated to the reign of Antoninus wać na okres panowania Antonina Piusa ornamentální motivy lze ze stylového Pius (138–161 AD). However, various (138 – 161 n.e.). Natomiast poszczególne hlediska datovat do antoniovského ornamental motifs, in terms of style, motywy ornamentacyjne, pod względem nebo severovského období, což svědčí can be dated for Antonines’ or Severans’ stylistycznym, datować możemy na okres o tom, že se s největší pravděpodobností period which means that we are antoniniański i seweriański co świadczy jedná o falzifikát. Kromě toho výše probably dealing with a fake. Besides, o tym, że najprawdopodobniej mamy tu uvedený nápis je negativem raznice the above mentioned signature is a die do czynienia z falsyfikatem. Poza tym wyżej a ostatní části dekorace, např. figura lvice, negative, and the remaining fragments wspomniana sygnatura jest negatywem pantera, tančícího trpaslíka nebo ibise of decoration, such as lion statues, sztancy, a pozostałe fragmenty dekoracji, jsou vyrobeny jako negativy hlubotisku. a panther, a dancing dwarf and an ibis, jak figura lwicy, pantery, tańczącego karła • malý džbánek s trojdílnou hubičkou are produced as negatives (concave czy ibisa, wykonano jako negatywy tech- (nedochovalo se ucho), oranžově červený, technique). niką wklęsłą. s největší pravděpodobností výrobek

6. Forma do wyciskania naczyń typu „terra 6. Forma k vytlačování nádob typu „terra sigilla- 6. Mould for pressing terra sigillata vessels sigillata” – tzw. „mull” ta“ – tzv. „mull“ period of Roman influences, 2nd century AD okres wpływów rzymskich, II w. n.e. doba římská, 2. století n. l. clay, firing, dimensions 23 x 8 cm glina, wypalanie, 23 x 8 cm hlína, výpal, 23 x 8 cm MJG – A – 21(P) MJG – A – 21(P) MJG – A – 21(P) Pre-World War II collection, unknown location of zbiory sprzed II wojny światowej, brak lokalizacji sbírky z doby před 2. světovou válkou, neznámé the finding odkrycia místo nálezu

16 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU • mały dzbanek z trójlistnym wyle- panonských nebo dáckých dílen. Tuto • Small jug with a trifoliate lip (no wem (nie zachowało się ucho), o barwie památku lze datovat do 2. století nebo handle preserved), orange–red in colour, pomarańczowo-czerwonej, najprawdopo- 1. poloviny 3. století n. l. most likely the product of Pannonian or dobniej produkt warsztatów panońskich • miska, s hladkým, nezdobeným Dacian workshops. This relic can be dated lub dackich. Zabytek ten możemy dato- povrchem, s výrazně odděleným to the second century or the first half of wać na II wiek lub 1. połowę III stulecia podstavcem. Nádoba je natřena lněnou the third century AD. n.e. fermeží s cihlově červenou barvou. Byla

7. Naczynie – dzbanek okres wpływów rzymskich glina, wypalanie, 14 x 21 cm MJG – A – 19(P) zbiory sprzed II wojny światowej, brak lokalizacji odkrycia

7. Nádoba – džbánek doba římská hlína, výpal, 14 x 21 cm MJG – A – 19(P) sbírky z doby před 2. světovou válkou, neznámé místo nálezu

7. Vessel – jug period of Roman influences clay, firing, dimensions 14 x 21 cm MJG – A – 19(P) Pre-World War II collection, unknown location of the finding

• czarka, o gładkich, nie zdobionych vyrobena technikou „terra sigillata“. • bowl, with the smooth, non- powierzchniach, z wyraźnie wyodręb- Svou formou připomíná nejvíce misky ornamented surfaces and the clearly nioną stopką. Naczynie pokryte jest typu Dragendorf 17 a byla vyrobena separated foot. The vessel is covered pokostem o barwie ceglasto-czerwonej. nejpravděpodobněji v Rheinzabernu. with a brick-red coloured varnish and was Wykonane zostało w technice „terra Určit přesně hrnčíře není v této fázi made with “terra sigillata” technique. The sigillata”. Czarka ta formą najbardziej výzkumu možné. Lze ji datovat do období bowl closely resembles “Dragendorf 17” przypomina czarki typu Dragendorf 17, od 2. poloviny 2. století do 1. poloviny 3. type of bowls, and was probably made in a wyprodukowana została najprawdopo- století n. l.5. Rheinzaben. The exact determination of dobniej w Rheinzaben. Dokładne okre- the potter at this stage of the research is ślenie garncarza na tym etapie badań not yet possible. Generally, it should be jeszcze nie jest możliwe. Ogólnie należy dated to the period between the second ją datować na okres od 2. poł. II w. do half of the second century and the first 1. poł. w. III n.e6. half of the third century AD.6

5 O. Prus, Katalog publikowanych stanowisk 6 S. Wilk, Importy rzymskie w zbiorach archeologicznych z terenu województwa 6 S. Wilk Importy rzymskie w zbiorach Muzeum Muzeum Okręgowego w Jeleniej Górze, „Rocznik jeleniogórskiego do roku 1994, Muzeum Okręgowego w Jeleniej Górze, „Rocznik Jeleniogórski”, Jeleniogórski”, t. 31/1999, s. 89–92. Karkonoskie, Jelenia Góra 2002. vol. 31/1999, pp. 89–92

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 17 8. Naczynie – czarka typu „terra sigillata” okres wpływów rzymskich glina, wypalanie, 17 x 8 cm MJG – A – 26(P) zbiory sprzed II wojny światowej, brak lokalizacji odkrycia

8. Nádoba – malá miska typu „terra sigillata“ doba římská hlína, výpal, 17 x 8 cm MJG – A – 26(P) sbírky z doby před 2. světovou válkou, ne- známé místo nálezu

8. Vessel – terra sigillata bowl period of Roman influences clay, firing, dimensions 17 x 8 cm MJG – A – 26(P) Pre-World War II collection, unknown location of the finding

Monety rzymskie z Jeleniej Góry Římské mince z Jelení Hory Roman coins from Jelenia Góra

W roku 2002 do Działu Archeologii Mu- V roce 2002 dorazila do Oddělení In 2002, the Department of zeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze trafił archeologie Krkonošského muzea v Jelení Archaeology of the Karkonosze Museum cenny nabytek – zespół monet z okresu Hoře cenný přírůstek – soubor mincí in Jelenia Góra received a valuable asset Cesarstwa Rzymskiego. Zbiór podarowa- z období římského císařství. Soubor – a set of coins from the period of the ny został do zbiorów muzealnych przez muzeu daroval obyvatel města Andrzej Roman Empire. The set was donated mieszkańca miasta Andrzeja Lubaszkę. Łubaszko. Podle jeho informací se mince to the museum’s collection by Andrzej Według informacji darczyńcy, monety našly na hromadě zeminy u stavebního Lubaszka, a city dweller. According to the zostały przez niego znalezione na hałdzie výkopu pro vodovod v centru města v ul. donor, coins were found on a heap of wykopu inwestycyjnego (wodociągowego) M. Konopnické v Jelení Hoře. Společně earthwork for water supply construction w centrum miasta, przy ul. M. Konopni- s mincemi byly nalezeny a muzeu in the city centre, in Konopnickiej Street ckiej w Jeleniej Górze. Wraz z monetami předány zlomky novověké keramiky in Jelenia Góra. Along with coins, other znaleziono i przekazano do Muzeum a hliněné fajfky a také poničené útržky finds were handed over to the Museum fragmenty nowożytnej ceramiki oraz frag- tkaniny. Z kontextu naleziště a výpovědi – pieces of modern pottery, fragments menty glinianej fajki, a także zniszczone nálezce vyplývá, že pravděpodobně of a clay pipe, and destroyed remains szczątki tkaniny. Z kontekstu znaleziska jedná o druh pokladu, možná ukrytý of textiles. From the context and report oraz relacji znalazcy wynika, że prawdo- (nebo ztracený?) nějakým dávným of the finder, it is likely to be a kind of podobnie mamy do czynienia z rodzajem sběratelem (předválečným obyvatelem deposit, hidden (or lost?) by a former depozytu, ukrytym (lub zgubionym?) być Jelení Hory?). Chybí však jakékoliv důkazy collector (resident of pre-war Jelenia może przez jakiegoś dawnego kolekcjone- k tvrzení, že mince nalezené v okolí centra Góra?). There is no reason to believe that ra (przedwojennego mieszkańca Jeleniej města mají souvislost s jeho osídlováním the coins were lying in the vicinity of the Góry?). Brak jest natomiast jakichkolwiek nebo pohřbíváním mrtvých. V této centre in the settlement or sepulchral podstaw, aby sądzić, że monety zalegały oblasti se nedochovaly žádné stopy po context – no archaeological traces of w okolicach centrum w kontekście osad- archeologických nálezech z doby římské. the Roman period have survived in niczym lub sepulkralnym. Nie zachowały Absence kontextu snižuje vědeckou this area. Therefore, the lack of precise się w tym rejonie żadne ślady obiektów hodnotu tohoto nálezu. context reduces the cognitive value of archeologicznych z okresu rzymskiego. Poklad se skládá z 268 měděných this finding. Brak dokładnego kontekstu obniża więc mincí, tzv. follisů AE. Mince tohoto The treasure contains 268 copper wartość poznawczą tego znaleziska. typu platily v období pozdní antiky, tj. coins, called folles AE. These coins were W skład skarbu wchodzi 268 monet od konce 3. století n. l. (měnová reforma in circulation in the late Roman Empire miedzianych, tzw. folisów AE. Mone- císaře Diokleciána z roku 284) do 7. and early Byzantine Empire, i.e. from the ty tego typu znajdowały się w obiegu století n. l. end of the third century AD (Diocletian’s w okresie późnego Cesarstwa Rzymskiego Mince jsou malé, o průměru od 10 monetary reform from 284 AD) till the i wczesnego Bizancjum, tj. od końca III w. do 22 mm. Většina mincí, které jsou seventh century AD. n.e. (reforma monetarna Dioklecjana součásti souboru, pochází ze 4. století Coins are small, having a diameter of z 284 roku) po VII w. n.e. n. l. a jsou to mince z období panování approximately 10 to 22 mm. Most of the

18 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU Monety są niewielkie, o średnicy od císaře Konstantina Velikého nebo jeho coins come from the fourth century AD, ok. 10 do 22 mm. Większość monet wcho- synů. being coins from the time of Constantine dzących w skład zespołu pochodzi z IV w. Celkem 128 minci je ve velmi the Great or his sons. n.e. i są to monety z czasów cesarza Kon- špatném stavu, který neumožňuje jejich Of all the coins, 128 pieces are stantyna Wielkiego lub jego synów. identifikaci. Od ostatních se odlišují 4 severely destroyed, in a state beyond Spośród wszystkich monet, 128 sztuk mince s aversem, na kterém je profil recognition. Some coins stand out: jest bardzo zniszczonych, w stanie unie- císařovy busty s korunou (reversy jsou 4 coins of the obverse with Caesar’s head możliwiającym identyfikację. Spośród nečitelné) – pravděpodobně nejstarší in corona radiata, the “radiant crown” pozostałych wyróżniają się: 4 monety exempláře ve sbírce, mohou pocházet (illegible reverse) are likely the oldest of z awersem przedstawiającym popiersie z konce 3. nebo počátku 4. století n. l.; the set and probably come from the end cesarskie z boku w koronie promienistej 2 mince s reversy, na kterých jsou výjevy of the third or the early fourth century (rewersy nieczytelne) – prawdopodob- strážních městských bran (aversy jsou AD; 2 coins with images of fortified city nie najstarsze ze zbioru, mogą pocho- nečitelné), 1 minci s císařovou bustou gates on reverse (illegible obverse); dzić z końca III lub początku IV w. n.e; s vousem (velmi špatný stav) – asi císař 1 coin with the bust of the emperor with 2 monety z rewersami przedstawiający- Licinius; 1 mince se silně odřeným a beard (very poor condition) – perhaps mi wizerunki warownych bram miejskich vavřínovým věncem na reversu. Kromě the emperor Licinius; 1 worn down coin (awersy nieczytelne), 1 moneta z popier- těchto exponátů se v relativně dobrém with grated laurel on the obverse. In siem cesarskim z brodą (bardzo zły stan stavu dochovalo ještě několik mincí addition to the above, a few relatively zachowania) – być może cesarz Licyniusz; s bustou císaře s čelenkou, které mají well-preserved coins with an image of 1 moneta z widocznym na rewersie moc- na reversu bohyni vítězství Viktorii se the imperial bust in diadem and the no startym wieńcem laurowym. Poza ww. sistrum nebo císaře opřeného o kopí obverses with the goddess of victory, okazami względnie dobrze zachowało się a táhnoucího zajatce za vlasy. Victoria with sistrum, or an emperor jeszcze kilka monet z wizerunkiem popier- supporting himself on a spear, pulling sia cesarskiego w diademie, z rewersami a captive by his hair. przedstawiającymi boginię zwycięstwa Wiktorię z sistrum albo cesarza wspartego na włóczni i ciągnącego za włosy jeńca.

9. Monety, tzw. folisy Cesarstwo Rzymskie, III – IV w. n.e. znalezisko przypadkowe, Jelenia Góra, ul. M. Konopnickiej miedź, śred. 1 – 2,2 cm MJG – A – 356

9. Mince, tzv. římské follisy Římské císařství, 3. – 4. století n. l. náhodný nález, Jelení Hora, ul. M. Konopnickiej měď, prům. 1 – 2,2 cm MJG – A – 356

9. Coins, so called AE folles Roman Empire, the 3rd–4th century AD accidental finding, Jelenia Góra, M. Konopnickiej Street copper, diameter 1–2.2 cm MJG – A – 356

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 19 WCZESNE ŚREDNIOWIECZE RANÝ STŘEDOVĚK EARLY MIDDLE AGES Jelenia Góra – Grodzisko Grabarów Jelení Hora - hradiště Grabarów Jelenia Góra – gord Grabarów

Grodzisko położone w Jeleniej Górze- Hradiště, které se nachází v Jelení Hoře Settlement located in Jelenia Góra -Grabarowie, na terenie Wzgórz Dziwi- – Grabarowě, na území Diwiszowských – Grabarów, in Dziwiszowskie Hills, has szowskich, znane było od dawna, jednak- hor, je známé už odedávna, ale až been known for a long time, but until że aż do końca lat 90. XX w. nie zostało do konce 90. let 20. století nebylo the end of the nineties of the twentieth rozpoznane metodami archeologicznymi. archeologicky prozkoumáno. Proto century it has not been researched using Dlatego sporna była jego chronologia, byla sporná jeho chronologie, která archaeological methods. Therefore, the którą w starszych publikacjach rozciągano byla ve starších publikacích zasazována chronology of the site was unclear, being od okresu funkcjonowania kultury łuży- od období působení lužické kultury stretched in older literature from the ckiej (ok. VIII – V w. p.n.e.) aż do okresu (přibližně 8. až 5. století př. n. l.) až do period of Lusatian culture (eight – fifth późnego średniowiecza. období pozdního středověku. century BC) until the late Middle Ages. Grodzisko wstępnie przebadane zosta- Hradiště bylo prozkoumáno The gord was initially examined in ło w latach 2000 – 2004 przez ekspedycję nejprve v letech 2000 – 2004 expedicí 2000–2004 by an expedition of the Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze Krkonošského muzea v Jelení Hoře Karkonosze Museum in Jelenia Góra, pod kierunkiem Roberta Rzeszowskiego. pod vedení Roberta Rzeszowského. Na under the direction of Robert Rzeszowski, Założono wykopy badawcze na wale gro- hradištním valu vzniklo archeologické MA. Research excavations were located dziska, które pozwoliły rozpoznać kon- naleziště, které umožnilo prozkoumat on gord’s walls and allowed to recognize strukcję sytemu obronnego ośrodka7. stavbu jeho obranného systému6. the structure of the fortification system.7 Największą jednakże niespodzianką Největším překvapením byl objev The biggest surprise, however, were badań grodziska było natrafienie na ze- souboru úlomků keramických nádob se fragments of early medieval pottery spół fragmentów naczyń ceramicznych středověkými znaky (točená keramika, (a top thrown ceramics, decorated with o cechach wczesnośredniowiecznych zdobená různými hřebenovými various comb ornaments), dating back (ceramika górą obtaczana, zdobiona ornamenty), který je datován do 9. to the ninth or the first half of the tenth urozmaiconą ornamentyką grzebykową), – 1. poloviny 10. století n. l. Jedná se century AD. It is the oldest medieval datowanych na IX – 1. poł. X w. n.e. To o dosud nejstarší středověkou keramiku pottery ever discovered in the vicinity najstarsza dotąd ceramika średniowiecz- nalezenou v okolí Jelení Hory. Má of Jelenia Góra. It can be connected to na odkryta w rejonie Jeleniej Góry. Moż- pravděpodobně souvislost se slovanskými Slavic tribes (Poborans?, Besuntsans? na ją łączyć z plemionami słowiańskimi kmeny (Bobřanů?, Bezunsanů? Čechů?), Bohemians?), penetrating Jelenia Góra in (Bobrzanie?, Bieżuńczanie?, Czesi?), které pronikaly do Jelenohorské kotliny the early Middle Ages. But the question penetrującymi Kotlinę Jeleniogórską v raném středověku. Nezodpovězena remains open about the relationship of we wczesnym średniowieczu. Otwarte naopak zůstává otázka, jak souvisí the gord in Grabarów with the beginnings natomiast pozostaje pytanie o związek existence hradiště na Grabarówě of the town of Jelenia Góra. In view of

10. Ceramika, fragmenty średniowiecze, IX – X w. grodzisko Jelenia Góra-Grabarów, badania 2000 r. glina, wypalanie MJG – A – 409

10. Keramika, úlomky středověk, 9. – 10. století hradiště Jelení Hora - Grabarów, výzkum v roce 2000 hlína, výpal MJG – A – 409

10. Pottery, fragments Middle Ages, the 9th–10th century, gord Jelenia Góra–Grabarów, excavations in year 2000 clay, firing MJG – A – 409

7 T. Wrocławski, Rozpoznawcze badania 7 T. Wrocławski Rozpoznawcze badania archeologiczne na grodzisku w Jeleniej Górze- 6 S. Wilk, Importy rzymskie w zbiorach archeologiczne na grodzisku w Jeleniej Górze– Grabarach, „Skarbiec Ducha Gór”, nr (19)/2001, Muzeum Okręgowego w Jeleniej Górze, „Rocznik Grabarach, „Skarbiec Ducha Gór”, No. 3(19)/2001, s. 14. Jeleniogórski”, t. 31/1999, s. 89-92. p. 14

20 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU ośrodka w Grabarowie z początkami Je- se vznikem Jelení Hory jako města. the modest amount of relics, and the leniej Góry jako miasta. Wobec skrom- Vzhledem k malému počtu historických absence of other signs of early Slavic nej ilości odkrytych zabytków oraz braku nálezů a absenci jiných stop po raně settlement, it appears that the settlement innych śladów osadnictwa wczesnosło- slovanském osídlení lze soudit, že osídlení in Grabarów was only episodic, unrelated wiańskiego, wydaje się, że osadnictwo v Grabarówě bylo pouze přechodné to the beginnings of city location. w Grabarowie było tylko epizodyczne, bez a nemělo přímou souvislost s počátky związku z początkami miasta lokacyjnego. lokačního města. LATE MIDDLE AGES Castle on Krzywoustego Hill PÓŹNE ŚREDNIOWIECZE POZDNÍ STŘEDOVĚK (Hausberg) in Jelenia Góra Zamek na Wzgórzu Krzywoustego Hrad na Vrchu Křivoústého v Jelení Hoře w Jeleniej Górze Legendary origins of Jelenia Góra are Legendární počátky Jelení Hory associated with a hill located north-west Legendarne początki Jeleniej Góry souvisejí s vrchem, který leží na of the city centre, known as Krzywoustego wiązane są ze wzniesieniem położonym severozápad od centra města a který Hill (or Castle or Home Hill – German: na północny zachód od centrum miasta, nese název Vrch Křivoústého (nebo také Hausberg). According to a legend, on zwanym Wzgórzem Krzywoustego (lub Za- Zámecký či Domácí – něm. Hausberg). a site where he had hunted a marvellous mkowym, Domowym – niem. Hausberg). Podle legendy zde kníže Boleslav III. deer, Duke Bolesław III Wrymouth was Tam wg legendy, w miejscu upolowania Křivoústý na místě, kde ulovil výjimečně to raise the castle in 1108, which gave wyjątkowo dorodnego jelenia, książę Bole- statného jelena, dal vybudovat v roce rise to the city.8 Historical references sław Krzywousty w roku 1108 miał wznieść 1108 hrad, kolem kterého vzniklo město�. mention the existence of a brick castle, gród, który dał początek miastu8. Wzmian- Historické zmínky hovoří o kamenném built during the city charter (the end of ki historyczne wskazywały na istnieniu w hradě vybudovaném na tomto místě the thirteenth century). The castle, first tym miejscu zamku murowanego, wznie- v období vzniku lokačního města (konec castellan, later passed into private hands sionego w okresie lokacji miasta (koniec 13. století). Hrad, původně kastelánský, and finally, in the thirties of fourteenth XIII w.). Zamek, początkowo kasztelański, přešel později do soukromých rukou, century, demolished by burghers później przechodził w ręce prywatne, by aby nakonec ve 30. letech 14. století of Jelenia Góra during the Hussite wreszcie w latach 30. XIV w. zostać roze- byl rozebrán jelenohorskými měšťany wars, as they feared it would become branym przez jeleniogórskich mieszczan v období husitských válek (aby se objekt a bridgehead for the opponent to gain w okresie wojen husyckich (aby obiekt nestal pro protivníka útočištěm, v případě the city. Former researchers connected nie stał się przyczółkiem dla przeciwnika dobytí města). Naopak starší historici the relics of the gord to the tenth century w zdobywaniu miasta). Natomiast dawni dávali pozůstatky hradiště do souvislosti Poborans tribe – now it is known that as badacze relikty grodziska łączyli z plemie- s kmenem Bobřanů z 10 století. Dnes there were no relics found on the site niem Bobrzan z X w. – dziś wiadomo, że víme, že tento názor nemá opodstatnění, or in its neighbourhood, it shall not be pogląd ten nie ma uzasadnienia, gdyż protože v hradišti ani v jeho okolí nebyly linked to the tribal period. na tym terenie ani w pobliżu grodziska, nalezeny žádné památky, které by bylo The first archaeological research on nie znaleziono żadnych zabytków, które možné spojovat s kmenovým obdobím. Krzywoustego Hill was conducted already można by wiązać z okresem plemiennym. Archeologický výzkum na Vrchu in the thirties of twentieth century by the Badania archeologiczne na Wzgó- Křivoústého byl zahájen už ve 30. letech German archaeologists, and then in the rzu Krzywoustego prowadzone były już 20. století německými archeology a v 50. fifties of twentieth century by the Polish w latach 30. XX w. przez archeologów letech 20. století v něm pokračovali polští researchers.9 The latter – according to the niemieckich, a następnie w latach 50. vědci7. Polští vědci se v souladu s tehdejší political circumstances of that time – tried XX w. przez badaczy polskich9. Wówczas, politickou objednávkou snažili dokázat to prove at all costs the thesis of founding zgodnie z zapotrzebowaniem politycz- tezi, že město bylo založeno slovanským the city by the Slavic Duke, Bolesław III nym ówczesnych czasów, próbowano za knížetem Boleslavem III. Křivoústým. Wrymouth. Relics found during this wszelką cenę udowodnić tezę o założeniu Památky, které tehdy objevili, zejména research, especially ceramics, were miasta przez słowiańskiego księcia Bole- keramiku, označovali jako raně announced as of eleventh–thirteenth sława Krzywoustego. Zabytki znajdowane středověkou. Měla být údajně vyrobena century’s origin, and therefore likely to wówczas, szczególnie ceramikę, publi- v 11. až 12. století, a tudíž mohla mít be related to Bolesław III Wrymouth. To kowano jako wczesnośredniowieczną, souvislost s Boleslavem III. Křivoústým. some extent, researchers may be excused wykonaną w XI – XII w., a więc mogącą Tyto vědce může do jisté míry omlouvat due to generally poor knowledge of mieć związek z Bolesławem Krzywou- tehdejší celkově nízká znalost datování medieval pottery dating – findings, then středověké keramiky (materiály, které 8 R. Rzeszowski, Legendarne dzieje Wzgórza byly tehdy označeny za raně středověké, 8 R. Rzeszowski Legendarne dzieje Wzgórza Krzywoustego i okolic do połowy XV wieku, „Rocznik Krzywoustego i okolic do połowy XV wieku, „Rocznik Jeleniogórski”, t. 30/1998, s. 17–28. Jeleniogórski”, vol. 30/1998, pp. 17–28 9 S. Firszt, Dotychczasowe wyniki badań 7 T. Wrocławski, Rozpoznawcze badania 9 S. Firszt Dotychczasowe wyniki badań archeologicznych na Wzgórzu Krzywoustego archeologiczne na grodzisku w Jeleniej Górze- archeologicznych na Wzgórzu Krzywoustego w Jeleniej Górze, „Rocznik Jeleniogórski”, t. Grabarach, „Skarbiec Ducha Gór”, č, 3(19)/2001, w Jeleniej Górze, „Rocznik Jeleniogórski”, vol. 30/1998, s. 41–63. s. 14. 30/1998, pp. 41–63

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 21 stym. W pewnym stopniu badaczy może byly podle poznatků současné vědy announced as early medieval, according tłumaczyć fakt ogólnie słabej wówczas vyrobeny v pozdním středověku, ve 14. to the state of current knowledge were znajomości datowania ceramiki średnio- až 15. století). made in the late Middle Ages, in the wiecznej (materiały wtedy opublikowane Archeologický průzkum provedený fourteenth–fifteenth century. jako wczesnośredniowieczne w świetle v letech 1995 – 2004 v rámci expedice The archaeological research, dzisiejszej wiedzy wykonane zostały w póź- Krkonošského muzea v Jelení Hoře odhalil conducted on Krzywoustego Hill between nym średniowieczu, w wieku XIV – XV). řadu nálezů (keramika, součásti vybavení, 1995–2004 by an expedition from the Badania archeologiczne prowadzone nástroje, předměty denního užitku, Karkonosze Museum in Jelenia Góra, na Wzgórzu Krzywoustego w latach 1995 úlomky ozdob), které pocházejí ze 14. revealed numerous historical materials – 2004 przez ekspedycję Muzeum Karko- a 15. století, současně však během něho (ceramics, weapons components, noskiego w Jeleniej Górze przyniosły liczne nebyly nalezeny žádné památky z raně tools, everyday objects, fragments of materiały zabytkowe (ceramika, elementy středověkého období. Podařilo se také ornaments), which are dated to the uzbrojenia, narzędzia, przedmioty codzien- objevit nemovité archeologické nálezy fourteenth and fifteenth centuries, nego użytku, fragmenty ozdób), których v podobě pozůstatků po jelenohorském with simultaneous absence of early datowanie obejmuje wiek XIV i XV, przy hradu – rozvaliny kamenných zdí medieval relics. Stationary archaeological równoczesnym braku zabytków wczes- spojovaných vápennou maltou, části objects were also found in the form of nośredniowiecznych. Udało się również dřevěných konstrukcí, stopy požárů demolished pieces of stone castle walls, uchwycić archeologiczne obiekty nierucho- v podobě vrstev ohořelého materiálu. built with lime mortar, post-pole objects me w postaci reliktów zabudowy jeleniogór- Dosavadní výsledky archeologického of wood construction, traces of fires in skiego zamku – rozsypiska murów kamien- průzkumu na samotném Vrchu the form of layers. nych łączonych zaprawą wapienną, obiekty Křivoústého a také povrchový průzkum The up to date archaeological research posłupowe konstrukcji drewnianych, ślady v jeho nejbližším okolí umožňují přijmout within the hill itself, and the penetration pożarów w postaci warstw spalenizny. tezi o tom, že počátek fungování hradu na of the surface in the neighbourhood Dotychczasowe wyniki badań arche- tomto místě spadá teprve do doby vzniku area allow to form a thesis that the ologicznych w obrębie samego Wzgórza, lokačního města v období pozdního origins of the functioning of the castle a także penetracji powierzchniowych w jego středověku a že se nepotvrdily domněnky on Krzywoustego Hill can be dated to najbliższym otoczeniu, pozwalają posta- o místním osídlení v období raného the period of city charter in the late wić tezę o początkach funkcjonowania za- středověku. Vyjdeme-li z tohoto závěru, Middle Ages, and that no confirmed mku na Wzgórzu Krzywoustego dopiero pak otázka týkající se legendy o založení place of early medieval settlement was w czasie lokacji miasta w okresie późnego města Boleslavem III. Křivoústým v roce found. The issue of the legend of the średniowiecza, przy równoczesnym braku 1108 zůstává nadále nezodpovězen. city foundation by Bolesław III Wrymouth potwierdzonego w tym miejscu osadni- Bohužel však jako dosud k tomu nemáme in 1108 remains unresolved, however ctwa wczesnośredniowiecznego. Kwestia žádné důkazy. more likely is that it has not happened legendy o założeniu miasta przez Bolesława on Krzywoustego Hill in Jelenia Góra – at Krzywoustego w roku 1108 pozostaje nadal least so far there is no evidence of that. nierozstrzygnięta, przy wnioskowaniu, że raczej nie wydarzyło się to na jeleniogórskim Wzgórzu Krzywoustego, a przynajmniej, jak dotąd, brak na to jakichkolwiek dowodów.

11. Ceramika, fragmenty średniowiecze, XIII – XV w. grodzisko Jelenia Góra, Wzgórze Krzywoustego, badania 1996 r. glina, toczenie, wypalanie MJG – A – 360

11. Keramika, úlomky středověk, 13. – 15. století hradiště Jelení Hora, Vrch Křivoústého, výzkum v roce 1996 hlína, točení, výpal MJG – A – 360

11. Pottery, fragments Middle Ages, the 13th–15th century, gord Jelenia Góra–Krzywoustego Hill, excavations in year 1996 clay, throwing, firing MJG – A – 360

22 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU Legendarny miecz księcia Bolka Legendární meč knížete Boleslava The legendary sword of Duke Bolko

Jednym z najciekawszych zabytków Jednou z nejzajímavějších One of the most interesting archeologicznych w zbiorach Muzeum archeologických památek ve sbírkách archaeological relics in the Karkonosze Karkonoskiego w Jeleniej Górze jest Krkonošského muzea v Jelení Hoře je Museum in Jelenia Góra is a medieval średniowieczny miecz. Zabytek wyko- středověký meč. Tato zbraň je vyrobena sword. It is made of iron. The sword has nany jest z żelaza. Miecz zaopatrzony ze železa. Meč je opatřen hlavicí, na a pommel, on both sides of which, in jest w głowicę, na której obustronnie, které je oboustranně v centrální části the central part, there is inscribed the w centralnej części, wyryty jest symbol vyrytý symbol kříže, který mohl být symbol of the cross, which originally krzyża, który pierwotnie mógł być wy- původně vyplněn žlutým kovem. Meč could have been filled with yellow metal. pełniony żółtym metalem. Aktualnie se do dnešních dnů dochoval v dobrém Currently, the sword is retained in good miecz jest zachowany w stanie dobrym, stavu, kromě viditelných stop po korozi condition, despite the visible signs of mimo widocznych śladów korozji; procesy byl proces jeho degradace zastaven corrosion–damage processes have been niszczenia zostały zatrzymane w trakcie restaurováním v devadesátých letech stopped during the maintenance of the konserwacji zabytku, przeprowadzonej 20. století v Archeologicko-historickém relic, carried out in the nineties of the w latach 90. XX w. w Muzeum Archeolo- muzeu v polském Hlohově. twentieth century in the Archaeological giczno-Historycznym w Głogowie. Přesný původ meče není znám. and Historical Museum in Głogów. Nie jest znane dokładne pochodzenie Památka pochází z předválečných The exact origin of the sword is miecza – zabytek pochodzi ze zbiorów sbírek a nedochovala se k němu žádná not known – the relic comes from the przedwojennych, nie zachowała się do dokumentace. Podle legendy měl tento pre-war collection, with no preserved niego żadna dokumentacja. Według le- meč patřit knížeti jménem Boleslav documentation of it. According to the gendy miecz ten miał należeć do księcia (údajně III. Křivoústý), který daroval Jelení legend, this sword belonged to prince o imieniu Bolko (w domyśle Krzywousty?), Hoře, a od té doby byl meč prezentován named Bolko (implicitly Wrymouth?), który przekazał go władzom miejskim Jele- jako druh městského odznaku moci. who passed it to the city authorities niej Góry i od tej pory miecz prezentowa- Zmiňují se o něm také staré jelenohorské of Jelenia Góra, and since then the ny był jako rodzaj miejskiego insygnium. kroniky. Meč byl uchováván na sword was presented as a kind of the Wspominają o nim dawne kroniki miejskie jelenohorské radnici a veřejně vystavován city insignia. It is mentioned in the old Jeleniej Góry. Miecz przechowywany był při důležitých městských slavnostech. chronicles of Jelenia Góra – the sword w jeleniogórskim Ratuszu oraz wynoszony Jelenohorský meč patří k typu XIIIa, K, was kept in Jelenia Góra City Hall and i pokazywany publicznie w trakcie waż- 2, podle typologie E. Oakeshotta. Analýzu taken out and shown to the public during nych dla miasta uroczystości. zbraně provedl znalec zbraní L. Marek the most important city ceremonies. Miecz jeleniogórski należy do typu XI- v roce 2008�. Výzkum umožnil upřesnit The sword from Jelenia Góra is IIa, K, 2, według typologii E. Oakeshotta. dobu výskytu tohoto typu zbraně, a to of the type XIIIa, K, 2, according to Analizę bronioznawczą miecza przepro- v období od 2. poloviny 13 století do 1. E. Oakeshott’s typology. The arm wadził L. Marek w roku 200810. Badania poloviny 15. století. Takto dlouhá doba analysis was conducted by L. Marek in zabytku pozwoliły uściślić chronologię používání může svědčit o její účinnosti 2008.10 The study helped to clarify the występowania tego typu uzbrojenia při boji. Není tedy možné, aby meč chronology of existence of such weapons do okresu od 2. poł. XIII w. do 1. poł. pařil legendárnímu zakladateli města, in the period from the second half of XV w., a ich długi czas użytkowania może Boleslavu III. Křivoústému, naopak mohl the thirteenth century to the first half świadczyć o skuteczności w walce. Nie patřit některému ze svídnicko-javorských of the fifteenth century – their long use jest więc możliwe, aby miecz należał do knížat: Boleslavu I. Surovému nebo proves these were effective during fights. legendarnego założyciela miasta – Bo- Boleslavu II. Malému. Pravděpodobnější It is therefore impossible that the sword lesława Krzywoustego, natomiast mógł se zdá být souvislost s druhým ze belonged to the legendary founder of należeć do któregoś z książąt świdnicko- jmenovaných knížat, Boleslavem II. the city, Bolesław III Wrymouth, and may jaworskich: Bolka I Surowego lub Bolka II Malým, který zemřel v roce 1368. Jsou have belonged to one of the Dukes of Małego. Bardziej prawdopodobne wydaje totiž známy jeho úzké vazby s Jelení Świdnica-Jawor, Bolko I the Strict or Bolko się wiązanie z jeleniogórskim mieczem Horou, které udělil řadu privilegií. II the Small. It is more likely, it belonged drugiego z wymienionych książąt – Bolko Na plochých stranách ostří meče jsou to the latter. Bolko II the Small died in II Mały zmarł w roku 1368, znane są jego viditelné znaky, které tvoří nápis, jehož 1368, and was known for his close ties to ścisłe związki z Jelenią Górą, której nadał rekonstrukce je ujal L. Marek. Nápis Jelenia Góra, which he granted a number szereg przywilejów. se měl na jedné straně čepele skládat of laws of privilege. Na płazach brzeszczotu miecza wi- ze dvou rozvidlených křížů v kruhu, Signs are visible on the fullers of the doczne są znaki, tworzące napis, którego mezi které bylo umístěno písmeno S. blade, forming an inscription, which rekonstrukcji podjął się L. Marek. Napis Na druhé ploché straně je analogický reconstruction was undertaken by L. miał składać się z wpisanych w okrąg znak kříže a dvou písmen S, seřazených Marek. On one side of the blade the v podobném pořadí. Nápis tedy může znít 10 L. Marek ,Broń biała na Śląsku. XIV – XVI wiek, SOS a OSO. Podle významného badatele 10 L. Marek Broń biała na Śląsku. XIV–XVI wiek, “Wratislavia Antiqua”. Studia z dziejów Wrocławia, „Wratislavia Antiqua”. Studia z dziejów Wrocławia, t. 10, Wrocław 2008. vol. 10, Wrocław

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 23 dwóch rozwidlonych krzyży, pomiędzy zbraní M. Głoska8, který se odvolává na inscription was to consist of two forked którymi umieszczono literę S, na jednej středověké analogie, lze nápis rozvinout crosses inscribed in a circle with a letter stronie głowni. Na drugim płazie, analo- do slov Salvator Omnipotens Salvator S between them. On the second fuller, giczny znak krzyża i dwie litery S, uszere- a Omnipotens Salvator Omnipotens. a corresponding sign of the cross and gowane w podobnym układzie. Inskrypcja Jelenohorský meč byl vystaven na řadě two letters S, similarly arranged. The może zatem brzmieć SOS i OSO. Według výstav, v Jelení Hoře i v jiných slezských inscription may therefore sound SOS wybitnego polskiego bronioznawcy M. městech (Wroclaw, Svídnice). and OSO. According to the eminent Głoska11, powołującego się na średnio- Polish arms expert, M. Głoska11, invoking wieczne analogie, napis można rozwinąć the medieval analogy, the word can w słowa Salvator Omnipotens Salvator be expanded as Salvator Omnipotens oraz Omnipotens Salvator Omnipotens. Salvator and Omnipotens Salvator Miecz jeleniogórski eksponowany był Omnipotens. The sword of Jelenia Góra na licznych wystawach, zarówno w samej was exhibited in numerous exhibitions, Jeleniej Górze, jak i innych miastach Ślą- both in Jelenia Góra, and in other cities ska (Wrocław, Świdnica). of Silesia (Wrocław, Świdnica).

12 . Miecz 12. Meč 12. Sword średniowiecze, XIV– XV w. středověk, 14. – 15. století Middle Ages, the 14th–15th century żelazo, kucie, długość 116 cm, w tym długość železo, kování, délka 116 cm, z toho délka čepele iron, forging, total length – 116 cm, blade length głowni 94 cm; wysokość jelca 0,9 cm, grubość 94 cm, výška záštity 0,9 cm, tloušťka záštity 1,9 – 94 cm, cross-guard height – 0.9 cm, cross jelca 1,9 cm, szerokość głowni przy nasadzie 5,5 cm, šířka čepele u jílce 5,5 cm, šířka hlavice 6,7 guard thickness – 1.9 cm, blade width at the cm, szerokość głowicy 6,7 cm, wysokość głowicy cm, výška hlavice 5,8 cm, tloušťka hlavice 4,3 base – 5.5 cm, pommel width – 6.7 cm, pommel 5,8 cm, grubość głowicy 4,3 cm cm. height – 5.8 cm, pommel thickness – 4.3 cm. MJG – A – 118 MJG – A – 118 MJG – A – 118 zbiory sprzed II wojny światowej, brak lokalizacji sbírky z doby před 2. světovou válkou, neznámé Pre-World War II collection, unknown location odkrycia místo nálezu of the finding

Jelenia Góra jako miasto lokacyjne Jelení Hora jako lokační město Jelenia Góra as a charter city

Archeologia Jeleniej Góry jest pozna- Nejstarší historii Jelení Hory The archaeology of Jelenia Góra is wana głównie dzięki badaniom prowa- poznáváme především díky bádání revealed mostly by research conducted dzonym w formie badań ratowniczych formou záchranného výzkumu in the form of rescue and supervision i nadzorów archeologicznych nad wyko- a archeologického dohledu nad of archaeological excavations on pami inwestycyjnymi (kanalizacja, wodo- investičními výkopy (kanalizace, investment works (sewer system, ciągi, media, budowy itp.). Konieczność vodovody, produktovody, stavby atd.). water piping, cable works, construction, obecności archeologa przy wszelkiego Skutečnost, že je investor povinen zajistit etc.). The requirement of presence rodzaju pracach ziemnych pozwala na přítomnost archeologa při zemních of an archaeologist during all kinds of uchwycenie informacji o przeszłości mia- earthworks allows to capture information 8 R. Rzeszowski, Legendarne dzieje Wzgórza 11 M. Głosek, Miecze środkowoeuropejskie z X Krzywoustego i okolic do połowy XV wieku, „Rocznik 11 M. Głosek Miecze środkowoeuropejskie – XV wieku, Warszawa 1984. Jeleniogórski”, sv. 30/1998, s. 17-28. z X–XV wieku, Warszawa 1984.

24 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU sta, dawnym życiu i kulturze materialnej pracích, umožňuje zachytit informace about the city’s past, material culture and jego mieszkańców. o minulosti města, jeho dávném životě life of its inhabitants. Jelenia Góra, wobec braku odkryć ja- a materiální kultuře jeho obyvatel. Due to absence of any early medieval kichkolwiek zabytków o metryce wczesno- Jelení Hora se navzdory absenci objevů historical discoveries, Jelenia Góra seems średniowiecznej, wydaje się klasycznym jakýchkoliv památek raně středověkého to be a classic charter city, founded by the miastem lokacyjnym, założonym przywile- charakteru jeví jako typické lokační princely privilege on the so called “raw jem książęcym, prawdopodobnie na tzw. město, založené knížecím privilegiem root”, at the end of the thirteenth century. surowym korzeniu, w końcu wieku XIII. pravděpodobně tzv. in cruda radice, na Although the foundation document of Wprawdzie dokument lokacyjny miasta konci 13. století. Přestože se zakládací the city has not been preserved, yet the nie zachował się, jednakże najwcześniej- listina města nedochovala, nejstarší earliest source document from 1288, sza wzmianka źródłowa z roku 1288, okre- zmínka v historických pramenech z roku defining people of Jelenia Góra as cives ślająca mieszkańców Jeleniej Góry jako 1288, která označuje obyvatele Jelení – citizens, suggests that the city might cives – obywateli, pozwala przypuszczać, Hory jako cives – občany, dovoluje have been founded in the early eighties że do lokacji mogło dojść na początku lat předpokládat, že k lokaci mohlo dojít na of the thirteenth century. During the 80. XIII w. W ramach lokacji wyznaczono počátku 80. let 13. století. Při zakládání city charter, a rectangular central square prostokątny plac centralny – rynek i siatkę města bylo vytyčeno čtyřúhelníkové was set – the market square and a grid ulic przecinających się pod kątem pro- hlavní náměstí – trh a síť ulic, které se of streets intersecting at right angles. The stym. Teren pod zabudowę podzielono na protínají v pravém úhlu. Stavební území land for development was divided into parcele, natomiast całość miasta otoczo- bylo rozděleno na parcely a hranice plots, and the whole city was surrounded no murami obronnymi. Zarys tego układu města byly obklopeny obrannými zdmi. by defensive walls. An outline of the urban urbanistycznego zachował się do dzisiaj, Půdorys tohoto urbanistického systému structure survived to this day, and every zaś każde prace ziemne prowadzone se zachoval dodnes a každé zemní práce excavation conducted within it brings w jego obrębie przynoszą nowe źródła vedené v jeho hranicích jsou zdrojem new archaeological sources, used to archeologiczne, służące do rekonstrukcji nových archeologických nálezů, které reconstruct the appearance of the city wyglądu miasta i zajęć jego mieszkańców. slouží k rekonstrukci vzhledu města and the activities of its inhabitants. Do najciekawszych odkryć archeologicz- a života jeho obyvatel. Some of the most interesting nych, prowadzonych w trybie ratowniczym, K nejzajímavějším archeologickým archaeological discoveries conducted as należą eksploracje średniowiecznych stud- objevům tohoto typu patří průzkum rescue works were established during the ni, licznie występujących na terenie Starego četných středověkých studní na území exploration of medieval wells, many of Miasta. Przedmioty codziennego użytku, Starého Města. Předměty denního užitku, which were located in the Old Town. Objects które wpadały dawnym mieszkańcom do které spadly dřívějším obyvatelům města of daily use, belonging to the residents of studni, najczęściej nie były już odzyskiwa- do studny, v nich nejčastěji zůstaly, the past, which fell into the well, were ne, dzięki temu eksploracje takie przynoszą a proto tento průzkum přináší řadu usually not recovered, thus providing many liczne zabytki, np. w postaci naczyń zacho- nálezů, například v podobě celých nádob, relics, such as fully preserved vessels and wanych w całości, zabytków drewnianych dřevěných nebo kožených předmětů wooden or leather relics (well preserved lub skórzanych (dzięki wilgotnej atmosferze (které byly díky vlhké atmosféře studní thanks to a humid atmosphere of the well). studni dobrze zakonserwowanych). Naj- dobře zakonzervovány). Nejzajímavější The most interesting and the richest in relics ciekawsze i najbogatsze z przebadanych a nejbohatší z dosud prozkoumaných of all Jelenia Góra wells examined so far dotąd jeleniogórskich studni to obiekty jelenohorských studní jsou objekty were the ones located on Długa Street 4–5, z ulicy Długiej 4–5, Krótkiej 5, Grodzkiej v ulicích Długa 45, Krótka 5 a Grodzka on Krótka Street 5, and on Grodzka Street 9. Wszystkie studnie posiadały kamienną 9. Všechny studny měly kamennou 9. All the wells had stone casing, and were cembrowinę, ich głębokość dochodziła vyzdívku, jejich hloubka dosahovala do 5–8 meters deep; some of them – after do 5–8 metrów, niektóre, po opadnięciu 5 až 8 metrů, některé byly po vyschnutí the groundwater level had dropped – were wód gruntowych, wykorzystywane były využívány jako žumpy nebo chladírny. used as cesspits or cold storages. jako kloaki lub chłodnie. Městské hradby – památky starého City walls – relics of the historical Mury miejskie – zabytki dawnej artylerii opevnění ordnance

Pierścień murów miejskich otaczają- Kruh městských hradeb, které The ring of defensive walls surrounding cych miasto wzniesiony został ok. poło- obklopují město, byl postaven přibližně the city was built around the middle of wy wieku XIV. Fortyfikacje składały się v polovině 14. století. Opevnění se the fourteenth century. The fortifications z głównego pierścienia murów, o wysoko- skládalo z hlavního prstence zdí, o výšce consisted of a main ring of walls up to the ści do 6 m, drugiego, niższego, dwumetro- do 6 m, druhého, nižšího, který byl 2 m height of 6 m, a second 2 m high, so-called wego, tzw. przedmurza oraz z przekopu vysoký, tzv. vnějšího opevnění a příkopu pre-wall, and a moat (in case of Jelenia Góra fosy (w przypadku Jeleniej Góry suchej, (v případě Jelení Hory byl suchý, protože the moat was dry, because the city was gdyż ulokowanie miasta na wysokiej te- poloha města na vysoké říční terase řeky situated on a high terrace above the river rasie rzecznej Bobru uniemożliwiało wy- Bobr neumožňovala vyplnění příkopu Bóbr). Defensive walls were fortified with pełnienie fosy wodą). Ciąg murów ufor- vodou). Hradby byly opevněny baštami, wall-towers, placed at a distance allowing

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 25 tyfikowany był basztami, ulokowanymi které se nacházely ve vzdálenosti effective defence of the outskirts of the w odległości umożliwiającej skuteczną umožňující účinnosti obranu předpolí city. An access to the city was granted obronę przedpola przed miastem, nato- před městem, a do města vedly tři brány: by three gates: Długa (not preserved), miast do miasta prowadziły trzy bramy: Dlouhá (nedochovala se), Wojanowská Wojanowska (preserved gate tower and Długa (niezachowana), Wojanowska (za- (dochovala se věž brány a bastion – bastion – nowadays: the church of St. chowana wieża bramna oraz bastion – v současnosti kostel sv. Anny), Hradní Anna), Zamkowa (preserved gate tower). obecnie kościół pw. Św. Anny), Zamkowa (dochovala se věž brány). A scientific research in the Zamkowa (zachowana wieża bramna). V Hradní bráně byl v roce 1996 (Castle) Gate tower was carried out in Prace badawcze w wieży Bramy Za- proveden archeologický průzkum9. V jeho 1996.12 A part of a backfill inside the mkowej przeprowadzone zostały w roku rámci byla odtěžena část zásypu interiéru, tower was excavated, and revealed two 199612. Wyeksplorowano wówczas część ve kterém byla nalezena dvě militaria, interesting military objects, related to zasypiska wnętrza wieży, w którym znale- související s historickým dělostřelectvem. the past ordnance. These are: a stone ziono dwa interesujące militaria, związane Jsou to: kamenná dělostřelecká koule cannonball and an iron object interpreted z dawną artylerią. Są to: kamienna kula a železný předmět, který je považován as a carriage holder of a cannon. The armatnia oraz żelazny przedmiot interpre- za držák děla. Koule o průměru 10 cm ball is made of sandstone. The artefact towany jako imacz armaty. Kula wykonana je vyrobena z pískovce. Držák tvoří interpreted as the carriage holder of jest z piaskowca. Imacz to duży, masywny velký, masivní odlitek ze železa, s trnem a cannon is a big, heavy item made of wyrób z żelaza, z bolcem przeznaczonym určeným pravděpodobně k usazení iron, with a pin, probably designed for prawdopodobnie do osadzania w murze do zdi a podpěrou ve tvaru písmene embedding a cannon in the wall, and with oraz podpórką w kształcie litery „U”, na „U“, na které by mohly být položeny a strut in the shape of an “U” letter on której mogły spoczywać występy armaty. výstupky děla. Držák děla a koule mohou which the gun chase might have rested. Imacz działa i kula wskazywać mogą na to, poukazovat na to, že věž byla na přelomu The carriage holder of a cannon along że wieża zaopatrzona była na przełomie 15. a 16. století (takto je datována with the ball indicate that the tower in XV i XVI w. (tak datowana jest warstwa, vrstva, ve které byly památky objeveny) the fifteenth and the sixteenth centuries w której odkryto zabytki) w działa13. vyzbrojena děly10. might have been armed in cannons.13

13. Kula armatnia, średniowiecze XIV–XV w. 14. Imacz do mocowania działa w murze, średniowiecze XIV–XV w. Jelenia Góra, wieża Bramy Zamkowej, badania 1995 r. Jelenia Góra, wieża Bramy Zamkowej, badania 1995 r. kamień, śred. 10 cm żelazo, 26 x 19 cm MJG – A – 402 MJG – A – 403 13. Dělostřelecká koule, středověk 14. Držák děla ve zdi, středověk Jelení Hora, věž Hradní brány, výzkum z roku 1995 Jelení Hora, věž Hradní brány, výzkum z roku 1995 kámen, prům. 10 cm železo, 26 x 19 cm MJG – A – 402 MJG – A – 403

13. Cannonball, Middle Ages 14. Cannon carriage holder, Middle Ages Jelenia Góra, Zamkowa Gate Tower, research in 1995 Jelenia Góra, Zamkowa Gate Tower, research in 1995 stone, diameter 10 cm iron, dimensions 26 x 19 cm MJG – A – 402 MJG – A – 403

12 S. Firszt, T. Miszczyk, Wieża Bramy Zamkowej 9 S. Firszt, T. Miszczyk, Wieża Bramy Zamkowej w Jeleniej Górze w świetle badań archeologicznych w Jeleniej Górze w świetle badań archeologicznych 12 S. Firszt, T. Miszczyk Wieża Bramy Zamkowej przeprowadzonych w 1996 roku, „Rocznik przeprowadzonych w 1996 roku, „Rocznik w Jeleniej Górze w świetle badań archeologicznych Jeleniogórski” t. 29/1997, s. 152–160. Jeleniogórski” sv. 29/1997, s. 152-160. przeprowadzonych w 1996 roku, „Rocznik 13 T. Miszczyk, Zabytki dawnej artylerii z badań 10 T. Miszczyk, Zabytki dawnej artylerii z badań Jeleniogórski” vol. 29/1997, pp. 152–160 archeologicznych w wieży Bramy Zamkowej archeologicznych w wieży Bramy Zamkowej 13 T. Miszczyk Zabytki dawnej artylerii z badań w Jeleniej Górze, „Skarbiec Ducha Gór” 1997, nr w Jeleniej Górze, „Skarbiec Ducha Gór” 1997, č. archeologicznych w Wieży Bramy Zamkowej 2, s. 19 2, s. 19 w Jeleniej Górze, „Skarbiec Ducha Gór”, No. 2, p. 19

26 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU Piwnice jeleniogórskiego ratusza Sklepení jelenohorské radnice Basements of Jelenia Góra City Hall

Obecny gmach jeleniogórskiego ratu- Současná budova jelenohorské The current Jelenia Góra City Hall sza to zabytek barokowo-klasycystyczny, radnice je barokně klasicistní památkou building is a baroque–classical monument z połowy XVIII w. Stoi on w miejscu bu- z poloviny 18. století. Stojí na místě starší from the mid-eighteenth century. It was dowli wcześniejszej, zbudowanej w stylu goticko-renesanční budovy z přelomu built in place of an earlier building, built in gotycko-renesansowym, na przełomie 15. a 16. století. Toto nejstarší sídlo the Gothic – Renaissance style at the turn wieku XV i XVI. Ta najstarsza siedziba jele- jelenohorské městské rady bylo zničeno of the fifteenth and sixteenth century. niogórskiej władzy miejskiej uległa znisz- v roce 1739, kdy se budova zřítila během The oldest seat of local government of czeniu w roku 1739 – budynek zawalił się silné vichřice, pravděpodobně vinou Jelenia Góra was destroyed in 1739 – the w czasie silnej wichury, prawdopodobnie konstrukčních chyb. building collapsed during a heavy storm, wskutek błędów konstrukcyjnych. Velmi zajímavé výsledky přinesl probably as a result of design errors. Bardzo interesujące wyniki przyniosły záchranný archeologický výzkum, Very interesting results were achieved badania ratownicze, prowadzone przez který provedlo Krkonošské muzeum during rescue studies in the basement Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze v Jelení Hoře pod vedením Stanisława of the current City Hall, conducted pod kierunkiem Stanisława Wilka, w pod- Wilka v podzemí stávající jelenohorské together with renovation works by the ziemiach obecnego jeleniogórskiego radnice během její rekonstrukce11. Karkonosze Museum in Jelenia Góra, Ratusza, w trakcie ich remontu14. Dzięki Díky očištění velkých pozemních ploch under the direction of Stanisław Wilk.14 oczyszczeniu dużych powierzchni ziem- se podařilo objevit nové součásti Thanks to the removal of large volumes nych udało się uchwycić nowe elementy architektonického vybavení a také of soil, new architectural design elements wystroju architektonicznego, a także zre- rekonstruovat údajný půdorys stavby, were revealed and an alleged outline konstruować domniemany zasięg budow- která předcházela současné budově, of the Gothic–Renaissance City Hall of li poprzedzającej dzisiejszy gmach, zarys goticko-renesanční radnice ze 16. the sixteenth century was determined. ratusza gotycko-renesansowego z XVI w. století. V podzemí radnice byly vykopány In the basement of the City Hall some W podziemiach ratusza odkopano inte- zajímavé archeologické památky, mimo interesting archaeological artefacts resujące zabytki archeologiczne, m.in. jiné dvě mince: zhořelecký halíř (období were excavated, among others two dwie monety: halerz zgorzelecki (czasy vlády krále Ladislava Pohrobka nebo coins: a heller from Zgorzelec (times of Władysława Pogrobowca lub Jerzego Jiřího z Poděbrad) a trojník řezenského Władysław Pogrobowiec (Ladislaus the z Podiebradów) oraz dreier – trzeciak biskupství s datem vyražení 156112. Posthumous) or George of Poděbrady) biskupstwa Ratyzbony z datą wybicia and a dreier from the diocese of 156115. Regensburg with the date of issue 1561.15

15. Moneta, halerz zgorzelecki 15. Mince, zhořelecký halíř 15. Coin, heller from Zgorzelec XV w. 15. století the 15th century Jelenia Góra, Ratusz – piwnice, badania 2003 r. Jelení Hora, radnice – sklep, průzkum z roku copper, diameter 1.4 cm miedź, śred. 1,4 cm 2003 Jelenia Góra, City Hall’s basements, research in MJG – A – 406 měď, prům. 1,4 cm 2003 MJG – A – 406 MJG – A – 406

14 S. Wilk, Archeologiczne badania piwnic ratusza 11 S. Wilk, Archeologiczne badania piwnic ratusza 14 S. Wilk Archeologiczne badania piwnic ratusza w Jeleniej Górze (styczeń – maj 2000), „Rocznik w Jeleniej Górze (styczeń – maj 2000), „Rocznik w Jeleniej Górze (styczeń–maj 2000), „Rocznik Jeleniogórski”, t. 34/2002, s. 29–48. Jeleniogórski”, sv.34/2002, s. 29-48. Jeleniogórski”, vol. 34/2002, pp. 29–48 15 S. Wilk, Zagadka podziemi ratusza w Jeleniej 12 S. Wilk, Zagadka podziemi ratusza w Jeleniej 15 S. Wilk Zagadka podziemi ratusza w Jeleniej Górze, „Z Otchłani Wieków”, R.64/2009, nr 1–4, Górze, „Z Otchłani Wieków”, R.64/2009, č. 1-4, Górze, „Z Otchłani Wieków”, Warszawa, Rocznik Warszawa, s. 234–248. Warszawa, s. 234-248. 64/2009, No. 1–4, pp. 234–248

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 27 16. Moneta, Dreier 16. Mince, Dreier 16. Coin, Dreier from diocese of Regensburg – trzeciak biskupstwa Ratyzbony – trojník řezenského biskupství the 16th century, year 1561 XVI w., 1561 r. 16. století, rok 1561 Jelenia Góra, City Hall’s basements, research Jelenia Góra, Ratusz – piwnice, badania 2003 r. Jelení Hora, radnice – sklep, průzkum z roku in 2003 miedź, śred. 1,5 cm 2003 copper, diameter 1.5 cm MJG – A – 407 měď, prům. 1,5 cm MJG – A – 407 MJG – A – 407

Ulica Solna Ulice Solna Solna Street

Jednym z najciekawszych zespołów Jedním z nejzajímavějších souborů One of the most interesting groups zabytków średniowiecznych z Jeleniej středověkých památek z Jelení Hory of medieval relics from Jelenia Góra is a Góry jest zbiór naczyń ceramicznych, daje soubor keramických nádob, které collection of pottery, dating back to the towanych na średniowiecze – koniec XIII pocházejí z konce 13. století a které Middle Ages – the end of the thirteenth w., pozyskanych w trakcie badań wykopu byly objeveny během průzkumu century, acquired in the course of inwestycyjnego przy ulicy Solnej, przez stavebního výkopu vedeného Richardem excavation research of an investment in Ryszarda Kołomańskiego na początku lat Kolomańským v ulici Solna na počátku 90. Solna Street by Ryszard Kołomański in 90. XX w. Naczynia znajdowały się w dole let 20. století Tyto nádoby se nacházely early nineties of the twentieth century. odpadkowym, a ich niezwykłość polega v odpadkové jámě a jejich neobvyklost The vessels had been placed in a waste pit, na bardzo silnej deformacji praktycznie spočívá ve velké deformaci téměř and their uniqueness comes from a very każdego okazu. Deformacje te wynikały každého předmětu. Tyto deformace strong deformation of almost every item. prawdopodobnie z błędu garncarza – byly způsobeny pravděpodobně These deformations occurred probably złego dobrania masy ceramicznej lub chybami hrnčíře – špatným výběrem due to a mistake of a potter, choosing złej temperatury wypału. Zachowały hrnčířské hmoty nebo špatnou volbou a wrong clay body or a wrong firing się zarówno całe zdeformowane naczy- teploty výpalu. Dochovaly se také celé temperature. There are both deformed

17. Naczynie zdeformowane średniowiecze, XIV – XV w. Jelenia Góra, ul. Solna 4, badania 1992 r. glina, toczenie, wypalanie, 15 x 22 cm MJG – A – 211

17. Deformovaná nádoba středověk, 14. – 15. století Jelení Hora, ul. Solna 4, výzkum z roku 1992 hlína točená na kruhu, výpal, 15 x 22 cm MJG – A – 211

17. Deformed vessel Middle Ages, the 14th–15th century Jelenia Góra, 4, Solna Street, research in 1992 clay, throwing, firing, dimensions 15 x 22 cm MJG – A – 211

28 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU nia, jak i duża liczba fragmentów zacho- deformované nádoby i velké množství vessels which were preserved intact, and wanych w ponad połowie naczyń. Tak úlomků ve více než polovině nádob. a large number of fragments, survived liczny zbiór zdeformowanych naczyń Takto početný soubor zdeformovaných in more than a half of the vessels. Such średniowiecznych jest unikalny w skali středověkých nádob je v polském měřítku a large collection of medieval deformed ogólnopolskiej16. zcela unikátní13. vessels is unique in Poland.16

Zabytki drewniane ze studni Dřevěné památky ze studny v ul. Krótka Wooden artefacts from the well przy ul. Krótkiej in Krótka Street Mezi archeologickými památkami Wśród zabytków archeologicznych sto- se relativně zřídka vyskytují exempláře Items made of organic compound are sunkowo rzadko występują okazy wyko- vyrobené z organického materiálu. fairly rare among archaeological findings. nane z materiałów organicznych. Ulegają Pod zemí podléhají rychlému rozkladu Covered by soil, they undergo a rapid one pod ziemią szybkiej degradacji i takie a materiály jako například dřevo, kůže degradation, and materials such as wood, surowce, jak drewno, skóra, tkaniny, rozpa- nebo látky, se rozpadávají a zanechávají leather or fabric disintegrate, at most dają się, pozostawiając po sobie najwyżej po sobě maximálně tmavé skvrny na a darker spot on the earth’s surface. There zaciemnienia na powierzchni ziemi. Aby povrchu země. K tomu, aby se organické are certain necessary conditions for organic materiały organiczne zachowały się, nie- materiály dochovaly, jsou nezbytné materials to be preserved. Municipal zbędne są odpowiednie warunki. Studnie odpovídající podmínky. Městské studně, wells, after the lowering of groundwater miejskie, po opadnięciu poziomu wód po poklesu hladiny spodní vody, byly často levels, were often used as cold storage gruntowych, często wykorzystywane były používány jako chladničky nebo latríny. or latrines. This has contributed to the jako chłodnie lub latryny. To jeszcze bardziej To ještě více podporovalo konzervaci preservation of wood, and so was in the sprzyjało konserwacji drewna i tak stało się dřeva a tak se stalo také v případě case of two interesting artefacts excavated w przypadku dwóch ciekawych zabytków, dvou zajímavých památek, které byly from the well at Krótka Street in Jelenia wydobytych ze studni przy ul. Krótkiej w Je- objeveny ve studni v ul. Krótka v Jelení Góra. Among a large number of ceramic leniej Górze. Pośród dużej ilości materiałów Hoře. Z velkého množství keramických materials (including vessels preserved ceramicznych (w tym naczyń zachowanych předmětů (včetně nádob dochovaných intact), dating back to the fourteenth– w całości), datowanych na XIV – XV wiek, v celku), datovaných do 14. až 15. století, fifteenth century, two wooden very well– natrafiono na dwa, bardzo dobrze zacho- byly objeveny dvě velmi dobře zachovalé preserved items were found – a weaving wane zabytki drewniane: grzebień tkacki dřevěné památky: tkalcovský hřeben comb and a wash beater. oraz kijankę do prania. a tlouk na praní prádla.

18. Grzebień tkacki 19. Kijanka do prania średniowiecze XIV – XV wiek średniowiecze Jelenia Góra, ul. Krótka, badania zasypiska studni Jelenia Góra, ul. Krótka, badania zasypiska studni drewno, 11 x 13 cm drewno, 39 x 8 cm MJG – A – 350 MJG – A – 352

18. Tkalcovský hřeben 19 . Tlouk na praní prádla středověk středověk Jelení Hora, ul. Krótka, průzkum zásypu studně Jelení Hora, ul. Krótka, průzkum zásypu studně dřevo, 11 x 13 cm dřevo, 39 x 8 cm MJG – A – 350 MJG – A – 352

18. Weaving comb 19 . Wash beater Middle Ages Middle Ages Jelenia Góra, Krótka Street, research of well backfill Jelenia Góra, Krótka Street, research of well backfill wood, dimensions 11 x 13 cm wood, dimensions 39 x 8 cm MJG – A – 350 MJG – A – 352

16 T. Miszczyk, Jelenia Góra, ul. Solna 4, „Silesia 13 T. Miszczyk, Jelenia Góra, ul. Solna 4, „Silesia 16 T. Miszczyk Jelenia Góra, ul. Solna 4, „Silesia Antiqua”, t. 40, Wrocław 1999. Antiqua”, sv. 40, Wrocław 1999. Antiqua”, vol. 40/1999, Wrocław

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 29 Badania archeologiczne przy ul. Jasnej Archeologický výzkum v ul. Jasna Archaeological research in Jasna Street

Badania archeologiczne przeprowa- Dosud největší archeologický An archaeological research conducted dzone w roku 2007 na parceli miejskiej průzkum, který byl v městě realizován, in 2007 on a municipal plot in Jasna przy ulicy Jasnej w Jeleniej Górze, były byl proveden v roce 2007 na městské Street in Jelenia Góra was the largest największymi przeprowadzonymi do tej parcele v ulici Jasna v Jelení Hoře. Práce one conducted to date in the city. pory w mieście. Prace prowadzono na byly provedeny na žádost investora. The work was carried out on behalf zlecenie inwestora. Poprzedzały one pla- Předcházely plánovanému stavebnímu of the developer, preceding a building nowaną inwestycją budowlaną. záměru. construction. Badania prowadzone były od wczesnej Výzkum byl realizován od brzkého The study was conducted from early wiosny do końca roku 2007 przez Pra- jara do konce roku 2007 Archeologickým spring until the end of 2007 by the cownię Archeologiczno-Konserwatorską a restaurátorským studiem ARGO pod Laboratory of Archaeology – ARGO ARGO pod kierunkiem Wojciecha Gra- vedením Wojciecha Grabowského ve under the supervision of Wojciech bowskiego, przy współpracy archeologów spolupráci s archeology z Krkonošského Grabowski, M.A., with the collaboration z Muzeum Karkonoskiego Jeleniej Górze. muzea v Jelení Hoře. Výkopové práce of archaeologists from the Karkonosze Pracami wykopaliskowymi objęto obszar probíhaly na území o rozloze 25 arů Museum in Jelenia Góra. Excavations 25 arów w rejonie ścisłej ochrony kon- v oblasti přísné památkové ochrany covered an area of 250 square meters serwatorskiej pomiędzy jeleniogórskim mezi jelenohorským náměstím a starými in a strictly protected area, between the rynkiem a dawnymi murami obronnymi17. obrannými zdmi14. Market Square and former defensive W ramach pierwszego etapu badań V rámci 1. etapy výzkumu byl objeven, walls of Jelenia Góra.17 odkryto, oczyszczono oraz zinwentary- očištěn a inventarizován soubor sklepů In the first stage of the study, zowano zespół piwnic (bez zachowanych (bez dochovaných kleneb) staroměstské a complex of baroque cellars (without sklepień) dawnej zabudowy staromiej- zástavby datované do období baroka (17. ceiling vaults), dating back to the skiej, datowanych na okres barokowy – 18. století). Baroque period of the seventeenth– (XVII – XVIII wiek). Druhou etapou výzkumných prací eighteenth century was found, cleaned Drugim etapem prac badawczych było byla dokumentace a průzkum vrstev and surveyed. zinwentaryzowanie oraz wyeksplorowa- a objektů souvisejících se založením During the second stage of the nie szeregu nawarstwień oraz obiektów, lokačního města v pozdním středověku research, a number of stratigraphic layers związanych z miastem lokacyjnym, póź- (studně, žumpy, chladírny, odpadkové and objects associated with the late- nośredniowiecznym (studnie, kloaki, a zásobní jámy). Z objektů a osadnických medieval city (wells, latrines, cold storage chłodnie, doły odpadkowe, zasobowe). (kulturních) vrstev byly získány velmi rooms, waste and resource pits) were Z obiektów oraz warstw osadniczych četné, movité archeologické památky surveyed and explored. These objects (kulturowych) pozyskano bardzo liczne (keramika, z formálního a typologického and sedimentation layers provided archeologiczne zabytki ruchome (cera- hlediska různorodý soubor nádob numerous archaeological artefacts mika – w tym zróżnicowany pod wzglę- zachovaných v celku, kovy, sklo, tkaniny, (pottery – including diverse in form and dem formalnym oraz typologicznym zbiór výrobky z kůže a dřeva). Sbírka z ul. Jasna typology collection of fully preserved naczyń zachowanych w całości, metale, spadá chronologicky do období pozdního vessels, metal, glass, fabrics, leather and szkło, tkaniny, wyroby ze skóry i drewna). středověku, přičemž nejstarší nalezené wooden products). Objects collected in Chronologia zbioru z ul. Jasnej obejmuje památky lze datovat na konec 13. století Jasna Street come from the late Middle okres późnego średniowiecza, przy czym (lokace města). Ages, whereas the oldest artefacts can najstarsze znalezione zabytki można da- be dated to the end of the thirteenth tować na koniec XIII w. (lokacja miasta). Součásti starého vodovodního century (the charter of the city). systému Elementy dawnego systemu Elements of an old water-piping system wodociągowego Během četných archeologických prací, které probíhají na území Starého Města In course of numerous archaeological W trakcie licznych prac archeologicz- v Jelení Hoře, jsou často nacházeny works, carried out in the Old Town of nych, prowadzonych na terenie Starego zbytky dřevěného potrubí vyrobeného Jelenia Góra, wooden pipes made of thick Miasta w Jeleniej Górze, częstymi zna- ze silných, uprostřed vyvrtaných hollowed-out logs are frequently found. leziskami są drewniane rury wykonane kmenů. Toto potrubí je součástí starého These pipes are elements of the old z grubych bali wydrążonych w środku. vodovodního systému, který zásoboval water-piping system, supplying the city Rury te to elementy dawnego systemu město vodou a fungoval na principu with water, operating on basis of gravity. wodociągowego, zaopatrującego mia- zemské přitažlivosti. Části dřevěného Fragments of wooden water pipes were sto w wodę, działającego na zasadzie vodovodu byly objeveny mimo jiné na discovered, i.a. in the City Hall Square,

17 W. Grabowski, Osadnictwo miejskie na 14 W. Grabowski, Osadnictwo miejskie na 17 W. Grabowski Osadnictwo miejskie na Starym Mieście w Jeleniej Górze w świetle badań Starym Mieście w Jeleniej Górze w świetle badań Starym Mieście w Jeleniej Górze w świetle badań archeologicznych ,”Z Otchłani Wieków”, R. 64/2009, archeologicznych ,”Z Otchłani Wieków”, R. 64/2009, archeologicznych „Z Otchłani Wieków”, Warszawa, nr 1–4, Warszawa, s. 210–233. č. 1-4, Warszawa, s. 210-233. Rocznik 64/2009, No. 1–4, pp. 210–233

30 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU grawitacyjnej. Fragmenty drewnianych Radničním náměstí (Plac Ratuszowy), Jasna Street, M. Konopnickiej Street, 1 wodociągów odkryto m. in. na placu v ulicích Jasna, M. Konopnickiej a 1. Maja Street. The system was composed Ratuszowym, ulicy Jasnej, M. Konopni- Maja. Systém se skládal z dřevěného of wooden tubes, connected together ckiej, 1. Maja. System składał się z rur potrubí, které bylo spojeno kovovými by metal connectors – one of which is drewnianych, połączonych ze sobą przy spojkami, z nichž je jedna jako exponát presented at the exhibition. pomocy metalowych złączek, z których prezentována na této výstavě. The water piping system was jedna przykładowo prezentowana jest Vědci se dříve usuzovali, že vznik dated back to the period of the na wystawie. vodovodního systému spadá do Renaissance, to the nineteenth century. Chronologię drewnianego systemu širokého období od renesance až po A dendrochronological research of wodociągowego określano szeroko na 19. století. Teprve dendrochronologický wooden samples conducted in the late okres od renesansu aż do XIX w. Dopiero výzkum vzorků dřeva, který provedl na nineties of the twentieth century, at badania dendrochronologiczne próbek konci 90. let 20. století na objednávku request of the Karkonosze Museum in drewna, przeprowadzone pod koniec Krkonošského muzea v Jelení Hoře dr. Jelenia Góra, by Marek Krąpiec (PhD lat 90. XX w. na zlecenie Muzeum Kar- ing. Marek Krąpec z Hornicko-hutnické Eng.) from the Academy of Science and konoskiego Jeleniej Górze przez dra inż. akademie v Krakově, stanovil jako Technology in Cracow, proved the first Marka Krąpca z Akademii Górniczo- dobu vzniku alespoň části vodovodu 1. half of the seventeenth century as the -Hutniczej w Krakowie, wskazały na 1. polovinu 17. století. time when at least a part of the aqueduct połowę XVII w. jako na czas powstania was constructed. przynajmniej części wodociągu.

20. Rura wodociągowa XVII – XVIII w. Jelenia Góra, ul. 1. Maja drewno, 300 x 27 cm MJG – A – 209 (P)

20. Vodovodní trubka 17. – 18. století Jelení Hora, ul. 1. Maja dřevo, 300 x 27 cm MJG – A – 209 (P)

20 . Water pipe the 17th–18th century Jelenia Góra, 1 Maja Street wood, dimensions 300 cm x 27 cm MJG – A – 209 (P)

Jeleniogórskie średniowieczne Jelenohorské středověké kamnářské Medieval furnace tiles formJ elenia Góra kafle piecowe kachle In 1995, the Karkonosze Museum Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze Krkonošské muzeum v Jelení Hoře in Jelenia Góra supervised a rescue w 1995 r. prowadziło nadzór oraz ratow- v roce 1995 vedlo dohled a záchranný archaeological research in a building nicze badania archeologiczne na terenie archeologický výzkum na území undergoing a refurbishment on 4/5, remontowanego budynku przy ul. Długiej rekonstruované budovy v ul. Długa 4-5 Długa Street, in the Old Town of 4–5 w Jeleniej Górze, w obrębie Stare- v Jelení Hoře, na území Starého Města. Jelenia Góra. After the study had been go Miasta. Po zakończeniu badań, pod Po ukončení průzkumu na konci roku completed, at the end of 1996, in the koniec 1996 r., w piwnicy budynku, na 1996 byla ve sklepě stavby, v hloubce basement of the building, at a depth of głębokości ok. 2 m od poziomu współ- asi 2 metrů od současné úrovně objevena about 2 meters below the modern level, czesnego, odkryta została średniowieczna středověká studna. Objekt o průměru a medieval well was discovered – a stone- studnia. Obiekt, o średnicy cembrowiny kamenné vyzdívky 1,70 m byl vyplněn lined object with a diameter of 1.70 m. In 1,70 m, zbudowany z kamieni, wypełnio- zásypem, který byl odtěžen do hloubky the upper 5.5 m of fill that was removed, ny był zasypiskiem, które zostało wyeks- 5,5 m. Během výkopu studny bylo a large amount of historical items was plorowane do głębokości 5,5 m. W trakcie získáno velké množství historických found, including ceramics (many of which eksploracji studni wydobyto dużą ilość památek, včetně keramiky (řada were not scattered), bones, wood and materiałów zabytkowych, w tym cera- nádob v celku), kostí, dřeva, úlomků pieces of glass and leather. Analysis of

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 31 mikę (liczne naczynia w całości), kości, skla a kousků kůže. Na základě analýzy the assemblage determined that the well drewno, fragmenty szkła i skóry. Analiza materiálu bylo stanoveno, že se studna was in use between the fourteenth and materiału pozwala ustalić czas użytko- používala ve 14. až 16. století. Protože sixteenth century. Due to the lack of wania studni na XIV – XVI w. Ze względu se nenašly oddělené stratigrafické stratigraphic layers, historical material na brak wyróżnionych jednostek straty- jednotky, bylo možné analyzovat materiál can be analysed together, as coming graficznych, materiał zabytkowy można památek v celku jako obsah jediného from a homogeneous fill, with dating of analizować całościowo, jako pochodzący zásypu, jednotlivé exempláře pak byly individual items on the basis of stylistic z jednorodnego zasypiska, zaś datowa- zkoumány na základě stylových znaků features typical of the period. nie poszczególnych okazów na podstawie charakteristických pro dané období. The most interesting finds, discovered cech stylistycznych charakterystycznych K nejzajímavějším předmětům in the above mentioned well, include two dla danego okresu. nalezeným v této studni patřily dva clay furnace tiles. The first one is probably Do najciekawszych znalezisk, odkry- kamnářské kachle. První z nich je the oldest surviving furnace tile, found in tych w opisywanej studni, należą dwa s největší pravděpodobností nejstarším the area of Old Town in Jelenia Góra. The gliniane kafle piecowe. Pierwszy z nich dochovaným exemplářem na území relic was pressed in a mould and fired, and jest najprawdopodobniej najstarszym za- jelenohorského Starého Města. Kachel has a chipped edge and the body broken in chowanym kaflem piecowym, znalezio- byl vylisován ve formě a vypálen; má half, with no glazing. On the surface of the nym na terenie jeleniogórskiego Starego otlučený límec a desku přelomenou na tile there is a horizontal image of a fantastic Miasta. Zabytek został wyciśnięty w for- půl, nemá glazuru a jeho rozměry jsou 16 animal, probably a lion, on four legs, with mie i wypalony; ma obtłuczony kołnierz x 12 cm. Na desce se nachází zobrazení a tail and the head turned towards the i płytę przełamaną na pół, bez szklistej mytologického zvířete, pravděpodobně viewer. The second tile, derived from polewy. Na płycie, w układzie poziomym, lva, se čtyřmi tlapami, ohonem a hlavou the same set, is entirely preserved, znajduje się wyobrażenie fantastyczne- otočenou k pozorovateli. Druhý kachel, with full edge and a panel with figural go zwierzęcia, prawdopodobnie lwa, který pochází ze stejného souboru, se representation. The panel, with no glaze, na czterech łapach, z ogonem i głową dochoval v celku, má úplný límec a na is made of brick red clay has a drawing on zwróconą w kierunku oglądającego. Drugi desce figurální výjev. Deska je bez glazury, three vertically arranged fields, depicting kafel, pochodzący z tego samego zespołu, z cihlově červené hlíny, má rozměry 20 floral and animal elements. The first from zachowany jest w całości, z pełnym koł- x 12 cm. Na zachovalém obrázku jsou ve the top has a floral ornament, the middle nierzem oraz z płytą z przedstawieniem svislé poloze ve třech polích zobrazeny one – a winged dragon on two legs, and figuralnym. Płyta, bez szklistej polewy, rostlinné a zvířecí motivy, v prvním poli the bottom one – two dragons turned back z gliny o kolorze ceglasto-czerwonym, shora rostlinný ornament, ve středním to back with tails entwined.

21. Kafel piecowy 22. Kafel piecowy średniowiecze XIV – XV wiek średniowiecze XIV – XV wiek Jelenia Góra, ul. Długa 4–5, badania zasypiska studni, 1996 r. Jelenia Góra, ul. Długa 4–5, badania zasypiska studni, 1996 r. glina, odciskanie w formie, wypalanie, 16 x 12 cm glina, odciskanie w formie, wypalanie, 20 x 12 cm MJG – A – 286/1 MJG – A – 286/2

21. Kamnářský kachel 22. Kamnářský kachel středověk středověk Jelení Hora, ul. Długa 4–5, výzkum zásypu studně, rok 1996 Jelení Hora, ul. Długa 4–5, výzkum zásypu studně, rok 1996 hlína, lisování ve formě, výpal, 16 x 12 cm hlína, lisování ve formě, výpal, 20 x 12 cm MJG – A – 286/1 MJG – A – 286/2

21. Furnace tile 22. Furnace tile Middle Ages Middle Ages Jelenia Góra, 4/5, Długa Street, research of well backfill, 1996 Jelenia Góra, 4/5, Długa Street, research of well backfill, 1996 clay, mould pressing, firing, dimensions 16 x 12 cm clay, mould pressing, firing, dimensions 20 x 12 cm MJG – A – 286/1 MJG – A – 286/2

32 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU ma zachowany rysunek – w układzie poli okřídlený drak na dvou nohách, Both tiles, in terms of style, are pionowym, na trzech polach wykonano v dolním poli dva draci, kteří jsou k sobě examples of gothic reliefs. It is difficult elementy roślinne i zwierzęce: na polu otočeni zády a mají spletené ocasy. to establish a precise dating, but it seems pierwszym od góry ornament roślinny, Oba kachle jsou ze stylového hlediska that the tile with the image of the lion na polu środkowym skrzydlaty smok na příkladem rytin s gotickými znaky. Je may be older – even the shape of the dwóch łapach, na polu dolnym dwa od- obtížné určit jejich přesné stáří, zdá animal is similar to those of the late wrócone tyłem do siebie smoki, splecione se však, že kachel se zobrazením lva Romanesque style. An interesting fact is ogonami. může být starší – podoba zvířete nese that a figure resembling the animal from Oba kafle, pod względem stylistycz- pozdně románské znaky. Bez vyvozování the furnace tile is formed on a wall of nym, należy zaliczyć do przykładów pła- hlubších závěrů lze jako zajímavost uvést, the twelfth century Romanesque church skorzeźb o cechach gotyckich. Trudno že obrázek velmi podobně vyhlížejícího of Blessed Virgin Mary in Inowrocław – ustalić dokładne datowanie zabytków, zvířete se nachází na zdi románského however, no far-reaching conclusions wydaje się jednak, że kafel z wyobraże- kostela Nejsvětější Panny Marie should be drawn from that fact. niem lwa może być starszy – kształto- v Inowrocławi ze 12. století. wanie zwierzęcia jest nawet zbliżone do Old glass making in the Karkonosze cech późnoromańskich. Jako ciekawostkę, Sklářské hutě v Krkonoších Mountains and in the Izerskie bez wyciągania daleko idących wniosków, a Jizerských Horách Mountains można wspomnieć, że rysunek bardzo podobnie ukształtowanego zwierzęcia Horské oblasti byly ve středověku Mountain areas in the Middle Ages znajduje się na ścianie romańskiego, jen zřídka využívány k průmyslovým were rarely used for industrial purposes. XII-wiecznego kościoła pw. Najświętszej účelům. Nedostupnost, divokost těchto Unavailability and wildness of the area, Maryi Panny w Inowrocławiu. oblastí a strach z neznámého bránily the fear of the unknown, prevented lidem v pronikání do výše položených people from entering the upland Hutnictwo szkła w Karkonoszach míst a v provozování jakékoliv výrobní regions and conducting any activity i Górach Izerskich nebo zemědělské činnosti. V Krkonoších there – both in terms of production and a Jizerských Horách tomu však bylo settlement. That was slightly different Obszary górskie w średniowieczu sto- poněkud jinak. Tyto oblasti byly in the Karkonosze Mountains and the sunkowo rzadko były wykorzystywane osídlovány od středověku, například Izerskie Mountains. Penetrated since the w celach przemysłowych. Niedostępność, tehdejšími „prospektory“, a staly se Middle Ages, even by treasure hunters dzikość, strach przed nieznanym, po- díky svému přírodnímu bohatství jednou and mineral deposit seekers, thanks to wstrzymywały ludzi przed wchodzeniem z nejstarších oblastí výroby skla v Polsku. the natural wealth have become one of w wysoko położone regiony i prowadze- Bohatá naleziště křemičitého písku Poland’s oldest areas of glass production. niem tam wszelkiej działalności, zarów- umožnila podle historických záznamů Using the rich deposits of quartz sand, no produkcyjnej, jak i osadniczej. Nieco vznik prvních skláren už ve 14. století. the first glassworks were founded – odmiennie było w Karkonoszach i Górach První historické zmínky o výrobě skla according to the records – since the Izerskich. Penetrowane od średniowie- pocházejí z roku 1366. Vyplývá z nich, fourteenth century. cza, choćby przez poszukiwaczy skarbów že nejstarší sklárna se nacházela v Dolní The first historical records on hot- i złóż mineralnych, dzięki naturalnemu Sklářské Porubě. Později se objevují četné glass manufacture come from 1366, bogactwu, stały się jednym z najstarszych zmínky o dalších sklárnách v okolí dnešní locating the oldest glassworks in Lower w Polsce obszarów produkcji szkła. Opie- Sklářské Poruby, Piechowic, Kopańce, Schreiberhau (Szklarska Poręba Dolna). rając się na bogatych złożach piasków Chromce. Byly to tzv. lesní hutě, které Later, there are numerous records of kwarcowych, pierwsze huty zakładano, používaly k výrobě skla místní nerostné successive glass houses in the vicinity według przekazów, już od XIV w. suroviny a k topení ve sklářských pecích of today’s Szklarska Poręba, Piechowice, Pierwsze przekazy historyczne, do- všude dostupné dřevo. V jejich souvislosti Kopaniec, Chromiec. These were so tyczące hutnictwa szkła, pochodzą se používá také označení putující hutě, called: forest glassworks, basing on local z 1366 r., lokując najstarszą hutę w Szklar- protože po vymýcení lesa v nejbližším natural resources and wood as fuel for skiej Porębie Dolnej. Potem pojawiają się okolí byly přeneseny na jiné místo. hot-glass furnaces. A term: wandering liczne zapisy o kolejnych hutach w okoli- Současný výzkum se zaměřuje na přesnou glasswors is also being applied to cach dzisiejszej Szklarskiej Poręby, Piecho- lokalizaci dávných sklářských hutí describe them because, after the wic, Kopańca, Chromca. Były to tzw. huty a následně jejich archeologický výzkum. exploitation of forests in the immediate leśne, bazujące na lokalnych surowcach Navzdory četným zmínkám surroundings, they were transferred to mineralnych i kompleksach leśnych, do- v historických pramenech, které velmi another location. The research problem starczających drewno do opału pieców přesně hovoří o poloze jednotlivých of today is the exact localisation of hot- hutniczych. Stosuje się w odniesieniu do sklářských hutí, se do dnešní doby glass archaeological sites and their tych hut także określenia huty kroczące, podařilo s jistotou určit pouze dvě archaeological diagnosis. ponieważ po wytrzebieniu lasu w swo- stanoviště, které lze dát do souvislosti In spite of numerous source mentions, im otoczeniu, huta zmieniała lokalizację. s obdobím středověku. Na obou byl quite accurately localizing individual Dzisiejszym problemem badawczym jest proveden archeologický výzkum. glass houses, to this day one managed

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 33 dokładne zlokalizowanie hutniczych sta- Nejdůkladněji prozkoumaným místem to establish only two positions with nowisk archeologicznych, a następnie ich je sklářská huť v Tiché Dolině (Cicha full certainty. On both of them an rozpoznanie archeologiczne. Dolina) u Piechowic v Krkonoších. Byla archaeological research was conducted. Pomimo licznych wzmianek źródło- náhodně objevena v roce 1894 při práci The best known and most thoroughly wych, dość dokładnie lokujących poszcze- v lese, aniž by byla uváděna v historických explored site is a glass house in Cicha gólne huty, do dnia dzisiejszego udało się pramenech. Dřevorubci tehdy narazili na Valley near Piechowice, at the Foothills z całą pewnością uchwycić jedynie dwa množství odpadu z výroby skla v podobě of the Karkonosze Mountains. Not stanowiska, które można wiązać z okre- tzv. skleněných slziček, zlomků sklářských mentioned in historical sources, it was sem średniowiecza. Na obu przeprowa- kelímků, pánví a keramických materiálů accidentally discovered in 1894 on the dzono badania archeologiczne. a úlomků skleněných výrobků. Podruhé occasion of forest works. Numerous Najlepiej rozpoznanym stanowiskiem tuto sklářskou huť objevil v roce 1957 production wastes in the form of so- jest huta w Cichej Dolinie koło Piechowic znalec krkonošské krajiny a průvodce called: glass tear-drops and fragments na Pogórzu Karkonoskim. Wprawdzie nie Tadeusz Steć. Po tomto objevu byla of crucibles, pots for glass and ceramic wzmiankowana w źródłach historycznych, uspořádána první výzkumná expedice materials, were encountered there. The odkryta została w 1895 r. przy okazji prac vedená Wojciechem Gluzińským ze glass house was re-discovered in 1957, by leśnych. Natrafiono wówczas na liczne Slezského muzea ve Wroclawi. Výzkum the Karkonosze excursionist and guide, odpady poprodukcyjne w postaci tzw. probíhal v letech 1964 – 1967. V jeho Tadeusz Steć. The first expedition was led łezek szklanych i fragmentów tygli i do- rámci se podařilo objevit pozůstatky by Wojciech Gluziński from the Silesian nic szklarskich oraz materiały ceramiczne výrobních zařízení v podobě sklářských Museum in Wrocław. The research study i fragmenty wyrobów szklanych. Powtór- pecí a získat řadu cenných nálezů15. was conducted in 1964–1967. Remains nego odkrycia huty dokonał w roku 1957 Nepodařilo se však tehdy identifikovat of the production devices in the form karkonoski krajoznawca i przewodnik hranice stanoviště (výzkum probíhal of hot-glass kilns were discovered and Tadeusz Steć. Po tym odkryciu zorgani- v obtížných terénních podmínkách a number of historic materials was zowano pierwszą ekspedycję badawczą, a stanoviště, které leží ve výšce téměř acquired18. However, one failed to kierowaną przez W. Gluzińskiego z Mu- 600 m n. m., patří dodnes mezi nejvýše determine the limits of the site (the zeum Śląskiego we Wrocławiu. Badania položené v Polsku). Pro tento úkol research was carried out in difficult prowadzono w latach 1964 – 67. Od- byla v roce 1997 zorganizována další terrain, and the site is located at 600 słonięto wówczas relikty urządzeń pro- archeologická expedice, tentokrát meters above the sea level, one of dukcyjnych w postaci pieców hutniczych, tvořena vědci z Krkonošského muzea the highest altitudes for glassworks. pozyskano liczne materiały zabytkowe18. v Jelení Hoře a Katedry historie skla The search was repeated in 1997, by Nie udało się jednak wówczas uchwycić Univerzity Mikuláše Koperníka v Toruni, another archaeological expedition, granic stanowiska (badania prowadzo- se kterou jelenohorské muzeum this time composed of the staff of the no w trudnych warunkach terenowych, navázalo úzkou, dlouholetou spolupráci, Karkonosze Museum in Jelenia Góra and a stanowisko, położone na wysokości pod vedením profesora J. Olczaka. the Workshop of the History of Glass of niemal 600 m n.p.m., do dziś należy do Archeologický výzkum v Ciché Dolině Nicolaus Copernicus University in Toruń jednych z najwyżej położonych w Polsce). probíhal do roku 2002 a přinesl nové, (with which the museum from Jelenia Do tego zadania powołano w 1997 r. ko- bohaté materiály pro poznání historie Góra has established a close, long-lasting lejną ekspedycję archeologiczną, tym tohoto stanoviště. Byla objevena výheň, cooperation), under the guidance of Prof. razem złożoną z pracowników Muzeum kde byla skleněná hmota tavena, byly J. Olczak. The materials then obtained Karkonoskiego w Jeleniej Górze oraz nalezeny četné cenné materiály, typické created the core of the exhibition on Pracowni Dziejów Szkła Uniwersytetu pro sklářskou huť: skleněné slzičky, former hot-glass making in the Museum Mikołaja Kopernika w Toruniu, z którą zlomky sklářských kelímků a pánví of the Karkonosze Mountains in Jelenia jeleniogórskie muzeum nawiązało ścisłą, na tavení, výrobní odpad v podobě Góra, and allowed for a reconstruction wieloletnią współpracę, pod kierunkiem strusky. Historická keramika nalezená na of a medieval hot-glass kiln, standing in prof. J. Olczaka. Badania archeologiczne tomto stanovišti potvrdila, že huť byla the premises of the museum. w Cichej Dolinie trwały do roku 2002, v provozu ve 14. až 15. století. Současně The archaeological research in Cicha przynosząc nowe, bogate materiały do s výzkumem vykopávek v Ciché Dolině Valley lasted until 2002, revealing poznania dziejów tego stanowiska. Roz- provedla jelenohorsko-toruňská expedice new, rich materials which helped to poznano m.in. piecowiska, gdzie masa na území Západních Sudet povrchový discover the history of this site. The szklana była wytapiana, pozyskano bar- výzkum a sondážní vrty pomocí research identified i.a. kiln sites, where dzo liczne materiały zabytkowe, typowe geologické vrtné soupravy. Tyto práce glass was melted, acquired numerous dla stanowiska hutniczego: łezki szklane, přinesly řadu nových informací, mimo historical materials, typical of hot glass fragmenty donic i tygli do wytopu, od- jiné objevily další stanoviště sklářské site: glass tear drops, pieces of pots pady poprodukcyjne w postaci szkliwio- huti, které však nebylo středověké ale and crucibles for melting, production nych żużli. Ceramika zabytkowa wydobyta novověké. scraps in the form of vitrified slag.

18 W. Gluziński, Badania wykopaliskowe na terenie 15 W. Gluziński, Badania wykopaliskowe na terenie 18 W. Gluziński Badania wykopaliskowe na terenie średniowiecznej huty szkła w Piechowicach, „Szkło średniowiecznej huty szkła w Piechowicach, „Szkło średniowiecznej huty szkła w Piechowicach, Szkło i Ceramika”, 9/1966, s. 245–248. i Ceramika”, 9/1966, s. 245-248. i ceramika, 9/1966, pp. 245–248

34 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU na stanowisku potwierdziła chronologię Druhým potvrzeným stanovištěm The historic pottery, excavated on the huty na wiek XIV i XV. Równolegle z bada- středověké sklářské hutě je huť site, confirmed the chronology of glass niami wykopaliskowymi w Cichej Dolinie, v Chromci v Jizerských horách, která byla works to the fourteenth and fifteenth ekspedycja jeleniogórsko-toruńska pro- objevena teprve v roce 2003. O objev se century. Simultaneously to excavations wadziła na obszarze Sudetów Zachodnich zasloužili obyvatelé obce, kteří oznámili in Cicha Valley, in the Western Sudetes badania powierzchniowe oraz wiercenia Krkonošskému muzeu v Jelení Hoře nález the expedition from Jelenia Góra – Toruń sondażowe za pomocą wiertła geologicz- četných úlomků keramiky a skleněných led surface studies and drilling surveys nego. Prace te przyniosły szereg nowych slziček na jednom poli (do muzea přinesli with a geological drill. This work resulted informacji, m.in. potwierdzając stano- asi 600 exemplářů, což je více než počet in a number of new information, including wiska hutnicze, jednakże niezwiązane všech objektů nalezených v rámci confirming the position of hot-glass works z okresem średniowiecza, a nowożytne. dosavadních archeologických výzkumů – those were however modern, not Drugim potwierdzonym stanowiskiem v Ciché Dolině!). Terénní průzkum related to the period of the Middle Ages. hutniczym, związanym ze średniowie- potvrdil sklářský charakter stanoviště, The second confirmed hot-glass site czem, jest odkryta dopiero w 2003 jehož vznik spadá do 14. až 15. století, are, discovered only in 2003, glassworks roku huta w Chromcu w Górach Izer- a v následující sezóně pracovníci muzea in Chromiec in the Izerskie Mountains. skich. Odkrycia dokonali mieszkańcy díky finanční podpoře místních obyvatel The discovery was made by inhabitants miejscowości, którzy zgłosili do Mu- sdružených ve sdružení Kopaniec provedli of the village, who reported to the zeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze vstupní průzkum pomocí sond. V této fázi Karkonosze Museum in Jelenia Góra występowanie na jednym z pól bardzo výzkumu se nepodařilo narazit na výrobní the presence of numerous examples dużej ilości ceramiki oraz łezek szkla- zařízení v podobě pecí, ale byly získány of ceramics and glass tear-drops on nych (do Muzeum przyniesiono ponad velmi četné movité nálezy a objeveny one of the fields (Museum received 600 okazów zebranych z powierzchni, pozůstatky budov, které mohly souviset more than 600 objects collected from co jest ilością większą niż ze wszystkich s výrobními objekty16. the surface, which exceeds the number sezonów badawczych w Cichej Dolinie!). V poslední době (konec roku 2011) of objects obtained from all previous Prospekcja terenowa potwierdziła hut- byly provedeny další povrchové research in Cicha Valley!). The field niczy charakter stanowiska, które wyda- objevy dvou nových stanovišť, která inspection confirmed the hot-glass towano na XIV – XV wiek. W następnym pravděpodobně souvisejí se sklářskou nature of the site, which was dated sezonie pracownicy Muzeum, dzięki po- činností. První z nich se nachází to the fourteenth – fifteenth century. mocy finansowej społeczności lokalnej, v Jagniątkowě, u hájovny Krkonošského In subsequent season, the staff of the zorganizowanej w Stowarzyszeniu Kopa- národního parku na turistické stezce Museum, with the financial support niec, przeprowadzili wstępne badania vedoucí k horské chatě Petrovka, druhé of the local community organized in sondażowe stanowiska. Na tym etapie pak ve vysoce položených partiích obce the Kopaniec Association, conducted badań nie udało się natrafić na urzą- Kopaniec v Jizerských horách. Na obou preliminary surveys of the site. At this dzenia produkcyjne w postaci pieców, stanovištích byly na povrchu nalezeny stage, the study failed to discover the ale pozyskano bardzo liczny materiał objekty charakteristické pro sklářskou production equipment like furnaces, ruchomy oraz zlokalizowano ślady bu- činnost – slzičky, kelímky, pánve but a number of movable relics was dowli, prawdopodobnie towarzyszących (v Jagniątkowě ve velkém množství), acquired and traces of buildings were obiektom produkcyjnym19. a také keramika datovaná do 14. až 15. located that could be auxiliary structures W ostatnim czasie (koniec roku 2011) století. to the production complex.19 dokonano jeszcze dodatkowo odkrycia Kromě těchto sklářských stanovišť, Recently (at the end of 2011), surface powierzchniowego dwóch nowych sta- které spadají do období středověku, discoveries of two new positions were nowisk, prawdopodobnie związanych se v rámci výzkumného projektu, jehož made, probably related to the hot- z działalnością hutniczą. Pierwsze z nich cílem je mapování dávné sklářské glass operations. The first of these znajduje się w Jagniątkowie, przy leśni- výroby v oblasti Krkonoš a Jizerských is in Jagniątków, near the forester’s czówce Karkonoskiego Parku Narodowe- hor, Krkonošské muzeum v Jelení Hoře house of the Karkonosze Mountains go na szlaku turystycznym prowadzącym zaměřilo také na archeologický výzkum National Park, on a tourist trail leading w kierunku schroniska Petrovka, drugie v novověké sklářské huti. Na počátku 90. toward the mountain shelter Petrovka; w wysoko położonych partiach miejsco- let 20. století provedla společná expedice the second one is in the high altitude wości Kopaniec w Górach Izerskich. Na Krkonošského muzea a Katedry historie parts of Kopaniec village in the obu stanowiskach znaleziono na po- skla Univerzity Mikuláše Koperníka Izerskie Mountains. At both sites items wierzchni obiekty charakterystyczne dla v Toruni vykopávky pozůstatků sklářské were found on the surface that are działalności hutniczej – łezki, tygle, donice hutě Karlstal, která fungovala v letech characteristic of smelting operations – (w tym w Jagniątkowie w dużej ilości), 1754 – 1890 v obci Jakuszyce-Orle. Také tear drops, dishes, pots (large quantities a także ceramikę datującą znaleziska na zde byly objeveny četné pozůstatky po of these in Jagniątków), as well as pottery XIV – XV wiek. průmyslové činnosti – základy výrobních findings dating to the fourteenth –

19 T. Miszczyk, Dawne hutnictwo szkła 16 T. Miszczyk, Dawne hutnictwo szkła 19 T. Miszczyk Dawne hutnictwo szkła w Karkonoszach i Górach Izerskich, „Archeologia w Karkonoszach i Górach Izerskich, „Archeologia w Karkonoszach i Górach Izerskich, „Archeologia Żywa”, Żywa”, nr 36 (2/2006), Warszawa, s. 211–223. Żywa”, č. 36 (2/2006), Warszawa, s. 211-223. No. 36 (2/2006), EM–Press, Warszawa, pp. 211–223

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 35 Poza wyżej wymienionymi stanowi- budov, pece, zlomky výrobků a výrobního fifteenth century. skami hutniczymi związanymi z okresem odpadu. Zkoumáním se podařilo potvrdit, In addition to above mentioned średniowiecza, w ramach projektu ba- že skláři z Jizerských hor ovládali velmi metallurgical sites, associated with dawczego mającego na celu rozpozna- komplikovanou technologii „millefiori. the period of the Middle Ages, as nie dawnego hutnictwa szkła w rejonie Dnes se pozůstatky sklárny, o kterou a part of a research project designed Karkonoszy i Gór Izerskich, Muzeum Kar- pečuje Jizerské sdružení (Towarzystwo to identify the old glass-making in konoskie w Jeleniej Górze prowadziło Izerskie) provozující také nedalekou the area of the Izerskie Mountains także badania archeologiczne na nowo- turistickou chatu, staly jednou and the Karkonosze Mountains, the żytnym stanowisku hutniczym. Na po- z turistických atrakcí, kterou navštěvuje Karkonosze Museum in Jelenia Góra also czątku lat 90. XX w. wspólna ekspedycja stále větší počet návštěvníků Jizerských conducted an archaeological research on Muzeum Karkonoskiego oraz Pracowni hor, kteří v létě hojně využívají cyklostezky a contemporary glass-making site. In the Dziejów Szkła Uniwersytetu Mikołaja a v zimě běžecké trasy (kolem sklárny early nineties of the twentieth century, Kopernika w Toruniu przeprowadziła vede běžecká trasa Běhu Piastovců). a joint expedition of the Karkonosze badania wykopaliskowe pozostałości Díky archeologickému výzkumu Museum and the Workshop of the huty szkła Karlstal, funkcjonującej dostává obraz historie sklářské výroby History of Glass of Nicolaus Copernicus w latach 1754 – 1890 w miejscowości v Krkonoších a Jizerských horách stále University in Toruń conducted excavations Jakuszyce-Orle. Także tutaj odsłonięto ostřejší kontury a stává se pomalu jednou of remains of Karlstal glassworks, liczne relikty działalności przemysło- z vizitek regionu. Návštěvníci, kteří functioning in the years 1754–1890 wej: fundamenty budynków produk- přijíždějí odedávna do okolí, si ho spojují in Jakuszyce–Orle. A number of relics cyjnych, piece, fragmenty odpadów s krásnými skleněnými výrobky. Postupně of industrial activity was unveiled: the

23. Zabytki związane z hutnictwem szkła – odpady poprodukcyjne tzw. łezki, fragmenty tygli i donic szklarskich średniowiecze, XV w. Piechowice – Cicha Dolina, badania dawnej huty szkła MJG – A – 246

23. Nálezy související s tavením skla – odpady z výroby, tzv. slzičky, zlomky sklářských kelímků a pánví středověk, 15. století Piechowice – Cicha Dolina, výzkum staré sklárny MJG – A – 246

23. Relics connected to hot-glass – post-production scraps, so called tear drops, pieces of crucibles and pots Middle Ages, the 15th century Piechowice–Cicha Dolina, research of former glassworks MJG – A – 246

36 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU produkcyjnych oraz wyrobów. Dzięki však také se zájmem objevují tajemství foundations of production buildings, badaniom udało się, m.in. potwierdzić a historii tohoto umění. V budoucnu má furnaces, pieces of production waste, znajomość wśród izerskich hutników vzniknout speciální naučná stezka, které and pieces of products. The research bardzo skomplikowanej techniki „mil- povede přes stanoviště sklářských hutí. confirmed, among others, the knowledge lefiori”. Dziś pozostałości huty, wyeks- Zároveň také probíhá akce, která široce of a very complex glass manufacturing ponowane i otoczone opieką przez go- propaguje tuto oblast. technique: millefiori. Today, the remains spodarujące z pobliskim schroniskiem of the glassworks, exposed and protected turystycznym – Towarzystwo Izerskie, by the Izerskie Mountains Society, which stały się jedną z atrakcji turystycznych Sudetské hrady v okolí also runs a nearby tourist shelter, have odwiedzanych przez coraz liczniejszych Jelení Hory become one of the tourist attractions, w Górach Izerskich gości, latem korzy- Hrad Koziniec visited by a growing number of guests, stających np. ze ścieżek rowerowych, enjoying numerous bike trails in summer zimą z licznych tras biegowych (tuż przy Krkonošské muzeum v Jelení Hoře and cross-country skiing in winter reliktach huty przebiega trasa narciar- provedlo vstupní povrchový a sondážní (the glassworks’ remains are located skiego Biegu Piastów). průzkum vrchu Koziniec v Jelení Hoře. Na directly at the route of Bieg Piastów, Rozwój hutnictwa szkła w Karkono- jeho vrcholu byly objeveny pozůstatky a Worldloppet skiing event). szach i Górach Izerskich, dzięki bada- historických kamenných zdí spojovaných The development of hot glass in the niom archeologicznym, jest coraz lepiej zednickou maltou. Tyto pozůstatky Karkonosze Mountains and the Izerskie rozpoznany, powoli stając się jedną představují zbytek většího ochranného Mountains is increasingly recognized z wizytówek tego regionu. Od dawna opevnění, které chránilo protáhlý vrchol thanks to the archaeological research goście docierający w te strony kojarzyli kopce o rozměrech 30 x 14 m. Na různých and it slowly becomes one of the flagship je z pięknymi wyrobami ze szkła, powoli místech vrcholu bylo provedeno sedm features of the region. For a long time, natomiast także z chęcią zgłębiają taj- sondážních výkopů o rozměrech 1 x 1 m guests arriving in the area associated it niki i historię tej sztuki. Planowane jest a 2 x 2 m. Byly provedeny do hloubky 20 with beautiful glass products. Currently, utworzenie specjalnego, odpowiednio – 30 cm. Pod nimi se nacházela horninová they also start to explore the secrets and oznakowanego szlaku turystycznego, drť, což může svědčit o krátkém období history of hot-glass art. It is planned to który będzie prowadził przez stanowiska používání tohoto místa. Z výkopů create a special marked tourist trail, hutnicze, prowadzona jest też szeroko bylo získáno několik stovek zlomků which will run across hot glass sites, akcja propagująca tą dziedzinę. keramických nádob, zlomky kamnářských a broad marketing action promoting kachlů, četné zvířecí kosti a 4 kovové this field of art is also being conducted. předměty (3 hřebíky a 1 slza olova). Zamki sudeckie Keramika a kachle umožnily datovat w okolicach Jeleniej Góry tyto nálezy do období 14. – 15. století. Castles in the Sudetes Zamek Koziniec Z písemných zdrojů je známo, že tato near Jelenia Góra malá strážnice byla spálena kolem roku Koziniec Castle Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Gó- 142817. rze przeprowadziło wstępne badania The Karkonosze Museum in Jelenia powierzchniowo-sondażowe wzgórza Středověké hroty kopí z hradu Góra, conducted a preliminary surface Koziniec w Jeleniej Górze. Na kulmina- Sokolec v Sokolích horách and survey investigation on Koziniec Hill cji wzniesienia stwierdzono pozostałości in Jelenia Góra. At the top of the hill there dawnej zabudowy kamiennej, łączonej Železné hroty kopí představují zajímavé were discovered remains of old stone zaprawą murarską. Fragmenty te są ukázky staré výzbroje a patří do kolekce buildings, bind with a mortar. These resztkami większego założenia obron- militárií ve sbírkách Archeologického fragments are the remains of a larger nego, które obejmowało wydłużony oddělení Krkonošského muzea v Jelení defence establishment, which occupied szczyt wzniesienia o wymiarach 30 x 14 Hoře. Hroty jsou vykovány ze železa, an elongated crest with dimensions of 30 m. W różnych częściach kulminacji za- v řezu mají kosočtvercový tvar ostří s x 14 m. Seven survey trenches in different łożono siedem wykopów sondażowych výrazně odděleným žebrem, u základny parts of the peak were established, o wymiarach 1 x 1 m i 2 x 2 m. Eksplo- jsou viditelné stopy žlábků po obvodu a measuring 1 x 1 m and 2 x 2 m. These rowano je do głębokości 20–30 cm. Po- jsou zakončeny pouzdrem o hloubce 9 cm trenches were explored to a depth of niżej wystąpił rumosz skalny, co może pro nasazení tyče. Stav památek je dobrý, 20–30 cm. Beneath that level stone świadczyć o krótkim okresie użytkowania navzdory výrazným stopám po korozi (v rubble was found, which may indicate tego miejsca. Z wykopu uzyskano kilka- roce 1990 byly podrobeny restaurování that the site was used only shortly. set fragmentów naczyń ceramicznych, – mechanickému a chemickému čištění a The excavations delivered hundreds of fragmenty kafli piecowych, liczne kości parafinování v Archeologicko-historickém pottery fragments, pieces of furnace tiles, zwierzęce i 4 przedmioty metalowe numerous animal bones and four metal (3 gwoździe i 1 łezka ołowiu). Ceramika 17 S. Wilk, Strażnica wojskowa na Kozińcu objects (3 nails and 1 tear drop of lead). naczyniowa i kafle pozwoliły datować w świetle archeologicznych badań sondażowych, Pottery and furnace tiles were dated [w:] Człowiek i środowisko w Sudetach, Wrocław znaleziska na XIV – XV wiek. Ze źródeł 1998, s. 243-247. to the fourteenth – fifteenth century.

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 37 pisanych wiadomo, że tą małą warownię muzeu v Hlohově), pouze u základny Written sources provide information, spalono ok. 1428 roku20. pouzdra se nacházejí větší korozní úbytky. that this small fortress was burned down Železné hroty patří do velmi zajímavé around 1428.20 Średniowieczne groty oszczepów- skupiny militárií, které byly objeveny -włóczni z zamku Sokolec w Górach na počátku 20. století v ruinách Medieval heads of spear–javelins Sokolich středověkého hradu Sokolec v Sokolích from Sokolec Castle in the Sokole horách poblíž Karpniků. Vzhledem Mountains Żelazne groty oszczepów to bardzo k domnělým stopám po dekoraci se ciekawe zabytki dawnego uzbrojenia, kolem nich vyrojila řada spekulací, které Iron javelin heads are very interesting należące do kolekcji militariów w zbiorach souvisely s určením data vzniku těchto relics of old weapons, belonging to the Działu Archeologii Muzeum Karkonoskie- předmětů, hradu Sokolec a nepřímo military ensemble in the collections of go w Jeleniej Górze. Groty wykonane są z i počátků osídlení Západních Sudet ve the Department of Archaeology in the żelaza w technice kucia, mają romboidal- středověku. Teprve poslední komplexní Karkonosze Museum in Jelenia Góra. The ne w przekroju ostrze z wyraźnie wyod- bádání zbraní umožnilo vyvrátit tyto tip is made of wrought iron, diamond- rębnionym żeberkiem, u podstawy ślady spekulace. shaped in cross-section, with a clearly dookolnych żłobków, a zakończone są tu- Soubor 11 hrotů objevil v roce 1904 separated rib and grooves at its base. leją do osadzania drzewca o głębokości 9 v rozvalinách zámku Sokolec německý The head ends with a 9 cm deep sleeve cm. Stan zachowania zabytków jest dobry, amatérský archeolog F. von Oheimba. for the deposition of a shaft. The item’s pomimo wyraźnych śladów skorodowania První práci o nich vydal v roce 1939 conservation status is good – despite (w roku 1990 poddane zostały zabiegom E. Petersen, který především na základě clear signs of corrosion (in 1990 it konserwacyjnym – czyszczeniu mecha- údajných dekorativních znaků zařadil underwent maintenance treatment nicznemu i chemicznemu, parafinowaniu hroty mezi památky s velmi dávným – mechanical and chemical cleaning, w Muzeum Archeologiczno-Historycznym datem vzniku, ze 7 století, a považoval applying of paraffin layer in the Museum w Głogowie), jedynie u podstawy tulei je za doklad pronikání germánských of Archaeology and History in Głogów) występują większe ubytki korozyjne. alamanských a franckých kmenů v raném – only at the base of the head larger Żelazne groty oszczepów należą do středověku do Slezska18. Tato analýza byla corrosion defects can be seen. bardzo interesującej grupy militariów, záminkou ke spekulacím o obyvatelích The iron spearhead is a part of a very odkrytych na początku XX w. w ruinach Sokolce, podle národnosti vědce to interesting group of militaria, discovered średniowiecznego zamku Sokolec w Gó- měli být buď Germáni, nebo Slované. in the early twentieth century in the rach Sokolich, koło Karpnik. Ze względu na Psalo se také o souvislosti Sokolce ruins of a medieval castle, Sokolec in the domniemane ślady zdobienia na zabytkach, s tzv. Sámovou říší, která existovala Sokole Mountains near Karpniki. Due to narosły wokół nich liczne kontrowersje, pravděpodobně v 7. století na Moravě. the alleged traces of decoration on the związane z chronologią zespołu, a co za Z poválečných polských vědců provedla item, there has been many controversies tym idzie zamku Sokolec, pośrednio ogól- nejdůkladnějších analýzu nálezů ze built up around it (as well as on the entire nie początków osadnictwa w Sudetach Za- Sokolce v roce 1962 W. Sarnowska19, collection), related to the chronology chodnich w średniowieczu. Dopiero ostat- psal o nich také K. Jaworski v práci z roku of the finding (and hence – Sokolec nie kompleksowe badania bronioznawcze 2005, která byla věnovaná sudetským Castle and, indirectly, in general: the pozwoliły rozwiać te kontrowersje. hradům20 a který posunul chronologii beginnings of settlement in the Western Zespół 11 grotów włóczni-oszczepów památek na 8. až 9. století, naopak Sudetes in the Middle Ages). Only recent, został odkryty w roku 1904 w ruinach jejich původ spatřoval v jihoslovanských comprehensive arm analysis study has zamku Sokolec przez niemieckiego po- oblastech. helped to dispel the controversy. szukiwacza-amatora F. von Oheimba. Pochybnosti a spory o památkách The set of 11 spear/javelin heads Pierwszego ich opracowania dokonał vyvrátil teprve v roce 2008 wroclawský was discovered in 1904 in the ruins of w roku 1939 E. Petersen, który głównie archeolog a odborník na zbraně L. Sokolec Castle by a German amateur na podstawie rzekomych cech zdobni- Marek21. Po důkladné analýze a výzkumu prospector F. von Oheimb. The first czych na grotach, zaklasyfikował je jako samotných hrotů a archivních pramenů study of the finding was completed in zabytki o bardzo wczesnej metryce, od- (porovnání památek s předválečnými 1939 by E. Petersen who, basing largely nosząc ich powstanie do VII w. i traktując popisy a obrázky) došel k závěru, on the alleged ornamental features of je jako dowód wczesnej penetracji Śląska že se E. Petersen v roce 1939 kvůli the spearheads, classified them as relics przez wczesnośredniowieczne plemiona of an early origin, dating them to the germańskie: alamańskie lub frankijskie21. 18 E. Petersen, Der ostelbische Raum als seventh century, and treating them as germanisches Kraftfeld im Lichte der Bodenfunde Ta analiza dała pretekst do spekulacji na des 6.-8. Jahrhunderts, Leipzig 1939. an evidence of the early penetration 19 W. Sarnowska, Uzbrojenie z Sokolca na Górze of Silesia by early medieval Germanic 20 S. Wilk, Strażnica wojskowa na Kozińcu Krzyżnej, pow. Jelenia Góra, „Muzealnictwo tribes: Alemanni or Franks.21 This analysis w świetle archeologicznych badań sondażowych, Wojskowe”, sv.2/1962, s. 59-71. [w:] Człowiek i środowisko w Sudetach, Wrocław 20 K. Jaworski, Grody w Sudetach VIII – X wiek, 20 S. Wilk Strażnica wojskowa na Kozińcu w świetle 1998, s. 243–247. Wrocław 2005. archeologicznych badań sondażowych, Człowiek 21 E. Petersen, Der ostelbische Raum als 21 L. Marek, Broń biała na Śląsku. XIV – XVI wiek, i środowisko w Sudetach, Wrocław, pp. 243–247 germanisches Kraftfeld im Lichte der Bodenfunde “Wratislavia Antiqua”. Studia z dziejów Wrocławia, 21 E. Petersen Der ostelbische Raum als des 6.–8. Jahrhunderts, Leipzig 1939. sv. 10, Wrocław 2008. germanisches Kraftfeld im Lichte der Bodenfunde

38 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU temat mieszkańców Sokolca – w zależności tomu, aby dokázal starší datum jejich gave a pretext for speculation about the od narodowości badacza mieli to być albo vzniku, dopustil vědeckého podvodu. inhabitants of Sokolec Castle – depending wcześni Germanie albo wcześni Słowianie. Ten spočíval v překreslení, porušení on the nationality of the researcher, it Pisano nawet o związkach Sokolca z tzw. proporcí a zdůraznění údajných raně had been either early Germanic or early państwem Samona, prawdopodobnie ist- středověkých znaků v publikovaných Slavs. Some have even written about the niejącym w VII w. na Morawach. Spośród obrázcích zbraní, aby „dokázal teorii relationship of Sokolec Castle with the so- powojennych polskich badaczy, najdo- shodnou s tehdejší politikou“. L. Marek called Samo’s Kingdom, possibly existing kładniejszej analizy zabytków z Sokolca do- dokázal, že faktická dekorace a forma in Moravia in the seventh century AD. konała w roku 1962 W. Sarnowska22, pisał popisovaných hrotů se zásadně liší od Among the post-war Polish researchers, o nich także K. Jaworski w pracy z roku té, na kterou lze narazit u dochovaných the most accurate historical analysis of 2005, poświęconej wczesnośredniowiecz- franckých památek, a naopak je potřeba findings from Sokolec Castle was made nym grodom sudeckim23, który przesunął je dávat chronologicky do souvislosti s in 1962 by W. Sarnowska.22 K.Jaworski chronologię zabytków do VIII – IX w., na- obdobím pozdního středověku, 14. až wrote about them in 2005 in his study tomiast ich proweniencji dopatrywał się 15. stoletím, a konkrétně s probíhajícími dedicated to early gords from the w stanowiskach południowosłowiańskich. husitskými válkami ve Slezsku. Sudetes23, while moving their chronology Wątpliwości i spory wokół zabytków Středověký hrot kopí z hradu Sokolec to the eighth–ninth century, and deriving rozwiał dopiero w roku 2008 wrocław- je důkazem toho, jak mnoho spekulací, their provenance from south-Slavic ski archeolog i bronioznawca L. Marek24. sporů a emocí zcela nevědeckého, až settlements. Dzięki drobiazgowej analizie i badaniom politického charakteru, vedoucích k Doubts and disputes around the samych zabytków, jak i źródeł archiwal- podvodům a manipulacím, může vyvolat findings were cleared in 2008 by arm nych (zestawienie zabytków z przedwo- jedna památka (nebo drobná sbírka analyst and archaeologist, L. Marek from jennymi opisami i rysunkami) doszedł on památek) nevýznamného vzhledu. Wrocław.24 Through detailed analysis do wniosku, że E. Petersen w roku 1939, Hroty kopí nepředstavují jedinou and research of artefacts themselves, by wykazać wczesną datę ich powstania, součást výzbroje, která byla nalezena as well as archival sources’ queries dopuścił się fałszerstwa naukowego. Po- při archeologickém výzkumu hradu (the comparison of items with pre-war legało ono na przerysowaniu, zachwianiu Sokolec a která se nachází ve sbírkách descriptions and drawings), he concluded proporcji i uwypukleniu rzekomych cech Krkonošského muzea. K vizuálně velmi that E. Petersen in 1939, to establish an wczesnośredniowiecznych w opublikowa- efektním muzejním exponátům, získaným early date of their inception, committed nych rysunkach militariów, aby „udowod- pravděpodobně také během výzkumu na a scientific fraud. It consisted in nić teorię zgodną z ówczesną polityką”. tomto stanovišti, patří rytířské ostruhy; exaggerating, distorting the proportions L. Marek wykazał, że faktyczna ornamen- jedna dochovaná v celku, s kolečkem a and highlighting the supposed early- tyka i forma omawianych żeleźców od- zlomky dvou dalších. Tyto památky se medieval attributes of findings in the biega zdecydowanie od spotykanej wśród bohužel dochovaly v muzejních sbírkách drawings published to “prove theory zachowanych zabytków frankijskich, na- z předválečného období, a tudíž bez compatible with the contemporary tomiast w rzeczywistości należy wiązać je archeologické dokumentace. Neznáme politics”. L. Marek showed that the actual chronologicznie z okresem późnego śred- tedy kontext, ani přesné místo jejich ornamentation and form of these iron niowiecza, wiekiem XIV i XV, a konkretnie objevení, a proto představují pouze spearheads significantly deviated from prawdopodobnie z, przetaczającymi się muzejní zajímavost. the surviving Frankish relics, and in fact wówczas przez Śląsk, wojnami husyckimi. should be connected with the period of Średniowieczny grot oszczepu - włócz- late Middle Ages, i.e. the fourteenth and ni z zamku Sokolec jest dowodem na to, fifteenth centuries, probably with Hussite jak wiele kontrowersji, sporów, emocji Wars affecting Silesia at that time. o zgoła pozanaukowym, a wręcz politycz- Medieval javelin/spear arrowheads nym charakterze, prowadzących nawet of Sokolec Castle are a proof of how do oszustwa i manipulacji, może wywo- much controversy, dispute, political and łać jeden zabytek (czy niewielka kolekcja) unscientific emotions, even leading to o niepozornym wyglądzie. fraud and manipulation, can be caused Groty oszczepów nie są jedynymi by few plain-looking relics. elementami uzbrojenia, pozyskanymi Spearheads are not the only weapons podczas badań archeologicznych zamku excavated during archaeological works Sokolec, jakie znajdują się w zbiorach at Sokolec Castle, which are found des 6.–8. Jahrhunderts, Leipzig 1939 22 W. Sarnowska, Uzbrojenie z Sokolca na Górze 22 W. Sarnowska Uzbrojenie z Sokolca na Górze Krzyżnej, pow. Jelenia Góra, „Muzealnictwo Krzyżnej, pow. Jelenia Góra, „Muzealnictwo Wojskowe”, t.2/1962, s. 59–71. Wojskowe”, vol.2/1962, pp. 59–71 23 K. Jaworski, Grody w Sudetach VIII – X wiek, 23 K. Jaworski Grody w Sudetach VIII–X wiek, Wrocław 2005. Wrocław 2005 24 L. Marek Broń biała na Śląsku. XIV – XVI wiek, 24 L. Marek Broń biała na Śląsku. XIV–XVI wiek, “Wratislavia Antiqua”. Studia z dziejów Wrocławia, „Wratislavia Antiqua”. Studia z dziejów Wrocławia, t. 10, Wrocław 2008. vol.10, Wrocław 2008

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 39 Muzeum Karkonoskiego. Do bardzo in the collections of the Karkonosze efektownych wizualnie muzealiów, po- Museum. Visually very impressive zyskanych prawdopodobnie również artefacts, probably acquired during w trakcie prac na tym stanowisku, na- the excavations on the same site, are leżą ostrogi rycerskie: jedna zachowa- the spurs of medieval knights: one na w całości, z kółkiem oraz fragmen- complete with rowels and parts of two ty dwóch innych. Niestety, zabytki te others. Unfortunately, these items come zachowały się w zbiorach muzealnych from the pre-war collections of the z okresu przedwojennego, bez doku- museum, and with no archaeological mentacji archeologicznej, nieznany jest documentation – so the context and więc kontekst ani dokładne miejsce ich exact location of the finding is unknown odkrycia, a w związku z tym stanowią – they are only the museum curiosity. jedynie muzealną ciekawostkę.

24 . Grot oszczepu 24 . Hrot kopí 24. Javelin head średniowiecze, XIV – XV w. středověk, 14. – 15. století Middle Ages, the 14th–15th century zamek Sokolec, zbiory sprzed II wojny światowej hrad Sokolec, sbírky z doby před 2. světovou Sokolec Castle, pre-World War II collections żelazo, 28 cm válkou iron, length 28 cm MJG – A – 101 železo, 28 cm MJG – A – 101 MJG – A – 101

Karpacz – Pański Dom Karpacz – Panský dům Karpacz – Pański Dom (Herren Haus)

Sudeckie zamki górskie to jedna z naj- Sudetské horské hrady jsou jednou Mountain castles of the Sudetes are większych atrakcji naszego regionu. Takie z nejdůležitějších atrakcí našeho regionu. one of the biggest attractions of the warownie, jak: Chojnik, Bolków, Bolczów Například tvrze Chojnik, Bolków, Bolczów region. Strongholds such as Chojnik, czy Wleń są wszystkim doskonale zna- nebo Wleń jsou všem dokonale známy Bolków, Bolczów, or Wleń, are all well ne i w większym lub mniejszym stopniu a ve větší nebo menší míře vědecky known and more or less scientifically opracowane naukowo. Mogło by się prozkoumány. Mohlo by se tedy zdát, že documented. It could seem difficult or wydawać, że trudnym lub niemożliwym je obtížné nebo dokonce nemožné objevit even impossible to discover something wręcz jest odkrycie czegoś zupełnie lub něco zcela nebo téměř neznámého. completely or almost unknown. prawie nieznanego. Ukazuje se však, že sudetská However, it appears that the Sudetes Okazuje się jednak, że ziemia sude- oblast ukrývá ještě mnoho tajemství still hide many secrets and surprises. One cka kryje w sobie jeszcze wiele tajemnic a překvapení. K těmto tajemstvím of these is a discovery of archaeological i niespodzianek. Tutaj z pewnością należy můžeme s určitostí zařadit nález relics high in the Karkonosze Mountains, zaliczyć odnalezienie reliktów archeologicz- archeologických pozůstatků vysoko in a place known as Pański Dom (Herren nych wysoko w Karkonoszach, w miejscu v Krkonoších, v místě nazvaném Panský Haus, the Manor of the Lord). To be określanym jako Pański Dom. Gwoli ścisło- dům (Pański Dom). Z důvodu přesnosti precise, one should mention that this ści, historię tego odkrycia rozpocząć należy musíme historii tohoto objevu zahájit place is not completely unknown, and stwierdzeniem, że miejsce to nie jest jed- konstatováním, že toto místo nebylo zcela for some period of time it was known as nak zupełnie nieznane i od pewnego czasu neznámé a určitou dobu bylo v souvislosti a kind of tourist hypothesis, a curiosity

40 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU funkcjonowało na zasadzie krajoznawczej s určitou hypotézou navštěvováno jako that has never been scientifically hipotezy-ciekawostki, nigdy jednak wcześ- zajímavost, která však dříve nebyla explored. niej nie zostało potwierdzone naukowo. vědecky probádána. Since the second half of the nineteenth Od 2. poł. XIX w. w. krajoznawcy nie- Od 2. poloviny 19. století se němečtí century, the German excursionists were mieccy wskazywali miejsce położone wy- znalci regionu zmiňovali o místě vysoce pointing out a place perched high in the soko w Karkonoszach, w Dolinie Pląsawy, položeném v Krkonoších, v údolí Pląsawy, Karkonosze Mountains, in the valley of powyżej Karpacza i nieco poniżej Polany nad Karpaczem a pod Krkonošskou the Pląsawa River, above Karpacz and Karkonoskiej jako lokację średniowiecz- Polanou (Polana Karkonoska) jako just below the Karkonoska Glade, as nego zamku, który miał być zbudowany o místě středověkého hradu, který měl a location of medieval castle that was to przez książęta świdnicko-jaworskich jako být postaven svídnicko-javorskými knížaty be built by the princes of Świdnica–Jawor strażnica graniczna lub dworek myśliw- jako strážní hrad nebo lovecké sídlo. Místo Principality as a borderline guardhouse ski. Miejsce określano jako Herren Haus bylo nazýváno Herren Haus – Panský or a hunting manor. The site was called – Pański Dom. Problem polegał na tym, że dům. Problém spočíval v tom, že hrad “Herren Haus” – the Manor of the Lord, zamek nie był wzmiankowany w żadnych nebyl zmiňován v žádných historických but the problem was that the castle was źródłach historycznych. Aby udowodnić pramenech. Za doklad existence trvalého not mentioned in any historical sources. istnienie trwałej siedziby powoływano się sídla sloužila místní tradice, uspořádání To prove the existence of a permanent na tradycję miejscową, ukształtowanie terénu či údajné nálezy keramiky settlement, one invoked local tradition, terenu oraz rzekome znajdowanie przez a koňských podkov. Německé důkazy po terrain formation and alleged findings of okoliczną ludność fragmentów ceramiki 2. světové válce zopakoval Tadeusz Steć, pottery pieces and horse hooves by local i końskich podków. Niemieckie przekazy ale jedinou výzkumnou akcí vědeckého inhabitants. The German stories were zostały po II wojnie światowej powtórzone charakteru byl průzkum terénu na repeated after the Second World War przez Tadeusza Stecia, ale jedyną akcją konci 80. let 20. století, provedený by Tadeusz Steć, but the only scientific badawczą o charakterze naukowym była wroclavským archeologem Krzysztofem research was the penetration of the area penetracja terenu pod koniec lat 80. XX w., Jaworským22. V jeho rámci byly objeveny in the late 1980s by an archaeologist, dokonana przez wrocławskiego archeolo- zlomky podkov a keramiky, které byly Krzysztof Jaworski from Wrocław.25 The ga Krzysztofa Jaworskiego25. Odnaleziono označeny za pozdně středověké, ze 14. exploration found some fragments of wówczas fragmenty podków i ceramiki, za- nebo 15. století. Vzhledem k nedostatku hooves and pieces of pottery, which klasyfikowane jako późnośredniowieczne, solidnějších nálezů nebylo určeno were classified as late-medieval, the XIV i XV-wieczne. Wobec braku solidniej- přesnější období vzniku ani funkce fourteenth and fifteenth century. In the szych znalezisk nie podjęto się określe- objektu, ale přes všechny pochybnosti absence of more robust findings, no nia dokładniejszej chronologii ani funkcji odborníci konstatovali, že zde musel further actions were taken to determine obiektu, ale stwierdzono ponad wszelką v dávných časech nějaký objekt existovat. a more precise chronology or function of wątpliwość, że coś w odległych czasach Na jaře roku 2007 byl proveden the site, yet it was stated that beyond any musiało w omawianym miejscu istnieć. povrchový průzkum okolí, na jehož doubt something existed in that location Wiosną 2007 roku przeprowadzono základě bylo vytipováno místo, které in the distant past. penetrację powierzchniową obszaru, nejvíce odpovídá popisu údajného hradu In spring 2007, the penetration w wyniku której wytypowano miejsce naj- a které by bylo vhodné pro provedení of the surface area was carried out, bardziej odpowiadające opisom domnie- archeologických vykopávek. Vzhledem which resulted in determining the most manego zamku do przeprowadzenia ar- k poloze údajného stanoviště na území suitable location of the alleged castle cheologicznych badań wykopaliskowych. Krkonošského národního parku, a tedy to conduct archaeological excavations. Ze względu na położenie domniemanego území s přísnou ochranou přírody, bylo Due to the fact that the site is located stanowiska na terenie Karkonoskiego Par- nezbytné získat příslušná povolení pro in the Karkonosze Mountains National ku Narodowego, a więc objętym ścisłą vědecké práce. Park, and is therefore strictly protected, ochroną, niezbędne było uzyskanie sto- Archeologický výzkum provedla it was necessary to obtain appropriate sownych zezwoleń na prace badawcze. v první polovině října roku 2008 permits for a further research. Badania archeologiczne przeprowadzo- expedice Krkonošského muzea v Jelení Archaeological studies have been ne zostały w pierwszej połowie paździer- Hoře. Samotné provedení vykopávek carried out in the first half of October nika 2008 roku przez ekspedycję Muzeum vyžadovalo specifickou přípravu vzhledem 2008 by an expedition from the Karkonoskiego w Jeleniej Górze. Sama ak- k obtížně dostupnému terénu (výška Karkonosze Museum in Jelenia Góra. cja wykopaliskowa wymagała specyficz- téměř 1000 m n. m., horský, skalnatý The excavation process required some nych przygotowań ze względu na trudno terén porostlý vysokohorskou vegetací). specific preparation due to difficult dostępny teren (wysokość bezwzględna Oblast vytipovaná k průzkumu svým access (altitude of almost 1000 meters prawie 1000 m n.p.m., teren górski, skali- vzhledem připomíná tři terasy položené above sea level, mountainous area, rocky, sty, porośnięty wysokogórską roślinnością). postupně jedna nad druhou. Ty jsou covered with mountain vegetation). Wytypowany do badań obszar swoim wy- obklopeny něčím ve tvaru kamenných The area selected for study resembles

25 K. Jaworski, Pański Dom – domniemany 22 K. Jaworski, Pański Dom – domniemany 25 K. Jaworski Pański Dom – domniemany zamek zamek w Karkonoszach, „Pielgrzymy”. Informator zamek w Karkonoszach, „Pielgrzymy”. Informator w Karkonoszach, „Pielgrzymy” ’96. Informator Krajoznawczy, Wrocław 1996, s. 100–104. Krajoznawczy, Wrocław 1996, s. 100-104. krajoznawczy. Wrocław, pp. 100–104

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 41 glądem przypomina trzy tarasy położone nebo zemino-kamenných valů. V první three terraces gradually rising one stopniowo jeden nad drugim, otoczone fázi byl založen archeologický výkop na above another, surrounded by a kind of czymś na kształt wałów kamiennych lub ploše půl aru na plošině nejvýše položené stone or stone-earth ramparts. In the kamienno-ziemnych. W pierwszym eta- terasy. Pod vrstvou lesního humusu byla first stage of the study, it was decided pie badań postanowiono założyć wykop objevena vrstva ohořelého materiálu to set up an archaeological trench of archeologiczny o powierzchni ok. pół ara velké mocnosti, která spočívala na approximately 50 square meters on the na plateau najwyżej położonego tarasu. oranžové hlíně, jež sloužila jako záměrný uppermost terrace. Under the layer of Pod warstwą humusu leśnego natrafiono obklad a byla obklopena kameny forest humus, a thick burnt layer was na warstwę spalenizny o dużej miąższości, uloženými do tvaru konstrukce. V zemi encountered, resting on intentionally spoczywającą na pomarańczowej glinie odtěžené z výkopu byl objeven soubor shaped orange clay liner, surrounded o charakterze intencjonalnego wyłożenia, úlomků hliněných nádob – keramiky s by stones stacked in the form of otoczonej ułożonymi w zarys konstrukcji barokními znaky, jejichž doba vzniku a structure. In the soil removed from the kamieniami. W ziemi wybieranej z wykopu byla předběžně určena na 17. – 18. excavation a collection of fragments of natrafiono na zbiór fragmentów naczyń století. Tento objev umožnil stanovit pottery was found, displaying baroque glinianych – ceramiki o cechach baro- hypotézu, že se jedná o stopy milíře features, dating back to the period of kowych, datowanych wstępnie na okres – místa, kde uhlíři vypalovali dřevěné the seventeenth–eighteenth century. XVII – XVIII w. Odkrycia te pozwoliły na uhlí. Tato hypotéza se jeví jaké velmi These findings led to a hypothesis that postawienie hipotezy, że natrafiono na pravděpodobná, protože uhlířství bylo a furnace was discovered – a place for ślad mielerza – miejsca wypalania wę- v té době v Krkonoších velmi rozšířené, burning charcoal. This hypothesis seems gla drzewnego przez kurzaków. Hipoteza a je znám konkrétní historický pramen, valid, since charcoal furnaces were very wydaje się tym bardziej prawdopodobna, který hovoří o uhlířských sídlech v okolí common in the Karkonosze Mountains at że kurzactwo było w Karkonoszach w tym Krkonošské Polany v období třicetileté that time, and there is a specific historical czasie bardzo rozpowszechnione, a znane války. První fáze zkoumání tedy potvrdila resource known, which situated charcoal jest nawet konkretne źródło historyczne, existenci dávného lidského osídlení v furnaces near the Karkonoska Glade lokujące siedziby kurzackie w okolicach Po- místě nazývaném jako Herren Haus - during the Thirty Years’ War. Therefore, lany Karkonoskiej w okresie wojny trzydzie- Panský dům, nepotvrdil však existenci the first phase of the study confirmed the stoletniej. Pierwszy etap badań potwierdził stavby obranného charakteru z období existence of former human settlements więc istnienie, w miejscu określanym jako středověku. in the place known as Herren Haus – the Herren Haus – Pański Dom, dawnych sie- Ke zcela překvapivému objevu Manor of the Lord, however, did not dzib ludzkich, nie potwierdził jednak ist- však došlo až v druhé, závěrečné fázi prove the existence of a medieval castle. nienia obiektu o charakterze zamkowym, výzkumu v roce 2007. Během očišťování A completely surprising discovery obronnym z metryką średniowieczną. souboru kamenů, který svým vzhledem occurred during the second, final stage Całkowicie zaskakujące odkrycie nastą- připomínal nějakou konstrukci, od of the research in 2007. While cleaning piło dopiero w drugim końcowym etapie zeminy, archeologové objevili velké the soil from a set of stones which badań roku 2007. W trakcie oczyszcza- množství zlomků kamnářských kachlů. appeared to be a man-made structure, nia z ziemi układu kamieni, który swoim Byly to velké, dobře dochované kusy, s a large number of furnace tiles was wyglądem sugerował jakąś konstrukcję, výrazně čitelným obrázkem. Už vstupní found. These were large, well-preserved natrafiono na dużą ilość fragmentów kafli analýza umožnila označit objevené kachle pieces with clearly readable decoration. piecowych. Były to fragmenty duże, do- za renesanční, důkladnějším srovnávacím A preliminary analysis classified items brze zachowane, o wyraźnie czytelnym zkoumáním ale byl potvrzen původ z as renaissance tiles, and later studies rysunku. Już wstępna analiza pozwoliła za- 16. století. Zvláštní pozornost vzbuzuje confirmed their sixteenth century’s klasyfikować odkryte kafle jako renesan- jeden z kachlů s figurálním výjevem – origin. Particularly delighting is one of sowe, natomiast dokładniejsze badania polovina postavy muže oblečeného the tiles with a figurative decoration: porównawcze potwierdziły XVI-wieczną do bohatého renesančního oděvu. the torso of a man dressed in a rich, metrykę zabytków. Szczególny zachwyt Od ostatních kachlů se odlišuje také renaissance costume. Among other wzbudza jeden z kafli, o przedstawieniu deska s dochovanou zvířecí bustou, tiles, one to be distinguished contains figuralnym: półpostać mężczyzny ubra- pravděpodobně lva (velmi podobného a bust of an animal, probably a lion nego w bogaty, renesansowy strój. Spo- heraldickému českému lvu). Ostatní (very similar to the Czech heraldic lion). śród innych kafli wyróżnia się jeszcze płyta kachle jsou ozdobeny rostlinnými motivy Others are decorated with floral motifs, z zachowanym popiersiem zwierzęcym, nebo arabeskami. Celkem byly objeveny flagella, arabesques. In total, fragments prawdopodobnie lwa (bardzo podobnym zlomky více než deset kamnářských of more than a dozen furnace tiles do czeskiego lwa heraldycznego). Pozo- kachlů. Téměř identické kachle jsou were discovered. Almost identical tiles stałe ozdobione są motywami roślinnymi, známy ze slezských šlechtických rezidencí are known from Silesian aristocratic wiciami, arabeskami. W sumie odkryto (zámek v Chojnowě, Brzegu, Hlohově) residences (castles in Chojnów, Brzeg, fragmenty kilkunastu kafli piecowych. nebo bohatých měšťanských domů23. Głogów) or rich bourgeois houses.26 Niemal identyczne kafle znane są ze ślą- skich siedzib magnackich o charakterze 23 K. Dymek, Średniowieczne i renesansowe kafle 26 K. Dymek Średniowieczne i renesansowe kafle śląskie, Uniwersytet Wrocławski, Centrum Badań śląskie, Uniwersytet Wrocławski, Centrum Badań rezydencjonalnym (zamek w Chojnowie, Śląskoznawczych i Bohemistycznych, Wrocław 1995 Śląskoznawczych i Bohemistycznych. Wrocław 1995

42 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU Brzegu, Głogowie) lub bogatych kamienic Objev tohoto typu památek ve velmi A discovery of this kind of relics in mieszczańskich26. Odkrycie tego typu za- nepřístupném, vysokohorském terénu a very inaccessible site, located high in bytków w bardzo niedostępnym, wysoko- může nepochybně dokládat existenci the mountains, proves the existence of górskim terenie, może niezbicie dowodzić rezidenčního sídla s mnohem delší historií a manor house, lot more durable than istnienia w tym miejscu siedziby o cha- než pozdější uhlířské boudy24. the later colliers’ houses.27 rakterze rezydencjonalnym, dużo bardziej Bohužel obtížné klimatické podmínky Unfortunately, difficult weather trwałym niż późniejsze budy kurzackie27. (brzké sněhové srážky na horách) conditions (early snowfall in the Niestety, trudne warunki atmosfe- donutily expedici Krkonošského muzea mountains) forced the expedition from ryczne (wczesne w górach opady śniegu) přerušit výzkumu. Zatím se tedy the Karkonosze Museum to interrupt zmusiły ekspedycję Muzeum Karkono- nepodařilo stanovit přesnou funkci a stáří their studies. No precise function and skiego do przerwania badań. Nie udało objektu. Není známo, zda lze dobu jeho chronology of the object has yet been się więc na razie ustalić dokładnej funkcji vzniku posunout do období pozdního determined so far. It is not known if the i chronologii obiektu. Nie wiadomo, czy středověku až renesance. Dosud nebyly object dated back to the Middle Ages and można chronologię obniżyć od renesansu objeveny žádné pozůstatky po zástavbě, the lack of any discovered remains of the do późnego średniowiecza, brak dotych- a tudíž nelze vůbec hovořit o možném building does not allow to talk about the czas odkrycia jakichkolwiek pozostało- vzhledu stavby. Objev památek, které se possible appearance of the settlement. ści po zabudowie nie pozwala na razie dosud objevovaly v rezidenčních hradech, However, the discovery of items, which so mówić o możliwym wyglądzie założenia. umožňuje konstatovat s jistotou, že far have occurred in residential buildings,

25. Kafle piecowe 25. Kamnářské kachle 25. Furnace tiles renesans, XVI w. renesance, 16. století Renaissance, the 16th century domniemany zamek – Pański Dom w Karkono- údajný hrad – Panský dům (Pański Dom) v Krko- alleged Herren Haus Castle in the Karkonosze szach, badania 2007 r. noších, výzkum v roce 2007 Mountains, research in 2007 glina, odciskanie w formie, wypalanie, 21 x 21 cm hlína, lisování ve formě, výpal, 21 x 21 cm clay, mould pressing, firing, dimensions 21 x 21 cm MJG – A – 408 MJG – A – 408 MJG – A – 408

Jednakże odkrycia zabytków, jakie do tej v okolí Krkonošské Polany stával nějaký can certainty confirm the existence of pory występowały w obiektach rezyden- velmi zajímavý objekt. V současné fázi a very interesting object in the vicinity of cjonalnych, pozwala stwierdzić z całą zkoumání nelze říci, zda můžeme hovořit the Karkonoska Glade. At the current stage pewnością fakt istnienia w okolicach o hradu, ale budoucí výzkum objektu se of research, it is impossible to say whether Polany Karkonoskiej, jakiegoś niezwy- jeví velmi slibně. Pokud se potvrdí hradní we can talk about the castle, but the object kle interesującego obiektu. Na obecnym funkce stavby, bude se jednat o nejvýše shows very high potential for future etapie badań nie da się stwierdzić, czy položený hrad v Polsku (dosud je research. If further researches confirm it można mówić o zamku, jednakże obiekt považován za nejvýše položený Rogowiec was a castle, it would be a castle located rokuje bardzo duże nadzieje na przyszłe u Głuszyce, leží téměř o sto metrů níže!). at the highest altitude in Poland (Rogowiec badania. Jeśli w ich wyniku potwierdzi Castle near Głuszyca, thus far regarded as the uppermost castle in Poland, is situated 26 K. Dymek, Średniowieczne i renesansowe kafle almost 100 meters below!). śląskie, Uniwersytet Wrocławski, Centrum Badań Śląskoznawczych i Bohemistycznych, Wrocław 1995 24 T. Miszczyk, Pański Dom – badania archeologiczne 27 T. Miszczyk, Pański Dom – badania archeologiczne domniemanego zamku w Karkonoszach ,“Z Otchłani 27 T. Miszczyk Pański Dom – badania archeologiczne domniemanego zamku w Karkonoszach ,”Z Otchłani Wieków”, Rocznik 64/2009, Warszawa, č. 1-4, s. 197- domniemanego zamku w Karkonoszach „Z Otchłani Wieków”, Rocznik 64/2009, Warszawa, nr 1–4, s. 209. Wieków”, Warszawa, Rocznik 64/2009, No. 1–4, pp. 197–209. 197–209

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 43 się funkcja zamkowa, będziemy mieli do Další památky Other relics from Jelenia czynienia z najwyżej położonym zamkiem jelenohorského regionu Góra region w Polsce (dotychczas uznawany na naj- Relikviář z kostela sv. Jana a Kateřiny Reliquary from the Church of St. John wyżej położony Rogowiec koło Głuszycy, ve Świerzawě, kolem roku 1425 and St. Catherine in Świerzawa, around leży prawie sto metrów niżej!). 1425 Během konzervátorských prací na oltáři byly v jeho schránce objeveny In the course of restoration works Inne zabytki regionu relikvie. Schránka o průřezu přibližně 10 at the altar in the church of St. John jeleniogórskiego x 10 cm a hloubce 50 cm se nacházela and St. Catherine in Świerzawa, a box Relikwiarz z Kościoła Św. Jana i Katarzy- v přední části oltářní mensy, byla zakryta containing relics was discovered. The ny w Świerzawie, ok. 1425 r. kamenem a vápenopískovou maltou. box, dimensioned 10 x 10 x 50 cm, Uprostřed se nacházel relikviář ve formě was located in front of the altar stone, W trakcie prac konserwatorskich przy válce o výšce 5 cm a průměru 3 – 3,5 cm covered with a stone and a sand-lime ołtarzu, odkryto złożone w skrytce relik- s červenou voskovou pečetí vytlačenou mortar. A cylindrically shaped reliquary wie. Skrytka o przekroju ok. 10 x 10 cm na základně. was found inside, with a red wax seal i głębokości 50 cm mieściła się w przed- Rentgenové zkoumání odhalilo, že imprinted on the base. niej części mensy ołtarzowej, przykryta uvnitř se nacházejí úlomky kostí a pod X–ray studies have shown that it była kamieniem i zaprawą wapienno-pia- pečetí lidský vlas. contained bone fragments and a human skową. W środku znajdował się relikwiarz Státní archiv ve Wroclawi provedl hair, pressed under the seal. w formie walca z czerwoną woskową pie- expertízu, na jejímž základě bylo zjištěno, A research conducted by the State częcią odciśniętą na podstawie. že pečeť patřila biskupovi Kulmbachovi Archives in Wrocław concluded that the Badania promieniami Roentgena wyka- z bavorsko-franského pohraničí a pečetní seal belonged to the Bishop of Kulmbach, zały, że w środku znajdowały się fragmenty obraz představuje sv. Hedviku. Podle from Bavarian – Frankish border and the kości, a pod pieczęcią tkwił włos ludzki. těchto informací byl vznik relikviáře určen picture on the seal depicts St. Hedwig. Archiwum Państwowe we Wrocławiu kolem roku 1425. Basing on these findings, it is assumed that przeprowadziło ekspertyzę, w wyniku the reliquary originates from around 1425. której stwierdzono, że pieczęć należała do biskupa Kulmbach z pogranicza ba- warsko-frankońskiego i w obrazie napie- czętnym przedstawia św. Jadwigę. Na tej podstawie relikwiarz wydatowany został na ok. 1425 rok.

26. Relikwiarz z Kościoła Św. Jana i Katarzyny w Świerzawie ok. 1425 r. glina, wosk, 5 x 3 cm MJG AH 7070

26. Relikviář z kostela sv. Jana a Kateřiny ve Świerzawě kolem roku 1425 hlína, vosk, 5 x 3 cm MJG AH 7070

26. Reliquary from the Church of St. John and St. Catherine in Świerzawa around 1425 clay, wax, 5 x 3 cm MJG AH 7070

44 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU Złoty skarb monet z Piechowic Zlatý poklad s mincemi z Piechowic The treasure of golden coins from XV – XVII wiek 15. – 17. století Piechowice (the 15th–17th century)

Złoty skarb znaleziony został przypad- Zlatý poklad byl nalezen náhodně The gold treasure was found accidentally kowo podczas robót drogowych w Pie- při silničních pracích v Piechowicích during road works in Piechowice, in 1979. chowicach w 1979 roku. Złote monety v roce 1979. Zlaté mince se nacházely Gold coins were in a clay pot, which was znajdowały się w glinianym garnku, któ- v hliněném hrnci, který se nedochoval. not preserved. The finder tried to usurp the ry się nie zachował. Znalazca usiłował Nálezce se snažil si poklad přivlastnit, coins and, as a result of a court trial, they przywłaszczyć sobie monety, w wyniku ale na základě soudního rozhodnutí byly were handed to the Karkonosze Museum wyroku sądowego przekazano je do Mu- předány Krkonošskému muzeu (tehdy (the Regional Museum) in Jelenia Góra. zeum Karkonoskiego (wówczas Muzeum Okresnímu muzeu) v Jelení Hoře. The set consists of 94 coins dating from Okręgowego) w Jeleniej Górze. Soubor obsahuje 94 mincí z období the fifteenth to the seventeenth century. Zbiór liczy 94 monety z okresu od XV od 15. do 17. století. The largest number of coins originate do XVII w. Największa ilość monet po- Největší množství mincí pochází from the Netherlands, they are 42 ducats, chodzi z Niderlandów, są to 42 dukaty, z Nizozemí, je to 42 dukátů, z toho including one noble. The set contains also w tym 1 noble. W zespole są także mo- 1 noble. V souboru jsou také španělské, the Spanish, Turkish and Italian coins, nety hiszpańskie, tureckie, włoskie, 16 turecké a italské mince, 16 pochází 16 coins from the German mints and pochodzi z mennic niemieckich, 8 duka- z německých mincoven, 8 dukátů 8 ducats from the Hungarian mints. tów z mennic węgierskich. z uherských mincoven. The oldest coins of this finding are: Najwcześniejsza moneta z tego zna- Nejstarší mincí z tohoto nálezu je zlatý a golden ducat of Matthias Corvinus leziska to złoty dukat Macieja Korwina dukát Matyáše Korvína (1458 – 1490) (1458–1490) and a ducat dating from (1458 – 1490) oraz dukat pochodzący a dukát pocházející z roku 1497 vyražený 1497, manufactured in a mint operating z roku 1497, powstały w mennicy dzia- v mincovně v Hamburku. Nejmladší mincí in Hamburg. The latest ones, on the other łającej w Hamburgu. Najpóźniejsze naje naopak nizozemský dukát z roku 1642 hand, are: a ducat from the Netherlands tomiast monety to dukat z Niderlandów a dukát saského knížete Jana Jiřího (1611 from 1642 and a ducat of Prince John z 1642 roku oraz dukat ks. saskiego Jana – 1656). George I of Saxony (1611–1656). Jerzego (1611 – 1656). Poklad obsahoval také polské mince The ensemble contains also some Są tu również monety polskie z men- z gdaňské mincovny: dukát Zikmunda III. Polish coins from the mint in Gdańsk: nicy gdańskiej: dukat Zygmunta III Wazy Vasy z roku 1625 a Vladislava IV. z roku a ducat of Sigismund III Vasa from 1625 z 1625 roku oraz Władysława IV z 1638 r. 1638. and ducat of Vladislav IV Vasa from 1638.

27. MONETA - noble 27. MINCE - noble 27. COIN – noble Niderlandy, Campen, XVI w. Nizozemí, Kampen, 16. století The Netherlands, Campen, the 16th century złoto, śred. 33,7 – 35,3 mm, waga 7,6g zlato, průměr 33,7 – 35,3 mm, hmotnost 7,6g gold, diameter: 33.7–35.3 mm, weight: 7.6 g MJG AH 5743 MJG AH 5743 MJG AH 5743 awers: w symbolicznie przedstawionym okręcie avers: v symbolicky představené lodi busta muže the obverse: a bust of a crowned man in a popiersie mężczyzny w koronie, w prawej ręce v koruně, v pravé ruce meč, v levé štít. Nápis po symbolically depicted ship, sword in the right miecz, w lewej tarcza. W otoku napis: SVLAN. obvodu: SVLAN.MON.NO.A....CAMPEN.VA. hand, shield in the left hand, circular inscription: MON.NO.A....CAMPEN.VA. revers: ve středu sluneční kotouč, kolem něho SVLAN.MON.NO.A....CAMPEN.VA. rewers: w centrum tarcza słoneczna, wokół niej střídavě stylizované lilie a korunovaný lev. Nápis the reverse: the disk of the sun in centre, surro- na przemian stylizowane lilie i ukoronowany po obvodu: CONCORDIA.RES.PARVM...... CVNT. unded alternately by stylized lilies and a crow- lew. W otoku napis: CONCORDIA.RES.PARVM. ned lion. Inscription in the rim: CONCORDIA.RES...... CVNT. PARVM...... CVNT.

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 45 28. MONETA – floren 28. MINCE – florén 28. COIN – florin Włochy, Florencja 1595 r. Itálie, Florencie, rok 1959 Italy, Florence, 1595 złoto, śred. 21,7 – 22,4 mm, waga 3,57g zlato, průměr 21,7 – 22,4 mm, hmotnost 3,57g gold, diameter: 21.7–22.4 mm, weight: 3.57 g odlew, wybijanie odlitek, ražba casting, striking MJG AH 5700 MJG AH 5700 MJG AH5700 awers: postać Jana Chrzciciela z krzyżem w lewej avers: postava Jana Křtitele s křížem v levé ruce. the obverse: a figure of John the Baptist with a ręce. W otoku napis: S.IOA.BAP.FLO-R.PROT. 1595. Nápis po obvodu: S.IOA.BAP.FLO-R.PROT. 1595. cross in the left hand. Circular inscription: S.IOA. rewers: ornament z wici roślinnych układają- revers: ornament s pnoucími rostlinami, které BAP.FLO–R.PROT. 1595. cych się w bukiet. W otoku napis: D.ETR.III. se spojují do kytice. Nápis po obvodu: D.ETR.III. the reverse: an ornamentation of floral weaves FER.M.MA. FER.M.MA. shaping a bouquet. Circular inscription: D.ETR.III. FER.M.MA.

29. MONETA – dukat 29. MINCE – dukát 29. COIN – ducat Węgry, Maciej Korwin (1458 – 1490) Uhry, Matyáš Korvín (1428 – 1490) Hungary, Matthias Corvinus (1458–1490) złoto, śred. 20,2 – 20,5 mm, waga 3,47g zlato, průměr 20,2 – 20,5 mm, hmotnost 3,47 g gold, diameter: 20.2–20.5 mm, weight: 3.47 g odlew, wybijanie odlitek, ražba casting, striking MJG AH 5729 MJG AH 5729 MJG AH5729 awers: postać mężczyzny przedstawiona fron- avers: postava muže z čelního pohledu, přes the obverse: a frontal figure of a man, a coat on talnie, na ramiona narzucony płaszcz, na głowie ramena má přehozen plášť a korunu na hlavě. V his shoulders, a crown on his head. An axe in the korona. W prawej ręce topór, w lewej jabłko kró- pravé ruce sekyra, v levé královské jablko, hlavu right hand, the globus cruciger in the left hand, lewskie, głowę otacza aureola. Po bokach litery: obklopuje svatozář. Na stranách písmena: K-P- the head surrounded by an aureole. On the K-P-gwiazdka. W otoku napis: S.LADISLAVS.REX. -hvězdička. Nápis po obvodu: S.LADISLAVS.REX. sides, letters: K–P–asterisk. Circular inscription: rewers: popiersie Madonny z Dzieciątkiem. W revers: busta Madony s děťátkem. Nápis po S.LADISLAVS.REX. otoku napis: MATHIAS.D.G-ptak ze złożonymi obvodu: MATHIAS.D.G-pták se složenými křídly the reverse: a bust of Madonna and Child. Cir- skrzydłami (orzeł (?) - R.VNGARIE. (orel (?)) - R.VNGARIE. cular inscription: MATHIAS.D.G–bird with folded wings (eagle (?)) – R.VNGARIE

46 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 30. MONETA – dukat 30. MINCE – dukát 30. COIN – ducat Niemcy, Hamburg 1497 r. Německo, Hamburk, rok 1497 Germany, Hamburg 1497 złoto śred. 22,6 – 23 mm, waga 3,52g zlato, průměr 22,6 – 23 mm, hmotnost 3,52g gold, diameter: 22.6–23 mm, weight: 3.52 g odlew, wybijanie odlitek, ražba casting, striking mennica: Hamburg mincovna: Hamburk Mint: HAMBURG MJG AH 5692 MJG AH 5692 MJG AH5692 awers: postać Madonny z Dzieciątkiem na ręku avers: postava Madony s děťátkem na rukou (v the obverse: a figure of Madonna with Child (w mandorli wpisanej w koło). U jej stóp herb mandorle vepsané do kruhu). U jejích nohou in her arms (within mandorla inscribed in a Hamburga: otwarta brama miejska z trzema erb Hamburku: otevřená městská brána se třemi circle). The coat of arms of Hamburg city at the wieżami. W otoku napis (majuskułą gotycką): věžemi. Po obvodu nápis (gotickou majuskulí): O: bottom: opened gate with three towers. Circular O: (znak menniczy) / HAMBURG..MONETA.N (znak mincovny) / HAMBURG..MONETA.N inscription (in gothic majuscule): O: (minting rewers: postać Madonny z Dzieciątkiem na ręku revers: postava Madony s děťátkem na rukou (v sign)/ HAMBURG..MONETA.N (w mandorli wpisanej w koło). W otoku napis mandorle vepsané do kruhu). Po obvodu nápis the reverse: a figure of Madonna with Child (majuskułą gotycką): GRACIA.1497..AVE.PLEN. (gotickou majuskulí): GRACIA.1497..AVE.PLEN. in her arms (within mandorla inscribed in a circle). Circular inscription (in gothic majuscule): GRACIA.1497..AVE.PLEN.:

31. MONETA – dukat 31. MINCE – dukát 31. COIN – ducat Niderlandy, prow. Fryzja Zach., 1642 r. Nizozemí, prov. Západní Frísko, rok 1642 The Netherlands, Province of Western Friesland, złoto, śred. 23 – 24 mm, waga 3,53g zlato, průměr 23 – 24 mm, hmotnost 3,53g 1642 MJG AH5754 MJG AH5754 gold, diameter: 23–24 mm, weight: 3.53 g awers: postać mężczyzny w zbroi, w prawej ręce avers: postava muže ve zbroji, v pravé ruce meč, MJG AH5754 miecz, w lewej wiązka strzał. W otoku napis: v levé svazek šípů. Nápis po obvodu: CONCOR- the obverse: a male figure in armour divides CONCORDIA.RES-P-AR.CRES.WEX, stylizowana DIA.RES-P-AR.CRES.WEX, stylizovaná lilie. Po date 16–42, a sword in the right hand, bundle lilia. Po bokach postaci data 16–42. bocích postavy datum 16–42. of arrows in the left hand, a circular inscription: rewers: w kwadratowej ozdobnej ramce napis: revers: ve čtvercovém ozdobném rámečku nápis: CONCORDIA.RES–P–AR.CRES.WEX stylized lilly. MOORDI/PROVIN/FOE.DER/BELG.AD/LEG.IMP/ MOORDI/PROVIN/FOE.DER/BELG.AD/LEG.IMP/ the reverse: an inscription in square frame: MOORDI/PROVIN/FOE.DER/BELG.AD/LEG.IMP/

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 47 32. MONETA – dukat 32. MINCE – dukát 32. COIN – ducat Saksonia, Jan Jerzy (1611 – 1656), 1642 r. Sasko, Jan Jiří (1611 – 1656), rok 1642 Saxony, John George (1611–1656), 1642 złoto, śred. 22,8 – 23,3 mm, waga 3,45g zlato, průměr 22,8 – 23,3 mm, hmotnost 3,45g gold, diameter: 22.8–23.3 mm, weight: 3.45 g MJG AH 5758 MJG AH 5758 MJG AH 5758 awers: postać stojącego mężczyzny w zbroi, avers: postava stojícího muže ve zbroji, v pravé the obverse: a standing male figure in armour, w prawej ręce miecz, lewa na głowicy szpady. ruce meč, levá na hlavici dýky. Nápis po obvodu: a sword in the right hand, the left hand W otoku napis: IOH.GEORG.D.G.DU-X-SAX.IVL. IOH.GEORG.D.G.DU-X-SAX.IVL.CL.ETMO. on hilt of rapier. Circular inscription: IOH. CL.ETMO. revers: dělený erbovní štít, na bocích C R. GEORG.D.G.DU–X–SAX.IVL.CL.ETMO. rewers: wielopolowa tarcza herbowa, po bokach Po období nápis: SA.ROM.IMPERI-ARCHIM. The reverse: a multi field escutcheon, on the C R. W otoku napis: SA.ROM.IMPERI-ARCHIM. ETEL:1642: sides C R. Circular inscription: SA.ROM.IMPERI– ETEL:1642: ARCHIM.ETEL:1642:

33. MONETA – dukat 33. MINCE – dukát 33. COIN – ducat Polska Zygmunt III Waza (1587 – 1632) Polsko, Zikmund III. Vasa (1587 – 1632) Poland, Sigismund III Vasa (1587–1632) Mennica Gdańsk, 1625 r. Mincovna Gdaňsk, rok 1625 Mint in Gdańsk, 1625 złoto śred. 23,3 – 23,5 mm, waga 3,55 g zlato, průměr 23,3 – 23,5 mm, hmotnost 3,55 g gold, diameter: 23.3–23.5 mm, weight: 3.55 g MJG AH 5764 MJG AH 5764 MJG AH 5764 awers: popiersie mężczyzny z prawego profi- avers: busta muže z pravého profilu, na hlavě the obverse: the right profile male bust, lu, na głowie korona. W otoku napis: :SIGISD. koruna. Nápis po obvodu: :SIGISD.III.D:G:REX. crowned. Circular inscription: :SIGISD.III.D:G:REX. III.D:G:REX.POL:M:D:L.R.PR. POL:M:D:L.R.PR. POL:M:D:L.R.PR. rewers: w owalnej tarczy herbowej podtrzymy- revers: erb Gdaňska (dva kříže, nad nimi koru- the reverse: the coat of arms of Gdańsk city wanej przez dwa lwy herb Gdańska (dwa krzyże, na) v oválném erbovém štítu, který drží dva lvi. (two crowns and a crown above) within nad nimi korona). W otoku napis: MONE.AUREA. Nápis po obvodu: MONE.AUREA.CIVI.GEDANEN- an oval escutcheon held by two lions. CIVI.GEDANENSIS.1625. - krzyż- SIS.1625. - kříž - Circular inscription: MONE.AUREA.CIVI. GEDANENSIS.1625. – cross –

48 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 34. MONETA – dukat 34. MINCE – dukát 34. COIN – ducat Polska, Władysław IV Waza (1632 – 1648) Polsko, Vladislav IV. Vasa (1632 – 1648) Poland, Ladislaus IV Vasa (1632–1648) mennica: Gdańsk, 1638 r. mincovna: Gdaňsk, rok 1638 Mint in Gdańsk, 1638 złoto 23,4 – 24 mm, waga 3,54g zlato 23,4 – 24 mm, hmotnost 3,54 g gold, diameter: 23,4–24 mm weight: 3,54 g MJG AH 5760 MJG AH 5760 MJG AH 5760 awers: popiersie mężczyzny z prawego pro- avers: busta muže z pravého profilu, na hlavě the obverse: the right profile of a male’s bust, filu, na głowie korona. W otoku napis: VLAD. koruna. Nápis po obvodu: VLAD.IIII.D.G.REX. crowned. Circular inscription: VLAD.IIII.D.G.REX. IIII.D.G.REX.POL.M.D:L:RVS:PR: POL.M.D:L:RVS:PR: POL.M.D:L:RVS:PR: rewers: w owalnej tarczy podtrzymywanej przez revers: erb Gdaňska (dva kříže, nad nimi koruna) the reverse: the coat of arms of Gdańsk City dwa lwy herb Gdańska (dwa krzyże nad nimi v oválném erbovém štítu, který drží dva lvi. (two crowns and a crown above) within korona). W otoku napis: MON:AUREA.CIVITATIS. Nápis po obvodu: MON:AUREA.CIVITATIS. an oval escutcheon held by two lions. GEDANEN:1638: GEDANEN:1638: Circular inscription: MON:AUREA.CIVITATIS. GEDANEN:1.638:

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 49 Wojciech Szczerepa ZARYS HISTORII JELENIEJ GÓRY OD XIV DO XX W. NÁSTIN DĚJIN JELENÍ HORY OD 14. DO 20. STOLETÍ OUTLINE OF THE HISTORY OF JELENIA GÓRA FROM THE 14TH TO THE 20TH CENTURY

Zarys historii Jeleniej Góry od XIV do Nástin dějin Jelení Hory od 14. do 16. Outline of the history of Jelenia Góra XVI w. století from the 14th to the 16th century

Lokacja Jeleniej Góry, która nastąpi- Místo, ve kterém byla Jelení Hora Jelenia Góra has received the city ła w 2. połowie XIII w., zapoczątkowała v druhé polovině 13. století založena, charter in the second half of the thirteenth systematyczny rozwój miasta. Położone umožňovalo systematických rozvoj města. century, which initiated a systematic w sercu kotliny, u stóp Karkonoszy miasto, Město ležící v srdci kotliny, v podhůří development of the city. Placed in the co prawda na przełomie XIII i XIV w., nie Krkonoš, ještě na přelomu 13. a 14. století heart of the valley, at the foot of the odgrywało jeszcze większej roli w księ- nehrálo ve svídnicko-javorském knížectví Karkonosze (Giant) Mountains, at the turn stwie świdnicko-jaworskim, zajmując významnější roli. Výše odváděných daní of the thirteenth and fourteenth centuries pod względem wpłacanych podatków ho řadila na sedmé místo, ale tento stav the city did not yet play any greater role zaledwie siódme miejsce, ale wkrótce se brzy změnil.1 Další desetiletí jsou in the Principality of Świdnica-Jawor. It ten stan rzeczy uległ zmianie1. Kolejne dobou rozkvětu Jelení Hory. Základem took only the seventh place in terms of dziesięciolecia to czasy rozkwitu Jeleniej hospodářského rozvoje se stala práva, taxes paid, but soon this state of affairs Góry. U podstaw rozwoju gospodarczego která městu udělila piastovská knížata: changed.1 Consecutive decades were miasta legły przywileje nadawane przez Jindřich I. Javorský (1312 – 1346) the time of renaissance of Jelenia Góra. książąt piastowskich: Henryka I jaworskie- a Boleslav II. Malý (1346 – 1368). První The base of the economic development go (1312 – 1346), Bolka II Małego (1346 z nich v listině z konce června roku 1341 of the city was laid by the privileges –1368). Ten pierwszy w dokumencie povolil měšťanům postavit v městě nebo granted by princes of the Piast dynasty: z końca czerwca 1341 r. zezwolił miesz- za jeho zdmi krčmu2. V tento kníže zemřel Henry I of Jawor (1312–1346) and Bolko czanom na budowę gospody w mieście v roce 1346. Dědictví po něm připadlo II the Small (1346–1368). In a document lub poza jej murami2. W 1346 r. zmarł jeho bratranci Boleslavu II. Malému, který from the end of June 1341, the first one książę Henryk I jaworski. Spadek po nim sjednotil javorské a svídnické knížectví. allowed townspeople to build a tavern in przejął jego bratanek Bolko II Mały, któ- Nový vládce se velmi příznivě zapsal or outside the walls of the city.2 ry zjednoczył w ten sposób pod swoim do dějin města udělením řady nových In 1346, Prince Henry I of Jawor panowaniem księstwa jaworskie i świdni- práv a privilegií. A tak v roce 1346 místní died. The inheritance after him was ckie. Nowy władca niezwykle korzystnie soukeníci získali důležité právo pro své taken over by his nephew, Bolko II the zapisał się w dziejach miasta, nadając mu řemeslo, které se vztahovalo na výrobu, Small, who thus united under his rule the wiele nowych uprawnień i przywilejów. stříhání a prodej sukna.3. V témže roce principalities of Świdnica and Jawor. The I tak w 1346 r. miejscowi sukiennicy otrzy- kníže prodal jelenohorským měšťanům new ruler went down in history of the mali ważny dla swego rzemiosła przywilej za 80 hřiven stříbra knížecí krámy (jatka, city in a significantly good way, giving it odnoszący się do wyrobu, cięcia i sprze- chlebné lavice, ševcovské lavice) na trhu. many new entitlements and privileges. daży sukna3. W tym samym roku książę Krámy od té doby přinášely městu příjmy. And so in 1346, local clothiers received sprzedał jeleniogórskim mieszczanom za V roce 1350 povolil poslední svídnicko- a privilege, important for their craft, kwotę 80 grzywien srebra, książęce kramy javorský Piastovec stavbu městských relating to the production, cutting and (jatki mięsne, ławy chlebowe, ławy szew- lázní4. Nejdůležitější význam pro selling of woollen cloth.3 In the same skie) na rynku. Od tej pory przynosiły one hospodářský rozvoj Jelení Hory a jejích year, the Prince sold prince stalls (butcher dochody miastu. W 1350 r. ostatni Piast obyvatel mělo právo udělené městu 3. stalls, bread booths, shoemaker stands) świdnicko-jaworski zezwolił na wybu- června 1348. Kníže Boleslav II. Malý udělil in the market for 80 silver grzywnas dowanie łaźni miejskiej4. Najważniejsze městu mílové právo, kterým potvrdil (marks) to the townspeople of Jelenia Góra. Since then, they would bring 1 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. 1 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. Zbigniew Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s.28. Kwaśny, Wrocław 1989, s.28. revenue to the city. In 1350, the last 2 APJG, AmJG, sygn. 6. 2 APJG, AmJG, sign. 6 1 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship 3 Ibidem, sygn. 8. 3 Tamtéž, sign. 8 of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.28 4 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 4 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 2 National Archives in Jelenia Góra, Archives of turystycznej Sudetów , pod red. M. Staffy, Wrocław turystycznej Sudetów, ed. Marek Staffa, Wrocław the City of Jelenia Góra, Ref. No. 6 1999, s. 175. 1999, s.175. 3 Ibidem, Ref. No. 8

50 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU znaczenia dla rozwoju gospodarczego svrchovanost města nad administrativním Piast of Świdnica-Jawor allowed to build Jeleniej Góry i jej mieszkańców miał obvodem čítajícím přibližně 70 vesnic. a municipal bath.4 przywilej z 3 czerwca 1348 r. Książę V této listině čteme „aby nikdo v celém The main importance for an economic Bolko II Mały nadał miastu prawo mili, okolí (mimo město) nedělil a neprodával development of Jelenia Góra and its w którym zatwierdził zwierzchnictwo sukno, nedělil a neprodával sůl, nevyráběl burghers had the privilege of June 3, miasta nad okręgiem administracyj- a neprodával slad, neprovozoval 1348. Prince Bolko II the Small granted nym, w skład którego wchodziło około hostinské řemeslo ani jiné řemeslo, které the Mile Right to the city, in which 70 wsi. W dokumencie tym czytamy by je neobvyklé pro vesnici a je zvykem a sovereignty of the city over the nikt w całym weichbildzie (poza miastem) ve městech, pod hrozbou 10 marek administrative district was approved, nie dzielił i nie sprzedawał sukna, nie pokuty5. Tím však výčet městských with about 70 villages included. The dzielił i nie sprzedawał soli, nie produko- privilegií v Podkrkonoší nekončil. document stated that no one in the whole wał i nie sprzedawał słodu, nie uprawiał V roce 1353 byli měšťané osvobozeni weichbild (outside the city) is permitted działalności karczmarskiej oraz innego od povinnosti účastnit se vojenských to share and sell woollen cloth, to share rzemiosła, niezwykłego dla wsi, a zwy- cvičení, pokud probíhaly mimo území and sell salt, to produce and sell malt, to czajnego w miastach, pod karą 10 marek svídnicko-javorského knížectví6. V roce run a tavern and other crafts, unusual grzywny5. Nie był to koniec przywile- 1355 kníže Boleslav II. Malý znovu for rural areas and common in the cities, jów dla miasta u podnóży Karkonoszy. udělil městu právo, které posilovalo under penalty of fine of 10 marks.5 It was W 1353 r. mieszczanie zostali zwolnieni jeho hospodářské možnosti. Jelení Hora not the end of privileges of the city at z obowiązku uczestniczenia w działa- získala totiž důležité horní právo, které the foot of the Karkonosze Mountains. In niach militarnych, jeśli odbywają się městu povolovalo těžbu železné rudy 1353, the burghers were released from one poza terytorium księstwa świdni- v městském obvodu (weichbild) a její the obligation to participate in a military cko-jaworskiego6. W 1355 r. ponownie tavení a prodej7. O několik týdnů později, action if it took place outside the książę Bolko II Mały nadał miastu przy- český panovník Karel IV. (1346 – 1378) territory of the Principality of Świdnica wilej wzmacniający jego uprawnienia osvobodil kupce z Jelení Hory a jiných and Jawor.6 In 1355, Prince Bolko II the gospodarcze. Jelenia Góra otrzymała měst svídnicko-javorského knížectví od Small again gave a privilege to the city, bowiem ważne uprawnienia górnicze, celních poplatků při vývozu zboží do strengthening its economic powers. zezwalające miastu na wydobywanie rud Čech. Kníže Boleslav II. Malý v roce 1360 Jelenia Góra received important mining żelaza na obszarze jej dystryktu (weich- prodal městu výsadní právo na výrobu rights, allowing the city to extract iron bild) oraz ich przetapianie i sprzedaż7. pivního sladu. O rok později v roce 1361 ores in the area of the district (weichbild) Kilkanaście tygodni później władca Czech bylo město úspěšné při vyjednávání and their smelting and sale.7 Several Karol IV (1346 – 1378) zwolnił kupców dalších výsadních práv, velmi důležitých weeks later, the Bohemian King Charles jeleniogórskich i innych miast księstwa pro hospodářský rozvoj města (právo IV (1346–1378) exempted merchants świdnicko-jaworskiego z opłat celnych městské váhy, vinných sklepů, stáčení of Jelenia Góra and other cities of the przy przewozie towarów do Czech. vína, střižny sukna a právo zřizovat nové Principality of Świdnica and Jawor from W 1360 r. książę Bolko II sprzedał mia- krámy)8. Ještě téhož roku kníže prodal, customs duties for the transportation of stu wyłączne prawo produkcji słodu pravděpodobně z důvodu nedostatku goods to Bohemia. In 1360, Prince Bolko piwnego. Rok później, w 1361 r. miasto peněz všem městům ve svém knížectví, II sold to the city the exclusive right to skutecznie zgromadziło w swoich rękach a tedy i Jelení Hoře, na 10 let (...) právo manufacture malt for beer. A year later, in kolejne monopole, niezwykle istotne dla razit zlaté a stříbrné mince.9 1361, the city successfully accumulated rozwoju gospodarczego miasta (prawo Jelení Hora hrála už v první polovině subsequent monopolies, essential for the wagi miejskiej, piwnic winnych, wyszyn- 14. století roli důležité obchodní economic development of the city (the ku wina, postrzygalni sukna, prawo urzą- křižovatky v této části Slezska. Od right for a weigh house, wine cellars, dzenia nowych kramów handlowych)8. roku 1320 ve městě působila celnice10. wine selling licence, shearing broadcloth, Jeszcze w tym samym roku książę sprze- the right for the arrangement of new 5 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra dał, prawdopodobnie z powodu braku na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, Jelenia Góra 2007, s. 41. APJG, AmJG, sign. 9 4 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 5 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na 6 Kníže Boleslav II. Malý v roce 1535 vydal výnos, turystycznej Sudetów, editorship of Marek Staffa, Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, Wrocław 1999, p.175 kterým svídnicko-javorské knížectví v případě 5 s. 41. APJG, AmJG, sygn. 9. jeho smrti bez následníků mělo připadnout jeho Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt 6 Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, W 1353 r. książę Bolko II Mały dokonał zapisu, sestřenici Anně, která se vdala za českého krále, na mocy którego księstwo świdnicko-jaworskie Hirschberg 1849, p. 41, National Archives in Jelenia pozdějšího římského císaře, Karla IV. Jak uvádí Johan Góra, Archives of the City of Jelenia Góra, Ref. No. 9 w przypadku jego bezpotomnej śmierci, miało Karl Herbst, zmíněné privilegium získali měšťané 6 In 1353, Prince Bolko II the Small made a record, przypaść jego bratanicy Annie, która poślubiła svídnicko-javorského knížectví právě od Anny, což under which Świdnica - Jawor Principality, in case króla Czech, późniejszego cesarza Karola IV potvrdil císař Karel IV. he died childless, would pass on to his niece Anna, Luksemburskiego. Jak podaje Johann Karl Herbst, 7 APJG, AmJG, sign. 10 who married the King of Bohemia from the House wzmiankowany przywilej mieszczanie z księstwa 8 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta vyd. of Luxembourg, the later Charles IV, Holy Roman świdnicko-jaworskiego otrzymali właśnie od Anny, Zbigniew Kwaśny, Wroclaw 1989, s. 30–31. APJG, Emperor. According to Johann Karl Herbst, the co potwierdził Karol IV. AmJG, sign. 12 mentioned privilege was received by the burghers 7 APJG, AmJG, sygn. 10. 9 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra of Świdnica - Jawor Principality from Anna, and was 8 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, Jelenia confirmed by Charles IV. Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 30–31. APJG, AmJG, Góra 2007, s. 42. 7 National Archives in Jelenia Góra, Archives of sygn. 12. 10 Tamtéž, s.40. APJG, AmJG, sign. 647 the City of Jelenia Góra, Ref. No. 10

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 51 pieniędzy, wszystkim miastom swojego Důležitý význam pro rozvoj obchodu commercial stalls).8 Later the same księstwa, a więc także Jeleniej Górze, na na území Slezska a zvýšení bezpečnosti year, the Prince sold, probably due to lat 10 (….) prawo bicia złotych i srebr- na obchodních stezkách mělo založení the lack of money, to all the cities of his nych monet.9 obranného svazu. K této úmluvě se principality and therefore also to Jelenia Jelenia Góra odgrywała już w pierw- vedle dalších slezských měst připojila Góra, for 10 years (....) the right to mint szej połowie XIV w. rolę ważnego punktu také Jelení Hora. Svaz, který byl stvrzen gold and silver coins.9 handlowego w tej części Śląska. Od 1320 listinou z 29. září 1346, se snažil chránit In the first half of the fourteenth r. funkcjonowała w mieście komora cel- obchodníky proti lapkům a zlodějům11. century, Jelenia Góra already played na10. Istotne znaczenie dla rozwoju han- Smrt Boleslava II. Malého v roce 1368, the role of an important trading point dlu na terenie Śląska oraz podniesienia panování kněžny vdovy Anežky (do roku in this part of Silesia. Since 1320, the poziomu bezpieczeństwa na traktach 1392) ani následný přechod pod přímou customs house operated in the city.10 handlowych miało zawiązanie związku správu českých panovníků nezbrzdily The formation of the defence union obronnego. Sygnatariuszem tego układu rozkvět města. Důležitou událostí ve was important for the development of była, obok innych śląskich miast, także středověkých dějinách Jelení Hory trade in Silesia and the raise of level of Jelenia Góra. Związek zatwierdzony doku- byl prodej úřadu dědičného rychtáře security on trade routes. Jelenia Góra was mentem z 29 września 1346 r. był skiero- městu. Funkce rychtáře byla od svého a signatory to this treaty along with other wany przeciwko rabusiom i złodziejom11. vzniku v rukou zástupců místní šlechty Silesian cities. Approved by a document Śmierć Bolka II Małego w 1368 r. spojené s knížecím dvorem. Městská of September 29, 1346, the union was oraz rządy wdowy księżnej Agnieszki rada v roce 1377 odkoupila úřad a stala directed against robbers and thieves.11 (do 1392 r.), a następnie przejście pod se plnoprávným, nadřízeným orgánem The death of Bolko II the Small in bezpośrednie rządy władców Czech, nie městské samosprávy12. Městská rada 1368, the reign of the widow Duchess zahamowały rozkwitu miasta. Ważnym se díky tomu významně osamostatnila, Agnes (up to 1392), and then the elementem w dziejach Jeleniej Góry był ačkoliv i nadále, až do roku 1502, byla transition to the direct supremacy of wykup przez miasto urzędu wójta dzie- pod kontrolou hejtmana svídnicko- the Bohemian rulers did not stop the dzicznego, który od momentu lokacji javorského knížectví, který zastupoval city’s prosperity. był w rękach przedstawicieli lokalnego panovníka13. An important factor in the history rycerstwa związanego z dworem książę- Převážnou část obyvatelstva of Jelenia Góra was the purchase of cym. W 1377 r. Rada Miejska wykupiła Jelení Hory ve 14. století tvořili kupci a hereditary mayor office by the city urząd, stając się pełnoprawnym zwierzch- a soukeníci, ševci, řezníci, tkalci a pekaři. that, since the establishment of the city nim organem samorządu miejskiego12. Pod vládou českých panovníků14 město charter, was in hands of representatives Dzięki temu Rada Miejska znacznie się potvrdilo nejen svá dávná privilegia, of the local knighthood associated with usamodzielniła, choć w dalszym ciągu aż ale také další práva. Ani husitské války the princely court. In 1377, the City do 1502 r., pozostawała ona pod kontrolą a další pohromy nezabránily dalšímu Council bought the office, becoming starosty księstwa świdnicko-jaworskiego, rozvoji města. Stabilní finanční situace a full-fledged superior authority of reprezentującego władcę13. mu umožnila odkoupit okolní soukromé the Municipal Government.12 Thanks Główny trzon społeczności miejskiej statky a vesnice (během 15. a 16. století to that, the City Council became quite Jeleniej Góry stanowiło w XIV w. kupie- Městská rada odkoupila mimo jiné osadu independent, although up to 1502 it ctwo oraz sukiennicy, szewcy, rzeźnicy, Malinnik, statky v Grabarech, Strupicích, still remained under the control of the tkacze płótna, piekarze. Pod rządami Jeżówě Sudeckém, Krogulci, Janowicích Starost of Świdnica - Jawor Principality, czeskich władców14 miasto otrzymało, Małých, území před Vojanovskou representing the ruler.13 nie tylko potwierdzenie dawnych przy- bránou)15. V roce 1433 byl jelenohorský In the fourteenth century, the core wilejów, ale również kolejne uprawnie- zámek prodán nebo převeden na of urban community of Jelenia Góra místního rychtáře, který nařídil jeho consisted of merchants and clothiers, 9 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na shoemakers, butchers, linen weavers, Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, 11 Regesty śląskie 1343 – 1348, t.1, zprac. K. and bakers. Under the reign of Bohemian s. 42. Bobowski, J. Gilewska – Dubis, W. Korta, B. Turoń, 10 Ibidem, s.40. APJG, AmJG, sygn. 647. Wrocław 1975, s. 186 – 187. 11 Regesty śląskie 1343 – 1348, t.1, oprac. K. 12 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta vyd. Bobowski, J. Gilewska-Dubis, W. Korta, B. Turoń, Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, s.30. 8 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship Wrocław 1975, s. 186–187. 13 Tamtéž, s. 32 – 33. of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, pp. 30–31. 12 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. 14 V druhé polovině 15. století se vedly boje National Archives in Jelenia Góra, Archives of the Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 30. o českou korunu. Usilovali o ni mimo jiné český City of Jelenia Góra, Ref. No. 12 13 Ibidem, s. 32–33. král Vladislav Jagelonský a uherský král Matyáš 9 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt 14 W 2. poł. XV w. toczyły się wojny o czeską Korvín. Válku ukončilo příměří přijaté v roce 1474 Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, koronę. Rywalizowali o nią, m.in. król Czech v Muchoboru Malém a následně mír uzavřený v Hirschberg 1849, p.42 Władysław II Jagiellończyk i król Węgier Maciej Olomouci v roce 1479. V něm bylo stanoveno, 10 Ibidem, p.40. National Archives in Jelenia Góra, Korwin. Walki zakończyło zawieszenie broni z 1474 r. že: Slezsko, včetně Jelení Hory, Morava a Lužice Archives of the City of Jelenia Góra, Ref. No. 647 podpisane w Muchoborze Małym, a następnie pokój připadly Matyáši Korvínovi, Čechy a kladské hrabství 11 Regesty śląskie 1343–1348, vol.1, elaborated zawarty w Ołomuńcu w 1479 r. Jego ustalenia: Śląsk, Vladislavu Jagelonskému. Tento stav trval do smrti by K. Bobowski, J. Gilewska–Dubis, W. Korta, B. w tym Jelenia Góra wraz z Morawami i Łużycami, Matyáše Korvína v roce 1490. Turoń, Wrocław 1975, pp. 186–187 przypadły Maciejowi Korwinowi, Czechy i hrabstwo 15 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 12 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship kłodzkie – Władysławowi II Jagiellończykowi. Ten turystycznej Sudetów ed. Marek Staffa, Wrocław of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.30 san trwał do śmierci Macieja Korwina w 1490 r. 1999, s.176. 13 Ibidem, pp. 32–33

52 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU nia. Wojny husyckie i różnego rodzaju zbourání. Na sklonku 30. let 15. století rulers14, the city received not only the kataklizmy nie przeszkodziły w dalszym Jelení Hora odkoupila od Petsche von confirmation of former privileges but rozwoju miasta. Stabilna pozycja finanso- Zedlitz (…) soudní lavice ve městě a jeho also more entitlements. The Hussite Wars wa pozwoliła mu na wykup okolicznych obvodu (tzv. weichbild) (...) za 150 kop and all kinds of disasters did not stop the prywatnych folwarków oraz wsi (w cią- grošů16. further development of the city. A stable gu XV i XVI w. Rada Miejska zakupiła Význam města a jeho prestiž pozvedlo financial position allowed it to purchase m.in. Malinnik, folwarki w Grabarach, privilegium z roku 1502 vydané králem neighbouring private farms and villages Strupicach, Jeżów Sudecki, Krogulec, Vladislavem Jagelonským (1471 – 1516), (in the fifteenth and sixteenth centuries, Janowice Małe, tereny przed Bramą které Jelení Hoře zajišťovalo svobodnou the City Council purchased among others: Wojanowską)15. W 1433 r. jeleniogórski volbu městské rady17. Poslední z českých Malinnik, farms in Grabary, Strupice, Jeżów zamek został sprzedany bądź przekazany Jagellonců, král Ludvík (1516 – 1526), Sudecki, Krogulec, Janowice Małe, and miejscowemu magistratowi, który zarzą- povolil městu v roce 1519 každoroční areas outside the Wojanowska Gate).15 dził jego zburzenie. Pod koniec lat 30. XV jarmark18 a v roce 1523 v Olomouci In 1433, the castle of Jelenia Góra was w. Jelenia Góra odkupiła od Petscha von potvrdil všechna městská práva19. sold or passed on to the local magistrate, Zedlitza (…) ławy sądownicze w mieście V 16. století byla Jelení Hora z hlediska who ordered its destruction. At the end i weichbildzie (…) za 150 kop groszy16. daňových odvodů už třetím městem ve of the thirties of the fifteenth century, Rangę miasta i jego prestiż podniósł svídnicko-javorském knížectví za Svídnicí Jelenia Góra purchased from Petsch von przywilej z 1502 r. wydany przez króla a Lwówkem Śląským a důležitou obchodní Zedlitz (...) judicial benches in town and in Władysława II Jagiellończyka (1471 – křižovatku a centrem textilní výroby. weichbild (...) for 150 sixties Groschen.16 1516), który zapewniał Jeleniej Górze pra- Počet obyvatel v té době překračoval The rank of the city and its prestige rose wo swobodnego, wolnego wyboru Rady 3 000 osob20. Výrobky jelenohorských with a privilege of 1502, issued by King Miejskiej17. Ostatni z czeskich Jagiellonów tkalců a soukeníků prodávali kupci Vladislav II the Jagiellonian (1471–1516), Ludwik (1516 – 1526) zezwolił miastu v Čechách, v Polsku a německých who asserted the right to a free choice w 1519 r. na coroczny jarmark18, w 1523 r. zemích21. V roce 1525 začala jelenohorská of the City Council of Jelenia Góra.17 In w Ołomuńcu, zatwierdził wszystkie jego radnice pořádat týdenní volný trh, na 1519, the last of Bohemian Jagiellonians, przywileje19. který bylo možno každý čtvrtek přivážet Ludwig (1516–1526), allowed the city for W XVI stuleciu Jelenia Góra była już do města chléb a maso a prodávat je an annual fair18, and in 1523, in Olomouc, trzecim pod względem szacunku podat- bez překážek. Trval však pouze do roku approved all of its privileges.19 kowego miastem w księstwie świdnicko-ja- 155122. Město přísně hlídalo svá práva In the sixteenth century, Jelenia Góra worskim, ustępując Świdnicy i Lwówkowi a to bylo příčinou četných pří s okolní was already the third city in respect of Śląskiemu oraz ważnym ośrodkiem han- šlechtou. taxes in Świdnica–Jawor Principality, dlowym i produkcji włókienniczej. Liczba Král Ludvík Jagellonský v roce 1526 giving way to Świdnica and Lwówek jej mieszkańców przekraczała 3000 miesz- padl v bitvě proti Turkům u Moháče. Śląski, and an important centre of trade kańców20. Produkty wytwarzane przez jele- Český trůn, včetně svídnicko-javorského and textile production. Its population niogórskich tkaczy i sukienników miejscowi knížectví přešel na základě starších smluv exceeded 3,000 inhabitants.20 Products, kupcy sprzedawali w Czechach, w Polsce do rukou habsburské dynastie. 16. století manufactured by the weavers and oraz krajach niemieckich21. W 1525 r. je- bylo především obdobím reformace clothiers of Jelenia Góra, were sold by leniogórski magistrat zaczął organizować a renesance. I v této době Jelení Hora local merchants in Bohemia, Poland cotygodniowy wolny rynek, gdzie w każdy zažívala hospodářský rozkvět. V roce 1539 czwartek do miasta przywozić można było město obdrželo privilegium provozovat 14 chleb i mięso i sprzedawać je bez prze- druhý osmidenní jarmark, velký In the second half of the fifteenth century což mělo a war for the Bohemian crown took place. The 23 szkód. Przetrwał on jednak tylko do roku význam pro obchod (…) . Město se competitors were inter alios the Bohemian King 155122. Miasto skrupulatnie strzegło swych stalo také důležitým střediskem kultury Vladislav II Jagiellonian and King Matthias Corvinus of Hungary. The fight ended with a ceasefire signed przywilejów, co było powodem licznych a vzdělání. Působilo zde nebo pocházelo in 1474, in Muchobór Mały and the following peace sporów z okoliczną szlachtą. odsud mnoho známých humanistů concluded in Olomouc in 1479. The stipulations: (Kaspar Schwenckfeldt, Peter Riedemann, Silesia, including Jelenia Góra along with Moravia and 15 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii Lusatia was obtained by Matthias Corvinus; Bohemia turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, Wrocław 16 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia and Kłodzko County–by Vladislav II Jagiellonian. This 1999, s. 176. Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, lasted until the death of Matthias Corvinus in 1490. 16 J. K. Herbst., Kronika miasta Jelenia Góra na Jelenia Góra 2007, s. 48–49. 15 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, 17 APJG, AmJG, sign. 342 turystycznej Sudetów, editorship of Marek Staffa, s. 48–49. 18 APJG, AmJG, sign. 424 Wrocław 1999, p.176 17 APJG, AmJG, sygn. 342. 19 APJG, AmJG, sign. 440 16 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt 18 APJG, AmJG, sygn. 424. 20 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, 19 APJG, AmJG, sygn. 440. Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, s. 49. Hirschberg 1849, pp. 48–49 20 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. 21 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 17 National Archives in Jelenia Góra, Archives Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 49. turystycznej Sudetów ed. Marek Staffa, Wrocław of the City of Jelenia Góra, Ref. No. 342 21 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 1999, s.176. 18 National Archives in Jelenia Góra, Archives turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, Wrocław 22 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia of the City of Jelenia Góra, Ref. No. 424 1999, s. 176. Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, 19 National Archives in Jelenia Góra, Archives of 22 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na Jelenia Góra 2007, s. 54 – 55. the City of Jelenia Góra, Ref. No. 440 Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, 23 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. 20 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship s. 54–55. Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, s.47. of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p. 49

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 53 W 1526 r. król Ludwik Jagiellończyk Pancratius Vulturinus, Pancratius and the German lands.21 In 1525, the zginął w bitwie z Turkami pod Mohaczem. Klemme, Stanislaus Sauer a další)24. municipality of Jelenia Góra began to Na mocy wcześniejszych umów tron Doba renesance je také obdobím organize weekly a free market, where czeski, a wraz z nim księstwo świdni- rozvoje stavebnictví. Došlo k rozšíření every Thursday one could bring bread and cko-jaworskie, przeszło w ręce dynastii hranic města, zejména o Vojanovské meat to the city, and sell it without any Habsburgów. XVI stulecie to czasy przede předměstí. Vznikly nové měšťanské domy, problems. However, it survived only until wszystkim reformacji i odrodzenia. W dal- byla postavena nová renesanční radnice 1551.22 The city scrupulously guarded its szym ciągu trwa rozkwit gospodarczy a další veřejné objekty. Bylo přestavěno privileges, which was the cause of many Jeleniej Góry. W 1539 r. otrzymała ona a zesíleno středověké městské opevnění, disputes with the local nobility. przywilej odbywania drugiego jarmarku které v 16. století tvořily dva zpevňující In 1526, King Ludwig the Jagiellonian ośmiodniowego, co miało duże znaczenia kruhy. Rozvoj Jelení Hory v 16. století was killed in a battle with the Turks at dla handlu (…)23 . Miasto stało się też waż- nezastavil ani velký požár z roku 1549, Mohács. Under earlier agreements, nym ośrodkiem kulturalnym i naukowym, který pohltil téměř celé město, ani politika the Bohemian throne and with it the działało tu lub pochodziło stąd wielu zna- habsburských panovníků zaměřená na Świdnica–Jawor Principality was passed nych humanistów (Kaspar Schwenckfeldt, boj proti reformaci. Reformace v Jelení into the hands of the Habsburg dynasty. Peter Riedemann, Pancratius Vulturinus, Hoře byla velmi úspěšná. Už ve 20. The sixteenth century was mainly a time Pancratius Klemme, Stanislaus Sauer letech 16. století řada měšťanů přešla od of the Reformation and the Renessaince. i inni)24. Czasy renesansu to również okres katolické víry k evangelické a v pozdějších The economic blooming of Jelenia Góra rozwoju budownictwa, rozbudowy ule- letech se tento proces zesiloval. Městská continued. In 1539, it received the gły przedmieścia, zwłaszcza Przedmieście rada v roce 1520 odkoupila za 3 000 privilege of having another eight-day Wojanowskie. Powstały nowe kamienice dukátů patronát nad místním kostelem. fair, which had a great importance for mieszczańskie, wzniesiono nowy rene- Definitivně s tím souhlasil král Ludvík II. the trade (...).23 The city also became sansowy ratusz i inne obiekty publiczne, v listině z roku 1523. Od té doby mohlo a significant cultural and scientific centre. przebudowano i wzmocniono średnio- město obsazovat farnost. Prvním farářem Many famous humanists were active or wieczne miejskie fortyfikacje, na które se stal protestantský kazatel Georg came from here (Kaspar Schwenckfeldt, składały się w XVI w. dwa pierścienie Langnikiel25. Důležitou událostí, která Peter Riedemann, Pancratius Vulturinus, umocnień. Rozwojowi Jeleniej Góry ovlivnila život ve městě, bylo vydání Pancratius Klemme, Stanislaus Sauer, and w XVI w. nie przeszkodziły klęski elemen- středověkého městského statutu, který others).24 The Renaissance is also the tarne, takie jak np. wielki pożar z 1549 r., v roce 1592 schválila městská rada. Statut period of development of building industry; który strawił niemalże całe miasto ani też, obsahoval soubor závazných předpisů, the suburbs have expanded, especially skierowana na zwalczanie reformacji, po- celkem 59 artikulů26. Wojanowskie Suburbs. It resulted in new lityka Habsburgów. Reformacja poczyniła A tak na prahu třicetileté války town houses; a new renaissance city hall w Jeleniej Górze bardzo szybkie postępy. bylo město důležitých obchodním and other public buildings were built, Już w latach 20. XVI w. wielu mieszczan a řemeslnickým střediskem. Počet the city’s medieval fortifications were porzuciło katolicyzm, przechodząc na lu- domů a obyvatel systematicky rostl, rebuilt and strengthened, which in the teranizm, w późniejszych latach proces což souviselo s rozvojem jelenohorských sixteenth century consisted of two rings of ten nasilił się. W 1520 r. Rada Miejska za předměstí. Odhaduje se, že na začátku reinforcement. The development of Jelenia kwotę 3000 dukatów wykupiła patronat 17. století mohlo ve městě žít přibližně Góra in the sixteenth century did not get nad miejscowym kościołem. Ostatecznie 6 000 obyvatel27. disturbed by disasters, such as a great fire zaakceptował to król Ludwik II w doku- of 1549 which destroyed almost the entire mencie z 1523 r. Od tej pory miasto mogło city, or targeted policies of the Habsburgs obsadzać probostwo. Pierwszym probosz- to combat the Reformation. czem został luterański kaznodzieja Georg The Reformation in Jelenia Góra made Langnikiel25. Ważnym wydarzeniem regu- a very rapid progress. Already in the twenties lującym życie w mieście było, uchwalenie of the sixteenth century, many burghers przez Radę Miejską w 1592 r., statutów abandoned Catholicism to Lutheranism, in miejskich. Zawierały one zbiór obowiązu- later years this process intensified. In 1520, jących przepisów, łącznie 59 artykułów26. the City Council bought for the amount of Tak więc u progu wojny trzydziesto- 3,000 ducats the patronage of the local letniej miasto było ważnym ośrodkiem 21 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 23 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. turystycznej Sudetów, editorship of Marek Staffa, Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 47. 24 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii Wrocław 1999, p.176 24 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii turystycznej Sudetów ed. Marek Staffa, Wrocław 22 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt Hirschberg turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, Wrocław 1999, s.177. in Schlesien bis zum Jahre 1847, Hirschberg 1849, 1999, s. 177. 25 Tamtéž, s. 176; Johann Karl Herbst, Kronika p. 54 – 55 25 Ibidem, s. 176; J. K. Herbst, Kronika miasta miasta Jelenia Góra na Śląsku do r. 1847, překlad 23 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship Jelenia Góra na Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Tomasz Pryll, Jelenia Góra 2007, s. 54. of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.47 Jelenia Góra 2007, s. 54. 26 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. 24 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 26 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, s.52 – 53. turystycznej Sudetów, editorship by Marek Staffa, Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 52–53. 27 Tamtéž, s. 49 Wrocław 1999, p.177

54 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU handlowym i produkcji rzemieślniczej. church. King Ludwig II ultimately accepted Liczba domów i mieszkańców systema- that in a document from 1523. Since tycznie wzrastała, co wiązało się z rozwo- then, the city had the right to designate jem jeleniogórskich przedmieść. Szacuje a parson. The first pastor was a Lutheran się, że na początku XVII w. miasto mogło preacher Georg Langnikiel.25 zamieszkiwać około 6000 ludzi27. An important event regulating life in the city was the legislation of municipal bylaws by the City Council in 1592. It contained a set of binding rules, a total of 59 articles.26 At the beginning of the Thirty Years’ War, the city was an important centre of trade and crafts. The number of houses and inhabitants was systematically increasing, which led to the development of Jelenia Góra suburbs. It is estimated that in the early seventeenth century the city was inhabited by about 6,000 people.27

Wojna trzydziestoletnia w Kotlinie Třicetiletá válka v Jelenohorské Thirty Years’ War in Jelenia Góra Valley Jeleniogórskiej kotlině When in 1618 the biggest conflict in the Gdy 1618 r. wybuchł największy Když v roce 1618 vypukl největší history of modern Europe broke, known w dziejach nowożytnej Europy konflikt, konflikt v historii novověké Evropy, který in historiography as the Thirty Years’ War, zwany w historiografii, wojną trzydziesto- historikové nazvali třicetiletou válkou, Jelenia Góra and its neighbourhood was, letnią, Jelenia Góra i okolice przez kilka byla Jelení Hora a její okolí v prvních for the first few years, on the sidelines of pierwszych lat była na uboczu działań letech mimo dosah válečných operací. military operations. Only in 1622, the Polish militarnych. Jedynie w 1622 r. przez Pouze v roce 1622 přes Jelenohorskou troops of the Lisowczyks, called “Cossacks” Kotlinę Jeleniogórską przemaszerowały kotlinu prošly polské oddíly Lisovčíků, by local people, marched through Jelenia powracające z Czech polskie oddziały které se vracely z Čech a které místní Góra Valley, returning from Bohemia. lisowczyków, zwane przez miejscowych obyvatelstvo nazývalo kozáky. Dopustily They were guilty of a number of loot, kozakami. Dopuściły się one wielu swa- se řady příkoří, loupeží a násilí. V dalších robbery and rapes. In the coming years, woli, rabunków i gwałtów. W kolejnych letech v důsledku války a epidemie, která an economic collapse and hyperinflation latach w wyniku wojny i epidemii, jaka přešla přes Slezsko, došlo ke zhroucení came as a result of war and an epidemic przechodziła przez Śląsk, doszło do za- hospodářského systému a vzniku which passed through Silesia. łamania gospodarczego i hiperinflacji. hyperinflace. In the thirties, Jelenia Góra with W latach 30. Jelenia Góra bez większych Ve 30. letech Jelení Hora přecházela no major fighting changed hands of walk przechodziła z rąk do rąk walczących bez větších bojů z rukou do rukou struggling parties. In 1634, it was heavily stron. W 1634 r. mocno ucierpiała na bojujících stran. V roce 1634 velmi affected by the arson. After the Peace skutek podpalenia. Po akordzie praskim utrpěla v důsledku vypálení. Slezsko of Prague in 1635, Silesia and Lusatia w 1635 r. Śląsk, a także Łużyce, będące już a Lužice po uzavření Pražského míru v which already had been in the hands we władaniu saskiego elektora przez cztery roce 1635, kdy už byly v područí saského of the Saxon Elector for four years, lata, straciły swoją rolę jednej z głównych kurfiřta, přišly na čtyři roky o svou roli lost their function as one of the main aren wojny. Sytuacja zmieniła się w 1639 r. jedné z hlavních bitevních arén. Situace arenas of war. The situation changed Wówczas Szwedzi rozwinęli olbrzymią ak- se změnila v roce 1639. Švédové tehdy in 1639. The Swedes developed then cję ofensywną, której celem było zajęcie zahájili rozsáhlou ofenzívu, jejímž a huge offensive action, aiming to Saksonii, Śląska, a szczególnie pogranicza cílem bylo obsazení Saska, Slezska a occupy Saxony, Silesia, and especially śląsko-łużyckiego, a w następstwie tego zejména slezsko-lužického pohraničí a the Silesian-Lusatian border, and in także Czech. Akcja ta powiodła się częś- následně také českých zemí. Tato akce consequence also Bohemia. The Swedes ciowo – Szwedzi zajęli cały Śląsk (poza kil- byla úspěšná jen částečně – Švédové partly succeeded – they occupied the koma zamkami i warownymi miastami), obsadili celé Slezsko (kromě několika whole of Silesia (except for a few castles w tym Jelenią Górę. W kolejnym roku siły hradů a opevněných měst) včetně and fortified towns) including Jelenia habsburskie, dowodzone przez cesarskiego Jelení Hory. Příští rok habsburská vojska Góra. The following year, Habsburg generała Martina Maxymiliana von Goltza vedená císařským generálem Martinem forces, commanded by Imperial General przeprowadziły kontrofensywę, przecho- Maxmiliánem von Goltzem podnikla 25 Ibidem, p. 176; Johann Karl Herbst, Chronik dząc na Śląsk. Jednym z pierwszych jego protiútok a vstoupila do Slezska. Jedním der Stadt Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre głównych zadań było zajęcie Jeleniej Góry. z jejich prvních důležitých úkolů bylo 1847, , Hirschberg 1849, p. 54 26 Zdobycie tego miasta dawało możliwości obsazení Jelení Hory. Dobytí tohoto Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.52–53 města umožňovalo kontrolu sudetských 27 Ibidem, p. 49 27 Ibidem, s. 49.

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 55 kontroli szlaków przedsudeckich, prowa- cest vedoucích z východu na západ a Martin Maximilian von Goltz, carried out dzących ze wschodu na zachód oraz stano- představovalo vynikající výchozí základnu a counter-offensive by entering Silesia. wiło doskonałą bazę wyjściową na północ pro útok v hlavním, severním směru. One of the first major tasks was to seize – główny kierunek natarcia. Švédové, kteří se dostali do defenzivy, Jelenia Góra. Conquering the city would Szwedzi będący w defensywie nie byli nezůstali pasivní. Uzavření ve slezských give the ability to control Fore-Sudetic bierni. Zamknięci w śląskich miastach i za- městech a hradech podnikali výpady, routes, leading from the East to the mkach podjęli działania utrudniające siłą které komplikovaly habsburským vojskům West. The city was an excellent base to habsburskim rozwinięcie ofensywy. Pobili rozvinutí útoku. Císařská vojska porazili the North – the main direction of attacks. wojska cesarskie pod Świerzawą28. pod Świerzawou28. The Swedes did not remain passive in Z początkiem lipca 1640 r. rozpoczęła Na počátku července roku 1640 byla defensive. Locked in Silesian towns and się główna ofensywa wojsk cesarskich, zahájena hlavní ofenzíva císařských castles, they took actions to obstruct którą kierował generał Martin Maxymilian vojsk, kterou vedl generál Martin the expansion of offence by Habsburg von Goltz. Dysponując pięcioma tysiącami Maxmilián von Goltz. S pěti tisíci jezdci powers. They defeated the imperial army jazdy i dwoma tysiącami piechoty stanął a dvěma tisíci pěších vojáků stanul pod near Świerzawa.28 pod murami tego miasta. W tym czasie hradbami tohoto města. Jelenohorská In early July 1640, the main offensive of również garnizon jeleniogórski sposobił posádka se tehdy také připravovala na the imperial army began, led by General się do wojny. Szwedzki komendant naka- souboj. Švédský velitel přikázal zesílit Martin Maximilian von Goltz. With five zał wzmacnianie murów, okoliczne wsie opevnění, okolní vsi byly povinny zaplatiti thousand riders and two thousand zostały zobowiązane do finansowania stavbu šancí. Například obec Wojcieszów infantry, he stood outside the walls of the budowy szańców. Między innymi gmina přispěla na stavbu jelenohorského city. At that time, Jelenia Góra garrison Wojcieszów wypłaciła 50 złotych reńskich opevnění 50 rýnských zlatých29. was getting prepared for war. A Swedish na jeleniogórskie fortyfikacje29. Ve čtvrtek 19. července 1640 generál commander ordered the strengthening W czwartek, 19 lipca 1640 r., generał Martin Maxmilián von Goltz se svou of walls. The surrounding villages were Martin Maxymilian von Goltz wraz ze armádou stanul pod hradbami Jelení obliged to finance the construction swoją armią, stanął po murami Jeleniej Hory. Samotný Goltz zřejmě shlížel of entrenchments. Among others, Góry. Sam Goltz spoglądał na miasto zana město z některého z okolních Wojcieszów municipality paid 50 gold pewne z któregoś pobliskiego wzgórza, kopců a hodnotil opevnění a přípravu florins for fortifications of Jelenia Góra.29 oceniając jego fortyfikacje i przygoto- švédské posádky a obyvatel města On Thursday, July 19, 1640, General wania szwedzkiej załogi i mieszkańców k jeho obraně. Jeho oči spatřily město Martin Maximilian von Goltz and his miasta do obrony. Jego oczy ujrzały miasto oválného tvaru, rozložené na mírném army stood at the walls of Jelenia Góra. na niewielkim wzniesieniu, o owalnym pahorku a obklopené dvojitou linií Goltz himself looked at the city, probably kształcie, otoczone podwójną linią mu- hradeb. Bartholomeus Stenus ve from one of the nearby hills, assessing rów. Bartholomeus Stenus w swoim dziele svém díle „Descriptio tocius Silesiae“ its fortifications and preparations of „Descriptio tocius Silesiae” z około 1500 přibližně z roku 1500 napsal, že Jelení the Swedish crew and residents of r. pisał, iż Jelenia Góra parvum est oppi- Hora parvum est oppidum, sed eggregie the city to defend. His eyes saw the dum, sed eggregie cinctum („małe jest cinctum („je malé město, ale výborně city on a small hill, of an oval shape, miasto, lecz wspaniale opasane”)30. Mury opevněné“)30. Hradby byly od sebe surrounded by a double line of walls. oddzielone były od siebie 17-metrowym odděleny 17metrovým pruhem zeleně. Bartholomeus Stenus in his “Descriptio pasem zieleni. Starszy, wewnętrzny mur, Starší, vnitřní hradby vysoké přibližně tocius Silesiae” from about 1500, wrote wysoki na jakieś 7–8 metrów, szeroki na 7–8 metrů, široké 2 metry byly zesíleny that Jelenia Góra parvum est oppidum, 2 metry, wzmocniony był 38 basztami 38 baštami o výšce 10–12 metrů. sed eggregie cinctum (“small is the o wysokości 10–12 metrów. W 1427 r. V roce 1427 tyto zdi odolaly nájezdu town, but excellently girded”).30 The mur ten wytrzymał natarcie husytów. husitů. Vnější hradby, nižší než vnitřní, walls were separated from each other Mur zewnętrzny, niższy od wewnętrz- byly zesíleny 9 až 10 oválnými baštami by a17-meter strip of greenery. The older, nego, wzmocniony był 9–10 bastejami postavenými v odstupech přibližně inner wall was some 7–8 meters high and wybudowanymi mniej więcej co 140–170 140 až 170 metrů. Oválné bašty měly 2 meters wide. It was reinforced with 38 metrów. Basteje miały długość do 14–15 délku 14 až 15 metrů. Do města vedly defensive towers,10–12 meters high. In metrów. Do miasta prowadziły trzy bramy: tři brány: Hradní, Vojanovská a Dlouhá. 1427, that wall withstood the attack of Zamkowa, Wojanowska i Długa. Wszystkie Všechny brány chránily středověké věže the Hussites. The outer wall, lower than bramy broniły średniowieczne wieże i ska- a kasematové oválné bašty. Každá měla the internal one, was strengthened by zamatowane basteje. Każda miała dwa dva padací mosty, silná vrata a železnou 9–10 bastions, built approximately every mosty zwodzone, potężne wrota i żelazne mříž, která se spouštěla na noc. Vnější 140–170 meters. The bastions were 14–

28 R. Rothenburg, Schlachten, Belagerungen und 28 R. Rothenburg, Schlachten, Belagerungen und 28 R. Rothenburg, Schlachten, Belagerungen und Gefechte in Deutschland und den angrenzenden Gefechte in Deutschland und den angrenzenden Gefechte in Deutschland und den angrenzenden Ländern, Wien 1836, s. 616. Ländern, Wien 1836, s. 616 Ländern, Wien 1836, p. 616 29 D. Rausch, Dziennik, AP Wrocław, rkp (brak 29 Daniel Rausch, Dziennik, AP Wroclaw, rkp 29 Daniel Rausch, Dziennik, AP Wrocław, sygnatury) (brak sygnatury) manuscript (no Ref. No.) 30 Uhtenwoldt, Die hirschberger Stadtbefestigung, 30 Uhtenwoldt, Die hirschberger Stadtbefestigung, 30 Uhtenwoldt, Die hirschberger Stadtbefestigung, „Der Wanderer im Riesengebirge“, 1930, s. 168–170. Der Wanderer im Riesengebirge, 1930, s. 168–170. Der Wanderer im Riesengebirge, 1930, pp. 168–170.

56 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU kraty spuszczane na noc. Mur zewnętrz- hradby obklopoval suchý příkop široký 15 meters long. Three gates: Zamkowa, ny otoczony był suchą fosą szeroką na minimálně 12 až 13 metrů a hluboký Wojanowska and Długa led to the city. minimum 12–13 metrów, a głęboką na přibližně 6,5 metru. Celková šířka All the gates were defended by około 6,5 metra. Łącznie szerokość linii obranné linie dosahovala 50 metrů. the medieval towers and bastions obrony dochodziła do 50 metrów. Mimo, Ačkoliv bylo jelenohorské opevnění with casemate. Each of them had two iż jeleniogórskie fortyfikacje były unowo- modernizováno v první polovině 16. drawbridges, massive gateways and cześniane w 1. poł. XVI w., a więc około století, a tedy přibližně před stoletím, iron portcullis locked-up overnight. The 100 lat wcześniej, stanowiły silny system představovalo silný obranný systém, který outer wall was surrounded by a dry obronny, pozwalający niewielkimi siłami umožňoval relativně nepočetné posádce moat minimum 12–13 meters wide and stawiać dłuższy opór31. klást dlouhý odpor31. about 6.5 meters deep. Total width of Generał Martin Maxymilian von Goltz Generál Martin Maxmilián von Goltz the line of defence was up to 50 meters. zdawał sobie sprawę, że zdobywanie si uvědomoval, že dobývání městských Although Jelenia Góra fortifications fortyfikacji miejskich tymi siłami będzie hradeb bude velmi obtížné, tím spíše, že were modernized in the first half of niezwykle trudne, tym bardziej, że w tym v té době neměl k dispozici těžké obléhací the sixteenth century, which was about czasie nie dysponował ciężką artylerią ob- dělostřelectvo, ale pouze lehká polní 100 years earlier, they provided a strong lężniczą, a jedynie lekkimi polowymi ar- děla a několik větších, 28librových děl. defence system, allowing for a longer matami oraz kilkoma większymi armatami Požádal tedy město o bezpodmínečnou resistance using minor forces.31 28-funtowymi. Zażądał on bezwzględne- kapitulaci. Jelenohorská městská General Martin Maximilian von go poddania miasta. Jeleniogórska rada rada společně s 200člennou švédskou Goltz was conscious of the fact that the wraz z 200 osobową załogą szwedzką posádkou (polovinu tohoto stavu tvořili acquisition of municipal fortifications (połowa tego stanu to była spieszona pěší dragouni) vedenou plukovníkem with these forces was going to be dragonia), dowodzoną przez pułkowni- Tshirnhausenem z armádního sboru extremely difficult, especially that at ka Tschirnhausena z korpusu Torstena Torstena Stålhandskeho odmítla Goltzovu that time he did not have heavy siege Stålhandske, odrzuciła propozycję nabídku, což vedlo k obléhání města artillery, only light field guns and several Goltza, co w następstwie doprowadziło císařským vojskem, konfiskaci potravin ze bigger 28-pound cannons. He demanded do blokady miasta przez siły cesarskie, skladů a mlýnů na předměstí a vypálení an unconditional surrender of the city. grabieży żywności z magazynów i młynów části budov v podhradí. Generál také The council of Jelenia Góra with the na przedmieściach oraz spalenia części rozkázal postavit opevnění. Dne 20. 200-people Swedish crew (half of the podmiejskich zabudowań. Rozpoczęto července 1640 bylo zahájeno hlavní group were dismounted dragoons) led sypanie szańców. Dnia 20 lipca 1640 r. dělostřelecké ostřelování města, které by Colonel Tschirnhausen from the army rozpoczął się główny ostrzał artyleryjski trvalo několik dní. Generál Goltz střílel ze corps of Torsten Stålhandske, rejected miasta, który trwał kilka dni. Generał všeho, co měl po ruce. V pondělí večer, the demand of Goltz. It resulted in the Goltz strzelał ze wszystkiego, czym dyspo- 23. července, dorazily do císařského blockade of the city by the imperial nował. W poniedziałek wieczór, 23 lipca, tábora další, těžší děla. Okamžitě byla forces, looting food from warehouses do obozu cesarskiego przybyły kolejne, zahájena kanonáda. Ostřelování města and mills in the suburbs, and burning cięższe armaty. Od razu rozpoczęto kano- však nepřineslo požadované efekty.32 down a part of suburban buildings. nadę. Ostrzał miasta nie przyniósł jednak Po týdnu bojů dorazilo na pomoc Retrenchments were heaped up. On spodziewanych efektów.32 městu ze severu švédské vojsko vedené 20 July 1640, a major artillery firing Po tygodniu walk z odsieczą dla mia- Torstenem Stålhandskem. Vojsko se of the city was launched, which lasted sta, z północy nadciągnął korpus żołnierzy skládalo výhradně z rejtarů v počtu several days. General Goltz shot with szwedzkich, dowodzonych przez Torstena 1 000 mužů, pěchota zůstala v týle. everything he had. On Monday evening, Stålhandske. Korpus składał się wyłącznie Ve srovnání s císařským vojskem bylo July 23, other, heavier guns arrived to z rajtarów w liczbie około 1000, piechota poměrně nepatrné. Švédové dorazili the imperial camp. The cannonade was pozostała w tyle. W porównaniu z siłami do Lwówka Śląského přes Bolesławiec immediately started. Shelling of the city, cesarskimi były one stosunkowo nielicz- 25. července kolem 13. hodiny. Příchod however, did not bring expected effects.32 ne. Szwedzi przez Bolesławiec, 25 lipca k Lwówku Śląskému byl mezi místním After a week of fighting, the army około godziny 13, dotarli do Lwówka lidem rozhlášen tak, aby se tato novina corps of the Swedish soldiers led by Śląskiego. Podejście pod Lwówek Śląski donesla až k uším generála von Goltze. Torsten Stålhandske came from the było bardzo nagłaśniane wśród okolicz- Informace o „velké švédské armádě“ měla North to rescue the city. The corps nej ludności tak, by ta wieść dotarła do obléhatele Jelení Hory vyplašit. consisted exclusively of a thousand uszu generała Golza. Informacja o „wiel- Generál Martin Maxmilián von Goltz si cavaliers, the infantry remained behind. kiej armii” szwedzkiej miała przepłoszyć uvědomoval, že rozpoutání bitvy během In comparison with the imperial forces, oblegających Jelenią Górę. obléhání by navzdory početní převaze 31 mohlo být ze strategického hlediska Jerzy Maroń, Militarne aspekty wojny trzydziestoletniej na Śląsku, Wrocław 2000, pp. 31 J. Maroń, Militarne aspekty wojny 31 Jerzy Maroń, Militarne aspekty wojny 98–99 trzydziestoletniej na Śląsku, Wrocław 2000, s. 98–99. trzydziestoletniej na Śląsku, Wrocław 2000, s. 98–99 32 Johann Daniel Hensel, Historisch- 32 J.D. Hensel, Historisch-topographische 32 Johann Daniel Hensel., Historisch Topographische Beschreibung der Stadt Hirschberg Beschreibung der Stadt Hirschberg in Schlesien, Topographische Beschreibung der stadt Hirschberh in Schlesien, seit ihrem Ursprunge bis auf das Jahr Hirschberg 1797,s. 273–274. in Schlesien, Hirschberg, s. 273–274 1797. Hirschberg 1797, pp. 273–274

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 57 Generał Martin Maxymilian von Goltz velmi nebezpečné. Obléhatelé by se they were relatively few in number. On zdawał sobie sprawę z tego, że przyjęcie dostali pod dvojí palbu, což by mohlo July 25, at about 1 p.m., the Swedes came bitwy w trakcie oblężenia, pomimo po- pravděpodobně skončit nezdarem through Bolesławiec to Lwówek Śląski. siadania przewagi liczebnej, mogłoby być nebo úplnou porážkou. Rakouský The approach to Lwówek Śląski was very niebezpieczne ze względów strategicz- generál sbalili 27. července obléhací publicized among the local population, nych – oblegający byliby wzięci w dwa og- tábor a vyrazil směrem k Bolkowu. so to make this news reach the ears of nie, co prawdopodobnie zakończyłoby się Vojenské operace pod Jelení Horou General Golz. An information about the porażką, jeśli nie totalną klęską. Generał byly přerušeny a jejich těžiště se “great Swedish army” was supposed to austriacki zwinął 27 lipca oblężenie i ru- přesunulo k Bolkowu, který držela v scare away the besiegers of Jelenia Góra. szył w stronę Bolkowa. Działania militarne rukou nepočetná císařská posádka. General Martin Maximilian von Goltz zostały przerwane pod Jelenią Górą, a ich Švédské oddíly obsadily městečko realized that to take on a battle during the ciężar przeniósł się pod Bolków, bronio- 23. srpna 1640 bez větší námahy, ale siege, despite being outnumbered, could ny z kolei przez nieliczne siły cesarskie. bolkowská tvrz představovala silnou be dangerous for strategic reasons. The 23 sierpnia 1640 r. siły szwedzkie zaję- baštu habsburského odporu. Posádka besiegers were to be taken in cross-fire, ły bez wysiłku miasteczko, ale twierdza hradu byla relativně nepočetná, čítala which was probable to end in defeat, if not bolkowska stanowiła silny punkt oporu přibližně 80 vojáků. Než však dorazilo a total disaster. On July 27, the Austrian habsburskiego. Załoga zamku była sto- švédské vojsko, bolkowský hrad posílila General raised the siege and headed for sunkowo nieliczna, liczyła około 80 żołnie- vojenská rota ze Svídnice a rota zemských Bolków. The military operations near rzy. Jednak nim nadeszły siły szwedzkie, milicí. Hradní posádka mohla tedy čítat Jelenia Góra were discontinued, and they bolkowski zamek wzmocniła kompania 200 mužů. Švédové oblehli hrad a moved near Bolków that was defended by wojska ze Świdnicy i kompania milicji postupně útočili na tvrz. Neúspěšně. few imperial forces. On August 23, 1640, krajowej. Łącznie załoga zamku mogła Mohutné opevnění hradu bylo pro the Swedish forces effortlessly occupied liczyć około 200 ludzi. Szwedzi rozwinęli švédské oddíly nepřekonatelné. Torsten the town but Bolków fortress was a strong oblężenie i raz po raz atakowali warownię. Stålhandske neviděl možnost dosáhnout point of Habsburg resistance. The crew Bezskutecznie. Potężne fortyfikacje zamku rychlého úspěchu, ukončil obléhání a of the castle was relatively small, with były nie do pokonania dla szwedzkich od- vyrazil směrem ke Svídnici, ale narazil about 80 soldiers. działów. Torsten Stålhandske, nie widząc na posílenou císařskou armádu generála However, before the Swedish forces możliwości osiągnięcia szybkiego sukcesu, von Goltze a vydal se do Lubomierze. Své arrived, Bolków Castle had been zakończył oblężenie i ruszył w kierunku síly rozmístil po okolních vesnicích až po reinforced by a company of soldiers from Świdnicy, ale naciskany przez wzmocnio- Gryfów Śląski a Lwówek Śląski. Naopak Świdnica and a national militia company. ną armię cesarską Goltza zawrócił i udał von Goltz s početnou pěchotou a těžkou In total, the crew of the castle counted się do Lubomierza. Siły swoje rozloko- artilerií směřoval znovu na Jelení Horu, about 200 people. The Swedes laid siege wał w okolicznych wioskach, sięgając aby se jí pokusil zmocnit na druhý pokus. and repeatedly attacked the stronghold. po Gryfów Śląski i Lwówek Śląski. Z kolei Císařský velitel stanul pod městem Ineffectually. Powerful fortifications of Goltz, z liczną piechotą i ciężką artylerią, pozdního rána ve středu 5. září 1640, the castle were insurmountable for the kierował się ponownie pod Jelenią Górę, mezi 9. a 10. hodinou, s ještě větším Swedish troops. Having no perspective for chcąc spróbować szczęścia po raz drugi. počtem vojáků a zbraní než v červenci. a rapid success, Torsten Stålhandske lifted Pod miastem cesarski dowódca sta- Tentokrát měl k dispozici čtyřicet dva the siege and moved towards Świdnica, nął późnym rankiem, w środę 5 września jízdních a dvacet pěších kompanií, což but pressed by the reinforced imperial 1640 r. pomiędzy godziną 9 a 10, z jeszcze bylo celkem 18 tisíc vojáků. Navíc pod army of Goltz, he turned back and went większą liczbą żołnierzy i sprzętu niż w lip- Jelení Horu přivezl těžké dělostřelectvo. to Lubomierz. He deployed the forces in cu. Tym razem cesarski generał dyspono- Hlavní tábor rozbil na strupických polích. the surrounding villages, as far as Gryfów wał czterdziestoma dwoma kompaniami Znovu přikázal vybudovat šance na Śląski and Lwówek Śląski. Goltz with jazdy i dwudziestoma piechoty, co łącznie Vogelbergu33, na kopci Samuela Opitze34 a numerous infantry and heavy artillery dawało 18 tysięcy żołnierzy. Dodatkowo a před Vojanovskou bránou. Druhého led again to Jelenia Góra, trying his luck pod Jelenią Górę podprowadził ciężką ar- dne, 6. září, poprvé ostřeloval město for the second time. tylerię. Główny obóz założył na polach z lehkých děl. Koule o váze 6 až 7 liber On Wednesday, September 5, 1640, strupickich. Ponownie kazał sypać szań- nezpůsobily posádce města žádné ztráty. in the late morning, the Imperial ce na Vogelberg33, na wzgórzu Samuela Hned potom vydal rozkaz k útoku, který Commander approached the city, Opitza34 i przed Bramą Wojanowską. byl odražen, a pak bylo z jeho iniciativy between 9 and 10 a.m., with even more Następnego dnia, 6 września, po raz zahájeno vyjednávání. Císařský návrh troops and equipment than in July. This pierwszy ostrzelał miasto z lekkich arna vydání města ale obránci odmítli. time, the imperial general had forty- mat. Kule o wadze 6–7 funtów nie wy- Hned potom byla zahájena kanonáda. two companies of cavalry and twenty rządziły strat. Zaraz potem wydał rozkaz Císařská děla ostřelovala zdi a městskou companies of infantry, which gave do szturmu, który został odparty, a na- zástavbu z východní a jižní strany a total of 18,000 soldiers. In addition, he brought heavy artillery near Jelenia 33 Vogelberg - Skałki 33 Vogelberg - Skałki Góra. The main camp was established 34 Wzgórze Samuela Opitza – Wzgórze Grota- 34 Kopec Samuela Opitza – Kopec Grota- Roweckiego Roweckého in Strupickie fields. Again, he ordered

58 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU stępnie rozpoczęto, z inicjatywy Goltza, nejdříve 23 až 25librovými a později to build ramparts on Vogelberg33, on rokowania. Propozycje cesarskie, mó- také dvousetlibrovými koulemi35. Začalo Samuel Opitz’s Hill34 and in front of the wiące o poddaniu miasta, zostały przez tak nejdelší obléhání města v této válce. Wojanowska Gate. The next day, on obrońców odrzucone. Zaraz potem roz- Švédové se společně s obyvateli urputně September 6, the city was fired with light poczęła się kanonada. Armaty cesarskie bránili, stejně tvrdě útočili na hradby guns for the first time. Bullets, weighing ostrzeliwały mury i zabudowę miejską císařská vojska, kterým se dokonce na 6–7 pounds each, caused no damage. od strony wschodniej i południowej, naj- okamžik podařilo proniknout do města. Soon after, the Commander gave an order pierw kulami 23, 25-funtowymi, a później Situace obránců však byla stále horší – to attack, which was repulsed, and then także 200-funtowymi35. Rozpoczęło sie docházel jim střelný prach a potraviny. negotiations started, on the initiative of najdłuższe oblężenie miasta w tej wojnie. Proto také na začátku října zaútočila Goltz. The Emperor’s proposals about Szwedzi wraz z mieszkańcami, zaciekłe Stålhandskeho švédská jízda na císařské surrendering the city were rejected by się bronili, równie twardo szturmowali ležení. Za tmavé noci z 5. na 6. října defenders. Right away a cannonade obwarowania wojska cesarskie, którym zaskočil rakouské vojáky oddíl, který čítal started. Imperial cannons fired at walls udało się nawet na moment wedrzeć do přibližně 400 koní a který vedl plukovník and the urban building development from miasta. Sytuacja obrońców była jednak Arel Lilie. Habsburské strážní hlídky the eastern and southern side, at first coraz gorsza – brakowało prochu i żywno- byly rozbity. První část jízdy zaměstnala with 23, 25-pound bullets and then also ści. Dlatego też na początku października bojem většinu von Goltzových vojáků, 200-pound ones.35 The longest besieging szwedzka jazda Stålhandske zaatakowała druhá část vyhodila do povětší část of the city in this war began. The Swedes, obóz cesarski. W ciemną noc z 5 na 6 paź- zemského opevnění habsburských vojsk along with the burghers, were ferociously dziernika, oddział liczący około 400 koni a přivezla posádce v Jelení Hoře střelný defending, equally hard was the imperial dowodzony przez pułkownika Arel Lilie, prach a proviant36. Pomoc přišla jako na army’s storm of the fortifications, in which zaskoczył żołnierzy austriackich. Warty zavolanou, protože jak napsal Merian they even managed to invade the city habsburskie zostały rozbite. Kiedy część ve svém díle „Topographia Bohemiae for a while. However, the situation of jazdy związała walką większość żołnie- Moraviae et Silesiae“, v Jelení Hoře byl defenders was getting worse and worse rzy Goltza, reszta wysadziła w powietrze tak velký hlad, že zemřelo velmi mnoho – they lacked gunpowder and food. część umocnień ziemnych wojsk habsbur- žen a dětí37. Po rychlé akci se švédská jízda Therefore, at the beginning of skich i dostarczyła załodze Jeleniej Góry společně se zajatci vzdálila z bitevního October, the Swedish cavalry of proch oraz prowiant36. Pomoc nadeszła pole. Stålhandske attacked the imperial camp. w samą porę, gdyż jak pisał Merian Útoky na město pokračovaly i nadále. In the dark night from 5th to 6th October, w swym dziele „Topographia Bohemiae Teprve po posílení švédských sil posilami, a division of about 400 horses under the Moraviae et Silesiae”, w Jeleniej Górze které přicházely z české strany, zaútočil command of Colonel Arel Lilie surprised był tak wielki głód, że bardzo wiele ko- Torsten Stålhandske na císařské vojsko, the Austrian soldiers. The guard duties biet i dzieci zmarło37. Po szybkiej akcji, které obléhalo Jelení Horu a osvobodil of Habsburgs were broken. When a part szwedzka jazda wraz z jeńcami, oddaliła město. V důsledku desetitýdenního of the cavalry engaged the majority of się z pola walki. obléhání přežilo z 900 obyvatel pouhých soldiers of Goltz in the fight, the rest blew Ataki na miasto trwały dalej. Dopiero 6038. Hlavní město Krkonoš bylo v této up some parts of the ground defences of po wzmocnieniu sił szwedzkich przez válce opět zruinováno. Habsburg army and provided the crew of posiłki nadchodzące ze strony Czech, Nebylo to však poslední obléhání Jelenia Góra with gunpowder and food Torsten Stålhandske zaatakował oble- Jelení Hory v této válce. V roce 1643 supplies.36 The help came just in time, gające Jelenią Górę wojska cesarskie, na město, tehdy však s císařskou because as Merian wrote in his work odblokowując miasto. W efekcie 10- posádkou, zaútočili Švédové. Odvážní “Topographia Bohemiae Moraviae et tygodniowego oblężenia z 900 miesz- obránci města útok odrazili39. V dalších Silesiae”, in Jelenia Góra there was such a kańców pozostało około 6038. Stolica letech město už nehrálo tak významnou great hunger, that very many women and Karkonoszy po raz kolejny w tej wojnie strategickou roli a stálo na okraji zájmu children died.37 After this fast operation, została zrujnowana. bojujících stran. the Swedish cavalry, along with prisoners Nie było to ostatnie oblężenie Následky třicetileté války of war, withdrawn from the battlefield. Jeleniej Góry w tej wojnie. W 1643 r. v Jelenohorské kotlině byly katastrofální. Attacks on the city were continued. miasto, wówczas z cesarską załogą, za- Město bylo z velké části zničeno. Only after the strengthening of the atakowali Szwedzi. Dzielna obrona mia- Hospodářství velmi utrpělo. Mnoho Swedish powers by the reinforcements sta odparła atak39. W kolejnych latach obchodníků a řemeslníků se tehdy coming from the direction of Bohemia, miasto nie odgrywało już znaczącej roli Torsten Stålhandske attacked the imperial 35 AP, AmJG, sign,2892, s. 58r, 59 l 35 AP, AmJG, sygn,2892, s. 58r, 59 l 36 Univerzitní knihovna ve Wroclawi, sign. Akc. 33 Vogelberg – at present: Skałki 36 Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, sygn. 1975/279 34 Hill of Samuel Opitz – at present: Grota- Akc. 1975/279 37 Merian Matthäus, Topographia Bohemiae Roweckiego Hill 37 M. Matthäus,Topographia Bohemiae Moraviae Moraviae et Silesiae, Frankfurt 1650, s. 151 35 National Archives, Records of Jelenia Góra City, et Silesiae, Frankfurt 1650, s. 151. 38 Adolf Andrejew, Ostatnie oblężenie Jeleniej Ref. No. 2892, p. 58 r, 59 l 38 A. Andrejew, Ostatnie oblężenie Jeleniej Góry Góry (1640 r.), „Skarbiec Ducha Gór“, Nr 1(5)/1998, 36 The Library of the University of Wrocław, Ref. (1640 r.), „Skarbiec Ducha Gór”, nr 1(5)/1998, s. 7–9. s. 7–9, s. 9 No. 1975/279 39 „Der Bote aus dem Riesengebirge“, nr 20 39 „Der Bote aus dem Riesengebirge”, č. 20 z 37 Merian Matthäus, Topographia Bohemiae, z 13 maja 1830. 13. května 1830 Moraviae et Silesiae, Frankfurt 1650, p. 151

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 59 strategicznej i pozostało na boku działań přestěhovalo do Velkopolska, které army, besieging Jelenia Góra, and militarnych. nebylo tak zmítáno válečnými boji. Celé released the blockade of the city. In result Skutki wojny trzydziestoletniej okolí se několik desetiletí vzpamatovávalo of a ten-week-long siege, there remained w Kotlinie Jeleniogórskiej były katastro- z těžkých ztrát. about 60 inhabitants out of 900.38 The falne. Miasto w poważnej części zostało capital of the Karkonosze Mountains was zniszczone. Gospodarka znacznie wyha- once again devastated in this war. mowała. Wielu kupców i rzemieślników It was not the last siege of Jelenia Góra przeniosło się do spokojnej wówczas in that war. In 1643, the city with the Wielkopolski. Region przez dziesięcio- imperial crew, was attacked by the Swedes. lecia podnosił się z kryzysu. The brave defence fought off the attack.39 In subsequent years, the city has not played a significant strategic role and was left aside of military operations. The effects of the Thirty Years’ War in Jelenia Góra were disastrous. The major part of the city was destroyed. The economy was considerably slowed down. Many merchants and craftsmen moved to the then quiet Greater Poland. The region for decades was recovering from the crisis.

Kontrreformacja w Jeleniej Górze. Protireformace v Jelení Hoře. Stavba Counter-Reformation inJ elenia Góra. Budowa Kościoła Łaski kostela milosti The Construction of theC hurch of Grace

Pokój westfalski z 1648 r. zakończył Krvavou třicetiletou válku ukončil The Peace of Westphalia from 1648 krwawą wojnę trzydziestoletnią. Osłabiła vestfálský mír z roku 1648. Ta oslabila ended the bloody Thirty Years’ War. It ona pozycję katolickich Habsburgów pozici katolických Habsburků v Evropě, weakened the position of the Catholic w Europie, ale w Czechach i na Śląsku ich ale v Čechách a ve Slezsku jejich pozice Habsburgs in Europe, but in Bohemia pozycja pozostała silna. Co prawda, ce- zůstala silná. Císař Ferdinand III. and Silesia their position remained sarz Ferdynand III (1637 – 1657) zgodził Habsburský (1637–1657) sice souhlasil strong. In fact, Ferdinand III, Holy Roman się na przyznanie wolności kultu i wyzna- se svobodou vyznání ve městě Vratislav Emperor (1637–1657), agreed to grant nia miastu Wrocław oraz w tym śląskim a ve slezských knížectvích, ve kterých freedom of worship and religion in księstwom, w których samodzielnie rzą- suverénně vládla evangelická knížata. the city of Wrocław and in the Silesian dzili książęta ewangeliccy. Nie dotyczyło To se však netýkalo ostatních dědičných principalities, where the Evangelical to jednak innych dziedzicznych śląskich slezských knížectví (včetně svídnicko- princes ruled independently. Still, it did księstw (w tym księstwa świdnicko-ja- javorského knížectví), ve kterých vládl not apply to other inherited Silesian worskiego), które były we władaniu cesa- císař jako český král40. Zde, podle principalities (including Świdnica - rza jako króla Czech40. Tu, wykorzystując pravidla Čí vláda, toho náboženství Jawor Principality), which were in the zasadę Czyj kraj, tego religia (Cuius regio, (Cuius regio, eius religio), mohl císař reign of the Emperor as the King of eius religio), cesarz mógł realizować po- realizovat politiku rekatolizace, která Bohemia.40 Here, using the principle of: litykę rekatolizacji, która dotknęła rów- zasáhla také protestantskou Jelení “He who governs the territory, decides nież protestancką Jelenią Górę. Dzięki Horu. Díky švédské podpoře vydal císař its religion” (Cuius regio, eius religio), the szwedzkiemu wstawiennictwu cesarz souhlas se stavbou tří evangelických Emperor could implement the policies wydał zgodę na budowę trzech świą- kostelů ve Svídnici, Javoru a Hlohově, of re-Catholisation that affected also tyń ewangelickich: w Świdnicy, Jaworze ale to byl konec jeho ústupků. Do the Protestant Jelenia Góra. Through i Głogowie, ale to był koniec ustępstw smrti císaře v roce 1657 trvala ostrá the Swedish intercession, the Emperor z jego strony. Do śmierci cesarza w roku protireformační politika. Je pravdou, approved the construction of three 1657 trwał ostry kurs kontrreformacyj- že do roku 1650 jelenohorští evangelíci Protestant churches in Świdnica, Jawor ny. Co prawda, do 1650 r. jeleniogórscy a katolíci dodržovali pravidla z dříve and Głogów, but this was the end of the ewangelicy i katolicy realizowali zasady uzavřené smlouvy, podle které obě compromise on his part. Till the death of podpisanej wcześniej umowy, na mocy vyznání používala místní kostel. Císařské the Emperor in 1657, a sharp Counter- której oba wyznania korzystały z miej- nařízení z 2. září 1650 však tento stav scowej świątyni. Jednak rozkaz cesarski zrušilo. Císař Ferdinand III. Habsburský 38 Adolf Andrejew, Ostatnie oblężenie Jeleniej z 2 września 1650 r. zburzył ten stan rze- totiž přikázal jelenohorské městské Góry (1640 r.), „Skarbiec Ducha Gór”, No. 1(5)/1998, pp. 7–9, p. 9 czy. Cesarz Ferdynand III nakazał bowiem radě, aby odebrala pastoru Tobiasi 39 „Der Bote aus dem Riesengebirge”, No. 20 jeleniogórskiemu magistratowi odebrać from May 13, 1830 40 Marek Czapliński, Elżbieta Kaszuba, Gabriela 40 Marek Czapliński, Elżbieta Kaszuba, Gabriela 40 M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Wąs, Rościsław Żerelik, Historia Śląska, Wrocław Wąs, Rościsław Żerelik, Historia Śląska, Wrocław Historia Śląska, Wrocław 2002, s. 172. 2002, s. 172. 2002, p. 172

60 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU pastorowi Tobiasowi Röhrichtowi klu- Röhrichtovi klíče od kostela, který směli Reformation direction was kept. That was cze do świątyni, którą teraz mieli użyt- nyní používat pouze katolíci. Z města true that until 1650 the Protestants and kować tylko katolicy. Ponadto z miasta byli navíc vyhnáni všichni evangeličtí the Catholics of Jelenia Góra implemented wygnano wszystkich duchownych i na- duchovní a učitelé a Röhricht nesměl the rules of an earlier signed agreement, uczycieli ewangelickich, a Röhrichtowi ani pronést kázání na rozloučenou41. under which the two religions made use nie zezwolono nawet na wygłoszenie Byla uzavřena evangelická škola, která of the local temple. However, the imperial pożegnalnego kazania41. Przestała też se změnila na katolickou základní školu. order of September 2, 1650, destroyed działać szkoła ewangelicka, która prze- Místní evangelíci, po ztrátě kostela a the status quo. Ferdinand III, Holy Roman kształciła się w katolicką szkołę elemen- odchodu duchovních z města, museli Emperor, ordered the magistrate of Jelenia tarną. Po stracie świątyni i opuszczeniu na bohoslužby docházet do Javoru, Góra to take away the keys to the temple miasta przez duchownych, miejscowi Twardocic, Proboszowa, Wieże nebo from Reverend Tobias Röhricht, which was ewangelicy, aby uczestniczyć w nabożeń- Giebułtowa. Žádosti jelenohorských from that moment on to be used only stwach, musieli udawać się w podróż do evangelíků o povolení stavby malé by the Catholics. Moreover, all clergymen Jawora, Twardocic, Proboszczowa albo modlitebny, které zasílali do Vídně, byly and evangelical teachers were banished do Wieży czy Giebułtowa. Prośby ewan- důsledně zamítány. from the city, and Röhricht was not even gelików jeleniogórskich kierowane do V prosinci 1652 nebo v lednu allowed to give the farewell preach.41 Wiednia, w sprawie zgody na budowę 1653 dorazilo do Vratislavi císařské An evangelical school stopped teaching nawet niewielkiego domu modlitwy, był nařízení k vyhnání všech evangelických and was transformed into a Catholic konsekwentnie odrzucane. duchovních z dědičných císařských primary school. After the deprivation W grudniu 1652 lub w styczniu 1653 r. knížectví, Hlohova, Svídnice a Javoru, ke of the temple and the abandonment do Wrocławia nadszedł cesarski rozkaz konfiskaci kostelů a církevního majetku a of the city by clergymen, the local wypędzenia z księstw dziedzicznych ce- k dosazení katolických kněžích do každé evangelicals in order to participate in sarstwa, Głogowa, Świdnicy i Jawora, farnosti42. V souvislosti s tím vznikla na services had to go on a journey to Jawor, wszystkich duchownych ewangelickich, území svídnicko-javorského knížectví Twardocice, Proboszczów, Wieża or odebrania kościołów i dóbr kościelnych zvláštní komise, která se zabývala Giebułtów. Requests of the Evangelicals i obsadzenia każdej parafii katolickim naplněním císařského nařízení. Do Jelení of Jelenia Góra directed to Vienna, on the księdzem42. W związku z tym, między in- Hory, kde byly náboženské záležitosti consent of a construction of even a little nymi na terenie księstwa świdnicko-ja- upraveny podle císařské politiky už meetinghouse, were consistently rejected. worskiego, powołano specjalną komisję, mnohem dříve, přišli komisaři v roce In December 1652 or January 1653, the która zajmowała się realizacją cesarskie- 1654. V témže roce přišli do Jelení Hory imperial order came to Wrocław to expel go rozkazu. W 1654 r. komisarze przybyli také jezuité, kteří sloužili mše v místním from the hereditary principalities of the do Jeleniej Góry, gdzie sprawy religijne, kostele a založili misii, poté odkoupili Empire, Świdnica, Jawor and Głogów, of all zgodnie z polityką cesarską, uporządko- Wojanów a založili statek Paulinum a the evangelical clergy, to reclaim churches wano znacznie wcześniej. W 1654 r. do jezuitskou kolej43. and properties of the Church, and to place Jeleniej Góry przybyli też jezuici, którzy V roce 1654 byli evangelíci vystaveni the Catholic priest in every parish.42 In odprawiali nabożeństwa w miejscowym další šikaně. Podle nového nařízení regard to this, among other places, in kościele i założyli misję, następnie nabyli se členem městské rady mohl stát Świdnica-Jawor Principality there was Wojanów, założyli folwark Paulinum oraz pouze obyvatel katolického vyznání. appointed a special committee which kolegium43. Navíc byli zbaveni právní ochrany dealt with the implementation of the W 1654 r. ewangelików spotkały nad evangelickými sirotky a byl jim imperial order. In 1654, the commissioners kolejne szykany. Według nowego za- zkomplikován např. nákup půdy. Teprve came to Jelenia Góra, where the religious rządzenia w skład Rady Miejskiej mieli po četných stížnostech na katolickou affairs in accordance to the imperial policy wchodzić wyłącznie katolicy. Ponadto městskou radu a jednání hejtmana had been cleared up much earlier. odebrano im opiekę prawną nad ewan- Georga Ludwiga von Stahrenberg získali In 1654, also Jesuits arrived to gelickimi sierotami i utrudniano zakup místní evangelíci v roce 1655 souhlas Jelenia Góra. They held services in the np. ziemi. Dopiero po licznych skargach s uzavíráním sňatků a s udělováním křtů local church and founded a mission, na katolicki magistrat i działaniach sta- v libovolně zvoleném místě44 (předtím se later they bought Wojanów, founded rosty Georga Ludwiga von Stahrenberga tyto obřady konaly v katolickém farním the Paulinum farm and a college.43 w 1655 r., miejscowi ewangelicy uzyskali kostele). Na sklonku 50. let 17. století In 1654, the Evangelicals met other zezwolenie na śluby czy chrzciny w do- se v okolí Jelení Hory zvýšila činnost harassments. According to the new wolnie wybranym miejscu44 (wcześniej ordinance, the City Council could consist 41 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia 41 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, only of the Catholics. In addition, they Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, Jelenia Góra 2007, s. 312. s. 312. 42 Tamtéž, s. 136. 41 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt 42 Ibidem, s. 136. 43 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, 43 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii turystycznej Sudetów ed. Marek Staffa, Wrocław Hirschberg 1849, p. 312 turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, Wrocław 1999, s.178. 42 Ibidem, p. 136. 1999, s. 178. 44 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia 43 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 44J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, turystycznej Sudetów, editorship of Marek Staffa, Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, Jelenia Góra 2007, s. 139. Wrocław 1999, p.178.

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 61 odbywały się one w katolickim kościele potulných evangelických kazatelů, kteří were deprived from legal custody of the parafialnym). Pod koniec lat 50. XVII w. bohoslužby sloužili v lesích a na jiných Protestant orphans, and were obstructed w rejonie Jeleniej Góry nasilili działal- tajných místech45. in purchasing of e.g. a land. ność wędrowni kaznodzieje ewangelic- Přísná úřední politika vůči evangelíkům Only after numerous complaints to the cy zwani „klechami krzakowymi”, z racji se nepříznivě odrazila na situaci města. Catholic magistrate and actions of the nabożeństw, które odprawiali w lasach Řada protestantů se do Jelení Hory po mayor Georg Ludwig von Stahrenberg in i innych kryjówkach45. skončení třicetileté války nevrátila, další 1655, local Protestants were permitted to Surowa polityka władz wobec ewan- ji opustili v 50 letech 17. století. Císařské weddings or baptismsat any freely chosen gelików niekorzystnie odbiła się na úřady zatěžovaly jelenohorské měšťany, place44 (previously they were held in a sytuacji miasta. Wielu protestantów kteří byli především evangelického Catholic parish church). At the end of the nie powróciło do Jeleniej Góry po za- vyznání, mimořádnými daněmi fifties of the seventeenth century, in the kończeniu wojny trzydziestoletniej, inni a požadovali, aby se přestěhovali do region of Jelenia Góra evangelical itinerant opuścili ją w latach 50. XVII w. Władze úředně stanovených míst. To vše mělo preachers intensified their activity. They cesarskie nękały też mieszczan jelenio- destabilizující vliv na místní obchod were called “bush preachers” because of górskich, którzy byli głównie ewan- a řemeslo. Ostrý protireformační směr worships that they celebrated in forests gelikami, podatkami nadzwyczajnymi po roce 1657 o něco oslabil, tento and other hiding places.45 i kwaterunkami. To wszystko miało stav však nevedl ke zlepšení situace The strict policy of authorities on destabilizujący wpływ na miejscowy protestantů. Teprve – jak uvádí Marian the Evangelicals affected the situation handel i rzemiosło. Po 1657 r. ostry Haisig – v letech 1705–1711 za doby vlády of the city in a disadvantageous way. kurs kontrreformacyjny nieco złagod- císaře Josefa I. (1705–1711) se vzájemné Many Protestants did not return to niał, ale nie wpłynęło to na poprawę vztahy mezi katolíky a evangelíky Jelenia Góra after the completion of sytuacji protestantów. Dopiero – jak v městě významně zlepšily46. Důležitou the Thirty Years’ War, others left it in podaje Marian Haisig – w latach 1705 a radostnou událostí byl pro jelenohorské the fifties of the seventeenth century. – 1711, w czasach panowania cesa- evangelíky souhlas císaře se stavbou Imperial authorities harassed also rza Józefa I (1705 – 1711), wzajemne nového protestantského kostela ve městě Jelenia Góra townspeople who were relacje w ieście, pomiędzy katolikami – kostela milosti (v současnosti kostel sv. mainly Evangelicals, with extraordinary i ewangelikami, uległy znacznej popra- Kříže)47. Stavební práce byly zahájeny taxes and quartering. All that had wie46. Ważnym i radosnym wydarze- v roce 1709 a řídil je architekt Martin a destabilizing influence on the local niem dla jeleniogórskich ewangelików Franz z Revlu (dnešní Tallin), který byl také trade and crafts. After 1657, harsh była zgoda cesarza na budowę nowej autorem kostela milosti v Kamenné Hoře. politics of Counter-Reformation protestanckiej świątyni w mieście – Projekty těchto kostelů mají vzor v kostele became a little bit more gentle, but kościoła Łaski (obecnie kościół Św. Kateřiny Švédské ve Stockholmu48. Za it did not affect the improvement of Krzyża)47. Prace budowlane rozpo- definitivní souhlas císařského dvora se the situation of Protestants. Only – as częły się w 1709 r., a kierował nimi stavbou kostela zaplatili jelenohorští Marian Haisig states – between 1705 architekt Martin Franz z Rewla, który evangelíci 3 tisíce dukátů a 100 tisíc and 1711, in times of the rule of Joseph był również autorem kościoła Łaski guldenů formou půjčky49. Patrony této I, Holy Roman Emperor (1705–1711), w Kamiennej Górze. Projekty tych stavby se stali mimo jiné hrabě Anton the mutual relations between the świątyń nawiązują do wzoru kościoła von Schaffgotsch a hrabě Ludwig von Catholics and Evangelicals in the city Katarzyny w Sztokholmie48. Uzyskanie Zinzendorf50. Nejdříve bylo vybráno were considerably improved.46 ostatecznej zgody dworu cesarskiego místo stavby, které se muselo podle An important and joyful event for na budowę świątyni kosztowało jele- pravidel altranstädské smlouvy, nacházet the Evangelicals of Jelenia Góra was the niogórzan 3 tys. dukatów i 100 tys. gul- mimo město. Z několika návrhů nakonec agreement of the new Emperor for the denów w formie pożyczki49. Patronami padla volba na Kämmerovo pole na construction of the Protestant Church in tej budowy byli, m.in. hrabia Anton Vojanovském předměstí. Dříve, než začaly the city – the Church of Grace (now the von Schaffgotsch oraz hrabia Ludwik Church of Holy Cross).47 Construction von Zinzendorf50. Najpierw wybrano 45 Tamtéž, s. 140. works began in 1709, and were led by an 46 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. s. 139. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s.67. architect from Rewal, Martin Frantz, who 45 Ibidem, s. 140. 47 V roce 1707 na základě dohody císaře Josefa I. was also the author of the Church of Grace 46 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. a švédského krále Karla XII. uzavřené v Altranstädtu, Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 67. prvně jmenovaný souhlasil mimo jiné se stavbou 44 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt 47 W 1707 r. na mocy porozumienia cesarza nových evangelických kostelů (tzv. kostely milosti) Hirschberg in Schlesien: bis zum Jahre 1847, Józefa I i króla Szwecji Karola XII w Altranstädt, v Jelení Hoře, Kamenné Hoře, Kożuchowě, Zaháni, Hirschberg 1849, p. 139 ten pierwszy zgodził się, m.in. na budowę nowych Milíči a Těšíně. 45 Ibidem, p. 140 świątyń ewangelickich (tzw. kościoły łaski) w Jeleniej 48 Marek Czapliński, Elżbieta Kaszuba, Gabriela 46 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship Górze, Kamiennej Górze, Kożuchowie, Żaganiu, Wąs, Rościsław Żerelik, Historia Śląska, Wrocław of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.67 Miliczu i Cieszynie. 2002, s. 183. 47 In 1707, under an agreement between Joseph 48 M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, 49 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia I, Holy Roman Emperor and Charles XII, the King Historia Śląska, Wrocław 2002, s. 183. Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, of Sweden, in Altranstädt, the former agreed 49 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na Jelenia Góra 2007, s. 322. to include the construction of new evangelical Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, 50 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii churches (so called Churches of Grace) in Jelenia s. 322. turystycznej Sudetów ed. Marek Staffa, Wrocław Góra, Kamienna Góra, Kożuchów, Sagan, Milicz, 50 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 1999, s.179. and Cieszyn.

62 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU plac budowy, który musiał zgodnie stavební práce, byl postaven dočasný in Kamienna Góra. The projects of these z ustaleniami traktatu z Altranstädt, dřevěný kostel. 4. června 1709 byl položen churches refer to the design of the Church znajdować się poza miastem. Z kilku základní kámen a naplno začaly stavební of Catherine in Stockholm.48 Obtaining propozycji ostatecznie wybór padł práce. Ty trvaly až do roku 1718. V tom the final approval of the imperial court na pole Kämmera na Przedmieściu roce byl kostel zařízen vnitřním vybavením for the construction of the temple cost Wojanowskim. Zanim rozpoczęto a slavnostně vysvěcen51. Nový barokní the residents of Jelenia Góra 3,000 ducats prace budowlane, postawiono tym- chrám byla okázalou stavbou, dovnitř and 100,000 guilders in form of a loan.49 czasowy drewniany kościół. 4 czerwca se vešlo několik tisíc věřících. Jak napsal The patrons of the building were, among 1709 r. położono kamień węgielny i Johann Karl Herbst Kostel je neobvykle others, Count Anton von Schaffgotsch and prace budowlane ruszyły pełną parą. bohatě vyzdoben, což svědčí nejen Count Ludwig von Zinzendorf.50 First, the Generalnie trwały one do 1718 r. W o radosti a vděčnosti našich předků za site was selected which, as agreed in the tym roku kościół został wyposażony i získání náboženské svobody, ale je také Altranstädt Treaty, had to be out of the city. uroczyście poświęcony51. Nowa baro- důkazem jejich bohatství52. Skutečně, After several proposals, the ultimate choice kowa świątynia była okazałą budowlą, většinu nádherné výzdoby financovali was the field of Kämmer in Wojanowskie wewnątrz mogło pomieścić się kilka obchodníci, kteří pocházeli nebo žili Suburbs. Before the construction began, tysięcy osób. Jak zapisał Johann Karl v Jelení Hoře. Z vnitřní výzdoby kostela si a temporary wooden church had been Herbst Kościół jest niezwykle bogato pozornost zaslouží dvě krásné kamenné erected. On June 4, 1709, the cornerstone zdobiony, co świadczy nie tylko o ra- sochy z roku 1717, kazatelna vytesaná was laid and construction works were dości i wdzięczności naszych przod- z pískovcového kvádru a křtitelnice initiated in full power. Generally, they ków z powodu odzyskania wolności z modrého mramoru (…). Samotné lasted until 1718. That year the church religijnej, lecz jest dowodem na ich varhany53, které patří k nejkrásnějším was furnished and solemnly consecrated.51 bogactwo52. Rzeczywiście większość ve Slezsku, stály více než 30 tisíc tolarů. The new temple was a magnificent wspaniałych zdobień w świątyni sfi- Rodiny místních obchodníků zaplatily na baroque building that could nansowali kupcy pochodzący lub evangelickém hřbitově, který obklopuje accommodate several thousand people mieszkający w Jeleniej Górze. Z ele- kostel, stavbu osmnácti pohřebních kaplí, inside. As Johann Karl Herbst wrote: “The mentów dekoracyjnych na uwagę za- které stojí podél hřbitovní zdi54. Ty poslední Church is very richly decorated, which sługują, znajdujące się wewnątrz świą- byly postaveny v letech 1716–1770. reflects not only the joy and gratitude tyni, dwie wspaniałe rzeźby kamienne Projektantem nejstarších z nich, které of our ancestors because of the recovery z 1717 r., ambona wyrzeźbiona z bloku patřily rodinám Glafeyů a Baumgartenů, of religious freedom, but it is a proof of piaskowca i chrzcielnica z niebieskiego byl už zmíněný architekt Martin Frantz55. their wealth”.52 Indeed, most of the marmuru.(…). Same organy53, należące great decorations in the temple were do najwspanialszych na Śląsku, koszto- financed by the merchants coming wało ponad 30 tys. talarów. Na okala- from or living in Jelenia Góra. Of the jącym kościół cmentarzu ewangelickim decorative elements inside the church, rodziny miejscowych kupców fundo- there are objects deserving a special wały kaplice grobowe, rozmieszczone attention: two great stone sculptures w liczbie 18 wzdłuż muru cmentarne- from 1717, the pulpit carved from a block go54. Te ostatnie wzniesione zostały of sandstone and the baptistery font of w latach 1716 – 1770. Projektantem blue marble (...). Just the pipe organ,53 najstarszych z nich, należących do ro- belonging to the finest ones in Silesia, dzin Glafeyów i Baumgartenów, był cost more than 30,000 tallars. On the wspomniany architekt Martin Frantz55. Protestant cemetery, surrounding the church, local merchants founded family burial chapels, located in the amount of 18, along the cemetery wall.54 The 48 Marek Czapliński, Elżbieta Kaszuba, Gabriela Wąs, Rościsław Żerelik, Historia Śląska, Wrocław 2002, p. 183 49 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, Wrocław Hirschberg in Schlesien: bis zum Jahre 1847, 1999, s. 179. Hirschberg 1849, p. 322 51 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na 50 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, 51 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia turystycznej Sudetów, editorship of Marek Staffa, s. 323–327. Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, Wrocław 1999, p.179 52 Ibidem, s. 329. Jelenia Góra 2007, s. 323–327. 51 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt 53 Wykonawcą organów był wrocławski 52 Tamtéž, s. 329. Hirschberg in Schlesien: bis zum Jahre 1847, organmistrz Röder. 53 Varhany vyrobil vratislavský varhaník Röder. Hirschberg 1849, p. 323– 327 54 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. 54 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. 52 Ibidem, p. 329 Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 82–83. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 82–83. 53 The pipe organ builder was a master of organ 55 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 55 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii bulding, Röder from Wrocław. turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, Wrocław turystycznej Sudetów editoval Marek Staffa, 54 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship 1999, s. 199. Wrocław 1999, s.199. of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, pp.82–83

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 63 latter were constructed from 1716 to 1770. The designer of the oldest of them, belonging to the families of Baumgarten and Glafey, was the before mentioned architect, Martin Frantz.55

Powstanie konfraterni kupieckiej Vznik obchodního sdružení The Establishment of the Mercantile Confraternity Jeleniogórskie kupiectwo było jedną Jelenohorské obchodní sdružení z najbardziej zamożnych grup w mieście. bylo jednou z nejbohatších skupin ve Jelenia Góra tradespeople were one of Przez długi jednak okres czasu nie two- městě. Po dlouhou dobu však nemělo the most affluent groups in the city. For rzyło ono własnej organizacji. Miejscowi žádnou vlastní organizaci. Místní kupci a long period of time, however, they did kupcy i handlowcy, od co najmniej schyłku a obchodníci od sklonku středověku not create their own organization. Local średniowiecza, należeli do cechu zbioro- patřili do cechu, který sdružoval merchants and traders since at least the wego, skupiającego także rzemieślników řemeslníky různých profesí. Tato situace late Middle Ages belonged to a collective niektórych profesji. Sytuacja ta nie była nebyla výhodná ani pro kupce, ani pro guild, which gathered also some komfortowa, zarówno dla kupców, jak řemeslníky. Řemeslníci ve společném craftsmen of different professions. This i rzemieślników. Co więcej, zrzeszeni w cechu na rozdíl od kupců byli držiteli situation was not very comfortable both cechu zbiorowym rzemieślnicy, posiadali statutů. S tím kupci nesouhlasili, protože for merchants and artisans. Moreover, statuty, w przeciwieństwie do kupców. chtěli v městě hrát důležitější roli56. Takto the craftsmen associated in the collective Taki stan rzeczy budził sprzeciw kupców, tuto situaci zaznamenal jelenohorský guild had statutes, on the contrary to chcących odgrywać istotną rolę w mie- kronikář Johann Karl Herbst: Místní the merchants. This state of affairs ście56. Tak tę sytuację opisał jeleniogórski kupci a obchodníci se dosud sdružovali aroused the opposition of merchants kronikarz Johann Karl Herbst: Dotychczas ve společném cechu různých řemesel, who wanted to play an important role kupcy i handlowcy tutejsi trzymali się ra- jehož členové byli nejbohatšími obyvateli in the city.56 Here is how the situation zem z cechem rzemiosł różnych, którego a umělci ve městě. Protože zapomněli was described by Johann Karl Herbst, członkowie byli najbogatszymi obywa- předložit dokumenty a statuty vysoké Jelenia Góra chronicler: So far, the local telami i artystami w mieście. Oto zapo- radě, nebyli považováni za členy cechu merchants and traders kept together with mnieli oni przedstawić dokumentów i sta- a nebyl jim uznán nárok na příspěvek the guild of a variety of crafts, whose tutów wysokiej radzie, uważani byli więc v případě pohřbu. Tak velký význam members were the richest citizens and za niezrzeszonych w cechu i odmawiano tehdy měly cechy57! V druhé polovině artists in the city. But they forgot to im współudziału przy pochówkach. Tak 17. století po skončení třicetileté války present the documents and statutes to wielkie znaczenie miały wówczas cechy!57. (1618–1648) začalo období pozvolné the high council, so they were considered W 2. poł. XVII w., po zakończeniu wojny rekonstrukce válkou zničeného města, as non-members of the guild and were trzydziestoletniej (1618 – 1648), rozpo- což bylo možné mimo jiné díky příjmům denied a participation at the burials. The czął się powolny okres odbudowy miasta z tkaní lnu. Díky rozkvětu výroby guilds were of such importance then! 57. ze zniszczeń, co było możliwe, m.in. dzięki tenkého plátna, které bylo základem In the second half of the seventeenth zyskom, jakie przynosiło tkactwo lniane. hospodářského rozvoje Jelení Hory v century, after the end of the Thirty Dzięki rozkwitowi produkcji cienkiego druhé polovině 17. století, a aktivitě Years’ War (1618–1648), a slow period płótna, które było podstawą rozwoju místních obchodníků, se město pomalu of recovery from the devastation began, Jeleniej Góry w 2. poł. XVII w. i aktywno- začalo stávat důležitým obchodním which was possible, among other things, ści miejscowych kupców, miasto powoli střediskem v Dolním Slezsku. V té době thanks to the gains that flax linen weaving zaczęło stawać się ważnym ośrodkiem pozice obchodníků v Jelení Hoře začala was bringing. With the prosperity of the handlowym na Dolnym Śląsku. W tym růst. Tato stále početnější skupina, production of fine linen, which was the czasie pozycja kupiectwa w Jeleniej Górze která měla dobré ekonomické zázemí, basis for the development of Jelenia Góra in zaczęła wzrastać. Coraz liczniejsze kupie- se na konci 50. let 17. století obrátila the second half of the seventeenth century ctwo, mające dobre oparcie ekonomiczna městskou radu s žádostí o potvrzení and the activity of local merchants, the city ne, pod koniec lat 50. XVII w., zwróciło się samostatného cechu a vydání vlastních slowly started to become an important do Rady Miejskiej z prośbą o zatwierdze- statutů58. Dopis adresovaný radě na commercial centre in Lower Silesia. At that nie osobnej korporacji cechowej i nadania konci ledna 1658 byl vyřízen kladně a v time, the position of merchants in Jelenia jej własnych statutów58. Pismo, skiero- dubnu téhož roku na základě usnesení Góra began to increase. The increasing wane do magistratu pod koniec stycznia jelenohorské městské rady byl založen 55 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 56 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod 56 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. turystycznej Sudetów, editorship by Marek Staffa, red. Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 74. Zbigniewa Kwaśnego, , Wrocław 1989, s.74. Wrocław 1999, p.199 57 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na 57 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia 56 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship Śląsku do roku 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra Góra na Śląsku do roku 1847, překlad Tomasz of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.74 2007, s. 140. Pryll, Jelenia Góra 2007, s. 140. 57 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt 58 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. 58 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. Hirschberg in Schlesien: bis zum Jahre 1847, Z.Kwaśnego, Wrocław 1989, s.74. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 74. Hirschberg 1849, p. 140

64 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 1658 r., zostało pozytywnie rozpatrzone cech, který sdružoval obchodníky number of tradespeople, having a good i w kwietniu 1658 r., na mocy uchwały – Jelenohorský kupecký svaz. Nový economic base, at the end of the fifties jeleniogórskiej Rady Miejskiej, utworzono cech byl definitivně potvrzen na konci of the seventeenth century, turned to cech zrzeszający kupców – Jeleniogórski prosince 165859. Podle stanov kupeckého the City Council to approve a separate Związek Kupców. Nowy cech został osta- cechu se mohl jeho členem stát každý, guild corporation and to give it its own tecznie zatwierdzony pod koniec grudnia kdo nepatřil k žádnému řemeslu, statutes.58 1658 r.59. Według statutu cechu kupie- ale zabýval se vědou nebo uměním, The letter, directed to the magistrate ckiego mogli do niego należeć wszyscy ci, obchodem nebo jinou poctivou prací na at the end of January 1658, had a positive którzy nie należą do żadnego rzemiosła, vesnici nebo ve městě, a dosud nebyl outcome and in April 1658, by a resolution lecz zajmują się nauką i sztuką piękną lub členem žádného cechu, ani cechu různých of the City Council of Jelenia Góra, a guild handlem lub innym uczciwym zajęciem řemesel, ani žádného jiného městského gathering merchants was established na wsi lub w mieście, a dotychczas nie sdružení60. Tento cech se zanedlouho stal – Jelenia Góra Merchants Association. byli członkami żadnego cechu, ni cechu nejsilnějším sdružením obchodníků s The new guild was finally approved at the rzemiosł różnych ani też żadnego innego lněnými látkami v Dolním Slezsku a držel end of December 1658.59 According to the zrzeszenia miejskiego60. Powstały zwią- ve svých rukou jak obchod, tak i výrobu statute of the trade guild, members could zek stał się wkrótce najsilniejszym zrze- látek61. V roce 1658 k cechu patřilo 17 be all of these who do not belong to any szeniem dystrybutorów tkanin lnianych členů: Georg Bader, Johann Hoffmann, craft, but deal with the science and arts, na Dolnym Śląsku, skupiając w swych Friedrich Klepper, Georg Pohl, Anton or with trade, or other reliable occupation rękach, zarówno handel, jak i produkcję Constantin Klesel, Christian Drescher, in the countryside or in the city, and yet płócien61. W 1658 r. do cechu należa- Melchior Kretschmer, Jermias Ketzler, they have not become members of any ło 17 członków: Georg Bader, Johann Matthäus Frömberg, Gottfried Donath, guild, or of the guild of various crafts, or Hoffmann, Friedrich Klepper, George Melchior Körner, Georg Kluge, Christoph any other municipal association.60 Pohl, Anton Constantin Klesel, Christian Fischer, Jeremias Fröhlich, Balthasar The resulting association soon became Drescher, Melchior Kretschmer, Jermias Hübner, Wilhelm Bornemann a Tobias the strongest society of flax linen dealers Ketzler, Matthäus Frömberg, Gottfried Mitterlegner, z nichž nejaktivnější byli in Lower Silesia, bringing together in Donath, Melchior Körner, Georg Kluge, dva prvně jmenovaní.62. Bratrstvo mělo its hands both the trade and the flax Christoph Fischer, Jeremias Fröhlich, vedle vlastních stanov také pečetidlo z linen production.61 In 1658, the guild Balthasar Hübner, Wilhelm Bornemann, roku 1669, které mělo oválný tvar, v poli had 17 members: Georg Bader, Johann Tobias Mitterlegner, a szczególnie aktyw- trojstěžňovou námořní loď na vlnách se Hoffmann, Friedrich Klepper, Georg ni byli dwaj pierwsi62. Zrzeszenie obok symboly Štěstěny a Merkura; lemoval Pohl, Anton Constantin Klesel, Christian własnego statutu posiadało też pieczęć ho nápis:[jelen] SIG. CIV. HONOR. ET Drescher, Melchior Kretschmer, Jermias z 1669 r., która miała kształt owalny, MERCATORUM. HIRSCHBERG. 1669 Ketzler, Matthäus Frömberg, Gottfried w polu trójmasztowy okręt na falach (pečeť ctihodných obyvatel a obchodníků Donath, Melchior Körner, Georg Kluge, morza z symbolami Fortuny i Merkurego; jelenohorských). Počet osob sdružených Christoph Fischer, Jeremias Fröhlich, w otoku napis:[jeleń] SIG. CIV. HONOR. v kupeckém bratrstvu stále rostl a do Balthasar Hübner, Wilhelm Bornemann, ET MERCATORUM. HIRSCHBERG. 1669 cechu byli přijímání také lékárníci and Tobias Mitterlegner; the two first (pieczęć czcigodnych obywateli i kupców a lékaři. V roce 1676 mělo sdružení 48 ones were especially active.62 Jeleniej Góry). Liczba osób zrzeszonych členů a v roce 1696 už 71. K důležité Next to its own statute, the association w konfraterni kupieckiej stale wzrasta- události došlo v roce 1675. Tehdy do owned also a seal from 1669, which had ła, a do cechu przyjmowano również jelenohorského kupeckého bratrstva an oval shape, and in the field – a three- aptekarzy czy medyków. W 1676 r. kor- vstoupili i vratislavští obchodníci masted ship on waves of the sea with poracja liczyła 48 członków, a w 1696 r. Daniel Buchs a Jerzy Pohl, a cech přijal the symbols of Fortune and Mercury; – 71. Ważne wydarzenie miało miejsce název Obchodní sdružení v Jelení a semicircular inscription: [a deer] w 1675 r. Wtedy do jeleniogórskiego ce- Hoře63. Členové sdružení nakupovali SIG. CIV. HONOR. ET MERCATORUM. chu przystąpili kupcy wrocławscy: Daniel surovinu, organizovali její zpracování HIRSCHBERG. 1669 (the seal of venerable Buchs i George Pohl, a konfraternia a konečně byli jedinými oprávněnými citizens and merchants of Jelenia Góra). przyjęła nazwę Towarzystwo Kupieckie prodejci hotových výrobků. Díky A number of merchants affiliated in the w Jeleniej Górze63. Kupcy zrzeszeni efektivní organizaci odbytu měli velmi Mercantile Confraternity was growing w związku skupowali surowiec, organizo- široký rozsah obchodních kontaktů. steadily, and the guild also accepted

59 Ibidem. 59 Tamtéž. 58 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship 60 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na 60 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.74 Śląsku do roku 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra Góra na Śląsku do roku 1847, překladTomasz 59 Ibidem 2007, s. 140–141. Pryll, Jelenia Góra 2007, s. 140 – 141. 60 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt 61 M. Jarmolukowa, Kalendarium Jeleniej Góry, 61 Maria Jarmolukowa, Kalendarium Jeleniej Góry, Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, [w:] „Rocznik Jeleniogórski” 1979, t. XVII, s. 75. [w:] „Rocznik Jeleniogórski” 1979, t. XVII, s. 75. Hirschberg 1849, pp. 140–141 62 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na 62 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia 61 Maria Jarmolukowa, Kalendarium Jeleniej Góry, Śląsku do roku 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra Góra na Śląsku do roku 1847, překlad Tomasz Pryll, [w:] „Rocznik Jeleniogórski” 1979, Vol. XVII, p. 75 2007, s. 141. Jelenia Góra 2007, s. 141. 62 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt 63 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. 63 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. Hirschberg in Schlesien: bis zum Jahre 1847, Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 75. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s.75. Hirschberg 1849, p. 141

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 65 wali jego przerób i wreszcie byli jedynymi Jelenohorské tkaniny mířily (přes pharmacists and physicians. In 1676, upoważnionymi do sprzedaży wyrobów Hamburg a Gdaňsk) až do exotických the corporation had 48 members, and in gotowych. Dzięki sprawnej organizacji koutů světa (Afrika a Amerika)64. 1696–71. An important event took place zbytu zasięg kontaktów handlowych był Činnost Obchodního sdružení se in 1675, when two of the merchants bardzo szeroki. Jeleniogórskie tkaniny plně rozvinula po roce 1740, když se from Wrocław joined the guild of Jelenia (via Hamburg i Gdańsk) trafiały nawet Jelení Hora a celé Slezsko stalo součástí Góra: Daniel Buchs and George Pohl, and do egzotycznych zakątków świata (Afryka pruského státu. V letech 1740–1741 bylo the confraternity was renamed into the i Ameryka)64. z Jelení Hory prodáno 192 682 štůček Society of Merchants in Jelenia Góra.63 Działalność Towarzystwa w pełni roz- plátna, o rok později 265 116 a v letech Merchants gathered in the association winęła się po 1740 roku, kiedy to Jelenia 1743–1744 na 336 300 štůček. Obchod bought raw materials, organized the Góra, jak i cały Śląsk, wszedł w posiada- začal upadat na konci 18. století a zcela processing and finally, were the only nie państwa pruskiego. W latach 1740 – se zhroutil během napoleonských válek.65 ones who were authorized to sell 1741 sprzedano z Jeleniej Góry 192.682 finished products. Thanks to an efficient postawów płótna, rok później 265.116, organization of business, a coverage of a w latach 1743 – 1744 336.300 posta- sales contacts was very wide. Jelenia wów. Handel zaczął upadać pod koniec Góra fabrics (via Hamburg and Gdańsk) XVIII w., a załamał się całkowicie w czasie were reaching up to exotic corners of the wojen napoleońskich65. world (Africa and America).64 The activities of the Society fully developed after 1740, when Jelenia Góra and the whole of Silesia came into possession of the Prussian state. In the years 1740–1741, from Jelenia Góra there were 192 682 units (~ x 32 ells) of canvas sold, a year later – 265 116, and in the years 1743 to 1744 – 336 300 units (~ x 32 ells). The trade began to decline in the late eighteenth century, and broke down completely during Napoleon’s wars.65

Wojny śląskie i powstanie Slezské války a vznik pruské správy Silesian War and the rise of the administracji pruskiej Prussian government V roce 1740 zemřel rakouský W 1740 r. zmarł władca Austrii, ce- panovník, císař Karel IV. Habsburský In 1740, the ruler of Austria, Charles sarz Karol IV Habsburg (1711 – 1740). Jak (1711–1740). Jak napsal jelenohorský VI, Holy Roman Emperor (1711–1740) napisał jeleniogórski kronikarz Johann kronikář Johann Karl Herbst, jeho smrt died. As Jelenia Góra chronicler, Johann Karl Herbst, jego śmierć sprowokowa- vyprovokovala mladého, moudrého Karl Herbst, wrote, his death provoked the ła młodego, mądrego króla pruskiego pruského krále Fridricha II. k činům, young, wise king of Prussia, Frederick II Fryderyka II do działań, które odmie- které zcela změnily osud Slezska66. Ještě the Great, to take action which completely niły całkowicie losy Śląska66. Jeszcze w v roce 1740 vstoupila pruská vojska na changed the fate of Silesia.66 Still in 1740, 1740 r. wojska pruskie wkroczyły na Śląsk, Slezské území a zahájila tak první ze the Prussian army marched to Silesia, rozpoczynając pierwszą z trzech wojen třech válek o tento region. Vojenské beginning the first of three wars over o tę prowincję. Działania militarne z lat operace z let 1740–1742 se Jelení Hoře the province. Military actions in the years 1740 – 1742 szczęśliwie ominęły Jelenią šťastně vyhýbaly. To však její obyvatele 1740–1742 spared Jelenia Góra. However, Górę. Nie ustrzegło to jednak jej miesz- neuchránilo před financováním jejich this did not protect its population from kańców przed kosztami ich finansowania. nákladů. Povinnost Jelení Hory platit na financing the war. Jelenia Góra was Obciążenia Jeleniej Góry z tego tytułu válku překročila částku 30 000 tolarů. Jak encumbered on this account with over 30 przekroczyły kwotę 30 000 talarów. Jak uvádějí místní kroniky, na konci roku 1741 000 tallars. As the local chronicles noted odnotowały miejscowe kroniki, pod městem prošly nevelké vojenské oddíly67. at the end of 1741, small military troops koniec 1741 r., przez miasto przemiesz- První slezská válka nakonec skončila were passing through the city.67 The first czały się niewielkie oddziały wojskowe67. úspěchem krále Fridricha II. Velikého 63 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship (1740–1786). Na základě Vratislavského by Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.75 64 A. Galas, A. Galas, Dzieje Śląska w datach, 64 Alicja Galas, Artur Galas, Dzieje Śląska Wrocław 2001, s. 129. 64 Alicja Galas, Artur Galas, Dzieje Śląska w w datach, Wrocław 2001, p. 129 65 APJG, KSJG, sygn. 282. datach, Wrocław 2001, s. 129. 65 National Archives in Jelenia Góra, KS JG, Ref. 66 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na 65 APJG, KSJG, sign. 282. No. 282 Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, 66 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia 66 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt s. 161. Góra na Śląsku do r. 1847, překladTomasz Pryll, Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, 67 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. Jelenia Góra 2007, s. 161. Hirschberg 1849, p. 161 Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 86. 67 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. 67 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s.86.

66 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU I wojna śląska ostatecznie zakończyła się míru z roku 1742 se Slezsko a Jelení Silesian War finally finished with a success sukcesem króla Fryderyka II Wielkiego Hora staly součástí pruského království. of King Frederick II the Great (1740– (1740 – 1786). Na mocy pokoju wrocław- Výsledek války s radostí přijala většina 1786). Under the peace of Wrocław skiego z 1742 r., Śląsk i Jelenia Góra zna- jelenohorských občanů, zejména from 1742, Silesia and Jelenia Góra were lazły się w granicach pruskiej monarchii. evangelického vyznání. Ke stoupencům included within the limits of the Prussian Wynik wojny został przyjęty z radością císařovny Marie Terezie a starých pořádků monarchy. The outcome of the war was przez większość jeleniogórzan, zwłasz- patřila nepočetná skupina katolíků greeted with joy by most of Jelenia Góra cza tych, którzy wyznawali luteranizm. a především městská rada v čele se burghers, especially those who professed Zwolennikami cesarzowej Marii Teresy starostou von Ehrenschildem, taktéž Lutheranism. Not numerous group of i dawnego porządku byli nieliczni katolicy, složená z věřících katolického vyznání. Catholics supported Empress Maria a przede wszystkim złożony z katolików Přechod Jelení Hory pod pruskou vládu Theresa and the old order, especially the miejscowy magistrat z burmistrzem von s sebou přinesl řadu změn. Z iniciativy local municipality constituted of Catholics, Ehrenschildem na czele. Przejście Jeleniej pruských úřadů došlo k personálním with mayor Ehrenschild. The transition of Góry pod panowanie pruskie oznaczało změnám v městské radě. V období Jelenia Góra to the Prussian rule meant szereg zmian. Z inicjatywy władz pruskich rakouské nadvlády, navzdory tomu, že a number of changes. On the initiative of dokonano przetasowań personalnych většina měšťanů byla evangelického the Prussian government, the City Council w Radzie Miejskiej. W okresie rządów vyznání, v městské řadě měli převahu went through a reshuffle of personnel. habsburskich, mimo że większość miesz- katolíci. Nová situace přinesla změnu. During the Habsburg rule, despite czan była konfesji ewangelickiej, w Radzie V červnu 1741 se členy jelenohorské the fact that most of the citizens were Miejskiej dominowali katolicy. Nowa městské rady nařízením královské of Protestant faith, the City Council sytuacja przyniosła zmianę tego stanu vojenské komise stali dva evangelíci. was dominated by Catholics. The rzeczy. W czerwcu 1741 r., z polecenia Protest ostatních členů městské rady new situation brought change to this królewskiej komisji wojennej, w skład je- byl neúspěšný. Král Fridrich II. Veliký state of affairs. In June 1741, of the leniogórskiej Rady Miejskiej powołano navíc na konci roku 1741 jmenoval recommendation of the royal commission dodatkowo dwóch ewangelików. Protest nového starostu. Stal se jím dvorní rada of war, in Jelenia Góra City Council two Rady nie odniósł skutku. Co więcej, pod Höfischen68. Novým zvykem se nyní stalo additional Evangelicals were appointed. koniec 1741 r., król Fryderyk II Wielki obsazování úřadů formou jmenování. V The protest of the Council did not bring wyznaczył nowego burmistrza. Został roce 1742 založil pruský král zvláštní effects. Moreover, at the end of 1741, nim radca dworu Höfischen68. Nowym slezské ministerstvo, které podléhalo King Frederick II the Great designated zwyczajem stało się teraz obsadzanie přímo jemu. Ministrovi podléhaly a new mayor. Höfischen, the Court urzędów poprzez nominację. W 1742 r. dvě komory – vojenská a dominiální. Counselor, was chosen.68 pruski monarcha powołał do życia spe- Vojenská a dominiální komora byly Appointing offices through the cjalne ministerstwo śląskie, które bezpo- orgány administrativní správy. Podléhaly nomination became a new custom. średnio mu podlegało. Ministrowi podle- jim hospodářské, finanční a vojenské In 1742, the Prussian monarch set up gały dwie kamery wojenno-dominalne. záležitosti. Soudními záležitostmi the special Silesian ministry which Kamery wojenno-dominalne były orga- se zabývala tři regentství se sídly ve reported directly to him. Two war- nami władzy administracyjnej. Podlegały Vratislavi, Hlohově a Brzegu. Jelení domain cameras were subordinated to im sprawy gospodarcze, finansowe oraz Hora podléhala hlohovskému soudnímu the minister. War-domain cameras were wojskowe. Kwestiami sądowymi zajmo- regentství. Slezsko bylo rozděleno na organs of the administrative authority. wały się trzy rejencje z siedzibami we okresy. Sídlem jelenohorského okresu se Financial, military, and commercial Wrocławiu, Głogowie i Brzegu. Ich sie- v roce 1742 stala Jelení Hora69. Zemskou cases were reported to them. Three dzibami były Wrocław i Głogów. Jelenia radu (landrát) volila místní šlechta, ale Regierungsbezirke dealt with court Góra podlegała kamerze głogowskiej. tuto volbu musel ještě schválit panovník. issues with registered offices in Wrocław, Śląsk został też podzielony na powiaty. Vedle nového administrativního Głogów and Brzeg. Jelenia Góra was Siedzibą powiatu jeleniogórskiego stała rozdělení bylo zavedeno také nové subordinated to Głogów camera. Silesia się też w 1742 r. Jelenia Góra69. Starostów náboženské a finanční zřízení. Znovu was also divided into districts. Jelenia (landratów) wybierała miejscowa szlach- byl přeorganizován nábor do armády. Góra became Jelenia Góra district’s seat ta, a wybór ten musiał zatwierdzić jeszcze Královské nařízení, které se týkalo odvodu in 1742.69 Mayors (Landrats) were chosen władca. Obok nowego podziału administra- slezských obyvatel do pruské armády, by the local nobility, and the choice yet had cyjnego wprowadzono też nowy podział zejména ze 16. srpna 1743 se setkalo s to be approved by the ruler. In addition kościelny, finansowy, zreorganizowano obecnou nechutí a bylo důvodem časté to the new administrative division, new na nowo pobór do armii. Zarządzenia emigrace mladých lidí za hranice. Tato divisions of the church and financial królewskie dotyczące poboru ludności situace se však netýkala Jelení Hory śląskiej do armii pruskiej, zwłaszcza z 16 a jelenohorského okresu, který podobně of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.86 68 Johann Daniel Hensel, Historisch- 68 J. D. Hensel, Historyczno-topograficzny opis 68 Johann Daniel Hensel, Historiczno- Topographische Beschreibung der Stadt Hirschberg miasta Jelenia Góra, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra topograficzny opis miasta Jelenia Góra, překlad in Schlesien seit ihrem Ursprunge bis auf das Jahr 2005, s. 223. Tomasz Pryll, Jelenia Góra 2005, s. 223. 1797. Hirschberg 1797, p. 223 69 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. 69 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. 69 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 86. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s.86. of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.86

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 67 sierpnia 1743 r., spotkało się z ogólną nie- jako lwówecký, bolesławiecký, javorský, powers were introduced; an enlistment to chęcią i było powodem częstej emigracji svídnický, kamienohorsko-bolkowský the army was reorganized. Royal decrees młodych ludzi za granicę. Sytuacja ta nie okres, byl vyloučen se systému odvodů in relation to the enrolment of Silesian dotyczyła jednak Jeleniej Góry i okręgu je- rekrutů, protože úřadům záleželo population to the Prussian army, especially leniogórskiego, który podobnie, jak okręg na zachování místního tkalcovského from August 16, 1743, were received with lwówecki, bolesławiecki, jaworski, świd- řemesla70. Celkově se jelenohorské general hostility and became the cause nicki, kamiennogórsko-bolkowski, zostały kroniky, protože byly psány z pruských of frequent migration of young people wyłączone z systemu poboru rekruta, gdyż pozic, vyjadřovaly o nových změnách abroad. This situation, however, did not władzy zależało na ochronie miejscowego pozitivně. Johann Karl Herbst napsalna apply to the district and the city of Jelenia tkactwa70. Generalnie jeleniogórskie kroniki, počátku, kdy Prusko převzalo vládu nad Góra, which, like Lwówek, Bolesławiec, aczkolwiek pisane z pozycji pruskich, pozy- Slezskem, došlo k neobvyklé situaci, která Jawor, Świdnica, and Kamienna Góra- tywnie wypowiadają się na temat zacho- způsobila nevídaný pořádek a rozvoj Bolków Districts, was excluded from dzących zmian. Johann Karl Herbst napisał: Jelení Hory71. Z iniciativy pruských úřadů recruitment system because of the [..] na początku obejmowania przez Prusy byly na území jelenohorského obvodu protection of local weaving.70 Generally, władzy nad Śląskiem nastąpiła niezwykła upraveny veškeré právní a finanční Jelenia Góra chronicles, although written sytuacja, która spowodowała niespotykany záležitosti. V roce 1742 bylo přijato from the position of Prussia, spoke porządek i rozwój Jeleniej Góry71. Z inicjaty- rozhodnutí o rekonstrukci místní radnice, positively about the changes. Johann Karl wy władz pruskich, na terenie okręgu jele- která spadla v roce 1739. Stavba proběhla Herbst wrote: at the beginning of passing niogórskiego, uregulowane zostały wszelkie v letech 1744–174972. Fridrich II. Veliký the ruling power over Silesia to Prussia, kwestie prawne i finansowe. W 1742 r. -za jako vítěz války zavítal poprvé do Jelení there happened an unusual situation that padła decyzja o odbudowie miejscowego Hory v srpnu 1743, kde byl nadšeně resulted in an unprecedented order and ratusza, zawalonego w 1739 r., co ostatecz- přivítán místními obyvateli a městskou the development of Jelenia Góra.71 On the nie zrealizowano w latach 1744 – 174972. radou. Z iniciativy pruských úřadů byla ve initiative of the Prussian government, in Zwycięski Fryderyk II Wielki po raz pierwszy městě postavena královská sýpka obilí. the district of Jelenia Góra all legal and zawitał do Jeleniej Góry w sierpniu 1743 r., V tomto období, navzdory svému financial issues were regulated. In 1742, gdzie został entuzjastycznie powitany przez zadlužení, byla Jelení Hora stále the decision was taken to rebuild the miejscową ludność i magistrat. Z inicjaty- důležitým střediskem tkalcovské výroby. local city hall, which collapsed in 1739. wy władz pruskich w mieście wzniesiono Toto řemeslo bylo podporováno pruskými This was eventually realized in the years rządowy magazyn zboża. úřady. Do jedné z jelenohorských kronik 1744–1749.72 Victorious Frederick II the W tym okresie, pomimo zadłużenia, bylo zapsáno: Podhorské oblasti se ještě Great for the first time arrived in Jelenia Jelenia Góra w dalszym ciągu była waż- nikdy nesetkaly ze strany nejvyšších úřadů Góra in August 1743, where he was nym ośrodkiem tkactwa. Rzemiosło to s podobnou péčí o obchod se lněným enthusiastically welcomed by the local było wspierane przez władze pruskie. plátnem73. Podíl Jelení Hory na vývozu population and the municipality. The W jednej z jeleniogórskich kronik od- plátna byl velmi podstatný a jeho vrchol government’s grain warehouse was built notowano Regiony podgórskie jeszcze spadá do padesátých let 18. století. on the initiative of the Prussian authorities. nigdy nie spotkały się ze strony najwyż- Nejlepšího výsledku bylo dosaženo During this period, despite the debt, szych władz z podobną troską o handel v sezóně 1752/1753, kdy hodnota plátna Jelenia Góra was still an important centre płótnem lnianym73. Udział Jeleniej Góry a tenkých tkanin vyvezených z Jelení Hory of weaving. The craft was supported by w eksporcie płótna był niezwykle istotny, dosáhla téměř 62 % z celkové hodnoty the Prussian powers. In one of the annals a jego szczyt przypada na lata 50. XVIII w. exportu tohoto zboží74 z této oblasti of Jelenia Góra it was noted down: The Najlepszy wynik osiągnięto w 1752 – 1753 Slezska. foothill regions have never met a similar r., gdy wartość płótna i woali eksporto- Také v průběhu druhé slezské války concern for the trade of flax linen from wanych z Jeleniej Góry stanowiła prawie (1744–1745) byla Jelení Hora ušetřena the side of the highest authorities.73 The 62% ogólnej wartości tych towarów eks- válečných operací. V její první fázi přes share of Jelenia Góra in linen export was portowanych74 w tym okresie ze Śląska. město často procházela pruská vojska extremely important, and its peak was in Również podczas II wojny śląskiej směrem do Čech. Později se stále the fifties of the eighteenth century. The (1744 – 1745) działania militarne oszczę- častěji objevovaly rakouské oddíly. Jak best results were achieved in 1752/1753, dziły Jelenią Górę. W pierwszej jej fazie zaznamenal jeden z kronikářů v roce 1745: when the value of linen and veils exported przez miasto w kierunku Czech często from Jelenia Góra was counted for almost 70 Marek Czapliński, Elżbieta Kaszuba, Gabriela 70 M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Wąs, Rościsław Żerelik, Historia Śląska, Wrocław Historia Śląska, Wrocław 2002, s. 213. 2002, s. 213. 70 Marek Czapliński, Elżbieta Kaszuba, Gabriela 71 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na 71 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia Wąs, Rościsław Żerelik, Historia Śląska, Wrocław Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, Góra na Śląsku do r. 1847, překladTomasz Pryll, 2002, p. 213 s. 163. Jelenia Góra 2007, s. 163. 71 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt 72 Ibidem, s. 167. 72 Tamtéž, s. 167. Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, 73 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na 73 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia Hirschberg 1849, p. 163 Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, 72 Ibidem, p. 167 s. 167. Jelenia Góra 2007, s. 167. 73 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt 74 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. 74 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 99. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s.99. Hirschberg 1849, p. 167

68 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU ciągnęły wojska pruskie. Później coraz pruské oddíly už v dubnu obsadily slezské 62% of the total value of exported goods74 częściej pojawiały się oddziały austria- podhůří, ale Kowary, Kamenou Horu a in that period from Silesia. ckie. Jak zanotował jeden z kronikarzy Jelení Horu měli v držení Rakušané75. Also during the second Silesian War w 1745 r. pruskie oddziały już w kwietniu Rozpočet města a jeho obyvatel tehdy (1744–1745) military actions spared obsadziły śląskie pogórze, lecz Kowary, významně utrpěl nuceným stěhováním, Jelenia Góra. In the first phase, the Kamienną Górę i Jelenią Górę trzymali kontribucemi a nákladnými dary. Prussian army was often crossing the Austriacy75. Budżet miasta i jej miesz- Město v období od května do prosince city heading to Bohemia. Later, the kańców znacznie wtedy ucierpiał od 1745 pod hrozbou vypálení předměstí Austrian troops were appearing more kwaterunków, kontrybucji i kosztownych a vyrabování muselo mnohokrát and more often. As one of the chroniclers podarunków. Miasto w okresie od maja plnit finanční a materiální požadavky recorded in 1745, already in April, the do grudnia 1745 r., pod groźbą spalenia habsburských úředníků a velitelů. Prussian troops were occupying Silesian przedmieść i plądrunku, wielokrotnie Zejména pro město problematičtí foothills, but Kowary, Kamienna Góra musiało spełniać finansowe i rzeczowe byli rakouský vojenský vrchní komisař and Jelenia Góra were kept by the żądania urzędników i dowódców habs- a generální zemský komisař hrabě von Austrians.75 The budget of the city and burskich. Szczególnie uciążliwi byli dla Choteck a podplukovník de Franquini its inhabitants suffered greatly because miasta, austriacki nadkomisarz wojen- (Jelenohořané ho nazvali „drahým of the quartering, contributions and ny i generalny komisarz krajowy hrabia hostem“), který se několikrát objevil expensive gifts. The city in the period von Choteck oraz podpułkownik de s vojskem v Jelení Hoře. Ten druhý from May to December 1745, under Franquini ( jeleniogórzanie nazwali go v listopadu 1745 požadoval, aby město the threat of burning the suburbs and „drogim gościem”), który kilkakrotnie během 24 hodin vydalo všechny zbraně robbery, had to meet repeated financial pojawiał się z wojskiem w Jeleniej Górze. a velké množství ovsa, sena, obilí and material demands of officials and Ten drugi w listopadzie 1745 r. zażądał a 100 tisíc guldenů. Žádost o snížení commanders of the Habsburg army. by w ciągu 24 godzin miasto odstawiło kontribucí narážela na rozhodný odpor An Austrian chief war commissioner and wszystką broń oraz znaczną ilość owsa, rakouské strany. Neuspokojila ji ani a general domestic commissioner Count siana, zboża i 100 tys. guldenów. Prośby vydaná hotovost téměř 36 tisíc guldenů. von Choteck and Colonel de Franquini o zmniejszenie kontrybucji natrafiły na Rakušané pod hrozbou vypálení předměstí (burghers of Jelenia Góra called him: zdecydowany sprzeciw strony austria- a vyrabování města požadovali zbývající “dear guest”) were particularly tedious ckiej. Nie zadowoliło jej otrzymanie část během hodiny a čtvrt. Obdrželi ji for the city. The latter one turned up w gotówce prawie 36 tys. guldenów. Pod v hotovosti a v asignacích76. Obyvatelé several times with the army in Jelenia groźbą spalenia przedmieść, plądrowania města úpěnlivě čekali na změnu situace. Góra. In November 1745 he demanded miasta, żądali Austriacy pozostałej kwoty Když na sklonku podzimu roku 1745 do from the city to deliver within 24 hours all w ciągu pięciu kwadransów. Otrzymali města na krátkou dobu vstoupily pruské weapon and a considerable quantity of ją w gotówce oraz w asygnatach76. oddíly armády generála von Winterfelda oat, hay, cereal crop and a 100 thousand Mieszczanie z utęsknieniem czekali na a regimentu knížete von Dessau, všichni guilders. Requests for reducing the tribute zmianę sytuacji. Gdy późną jesienią si přáli, aby odtud už nikdy neodešli77. encountered a determined objection of 1745 r. do miasta na krótko wkroczyły Obyvatelé města s úlevou přijali stažení the Austrian side. It was not satisfying to oddziały pruskie z korpusu generała císařských vojsk z okolí Jelení Hory, ke receive almost 36 thousand guilders in von Winterfelda i regimentu księcia von kterému došlo na začátku prosince roku cash. Under the threat of burning suburbs Dessau, wszyscy pragnęli, by już nigdy 1745. Se zvláštní radostí se rozloučili and robbing the city, the Austrians stąd nie odchodzili77. Mieszczanie z ulgą s „drahým hostem“ podplukovníkem de demanded the missing amount within przyjęli wycofanie się oddziałów cesar- Franquinim, který ještě na rozloučenou five times fifteen minutes. They received skich z okolic Jeleniej Góry, co nastąpiło obdržel ve formě „daru“ od městské rady it in cash and in assignations.76 na początku grudnia 1745 r. Ze szczegól- 2 000 guldenů. Dne 8. prosince 1745 do The burghers longingly awaited the ną radością żegnano „drogiego gościa” Jelení Hory vkročili pruští vojáci z armády change of situation. When in late autumn podpułkownika de Franquiniego, który von Winterfelda78. O několik dnů později, 1745, the Prussian units from the corps jeszcze na pożegnanie w formie „prezen- 25. prosince 1745, byl v Drážďanech of General von Winterfeld and the tu” otrzymał od magistratu 2000 gulde- uzavřen mír, který ukončil druhou fázi regiment of Duke von Dessau entered nów. 8 grudnia 1745 r. do Jeleniej Góry prusko-rakouských tahanic o slezskou the city for a short time,everyone wanted wkroczyli żołnierze pruscy z korpusu von provincii. V Jelení Hoře se 12. ledna them never to leave.77 The inhabitants Winterfelda78. Kilkanaście dni później, 25 1746 u příležitosti vítězného ukončení with relief accepted the withdrawal of grudnia 1745 r., pokój w Dreźnie zakoń- války konaly oslavy. Ztráty byly sečteny imperial troops from the surroundings 74 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship 75 B. Gottlieb Sutorius, Die Geschichte von 75 Beniamin Gottlieb Sutorius, Die Geschichte of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.99 Löwenberg, tom 1, Bunzlau 1784. von Löwenberg, svazek 1, Bunzlau 1784. 75 Beniamin Gottlieb Sutorius, Die Geschichte 76 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. 76 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. von Löwenberg, Vol. 1, Bunzlau 1784 Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 87. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s.87. 76 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship 77 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na 77 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.87 Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, 77 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt s. 176. Jelenia Góra 2007, s. 176. Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, 78 Ibidem, s.180. 78 Tamtéž, s.180. Hirschberg 1849, p. 176

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 69 czył drugą fazę zmagań prusko-austria- poměrně rychle – dvě slezské války stály of Jelenia Góra, which took place at the ckich o śląską prowincję. W Jeleniej Górze město více než 160 tisíc tolarů. Rakušané beginning of December, 1745. “The dear uroczystości z okazji zwycięskiego zakoń- si odvezli také 12 děl, které byly součástí guest”, Colonel de Franquini was being czenia wojny odbyły się 12 stycznia 1746 obranného systému města79. Obrovské bid farewell with remarkable joy and r. Szybko oszacowano straty – dwie wojny ztráty způsobily, že místní úřady ještě additionally received 2000 guilders as śląskie kosztowały miasto ponad 160 ty- před ukončením války zaslaly králi a “gift” from the municipal council. On sięcy talarów. Austriacy zabrali również Fridrichovi II. Velikému dopis s žádostí December 8, 1745, the Prussian soldiers 12 armat, wchodzących w skład syste- o finanční podporu. Jak uvádějí místní from the corps of von Winterfeld entered mu obronnego miasta79. Ogromne straty kroniky, král na tuto žádost odpověděl Jelenia Góra.78 A dozen or so days later, miasta spowodowały, że władze miejskie kladně a Jelení Hora se těšila zvláštní on December 25, 1745, the treaty in jeszcze przed zakończeniem wojny, wy- královské přízni80. Dresden finished the second phase of stosowały pismo do króla Fryderyka II Mírové období přerušila 3. slezská the Prussian–Austrian struggle for the Wielkiego z prośbą o wsparcie finanso- válka, zvaná také sedmiletou válkou Silesian province. Celebrations on the we. Jak utrzymują miejscowe kroniki, (1756–1763). Město mělo v okamžiku occasion of victorious finishing the war monarcha pozytywnie odpowiedział na jejího vypuknutí více než 6 800 obyvatel. were held in Jelenia Góra on January 12, apel, a Jelenia Góra cieszyła się przy tym V prvním období války se počet obyvatel 1746. Damages were quickly assessed - szczególną łaską króla80. města snížil (v roce 1758 – 6 527) two Silesian wars cost the city over 160 Okres spokoju przerwała III wojna z důvodu epidemie81. Přes Jelení Horu thousand thalers. The Austrians took śląska, zwana też wojną siedmioletnią znovu procházela a zastavovala se zde also 12 cannons, which were included (1756 – 1763). Miasto liczyło w chwili vojska bojujících stran. Pokaždé to bylo in a defensive system of the city.79 jej wybuchu ponad 6800 mieszkańców. spojeno s dalšími výdaji, kontribucemi Substantial losses of the city caused W pierwszym okresie wojny liczba miesz- a poplatky v podobě proviantu pro vojáky the municipal authorities, even before kańców miasta nieco się zmniejszyła a koně. V okolí města na předměstích the war ended, to send a letter to King (w 1758 r. – 6527) z powodu zarazy81. I mnohokrát došlo k potyčkám. Místní Frederick the Great with the request for a znowu, w czasie jej trwania, przez Jelenią kronikáři zaznamenali, že zejména financial support. As the local chronicles Górę wielokrotnie przemieszczały się i těžká doba nastala pro jelenohorské state, the monarch positively responded kwaterowały wojska walczących stron. Za obyvatele v březnu a dubnu roku to the appeal, and Jelenia Góra enjoyed każdym razem wiązało się to z kolejnymi 1757, kdy přítomnost vojáků byla a special favour of the King.80 opłatami, kontrybucjami, świadczenia- velká, že v některých domech bylo The Third Silesian War (1756 - mi w postaci prowiantu dla żołnierzy i ubytováno až 30 mužů82. V roce 1758 1763), called also the Seven Years’ War, koni. W okolicy miasta i na przedmieś- v Jelení Hoře, podle válečné situace, disrupted the time of peace. In the ciach kilkakrotnie dochodziło do poty- pobývaly jednou pruská vojska, jindy moment of its outbreak, the city counted czek. Miejscowi kronikarze odnotowali, zase rakouská. V následujícím roce ve over 6800 residents. In the first period of że szczególnie dotkliwy czas nastał dla městě a okolí pobývaly hlavně pruské war, the number of townspeople reduced mieszczan jeleniogórskich w marcu i oddíly, které vybudovaly zátarasy a little bit (in 1758 to 6527) because of kwietniu 1757 r., kiedy ilość stacjonują- a palisádu. V červenci roku 1759 do a plaque.81 Then again in the wartime, cego wojska była tak duża, że w domach města na nocleh dorazil král Fridrich II. the armies of fighting parties repeatedly kwaterowało nawet do 30 żołnierzy82. W Veliký, který se ubytoval v Gottfriedově moved through and quartered in Jelenia 1758 r. w Jeleniej Górze, w zależności zahradním domě83. Roky 1760 a 1761 se Góra. Each time it was combined with od sytuacji militarnej, stacjonowały raz zapsaly do dějin města dalšími vysokými next payments, tributes, benefits in wojska pruskie, raz austriackie. W ko- kontribucemi ve prospěch císařské the form of provisions for soldiers and lejnym roku w mieście i okolicy stacjo- armády. Například v červenci roku 1760 horses. Near the city and in suburbs, nowały głównie oddziały pruskie, które představitelé Jelení Hory dodali 45 tisíc there were repeated acts of skirmishes. wybudowały zasieki, palisadę. W lipcu guldenů rakouskému polnímu maršálovi Local chroniclers noted that peculiarly 1759 r. do miasta na nocleg przybył król Daunovi, který se ubytoval v Kamenné severe time for Jelenia Góra burghers Fryderyk II Wielki, który zatrzymał się Hoře. Později tohoto rozhodnutí hořce ensued in March and April, 1757, w Domu Ogrodowym Gottfrieda83. Lata litovali, protože den po zaplacení se jeho when the quantity of the army being 1760 i 1761 zapisały się w dziejach mia- oddíly stáhly z regionu Jelení Hory. Na stationed was so large that there were sta pod znakiem kolejnych znacznych konci roku roku 1761 překročilo finanční accommodated even up to 30 soldiers kontrybucji na rzecz armii cesarskiej. Na zadlužení města částku 312 tisíc tolarů84. in homes.82 In 1758, in Jelenia Góra – przykład w lipcu 1760 r. przedstawiciele depending on the military situation – 79 Tamtéž, s.181. 80 Tamtéž. the Prussian or Austrian armies were 79 Ibidem, s.181. 81 Tamtéž, s. 190. stationing, in turns. In the successive 80 Ibidem. 82 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. 81 Ibidem, s. 190. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s.87. 78 Ibidem, p.180 82 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. 83 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia 79 Ibidem, p.181 Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 87. Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, 80 Ibidem 83 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na Jelenia Góra 2007, s. 196. 81 Ibidem, p. 190 Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, 84 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. 82 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship s. 196. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s.88. of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.87

70 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU Jeleniej Góry dostarczyli kwotę 45 tys. V srpnu roku 1761 se v Jelení Hoře year, mainly the Prussian divisions guldenów austriackiemu feldmarszałkowi objevili ruští bojovníci (Kozáci), tehdy garrisoned in the city and the area, which Daunowi, który kwaterował w Kamiennej ještě bojující po boku Rakušanů85. built entanglements and a palisade. Górze. Władze miasta mocno żałowały Poslední dva roky války proběhly In July 1759, King Frederick the Great tej decyzji, gdyż dzień po wpłacie jego v klidu, ve městě pobývaly pruské arrived to accommodate in the city. He odziały wycofały się z rejonu Jeleniej oddíly (armáda generála von Schmettau, stopped at Garden House of Gottfried.83 Góry. Pod koniec 1761 r. zadłużenie fi- regimenty Alt-Braunschweiga a knížete The years 1760 and 1761 were the time nansowe miasta przekroczyło kwotę Jindřicha)86. Konec války a mír of next considerable tributes for the imperial 312 tys. talarów84. W sierpniu 1761 r. uzavřený na zámku Hubertsburgu army in the history of the city. For example, w Jeleniej Górze pojawili się, sprzymie- v roce 1763 přivítali obyvatelé Jelení in July 1760 the representatives of Jelenia rzeni jeszcze wtedy z Austrią, żołnierze Hory s nadšením a velkou radostí. Góra delivered the amount of 45 thousand rosyjscy ( Kozacy)85. Ostatnie dwa lata Městské slavnosti na oslavu ukončení guilders to the Austrian field marshal Daun, wojny upłynęły spokojnie, w mieście války proběhly v Květnou neděli 13. who was stationed in Kamienna Góra. The stacjonowały oddziały pruskie (korpus března 1763. Takto byla tato událost city authorities firmly regretted this decision, generała von Schmettau, regimenty zaznamenána v kronice: (…) 13. ráno because the day after the payment his Alt-Braunschweiga i księcia Henryka)86. (…) dvě stě měšťanů stanulo ve zbrani divisions retreated from the area of Jelenia Zakończenie wojny, podpisane na zamku u vrat radního Beermanna. Pod jeho Góra. At the end of 1761, the financial debt Hubertsburgu w 1763 r., zostało przyjęte vedením, s korouhvemi, v doprovodu of the city exceeded the amount of 312 przez mieszkańców Jeleniej Góry z entu- orchestru prošli (...) na trh před radnicí, thousand thalers.84 In August 1761, the zjazmem i wielką radością. Uroczystości kde na ně čekali členové cechů. Městská Russian soldiers (Cossacks), then still allied miejskie związane z zakończeniem woj- rada se sešla na radnici už v 7 hodin. with Austria, turned up in Jelenia Góra.85 ny odbyły się w Niedzielę Palmową, 13 Starosta vyšel na balkón a pronesl řeč Two last years of the war passed calmly, the marca 1763 r. Tak opisano to wydarzenie ke shromážděným obyvatelům, ve které Prussian divisions were garrisoned in the city w kronice: (…) 13-go rankiem (…) dwustu je informoval o uzavření (...) míru (...). (corps of General von Schmettau, regiments mieszczan stanęło pod bronią u bram raj- Trojnásobné vivat pro Fridricha II., of Alt - Braunschweig and Duke Henrick).86 cy Beermanna. Pod jego dowództwem, panovníka této země, a dělová salva The finishing of the war, signed in z chorągwiami, w towarzystwie orkiestry doprovodily tuto událost. Městská rada Hubertsburg Castle in 1763, was received przemaszerowali (…) na rynek przed ra- a konšelé s kordy (...) se za znění zvonů by burghers of Jelenia Góra enthusiastically tuszem, gdzie czekali na nich członkowie vydali na bohoslužbu do evangelického and with a great joy. Municipal celebrations cechów. Magistrat zebrał się na ratuszu kostela a ozbrojení měšťané se na associated with ending the war were held już o godzinie 7. Dyrektor miejski wyszedł kostelním nádvoří postavili do špalíru, on the Palm Sunday, March 13, 1763. This na balkon i wygłosił mowę do zebranych kterým za zvuku výstřelů z děl, která is how this event was described in the obywateli, informując o zawartym (…) po- stála v okolí Ptačí ulice (...) do kostela chronicle: (…) on the 13th, in the morning koju (…). Trzykrotny wiwat dla Fryderyka vstoupila celá diskatérie. Více než (…) two hundred burghers stood up in arms II, władcy tej krainy i salwy z moździerzy tisícihlasem odzpívané Te Deum at gates of the city councillor, Beermann. towarzyszyły temu aktowi. Magistrat a opakovaná dělová salva tuto slavnost Under his command, with flags, in the i ławnicy ze szpadami (…) udali się pośród ukončila87. company of an orchestra, they marched brzmienia dzwonów na nabożeństwo Slezské války skončily vítězstvím (…) to the Market Square in front of the do kościoła ewangelickiego, a uzbro- Pruska, což obyvatelé Jelení Hory přijali s city hall, where members of guilds awaited jeni mieszczanie ustawili na podwórcu radostí. V následujících letech pak museli them. The municipal council gathered in kościelnym szpaler, pośród którego przy opravovat jejich následky. the city hall already at 7. The municipal huku salw armat, stojących w okolicach director went out to the balcony and had ul. Ptasiej (…), do kościoła wkroczyła cała a speech to gathered citizens, announcing dykasteria. Odśpiewane na ponad tysiąc about the settlement (…) of peace (…).Triple głosów Te Deum i ponowna salwa armat- cheer for Frederick II, the ruler of this land, nia zakończyły te uroczystości87. and a volley of mortars accompanied this Wojny śląskie zakończyły się zwycię- act. The municipality and bench chairmen stwem Prus, co z radością przyjęli miesz- with swords (…) went amongst the sound kańcy Jeleniej Góry, którzy w kolejnych of bells to the service to the evangelical latach likwidowali ich następstwa. church, and armed burghers created a lane on the church’s courtyard, amongst which

83 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, 84 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod Hirschberg 1849, p. 196 red. Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 88. 84 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship 85 J.K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra 85 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.88 na Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, 85 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt 2007, s. 199. Jelenia Góra 2007, s. 199. Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, 86 Ibidem, s. 200. 86 Tamtéž, s.200. Hirschberg 1849, p. 199 87 Ibidem, s. 201–202. 87 Tamtéž, s. 201–202. 86 Ibidem, p.200

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 71 in the thud of volleys of cannons standing near Ptasia Street (…) entire Dycastery entered the church. Te Deum was sung in over a thousand voices and a new gun salute finished these celebrations.87 The Silesian Wars ended with the victory of Prussia, which was accepted with joy by burghers of Jelenia Góra, who eliminated its results in consecutive years.

Wojny napoleońskie Napoleonské války Napoleonic Wars

Pod koniec 1806 r. armia napoleońska, Na konci roku 1806 napoleonská At the end of 1806, Napoleonic army, po zwycięstwach nad wojskami pruskimi armáda po vítězstvích nad pruskými after victories over the Prussian armies w bitwach pod Jeną i Auerstädt, wkroczy- vojsky v bitvách u Jeny a Auerstädtu in battles under Yena and Auerstädt, ła na Śląsk. Siły napoleońskie na Śląsku, vkročila do Slezska. Napoleonské síly, entered Silesia. Napoleonic powers in podległe młodszemu bratu Napoleona které vedl mladší bratr Napoleona I. Silesia, reporting to the younger brother I, Hieronimowi Bonaparte, składały się Jerome Bonaparte, se skládaly hlavně of Napoleon I, Jérôme Bonaparte, were głównie z sojuszniczych oddziałów nie- ze spřízněných německých oddílů. composed mainly of the allied German mieckich. Mieszkańcy powiatu jeleniogór- Obyvatelé jelenohorského okresu rychle units. Inhabitants of Jelenia Góra district skiego szybko odczuli uciążliwości wojny. pocítili těžkosti války. Byly jim nařízeny quickly felt the heaviness of war. A tribute Narzucono im kontrybucję w wysokości kontribuce ve výši 390 tisíc tolarů, což was imposed upon them in the amount 390 tys. talarów, co było kwotą niereal- byla nereálná částka88. Ve městě se of 390 thousand thalers which was an ną88. W mieście pojawiły się niewielkie objevily nepočetné bavorské oddíly, unrealistic amount.88 Little Bavarian squads oddziały bawarskie, następnie francuskie později francouzské a wirtemberské89. turned up in the city, and later on – the i wirtemberskie89. U schyłku 1806 r. do Na sklonku roku 1806 do Jelení Hory French and Wirtemberg troops.89 At the Jeleniej Góry przybył niewielki oddział dorazil malý bavorský oddíl, s jehož end of 1806, a little Bavarian squad arrived bawarski, z którego pobytem związana pobytem souvisí jedna anekdota. Místní to Jelenia Góra, which was associated jest pewna anegdota. Gdy bowiem, jak trubač měl ve zvyku odtroubit celou with a certain anecdote. When, as it was to było w miejscowym zwyczaju, miejski hodinu, což bavorský velitel považoval a local custom, the municipal trumpeter trębacz odtrąbił pełną godzinę, bawarski za poplach a trvalo dlouho, než si nechal trumpeted the full hour, the Bavarian dowódca uznał to za alarm i długo mu- vysvětlit, že jemu ani jeho lidem nehrozí commander recognised it as an alarm and siano mu tłumaczyć, że żadne niebezpie- žádné nebezpečí. Ten to nakonec přijal one had to explain to him for a long time czeństwo jemu i jego ludziom nie zagraża. na vědomí, ale zakázal troubení na that no danger was threatening him and Ten przyjął to w końcu do wiadomości, věži90. his people. He finally accepted it,however ale zakazał jednak trąbienia z wieży90. Tylžský mír uzavřený v červenci roku forbid to trumpet from the tower.90 Traktat pokojowy w Tylży podpisany 1807 rozhodl mimo jiné o osudu Jelení Peace treaty in Tylża, signed in July 1807, w lipcu 1807 r. zadecydował m.in. o losie Hory a Slezska, které se dostalo do decided of the fate of, among others, Jelenia Jeleniej Góry i Śląska, który znalazł się šťastnější části Pruska, ačkoliv uběhlo Góra and Silesia which was in a happier w szczęśliwszej części Prus, choć minęło ještě hodně času, než se odsud stáhla part of Prussia, although still quite a lot of jeszcze sporo czasu, nim wrogie wojska nepřátelská vojska91. Provincie zůstala v time passed, before enemy armies retreated stąd się wycofały91. Prowincja pozostała hranicích Pruska, ale napoleonská vojska from here.91 The province stayed within the w granicach Prus, a wojska napoleońskie zde pobývala do roku 1808, až do doby borders of Prussia, and Napoleonic armies stacjonowały tu do roku 1808, czyli do mo- vyplacení válečných kontribucí92. V této were garrisoned here up to 1808, or to the mentu spłacenia kontrybucji wojennej92. W době ve městě a okolních vesnicích se moment of paying off the war tribute.92 tym okresie, w mieście i okolicznych wsiach, několikrát objevili napoleonští vojáci a In this period, Napoleonic soldiers and kilkakrotnie pojawiali się żołnierze napo- obyčejní marodéři. Konečně teprve v ordinary stragglers were repeatedly turning leońscy i zwykli maruderzy. Ostatecznie roce 1808 Jelení Horu opustili poslední up in the city and local villages. Eventually, dopiero w 1808 r. Jelenia Góra została uwol- 88 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia 87 Ibidem, pp. 201–202 88 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, 88 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, Jelenia Góra 2007, s. 226. Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, s. 226. 89 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. Hirschberg 1849, p. 226 89 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s.88. 89 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miastaeditorship Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 88. 90 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.88 90 J.K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, 90 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, Jelenia Góra 2007, s. 226. Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, s. 226. 91 Tamtéž, s. 227. Hirschberg 1849, p. 226 91 Ibidem, s. 227. 92 Marek Czapliński, Elżbieta Kaszuba, Gabriela 91 Ibidem, p. 227 92 M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Wąs, Rościsław Żerelik, Historia Śląska, Wrocław 92 Marek Czapliński, Elżbieta Kaszuba, Gabriela Historia Śląska, Wrocław 2002, s. 252. 2002, s. 252. Wąs, Rościsław Żerelik, Historia Śląska, Wrocław 2002, p. 252

72 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU niona od obecności obcych wojsk. W tym cizí vojáci. V té době se ekonomická only in 1808 Jelenia Góra was freed from czasie sytuacja ekonomiczna mieszkańców situace obyvatel stále zhoršovala. the presence of the stranger military. stale się pogarszała. Blokada kontynental- Kontinentální blokáda, námořní válka a At that time, the economic situation of na, wojna morska, kontyngenty, hamowały bojující strany brzdily rozvoj obchodu93, residents constantly deteriorated. The rozwój handlu93. Wielu mieszczan zuboża- řada obyvatel města zchudla a v útulcích continental blockade, naval war, quotas ło, a w przytułkach dla biedoty brakowało pro chudé chyběla místa. Zadlužení impeded the trade development93, many miejsc. Zadłużenie miasta w 1812 r. prze- města v roce 1812 překročilo sumu burghers impoverished, and places were kroczyło kwotę 118 tys. talarów. Z powo- 118 tisíc tolarů. Z důvodu úspor bylo missing in almshouses. In 1812, the debt du oszczędności nawet oświetlenie ulic na ulicích omezeno svícení na nezbytné of the city exceeded an amount of 118 zredukowano do niezbędnego minimum94. minimum94. thousand thalers. Because of the saving, Zakończona klęską wyprawa Neúspěšné Napoleonovo tažení na even street lighting was reduced to an Napoleona na Moskwę w 1812 r., zmie- Moskvu v roce 1812 změnilo situaci essential minimum.94 niła sytuację w Prusach, które porzuciły v Prusku, které odstoupilo od nuceného Napoleon’s expedition to Moscow, wymuszony sojusz z Francją i znalazły spojenectví s Francií a vstoupilo s ní do finished with a defeat in 1812, changed się z nią w stanie wojny. W pierwszych válečného stavu. V prvních měsících roku the situation in Prussia which left the miesiącach 1813 r., idąc w ślady innych 1813 vznikla v Jelení Hoře po vzoru jiných forced alliance with France and were śląskich miast, w Jeleniej Górze powołano slezských měst městská garda. V její čele at war with it. In the first months of do życia gwardię mieszczańską. Na jej cze- stanul kupec Werner. Jednotka čítala 1813, following other Silesian cities, a le stanął kupiec Werner. Jednostka liczy- 380 gardistů a později se stala součástí bourgeois guard was set up in Jelenia ła 380 gwardzistów i później wchłonięta domobrany Landsturm. V březnu a květnu Góra. A merchant Werner took the lead. została do pospolitego ruszenia zwanego roku 1813 řada zejména mladých obyvatel The unit counted 380 guardsmen and Landszturmem. W marcu i kwietniu 1813 Jelení Hory nadšeně přijala výzvu krále later was absorbed in a levée en masse r., wielu, zwłaszcza młodych jeleniogó- Fridricha Wilhelma III. (1797–1840), který called: Landsturm. In March and April rzan, entuzjastycznie odpowiedziało na 17. března 1813 povolal celý národ do 1813 many, especially of young burghers apel króla Fryderyka Wilhelma III (1797 zbraně a vyhlásil vytvoření Landwehru. of Jelenia Góra, enthusiastically answered – 1840), który 17 marca 1813 r. wezwał Jelenohorský okres nakonec postavil the appeal of King Frederick William III of cały naród do broni i ogłosił utworzenie jeden prapor pod vedením majora Prussia (1797–1840), which on March 17, Landwery. Ostatecznie powiat jelenio- von Sommerfelda, který se v květnu 1813, called the entire nation to arms and górski wystawił jeden batalion pod do- 1813 vydal do války95. V květnu tohoto announced founding a Landwehr. Jelenia wództwem majora von Sommerfelda, roku do Jelení Hory začaly přijíždět Góra district put one battalion out, under który w maju 1813 r. wyruszył do walki95. transporty raněných. Bylo jich tolik, že the command of major von Sommerfeld, W maju także tego roku do Jeleniej Góry řada Jelenohořanů se nabídla a pečovala who in May 1813 set off for battle.95 In zaczęły docierać transporty rannych. Było o raněné ve svých domech. Zemřelí byli May that year, transports of the injured ich tak wielu, że liczni jeleniogórzanie pochovávání u kostela sv. Ducha96. started to arrive to Jelenia Góra. There oferowali pomoc i pielęgnowali rannych Tehdy válka dorazila na Dolní Slezsko. were so many of them that a lot of w swoich domach. Zmarłych chowano V červnu 1813 v Pielaszkowicích u Środy inhabitants of Jelenia Góra offered to na cmentarzu przy kościele Św. Ducha96. Śłąské bylo uzavřeno šestitýdenní příměří look after the injured in their own houses. Tymczasem wojna dotarła na a byla vyznačena demarkační linie97. The deceased ones were buried on the Dolny Śląsk. W czerwcu 1813 r., Jelení Hora se nacházela v pásmu země graveyard of the church of St. Spirit.96 w Pielaszkowicach koło Środy Śląskiej, nikoho a měla být zbavena vojenské Meanwhile, the war reached Lower zawarto sześciotygodniowy rozejm i usta- síly. Příměří bylo prodlouženo až do Silesia. In June 1813, in Pielaszkowice lono linię demarkacyjną97. Jelenia Góra srpna 1813. Když se klid zbraní chýlil near Środa Śląska a six-week truce znalazła się w pasie ziemi niczyjej i miała ke konci, do města dorazily spřátelené was made and a demarcation line was być pozbawiona sił wojskowych. Rozejm ruské oddíly pod velením generála established.97 Jelenia Góra was in a strip ostatecznie przedłużono do sierpnia 1813 Kajzarova z Pahlenovy armády, které of a no-man’s land and was supposed r. Gdy zawieszenie broni dobiegało końca, rozbily svůj tábor ve městě a okolí. to be deprived of the military powers. do miasta dotarły sojusznicze oddziały Jeho vojska se 18. srpna 1813 vydaly ve After all, the truce was prolonged up rosyjskie pod dowództwem generała směru Wleně, kde došlo k těžké bitvě to August 1813. When the truce nearly Kajzarowa z korpusu Pahlena, które s napoleonskými vojsky98. Ranění Rusové ended, the allied Russian units, under rozbiły obozowiska w mieście i okolicy. the command of General Kajzarow from Jego wojska 18 sierpnia 1813 r. skierowa- 93 APJG, Konfranteria kupiecka w Jeleniej Górze, Pahlen’s corps, reached the city, and sign. 282 93 APJG, Konfraternia kupiecka w Jeleniej 94 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia 93 National Archives in Jelenia Góra, Górze, sygn. 282 Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, Konfranteria kupiecka w Jeleniej Górze, Ref. No. 28 94 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra Jelenia Góra 2007, s. 233. 94 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt na Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 95 Tamtéž, s. 234 – 235. Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, 2007, s. 233. 96 Tamtéž, s. 237 – 238. Hirschberg 1849, p. 233 95 Ibidem, s. 234–235. 97 Alicja Galas, Artur Galas, Dzieje Śląska w 95 Ibidem, pp. 234–235 96 Ibidem, s. 237–238. datach, Wrocław 2001, s. 177. 96 Ibidem, pp. 237–238 97 A. Galas, A. Galas, Dzieje Śląska w datach, 98 Robert Primke, Maciej Szczerepa, Wojenne 97 Alicja Galas, Artur Galas, Dzieje Śląska w Wrocław 2001, s. 177. sekrety Dolnego Śląska, Kraków 2006, s. 51 datach, Wrocław 2001, p. 177

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 73 ły się w kierunku Wlenia, gdzie doszło do byli převáženi do Jelení Hory, jejich padlí set up camps in the city and its area. zaciętej potyczki z wojskami napoleoń- zde byli pochováni. O několik dnů později On August 18, 1813, his armies headed skimi98. Rannych Rosjan transportowano Kajzarovy oddíly odpochodovaly ve towards Wleń, where there was a fierce do Jeleniej Góry, tu też pochowano tych, směru Kowarů, ale ještě v následujících skirmish with Napoleonic armies.98 The którzy zmarli w wyniku odniesionych ran. dnech kozáci hlídali okolí města. wounded Russians were transported to Kilka dni później oddziały Kajzarowa Dne 27. srpna 1813, tedy den po Jelenia Góra, here the ones who died odmaszerowały w kierunku Kowar, ale velkém vítězství Slezské armády G. L. in result of wounds were also buried. A w kolejnych dniach Kozacy patrolowali Blüchera nad Francouzi u Kaczawy, se v few days later, the divisions of Kajzarow rejony miasta. okrese Jelení Hory pokoušela přepravit marched off towards Kowary, but in 27 sierpnia 1813 r., a więc dzień po přes řeku Bobr francouzská 17 pěší divize consecutive days the Cossacks patrolled wielkim zwycięstwie Armii Śląskiej G. L. generála Jaquesa Puthoda, která přišla the areas of the city. Blüchera nad Francuzami nad Kaczawą, od Świerzawy. Jak uvádí Tomasz Szota, On August 27, 1813, the day after the w rejonie Jeleniej Góry próbowała prze- tato divize měla na rozkaz maršála great victory of the Silesian Army of G. prawić się przez Bóbr francuska 17 dywi- Macdonalda dorazit přes Świerzawu a L. Blücher over the Frenchmen at the zja piechoty generała Jaquesa Puthoda, Javor ke Kaczawě a v nejpříznivějším Kaczawa River, the French 17 Infantry która przybyła spod Świerzawy. Jak poda- okamžiku bitvy zaskočit protivníka Division of General Jaques Puthod, which je Tomasz Szota dywizja ta z rozkazu mar- útokem do týla. Tato divize však bitvu u arrived from Świerzawa, tried to cross the szałka Macdonalda miała dotrzeć przez Kaczawy nestihla99. Generál Puthod tedy Bóbr River in the area of Jelenia Góra. Świerzawę i Jawor nad Kaczawę i w kul- rozkázal ústup ve směru francouzských As Tomasz Szota records, this division, minującym momencie bitwy zaskoczyć pozic. Vysoká hladina v řece Bobr to of the order of Marshal Macdonald, was przeciwnika tyłowym atakiem. Dywizja ale Francouzům neumožňovala a ti se supposed to reach, through Świerzawa ta nad Kaczawę nie zdążyła99. Generał museli spokojit s vypleněním okolních and Jawor, the Kaczawa River and in Puthod zarządził więc odwrót w kierun- vesnic a předměstí Sechsstädte. Několika the culminating moment of the battle ku francuskich pozycji. Wezbrane wody odvážlivcům se podařilo proniknout do to surprise the opponent with an attack Bobru w rejonie Jeleniej Góry skutecznie města, většina z nich však byla zajata100. from the back. This division did not make to jednak Francuzom uniemożliwiły, któ- Dne 28. srpna 1813 vojska generála it to the Kaczawa.99 So, General Puthod rzy musieli zadowolić się splądrowaniem Puthoda odtáhla ve směru Wleně a ordered the retreat towards the French okolicznych wsi i przedmieść Sechsstädte. Lwówka Śłąského, kde nakonec padla. positions. However, the risen water of Kilkudziesięciu śmiałkom udało się dostać Po jejich stopách se vydali Rusové, the Kaczawa River in the area of Jelenia do miasta, większość z nich jednak aresz- kteří brzy přivedli velký počet zajatců. Góra effectively rendered it impossible to towano100. 28 sierpnia 1813 r. wojska ge- Zanedlouho do města vkročily velké ruské the Frenchmen, which had to settle for nerała Puthoda odmaszerowały w kie- oddíly. Podle odhadu kronikářů jejich plundering local villages and Sechsstädte runku Wlenia i Lwówka Śląskiego, gdzie počet překračoval 8 000 mužů a v mnoha suburbs. uległy zagładzie. W ślad za nimi udali się domech bylo ubytováno 8 až 12 vojáků, Several dozen daredevils managed to Rosjanie, którzy wkrótce przyprowadzili které místní rádi a vydatně živili101. get to the city, however the majority of znaczną liczbę jeńców. Wkrótce do miasta O tom, že napoleonská vojska prohrávají them was arrested.100 On August 28, 1813, wkroczyły znaczne oddziały rosyjskie. Jak a ustupují, svědčily události z dalších dní, the army of General Puthod marched off szacują kronikarze, ich liczba przekraczała když přes Jelení Horu procházeli zajatci towards Wleń and Lwówek Śląski, where 8000, a w wielu domach kwaterowało po a týlové služby s dobytým francouzským they were exterminated. They were 8–12 żołnierzy, których żywiono chętnie lupem a vlajkami. Napoleonskou epopej followed by the Russians who brought i dostatnio101. O tym, że wojska napo- Jelení Hora uzavřela s válečným dluhem soon a significant number of prisoners of leońskie przegrywają i ustępują, świad- ve výši 70 tisíc tolarů102. war. In a short time, considerable amounts czyły wydarzenia z kolejnych dni, kiedy of the Russian units invaded the city. As to przez Jelenią Górę przemieszczali się chroniclers estimated, their number jeńcy i tabory z łupami oraz sztandarami exceeded 8000, and in many houses 8 to zdobytymi na Francuzach. Ostatecznie 12 soldiers were put up, who were being epopeję napoleońską Jelenia Góra zakoń- fed willingly and in abundance.101 czyła z długiem wojennym w wysokości The events from consecutive days proved około 70 tys. talarów102. the fact that Napoleonic armies were losing and yielding, when transports with prisoners of war, booties and flags gained from the 98 R. Primke, M. Szczerepa, Wojenne sekrety Dolnego Śląska, Kraków 2006, s. 51. 98 Robert Primke, Maciej Szczerepa, Wojenne 99 T. Szota, Pamiątki z bitew napoleońskich pod 99 Tomasz Szota, Pamiątki z bitew napoleońskich sekrety Dolnego Śląska, Kraków 2006, p. 51 Lwówkiem Śląskim, Lwówek Śląski 2003, s. 33. pod Lwówkiem Śląskim, Lwówek Śląski 2003, s. 33. 99 Tomasz Szota, Pamiątki z bitew napoleońskich 100 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na 100 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia pod Lwówkiem Śląskim, Lwówek Śląski 2003, p. 33 Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, 100 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt s. 241–243. Jelenia Góra 2007, s. 241–243. Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, 101 Ibidem, s. 243. 101 Tamtéž, s. 243. Hirschberg 1849, pp. 241–243 102 Ibidem, s. 244. 102 Tamtéž, s. 244. 101 Ibidem, p. 243

74 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU Frenchmen, were moving through Jelenia Góra. Eventually, Jelenia Góra finished Napoleonic epic with the war debt of an amount about 70 thousand thalers.102

Straż pożarna Hasičský sbor Fire brigade

Organizacją, której funkcjonowanie Organizací, jejíž fungování mělo A fire brigade was an organization, miało ogromny wpływ na bezpieczeń- obrovský vliv na bezpečnost města, functioning of which had an intense stwo miasta, była straż pożarna. Na byla požární stráž. Jelení Hora během impact on the safety of the city. Over the przestrzeni wieków Jelenia Góra była staletí zažila nejeden požár, který centuries, Jelenia Góra has often been często doświadczana przez pożary, które způsobil více nebo méně bolestné experienced by fires which caused a more wyrządzały bardziej lub mniej bolesne škody. Prvním městem ve Slezsku, or less painful damage. Legnica was the szkody. Pierwszym miastem na Śląsku, které zavedlo protipožární opatření, first city in Silesia which introduced fire które wprowadziło zarządzenia prze- byla Lehnice (v roce 1340)103. Už orders (1340).103 Already in the Middle ciwpożarowe była Legnica (1340 r.)103. ve středověku platily protipožární Ages, fire regulations and instructions Już w średniowieczu obowiązywały, předpisy a pokyny pro boj s ohněm, to fight fire were established by the city ustalone przez Radę Miejską, przepisy které stanovila městská rada. Městská council and applied. In 1592, the city przeciwpożarowe oraz instrukcje walki rada v roce 1592 vydala městský council issued municipal statutes which z ogniem. W 1592 r. Rada Miejska wy- statut, který samozřejmě upravoval regulated also fire issues. The articles dała statuty miejskie, które oczywiście také protipožární záležitosti. Nařízení ordered the burghers to have a bucket regulowały też kwestie przeciwpożaro- přikazovalo obyvatelům města vlastnit or barrels with water. They forbid the we. Artykuły nakazywały mieszczanom vědra nebo sudy s vodou. Zástupcům representatives of different professions posiadanie wiadra lub beczek z wodą. různých řemesel zakazovala vlastnit to have an exaggerated amount of Przedstawicielom różnych zawodów nadměrné množství hořlavého flammable materials, as well as a careful zabraniały posiadania nadmiernej ilo- materiálu a také nařizovalo opatrné treatment of fire. One was not allowed ści łatwopalnych materiałów, a także zacházení s ohněm. Do prostor, kde to enter the rooms threatened with fire ostrożnego obchodzenia się z ogniem. existovalo riziko vzniku požáru, bylo with a lamp or other illumination even Do pomieszczeń zagrożonych pożarem zakázáno vstupovat s lampou nebo in one’s own home.104 Relevant articles nie wolno było wchodzić z lampą czy in- jiným osvětlením, a to dokonce specified exactly the way of behaving nym oświetleniem, nawet we własnym i ve vlastním domě104. Příslušné of burghers in case of fire. New police domu104. Odpowiednie paragrafy uściśla- paragrafy také přesně popisovaly regulations, containing also fire rules, ły też dokładnie sposób zachowania się způsob chování obyvatel během came into effect in 1663.105 They forbid, mieszczan w czasie pożaru. Nowe przepi- požáru. Nové bezpečnostní předpisy, among others, to use hearths other sy policyjne, zawierające także przepisy které obsahovaly také protipožární than stone ones in houses. In 1672, przeciwpożarowe, weszły w życie w 1663 předpisy, vstoupily v platnost v roce the magistrate employed the first r. 105. Zakazywały one m.in. używania w 1663105. Mimo jiné zakazovaly používat professional chimney sweeper who domach palenisk innych niż kamienne. v domech jiná než kamenná ohniště. was supposed to be at the authorities’ W 1672 r. magistrat zatrudnił pierw- V roce 1672 městská rada zaměstnala disposal in case of the outbreak of fire.106 szego zawodowego kominiarza, który prvního profesionálního kominíka, The city not only tried to prevent fire, but miał być do dyspozycji władz w razie který měl být k dispozici úřadům also collected an appropriate equipment wybuchu pożaru106. Miasto nie tylko města během vypuknutí požáru106. being used to extinguish it. According to the starało się zapobiegać pożarom, ale Město se snažilo nejen požárům list from 1742, the fire equipment consisted również gromadziło odpowiedni sprzęt předcházet, ale také shromažďovalo of, among others: 4 metal fire extinguishers służący do jego gaszenia. Według spi- příslušné vybavení k jeho hašení. Podle (fire hoses), 44 manual fire extinguishers su z 1742 r. urządzenia strażackie, na soupisu z roku 1742 bylo hasičské (hosepipes) along with ladders, water tanks, które składały się ,m.in. 4 metalowe vybavení, které tvořily mimo jiné 4 buckets, fire hooks – all of these were in gaśnice (sikawki), 44 gaśnice (sikawki) kovové stříkačky, 44 ručních stříkaček a good condition.107 In consecutive years, ręczne wraz z drabinami, zbiornikami společně se žebříky, nádržemi na 102 Ibidem, p. 244 na wodę, wiadrami, bosakami, były w vodu, vědry, trhacími háky, v dobrém 103 Alicja Galas, Artur Galas, Dzieje Śląska w datach, Wrocław 2001, p. 62 104 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship 103 A. Galas, A. Galas, Dzieje Śląska w datach, 103 Alicja Galas, Artur Galas, Dzieje Śląska w of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, pp.52–53 Wrocław 2001, s. 62. datach, Wrocław 2001, s. 62. 105 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt Hirschberg 104 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. 104 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. in Schlesien bis zum Jahre 1847, Hirschberg 1849, Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 52–53. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s.52–53. p. 146 105 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na 105 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia 106 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, pp.72–74 s. 146. Jelenia Góra 2007, s. 146. 107 Johann Karl Herbst, Chronik der Stadt 106 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. 106 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. Hirschberg in Schlesien bis zum Jahre 1847, Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 72–74. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s.72–74. Hirschberg 1849, p. 166

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 75 dobrym stanie107. W kolejnych latach stavu107. V další letech se protipožární the quantity of fire-fighting equipment ilość sprzętu przeciwpożarowego syste- vybavení systematicky rozšiřovalo systematically increased. At the end of matycznie się zwiększała. Pod koniec Na konci 18. století bylo ve městě 8 the eighteenth century, in the city there XVIII w. w mieście było 8 dużych i 5 velkých a 5 malých stříkaček, přibližně were 8 big and 5 smaller hosepipes, about mniejszych sikawek, około 1060 sika- 1 060 ručních stříkaček, 790 požárních 1060 manual hosepipes, 790 fire ladders, wek ręcznych,790 drabin strażackich, žebříků, 1061 kožených věder, 776 1061 leather buckets, 776 fire hooks, and 1061 wiader skórzanych ,776 bosaków trhacích háků a 35 sudů na vodu108. 35 barrels for water.108 In 1825 it was noted, oraz 35 beczek na wodę108 . W 1825 r. Podle údajů z roku 1825 byly ve městě that two fire stations were located in the odnotowano, że w mieście znajdowały dvě hasičské zbrojnice109. city.109 się dwie remizy strażackie109. V druhé polovině 19. století začaly v In the second half of the nineteenth W 2. poł. XIX w. na Dolnym Śląsku Dolním Slezsku vznikat různé organizace, century in Lower Silesia, organizations zaczęły powstawać różnego typu orga- sdružení a spolky včetně hasičských. and societies of different type started to be nizacje i stowarzyszenia, w tym i stra- Hasičský sbor vznikl také v Jelení Hoře v founded, including fire associations. Such an żackie. Takie stowarzyszenie powołano roce 1864, ačkoliv organizační činnosti association was also established in Jelenia również w Jeleniej Górze w 1864 r., choć předcházející jeho vzniku byly zahájeny Góra in 1864, although organizational czynności organizacyjne podjęto jeszcze ještě před tímto rokem. Před tím podobná activities were undertaken even before przed tą datą. Wcześniej takie stowa- sdružení vznikla mimo jiné v Bolesławci this date. Previously, such associations rzyszenia powstały m.in. w Bolesławcu (1856) a Złotoryji (1863)110. Inaugurační were formed among others in Bolesławiec (1856 r.) i Złotoryi (1863 r.)110. Posiedzenie schůze jelenohorského hasičského (1856) and in Złotoryja (1863).110 The inauguracyjne jeleniogórskiego stowa- sboru se konala 21. května 1863. Sbor inauguration session of Jelenia Góra Fire rzyszenia przeciwpożarowego odbyło si dal název Feuerrettungsverein zu Association was held on May 21, 1863. It się 21 maja 1863 r. Przyjęło ono nazwę Hirschberg a skládal se ze tří sekcí: chose the name: Feuerrettungsverein zu Feuerrettungsverein zu Hirschberg i poplašné, evakuační a hlídací. Podle Hirschberg and was composed of three składało się z trzech sekcji: alarmowej, prvního zápisu z 27. prosince 1863 sections: alarm, evacuation, and guard ewakuacyjnej, wartowniczej. Według měl hasičský sbor 69 členů (poplašná unit. According to the first register from pierwszego wykazu z 27 grudnia 1863 sekce – 25 osob, evakuační sekce – December 27, 1863, 69 members belonged r., do jednostki ratowniczej należało 69 23 osob, hlídací sekce – 21 osob). to the rescue unit (alarm section – 25 członków (sekcja alarmowa – 25 osób, Stanovy sboru, schválené městskou people, evacuation section – 23 people, sekcja ewakuacyjna – 23 osoby, sekcja radou, byly potvrzeny 5. ledna roku guard section – 21 people). The statute of wartownicza – 21 osób). Statut stowa- 1864.111. Dobrovolní hasiči cvičili své the association, beforehand authorized rzyszenia, wcześniej zaaprobowany przez schopnosti na několika cvičeních do by the city authorities, was approved on władze, został zatwierdzony 5 stycznia roka. Účastnili se požárních akcí v Jelení January 5, 1864.111 Firemen – volunteers 1864 r.111. Strażacy-ochotnicy podnosili Hoře i mimo město, přicházeli na pomoc raised their skills organising over a dozen swoje umiejętności organizując kilkana- obyvatelů také během povodní. První exercises a year. They participated in fire ście razy w roku ćwiczenia. Uczestniczyli bojovou akcí sboru byl požár Elsnerova actions in Jelenia Góra, as well as outside oni w akcjach pożarowych w Jeleniej domu ve Dworcowé ulici v listopadu the city, and were a help to the inhabitants Górze, jak i poza miastem, nieśli pomoc 1865. Dobrovolní hasiči byli se svým also during a flood. The first daring mission mieszkańcom, także podczas powodzi. vybavením první na místě požáru, který of the unit was a fire in Elsner’s house in Pierwszą akcją bojową jednostki był pożar uhasili, a jako cenu obdrželi finanční Dworcowa Street, in November 1865. w domu Elsnera przy ulicy Dworcowej prémii od městské rady112. Městská rada Firemen-volunteers were the first ones with w listopadzie 1865 r. Strażacy- ochot- také zakoupila hasičské vybavení, které their equipment on the spot of fire, which nicy byli ze swoim sprzętem pierwsi na pak sloužilo sboru Feuerrettungsverein they extinguished, and as a reward received miejscu pożaru, który ugasili i w nagrodę zu Hirschberg. the financial bonus from the magistrate.112 otrzymali premię finansową od magistra- The municipal authorities also carried out tu112. Władze miejskie dokonywały też an acquisition of fire equipment which zakupu sprzętu strażackiego, który trafiał was handed over to Feuerrettungsverein do Feuerrettungsverein zu Hirschberg. zu Hirschberg.

107 J. K. Herbst, Kronika miasta Jelenia Góra na 107 Johann Karl Herbst, Kronika miasta Jelenia Śląsku do r. 1847, tłum. T. Pryll, Jelenia Góra 2007, Góra na Śląsku do r. 1847, překlad Tomasz Pryll, s. 166. Jelenia Góra 2007, s. 166. 108 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. 108 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. 108 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 94. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s.94. of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.94 109 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 109 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 109 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, Wrocław turystycznej Sudetów ed. Marek Staffa, Wrocław turystycznej Sudetów, editorship of Marek Staffa, 1999, s. 181. 1999, s.181. Wrocław 1999, p.181 110 E. Braniewski, Straż pożarna Lwówka 110 Eugeniusz Braniewski, Straż pożarna Lwówka 110 Eugeniusz Braniewski, Straż pożarna Lwówka Śląskiego, [w:] „Karkonosze” 1992, s. 27. Śląskiego, [w:] Karkonosze 1992, s.27. Śląskiego, [in:] Karkonosze 1992, p.27 111 Festbuch zur 70 jähr. Jubelfeier der freiwilligen 111 Festbuch zur 70 jähr. Jubelfeier der freiwilligen 111 Festbuch zur 70 jähr. Jubelfeier der freiwilligen Feuerwehr Abteilung I, Hirschberg, Riesengebirge, Feuerwehr Abteilung I, Hirschberg, Riesengebirge, Feuerwehr Abteilung I, Hirschberg, Riesengebirge, Hirschberg 1933, s. 4. Hirschberg 1933, s. 4. Hirschberg 1933, p. 4 112 Ibidem, s. 5. 112 Tamtéž, s. 5. 112 Ibidem, p. 5

76 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU Rozwój turystyczny Jeleniej Góry Rozvoj turistiky v Jelení Hoře v 19. a Tourist development of Jelenia Góra w XIX i XX w. 20. století in the 19th and the 20th centuries

W XIX stuleciu nastąpił rozwój tury- V 19. století došlo k turistickému In the nineteenth century, a tourist styczny Jeleniej Góry. Wpisuje się on w rozvoji Jelení Hory. Jednalo se o obecný development of Jelenia Góra took place. ogólną tendencję, jaka objęła Sudety. trend, který se tehdy začal projevovat v It was a part of a general trend which Piękne krajobrazy, liczne zabytki oraz Sudetech. Krásná krajina, řada památek spread throughout the Sudetes Mountains. uzdrowiska były magnesem przyciąga- a léčivé koupele byly magnetem, který Beautiful landscapes, numerous monuments jącym wielu letników, kuracjuszy i tury- přitahoval řadu letních a lázeňských and spas were magnetizing many summer stów z Niemiec i innych krajów. Kluczową hostů a turistů z Německa a jiných zemí. visitors, patients and tourists from Germany rolę w tym procesie odegrał postęp w Klíčovou roli v tomto procesu měl pokrok and other countries. The progressing rozbudowie linii kolejowych. W 2. poł. v budování železnice. V druhé polovině expansion of railway lines played the key XIX w. Jelenia Góra otrzymała połączenia 19. století získala Jelení Hora železniční role in this process. In the second half of kolejowe, m.in. z Dreznem i Wrocławiem, spojení mimo jiné s Drážďany a Vratislaví, the nineteenth century, Jelenia Góra had a potem także z Karpaczem i Szklarską později pak s Karpaczem a Sklářskou rail connections among others with Dresden Porębą oraz z innymi miejscowościami. Porubou. and Wrocław, and later on also with Karpacz, Miasto powoli stawało się też pręż- Město se pomalu stávalo také Szklarska Poręba, and other towns. nym ośrodkiem turystycznym, a sama turistickým střediskem a samotná The city was slowly turning into a turystyka stała się istotną gałęzią go- turistika se stala podstatným zdrojem thriving tourist centre, and the tourism spodarki i źródłem utrzymania dla jego příjmů obyvatel města. V tomto období itself became an essential branch of mieszkańców. W tym okresie liczba počet turistů významně vzrostl, ačkoliv economy and a source of income for its turystów znacznie wzrosła, choć wielu řada z nich jen městem projížděla. Jelení residents. In this period, the number of z nich zatrzymywało się przejazdem. Hora byla totiž důležitou zastávkou na tourists increased hugely, although many Jelenia Góra była bowiem ważnym eta- cestě letních nebo lázeňských hostů of them stopped only in transit. Jelenia pem na drodze letników czy kuracjuszy do krkonošských lázní nebo koupelí v Góra was an important point on the road do karkonoskich kurortów lub uzdrowiska Teplicích, které byly na přelomu 19. a of summer holidaymakers or patients to w Cieplicach, które na przełomie XIX i 20. století nesmírně populární. Odhaduje the Karkonosze Mountains’ health resorts XX w. biło swoje rekordy popularności. se, že je tehdy navštívilo ročně více or the spa in Cieplice, which at the turn of Szacuje się, że odwiedzało je wtedy rocz- než 14 tisíc hostů113. Příliv turistů do the nineteenth/twentieth century reached nie ponad 14 tysięcy gości113. Napływ města způsobil, že se od roku 1892 its popularity peak. It has been estimated turystów do miasta spowodował, że od začaly obchody otevírat také v neděli. that annually over fourteen thousand 1892 r. zaczęto otwierać sklepy także Vznikaly nové hotely a restaurace. Jak guests visited it.113 A flow of tourists into w niedziele. Powstawało coraz więcej bylo zaznamenáno v letech 1885–1915 the city caused that since 1892 one started hoteli oraz punktów gastronomicznych. počet hostinců a hotelů vzrostl z 33 na 46, to open shops also on Sundays. Jak odnotowano w latach 1885 – 1915 a restaurací, vináren, kaváren a domů, ve More and more hotels and catering liczba oberży i hoteli wzrosła z 33 do 46, kterých v drobném množství připravovalo points were being built. As one registered a tzw. szynków ( pod tym określeniem jídlo pro hosty, z 55 v roce 1885 na 80 in the years 1885–1915, the number of inns rozumiano m.in. restauracje, winiarnie, v roce 1915114. Příliv turistů se zasloužil and hotels rose from 33 to 46, and of so- kawiarnie, a nawet domy, w których, na také o rozvoj výroby suvenýrů. called: dives (this expression meant among niewielką skalę, przygotowywano posiłki Rozvoj turistiky přispěl k rozvoji others: restaurants, wine bars, cafés, and dla obcych) z 55 w 1885 r. do 80 w 1915 městské dopravy, mimo jiné díky even homes, in which, to a little scale, r. 114.Napływ turystów przyczynił się też stavbě tramvajové sítě. Ta probíhala v meals for strangers were being prepared) do rozwoju przemysłu pamiątkarskiego. letech 1897–1911 a usnadnila turistům from around 55 in 1885 to 80 in 1915.114 Do rozwoju turystyki przyczynił się dopravu z Jelení Hory do různých míst v The inflow of tourists contributed also to również rozwój komunikacji miejskiej, Krkonoších a nazpět115. the development of souvenir industry. m.in. dzięki budowie sieci tramwajo- V druhé polovině 19. století začala The development of public transport wej. Przypadła ona na lata 1897 – 1911 vznikat sdružení, jejichž cílem byla also led to the raise of tourism, among i ułatwiła turystom przemieszczanie się propagace a rozvoj turistiky. V roce others thanks to the construction of a z Jeleniej Góry do różnych miejscowości 1880 vzniklo v Jelení Hoře Krkonošské tram network. Built in the years 1897– w Karkonoszach i na odwrót115. sdružení, které si velmi rychle získalo 1911 it facilitated the migration of tourists W 2. poł. XIX w. zaczęły powstawać obrovskou popularitu a hrálo významnou from Jelenia Góra to different towns in the stowarzyszenia, których celem było Karkonosze and in opposite directions.115 113 Marek Czapliński, Elżbieta Kaszuba, Gabriela 113 M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Wąs, Rościsław Żerelik, Historia Śląska, Wrocław 113 Marek Czapliński, Elżbieta Kaszuba, Gabriela Wąs, Historia Śląska, Wrocław 2002, s. 313. 2002, s. 313. Rościsław Żerelik, Historia Śląska, Wrocław 2002, p. 313 114 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. 114 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. 114 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 138. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s.138. of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p.138 115Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 115 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 115 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, Wrocław turystycznej Sudetów ed. Marek Staffa, Wrocław turystycznej Sudetów, editorship by Marek Staffa, 1999, s. 34. 1999, s.34. Wrocław 1999, p.34

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 77 promowanie i rozwijanie turystyki. W roli při budování turistické vybavenosti In the second half the nineteenth 1880 r. w Jeleniej Górze zawiązało się v Krkonoších (turistické stezky, century, associations started to come to Towarzystwo Karkonoskie, które bardzo vyhlídky, turistické chaty, informační existence, a purpose of which was the szybko zdobyło ogromną popularność i tabule, publikace, přednášky atd.) promoting and developing of tourism. odegrało istotną rolę w budowie infra- a při propagaci ochrany přírody. Z In 1880 in Jelenia Góra, the Society of struktury turystycznej w Karkonoszach mnoha příkladů činnosti sdružení the Karkonosze Mountains was founded, (szlaki turystyczne, punkty widokowe, stojí za zmínku skutečnost, že právě which very quickly won a huge popularity schroniska, tablice informacyjne, publi- jeho zásluhou na Kościuszkově kopci and played a substantial role in the kacje, prelekcje itd.) oraz propagowaniu (Wzgórze Kościuszki) byl umístěn profil construction of tourist facilities in the ochrony przyrody. Z wielu przykładów geologické stavby Krkonoš a na budově, Karkonosze (tourist trails, scenic overlooks, działań Towarzystwa warto odnotować, ve které kdysi žil známý humanista hostels, information boards, publications, że to dzięki niemu, na obecnym Wzgórzu Kaspar Schwenckfeldt, pamětní deska116. speeches, etc.) and in propagating Kościuszki, umieszczono profil budowy Velké oblibě se těšila meteorologická the protection of nature. From many geologicznej Karkonoszy, a na budynku, stanice, která byla předána do užívání examples of activity of the Society, it is w którym mieszkał niegdyś znany huma- v roce 1883 a ve které probíhalo měření worth realizing that thanks to it a profile nista Kaspar Schwenckfeldt – pamiątkową tlaku, teploty, vlhkosti vzduchu a turisté of the geological Karkonosze structure was tablicę116. Dużą popularnością cieszył się se mohli denně seznámit s předpovědí placed on present Kościuszko Hill, and a kiosk meteorologiczny, oddany do użyt- počasí pro Jelení Horu a Krkonoše117. commemorative board – on the building ku w 1883 r., w którym przy pomocy Důležitou událostí z hlediska rozvoje where Kaspar Schwenckfeldt, once odpowiedniej aparatury, dokonywano turistiky bylo otevření Krkonošského famous specialist in the arts, had lived.116 pomiarów ciśnienia, temperatury, wil- muzea v Jelení Hoře a vyhlídkové A meteorological kiosk, put into operation gotności powietrza, a turyści mogli co- věže na Kopci Křivoústého (Wzgórze in 1883, enjoyed a great popularity. There, dziennie poznać prognozę pogody dla Krzywoustego) Nápad na její stavbu with the help of appropriate instruments, Jeleniej Góry i Karkonoszy117. Ważnym vznikl v roce 1891118. Vznikla dokonce one was taking measurements of pressure, wydarzeniem, z punktu widzenia roz- speciální komise, která po několik let temperature, humidity of air, and woju turystyki, było otwarcie w Jeleniej sbírala finanční prostředky na realizaci tourists could get to know an every day Górze Muzeum Karkonoskiego oraz wieży tohoto projektu. V roce 1911 byla weather forecast for Jelenia Góra and the widokowej na Wzgórzu Krzywoustego. zahájena stavba věže a díky dochované Karkonosze Mountains.117 Pomysł budowy tej ostatniej zrodził się dokumentaci víme, že práce vykonala The openings of the Museum of the w 1891 r.118. Powołano nawet specjalny místní firma „Paul Conrad & Co.“ . Karkonosze Mountains in Jelenia Góra komitet, który przez kilkanaście lat gro- Stavba vznikla na elipsovitém půdorysu and of the view tower on Krzywoustego madził środki finansowe na realizację a výška věže, nazvané Císařskou, byla Hill were important events from the tego przedsięwzięcia. W 1911 r. rozpo- 35 metrů119. Nový objekt se rychle stal point of view of the development of częto budowę wieży, a dzięki zachowa- městskou atrakcí. tourism. An idea of building the latter one nej dokumentacji aktowej wiemy, że Velké oblibě mezi obyvateli města appeared in 1891.118 A special committee prace zlecono miejscowej firmie „Paul a turisty se těšila také zahrada múz s was established which for several years Conrad & Co.” Budowla powstała na heligónem v Siodle, která byla založena gathered finances for the completion of planie elipsy, a wysokość wieży, która starostou Johannem Christophem this project. In 1911, the construction otrzymała nazwę „Cesarskiej”, wyniosła Schönauem. of the tower was begun, and thanks to 35 metrów119. Nowy obiekt szybko stał Činnost ve prospěch turistiky v Jelení the remained file documentation we się atrakcją miasta. Hoře a okolí podporovala turistická know that works were commissioned Dużą popularnością wśród mieszkań- komise, která byla od roku 1907 orgánem to a local company “Paul Conrad & Co.”. ców miasta i turystów cieszył się również městské rady. Na její popud byla vydána The building was raised on a plan of an Ogród Muz z Helikonem na Siodle zało- mapa města a informační publikace, která ellipse, and the height of the tower, żony jeszcze przez burmistrza Johanna obsahovala řadu užitečných informací which received the name: “Imperial”, was Christopha Schönaua. pro turisty, byla zaplacena kampaň 35 metres.119 The new building quickly Działania na rzecz turystyki w Jeleniej propagující Jelení Horu na reklamních became an attraction of the city. Górze i okolicach wspierała Komisja plakátech v tisku, konala se populárně- The Garden of Muses with Helicon Turystyki, będąca od 1907 r. organem vědecká sympozia a akce a soutěže, on Siodło Hill, established by the mayor miejscowego magistratu. Z jej inicjatywy jejichž cílem bylo zlepšit estetiku a vzhled Johann Christoph Schönau, also enjoyed opublikowano plan miasta, opracowano města. 116 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship 116 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. 116 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta ed. of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, p. 140 Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 140. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 140. 117 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 117 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii 117 Kotlina Jeleniogórska, Słownik geografii turystycznej Sudetów, editorship by Marek Staffa, turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, Wrocław turystycznej Sudetów ed. Marek Staffa, Wrocław Wrocław 1999, p.36 1999, s. 36. 1999, s.36. 118 Krzysztof Marecki, Robert Primke, Maciej 118 K. Marecki, R. Primke, M. Szczerepa, W. 118 Krzysztof Marecki, Robert Primke, Maciej Szczerepa, Wojciech Szczerepa, 100 lat kolei doliny Szczerepa, 100 lat kolei doliny Bobru, Jelenia Góra Szczerepa, Wojciech Szczerepa, 100 lat kolei doliny Bobru, Jelenia Góra 2010, p.77 2010, s. 77. Bobru, Jelenia Góra 2010, s.77. 119 National Archives in Jelenia Góra, Archives 119 APJG, AmJG, sygn. 4976. 119 APJG, AmJG, sign. 4976 of the City of Jelenia Góra, Ref. No. 4976

78 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU informator zawierający wiele pożytecz- Období 1. světové války (1914–1918) a great popularity among townspeople nych informacji dla turystów, prowadzono a zejména těžké poválečné období and tourists. akcję reklamową promującą Jelenią Górę zbrzdily příliv turistů a lázeňských hostů. Activities in favour of tourism in w prasie na plakatach reklamowych, or- V meziválečném období byl příliv turistů Jelenia Góra and the area were supported ganizowano sympozja popularnonauko- do Jelení Hory závislý na hospodářské by the Committee of Tourism, being since we oraz akcje i konkursy, których celem situaci. V období krize na počátku 1907 the body of the local municipality. była poprawa estetyki i wizerunku miasta. 20. let a v 30 letech 20. století počet From its initiative, a street plan was Okres I wojny światowej (1914 – 1918), turistů významně poklesl. Díky propagaci published, a guide book containing a a zwłaszcza trudne czasy powojenne, zaha- turistického ruchu a organizačním lot of useful information for tourists was mowały nieco napływ turystów i kuracju- změnám však tato tendence nebyla elaborated, an advertising campaign was szy. W okresie międzywojennym napływ dlouhodobá. V roce 1921 vznikla v being led promoting Jelenia Góra in the turystów do Jeleniej Góry był zależny od Jelení Hoře speciální kancelář, která press and on advertising posters; popular sytuacji gospodarczej. W czasach kryzysu v Německu a v Evropě propagovala and scientific conferences, actions, and na początku lat 20., a następnie w latach Krkonoše a Jizerské Hory a zabývala se competitions were being organised, 30. XX w., liczba turystów wyraźnie spa- podporou cestovního ruchu. Později se purpose of which was an improvement of dała. Jednak dzięki propagowaniu ruchu změnila v cestovní kancelář Rig. Měla své the aesthetics and the image of the city. turystycznego i zmianom organizacyjnym, pobočky nejen na území jelenohorského The period of the First World War tendencja ta nie była długotrwała. W 1921 okresu, ale také v Československu, (1914–1918), and especially the post- r. w Jeleniej Górze utworzono specjalne Rakousku, ve Svobodném městě Gdaňsk war difficult times slowed down a little biuro promujące w Niemczech i Europie a v německých městech. O další rozvoj bit the inflow of tourists and patients. walory Karkonoszy i Gór Izerskich oraz zaj- turistiky se zasloužilo další zlepšení In the inter-war period, the inflow of mujące się obsługą ruchu turystycznego. dopravní sítě, zejména železniční tourists to Jelenia Góra was dependent Przekształciło się ono w Biuro Podróży (byla provedena elektrifikace většiny on the economic situation. In times of „Rig”. Miało swoje przedstawicielstwa nie železničních linek). V druhé polovině crisis, at the beginning of the twenties tylko na terenie powiatu jeleniogórskie- dvacátých let 20. století město získalo and then in the thirties of the twentieth go, ale również w Czechosłowacji, Austrii, také letecké spojení mimo jiné s century, the number of tourists clearly na terenie Wolnego Miasta Gdańsk oraz Vratislaví, Berlínem a Lipskem120. dropped down. However, thanks to the w miastach niemieckich. Do dalszego O turisty a výletníky, kteří přijížděli propagation of tourist movement and rozwoju turystyki przyczyniły się kolejne do Jelení Hory, se staral stále větší počet organizational changes, this tendency udogodnienia komunikacyjne, zwłaszcza hotelů, hostinců a pohostinství. was not lasting long. kolejowe (dokonano elektryfikacji więk- In 1921 in Jelenia Góra a special szości linii kolejowych). W 2. poł. lat 20. bureau, promoting advantages of the XX w. miasto uzyskało również połączenia Karkonosze and the Izerskie Mountains in lotnicze, m.in. z Wrocławiem, Berlinem, Germany and Europe and dealing with the Lipskiem120. service of tourist movement, was formed. Turystów i urlopowiczów, trafiających It was transformed into a “Rig” Travel do Jeleniej Góry, obsługiwała też coraz Agency. It had its representative offices większa liczba hoteli, zajazdów oraz punk- not only in Jelenia Góra district but also tów gastronomicznych. in Bohemia, Austria, in the area of the Free City Gdańsk and in German cities. Subsequent communication conveniences contributed to the further development of tourism, especially train transportation (electrification of the majority of railway lines). In the second half of the twenties of the twentieth century, the city also received air-passenger transport, among others to Wrocław, Berlin, and Lipsk.120 Tourists and holiday makers, finding their way to Jelenia Góra, were served by more and more substantial amounts of hotels, inns, and catering points.

120 J. Urbańczyk, Lotnisko w Jeleniej Górze 120 Jacek Urbańczyk, Lotnisko w Jeleniej Górze 120 Jacek Urbańczyk, Lotnisko w Jeleniej Górze 1921–1945, „Rocznik Jeleniogórski”, t. XLII, 2010, 1921–1945, „Rocznik Jeleniogórski”, t. XLII, 2010, 1921–1945, „Rocznik Jeleniogórski”, vol. XLII, 2010, s. 101–104. s. 101–104 pp. 101–104

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 79 Rozwój przestrzenny Jeleniej Góry w XIX Urbanistický rozvoj Jelení Hory v 19. Spatial development of Jelenia Góra i na początku XX w. a na počátku 20. století in the 19th and at the beginning of the 20th century Po wojnie trzydziestoletniej Jelenia Po třicetileté válce se Jelení Hora Góra zaczęła się powoli odbudowywać. začala pomalu obnovovat. Byl to dlouhý After the Thirty-Years’ War, Jelenia Był to długi proces, przerywany różnymi proces, přerušovaný různými živelnými Góra was slowly being rebuilt. It was a klęskami żywiołowymi i konfliktami. W pohromami a konflikty. V této době long process, interrupted by different okresie tym, (2. poł. XVII i XVIII wiek) w (druhá polovina 17. století a 18. století) natural disasters and conflicts. In dalszym ciągu, najliczniej reprezentowa- bylo nadále nejpočetněji zastoupeno that period (the second half of the ne były zawody rzemiosł tkackich i spo- tkalcovské řemeslo a výroba potravin. seventeenth and the eighteenth century), żywczych. Z końcem XVIII w. w Jeleniej Na konci 18. století v Jelení Hoře still the most numerous professions were Górze działała papiernia, folusz i cegiel- působila papírna, valchovna a cihelna. weaving and food products crafts. With nia. W 1787 r. król pruski zezwolił na bu- V roce 1787 pruský král souhlasil se the end of the eighteenth century, in dowę trzeciej na Śląsku, po Wrocławiu i stavbou třetího cukrovaru ve Slezsku, po Jelenia Góra there were operating a Głogowie, manufaktury rafinacji cukru z Vratislavi a Hlohově. V této manufaktuře paper mill, a fulling mill, and a brickyard. trzciny cukrowej. Zakład rozpoczął pro- se zpracovával cukr z cukrové třtiny. In 1787, the Prussian king allowed to dukcję już w następnym roku. Swą dzia- Cukrovar zahájil výrobu už v následujícím build the third in Silesia, after Wrocław łalność manufaktura zakończyła w poło- roce. Svou činnost ukončil v polovině and Głogów, manufacture of refining wie XIX w., nie wytrzymując konkurencji 19. století, kdy neodolal konkurenci sugar from sugar cane. The plant began innych cukrowni121. Miasto szybko się roz- ostatních cukrovarů121. Město se rychle the production already in the next year. wijało, a średniowieczne mury powstrzy- rozvíjelo a středověké zdi zadržovaly The manufacture completed its activity in mywały rozwój urbanistyczny miasta. W urbanistický rozvoj města. V roce the mid-nineteenth century as it did not 1862 r. podjęto decyzję o ich rozbiórce, 1862 bylo přijato rozhodnutí o jejich withstand the competition of other sugar pozostawiając jedynie niektóre fragmen- demolici a ponechání jen některých plants.121 The city quickly developed, ty. Najgwałtowniejszy rozwój miasta roz- částí. Nejdynamičtější rozvoj města and medieval walls were restraining the począł się w XIX i na początku XX stulecia, probíhal v 19. a na počátku 20. století urban planning development of the city. a w szczególności po uruchomieniu linii a zejména po zavedení železnice. V In 1862 a decision on their demolition kolejowej. W 1866 r. Jelenia Góra otrzy- roce 1866 Jelení Hora získala železniční was taken, saving only some fragments. mała połączenie kolejowe z Lubaniem. spojení s Lubaní. Železniční spojení The most rapid development of the city Ruch pociągu stał się możliwy po wybu- bylo zavedeno až po dostavbě velkého started in the nineteenth century and at dowaniu dużego mostu nad Bobrem w mostu nad řekou Bobr v Borowém Jaru. the beginning of the twentieth century Borowym Jarze. W kolejnym roku urucho- V dalším roce bylo zavedeno spojení do and in particular after introducing the miono połączenie do Wałbrzycha. Dzięki Valbřichu. Díky tomuto spojení, které railway line. In 1866, Jelenia Góra received tej linii, która otrzymała nazwę Śląskiej získalo název Slezská horská dráha, the rail connection with Lubań. The train Kolei Górskiej, stolica Karkonoszy zosta- bylo hlavní město Krkonoš spojeno s traffic became possible after building a ła skomunikowana z głównymi miastami hlavními německými městy. Současně big bridge over the Bóbr River in Borowy Niemiec. Wraz z budową trasy w 1865 se stavbou dráhy v roce 1865 bylo Gorge. In the consecutive year, the r., wybudowano dworzec kolejowy z postaveno nádraží včetně skladů. Je connection to Wałbrzych was established. magazynami. Warto zaznaczyć, że przy důležité poznamenat, že společně s Thanks to this line, which received the rozbudowie linii kolejowych, dworzec rozvojem a výstavbou železnice bylo name of the Silesian Mountain Rail, the i okoliczną infrastrukturę kilkakrotnie nádraží a okolní infrastruktura několikrát Karkonosze capital city was communicated rozbudowywano i przebudowywano122. rozšiřováno a přestavováno122. To však with principal cities of Germany. Along Nie był to koniec inwestycji kolejowych nebyl konec investic do železnice v with the construction of the route, in w regionie. W kolejnych latach starano regionu. V dalších letech pokračovalo úsilí 1865, a railway station with warehouses się połączyć stolicę Karkonoszy z pozosta- o spojení Jelení Hory s ostatními městy. V were built. It is worthwhile emphasizing łymi miejscowościami. W 1882 r. Jelenia roce 1882 bylo město spojeno s Kowary, that together with the development and Góra uzyskała połączenie z Kowarami, a později s Kamennou Horou a Karzpaczem. expansion of railway lines, the station and później z Kamienną Górą i Karpaczem. Velmi nákladným a těžkým úkolem byla the local infrastructure were repeatedly Niezwykle kosztownym i trudnym zada- výstavba úseku Jelení Hora – Teplice – extended and rebuilt.122 It was not niem było wybudowanie odcinka Jelenia Soběšov – Piechowice – Sklářská Poruba the end of railway investments in the Góra – Cieplice – Sobieszów – Piechowice – Jakušice až do Liberce. Dráha musela region. In consecutive years one tried to – Szklarska Poręba –Jakuszyce i dalej do vést přes vysoké hory. Stavba, která byla connect the capital city of the Karkonosze Liberca. Tory należało przeprowadzić 121 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, ed. 121 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, editorship 121 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod red. Zbigniewa Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 96–97 of Zbigniew Kwaśny, Wrocław 1989, pp. 96–97 and Z. Kwaśnego, Wrocław 1989, s. 96–97 i 110. i 110 110 122 P. Dominas, Koleje regionu kaczawskiego 122 Przemysław Dominas, Koleje region 122 Przemysław Dominas, Koleje regionu (Lwówek Śląski – Złotoryja – Marciszów, Jelenia kaczawskiego (Lwówek Śląski-Złotoryja- kaczawskiego (Lwówek Śląski-Złotoryja-Marciszów, Góra –Wleń – Lwówek Śląski), Jelenia Góra 2012, Marciszów, Jelenia Góra-Wleń-Lwówek Ślaski), Jelenia Góra-Wleń-Lwówek Ślaski), Jelenia Góra s. 178. Jelenia Góra 2012,s. 178 2012, p. 178

80 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU przez wysokie góry. Budowana od 1888 r. zahájena v roce 1888, byla předána do Mountains with other towns. In 1882, linia została otwarta w 1902 r.123. Ostatnią užívání v roce 1902123. Poslední rozsáhlejší Jelenia Góra received a connection to większą inwestycją kolejową była budowa investicí do železnice byla stavba úseku Kowary, and subsequently with Kamienna odcinka Lwówek Śląski – Wleń – Jelenia Lwówek Śląski – Wleń - Jelení Hora. Góra and Karpacz. The section Jelenia Góra. By zrealizować inwestycję, należa- V rámci ní musely být proraženy tři Góra–Cieplice–Sobieszów–Piechowice– ło przebić trzy tunele i wybudować kilka tunely, bylo postaveno několik mostů a Szklarska Poręba–Jakuszyce and further mostów oraz żelbetonową estakadę124. Po železobetonová estakáda124. Po čtyřech on to Liberec was an unusually expensive ponad czterech latach, w 1909 r. otwarto letech prací byla v roce 1909 otevřena i and difficult task. Railway tracks had to i tę linię125. tato železnice125. run through high mountains. The line, Kolej była impulsem dla całej karko- Železnice byla impulsem pro celou built since 1888, was opened in 1902.123 noskiej gospodarki. Już wcześniej w oko- krkonošskou ekonomiku. Už dříve v okolí The last bigger railway investment was licy powstały liczne tartaki i papiernie, vznikly četné pily a papírny, které se dále the construction of the section: Lwówek które rozbudowywano. Fabryki papieru rozšiřovaly. Továrny na papír se stavěly Śląski–Wleń–Jelenia Góra. In order to był budowane od podstaw lub powsta- na zelené louce nebo vznikaly ze starších accomplish the investment, one had to wały z dawnych młynów papierniczych papírových mlýnů v Dąbrowici (1837), dig three tunnels and build a few bridges w 2. poł. XIX w.: w Dąbrowicy (1837 r.), Miłkowě (1844–1845), Łomnici (1849), and a reinforced concrete trestle bridge.124 Miłkowie (1844 – 1845), Łomnicy (około Jelení Hoře, Cunnersdorfu, Strupicích a After over four years, in 1909, also this 1849 r.), Jeleniej Górze, Cunnersdorfie, Piechowicích (1853), Velkých Janovicích, line was opened.125 Strupicach i Piechowicach (1853 r.), Borowém Jaru a ještě v několika dalších The railway was an impulse for the Janowicach Wielkich, Borowym Jarze i obcích, v druhé polovině 19. století. Pro entire Karkonosze Mountains economy. innych. Dla potrzeb tych fabryk powstał, potřeby těchto továren vznikl v roce 1854 Earlier, numerous lumber mills and w 1854 r. w Cieplicach, zakład remon- v Teplicích závod na opravu papírnických paper factories had been built in the tujący urządzenia papiernicze. Jego zařízení. Jeho majitelem byl Heinrich surroundings, which now were being właścicielem był wrocławianin Heinrich Füllner, který pocházel z Vratislavi. extended. Paper factories were built Füllner. Z czasem, we wsi Malinnik Füllner Füllner později koupil v obci Malinnik from scratch or they rose from old zakupił nieruchomości, które pozwoliły nemovitosti, které mu umožnily, aby paper mills in: Dąbrowica (1837), Miłków mu się rozwijać. Wraz ze zdobytym do- mohl své podnikání dále rozvíjet. Společně (1844–1845), Łomnica (about 1849), świadczeniem, właściciel podejmował s nabytou zkušeností se ujímal obtížnějších Jelenia Góra, Cunnersdorf, Strupice, and się trudniejszych zadań, aż z czasem, w úkolů až postupně v roce 1865 vybudoval Piechowice (1853), Janowice Wielkie, 1865 r. wybudował kompletną maszynę kompletní papírnický stroj. Po smrti Borowy Gorge, and a few others in the papierniczą. Po śmierci Heinricha Füllnera Heinricha Füllnera v roce 1889 převzal jeho second half the nineteenth century. w 1889 r. zakład przejął jego syn Eugen i firmu jeho syn Eugen a významně ji rozšířil. In 1854 in Cieplice, a unit repairing znacznie go rozwinął. Zlecenia zdobywał Zakázky získával nejen v Německu, ale také paper mechanisms was formed for już nie tylko z Niemiec, ale i z Holandii, v Holandsku, Asii, Severní a Jižní Americe. purposes of these factories. Its owner Azji, Ameryki Północnej i Południowej. V roce 1920 Eugen Füllner prodal firmu was an inhabitant of Wrocław, Heinrich W 1920 r. Eugen Füllner sprzedał przed- vratislavskému koncertu Linke Hoffman Füllner. With time, Füllner purchased siębiorstwo wrocławskiemu koncernowi Lauchhammer A.G126. real estates in the village Malinnik Linke Hoffman Lauchhammer A.G126. Po dostavění železnice začaly i v for expansion. Along with the past Po wybudowaniu linii kolejowej i w Jelení Hoře vznikat větší průmyslové experience, the owner was gradually Jeleniej Górze zaczęły powstawać większe závody. Jedním z největších byla firma undertaking more difficult tasks until, zakłady przemysłowe. Jednym z najwięk- na výrobu strojů, odlévání železa a výrobu with time, in 1865 he built a complete szych był zakład Budowy Maszyn, Odlewni kotlů Starke&Hoffmann. Společnost paper machine. After death of Heinrich Żelaza i Kotlarni „Starke&Hoffmann”. Firma byla založena Alexandrem Starkem a Füllner in 1889, his son, Eugen, took over ta została założona przez Alexandra Starke Richardem Hofmannem 13. ledna 1868. the unit – and substantially developed i Richarda Hofmanna 13 stycznia 1868 r. Sídlo se nacházelo v původní sušárně lnu. it. He was already receiving orders not Siedziba mieściła się w dawnej suszarni lnu. Přizpůsobení místností, instalace zařízení only from Germany, but also from the Przystosowanie pomieszczeń, instalacja (parních strojů atd.) trvalo několik měsíců Netherlands, Asia, North and South urządzeń maszyn parowych itp. trwała a teprve 2. července 1868 byla zahájena Americas. In 1920, Eugen Füllner sold kilka miesięcy i dopiero 2 lipca 1868 r. ru- výroba. Podnik vyráběl stroje a železné a the enterprise to Wrocław concern, Linke železobetonové konstrukce. Odběrateli Hoffman Lauchhammer A.G.126 123 „Der Bote aus dem Riesengebirge“ z byly okolní továrny na papír a karton, 25.06.1902 r. ;„Der Bote aus dem Riesengebirge“ 123 „Der Bote aus dem Riesengebirge” from 06.25.1902. z 26.06.1902 r. 123 „Der Bote aus dem Riesengebirge” z 25.06.1902 r. „Der Bote aus dem Riesengebirge” from 06.26.1902 124 K. Marecki, R. Primke, M. Szczerepa, W. „Der Bote aus dem Riesengebirge” z 26.06.1902 r. 124 Krzysztof Marecki, Robert Primke, Maciej Szczerepa, 100 lat kolei doliny Bobru, Jelenia Góra 124 Krzysztof Marecki, Robert Primke, Maciej Szczerepa, Wojciech Szczerepa, 100 lat kolei doliny 2009, s. 22–28. Szczerepa, Wojciech Szczerepa, 100 lat kolei doliny Bobru, Jelenia Góra 2009, pp. 22–28 125 „Der Bote aus dem Riesengebirge“ z bobru, Jelenia Góra 2009, s. 22–28 125 „Der Bote aus dem Riesengebirge” from 28.08.1909 r. 125 „Der Bote aus dem Riesengebirge” z 28.08.1909 r. 08.28.1909 126 M. Szymczyk, 150 lat H. Füllner Fampa Beloit 126 Maciej Szymczyk, 150 lat H. Füllner Fampa 126 Maciej Szymczyk, 150 lat H. Füllner Fampa Poland PMPoland, Duszniki Zdrój-Jelenia Góra 2004, Beloit Poland PMPoland, Duszniki Zdrój-Jelenia Beloit Poland PMPoland, Duszniki Zdrój-Jelenia s. 23–41. Góra 2004, s. 23–41 Góra 2004, pp. 23–41

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 81 szyła produkcja. Zakład produkował ma- vodní elektrárny a doly. Podnik vyráběl After building a railway line, bigger szyny, konstrukcje żelazne i żelbetonowe. parní stroje a mostní konstrukce. V roce industrial plants started to emerge also in Odbiorcami były okoliczne fabryki papieru 1895 se továrna změnila na akciovou Jelenia Góra. One of the biggest was a plant i tektury, elektrownie wodne, kopalnie. společnost. O sedm let později převzal of Starke & Hoffmann Machine Building, Zakład produkował maszyny parowe, kon- podnik Max Schmidt, který jej rozšířil Foundry of Iron and Boilermaking. This strukcje mostów. W 1895 r. fabryka została a učinil z něho jeden z největších v company was founded by Alexander przekształcona w spółkę akcyjną. Siedem Dolním Slezsku. Firma měla své obchodní Starke and Richard Hofmann on January lat później zakład przejął Max Schmidt, któ- zástupce v několika evropských zemích. 13, 1868. The seat was located in an old ry rozbudował przedsiębiorstwo, czyniąc je Během 1. světové války závod mění flax drying room. Adapting the rooms, an jednym z największych na Dolnym Śląsku. výrobu civilní na vojenskou. Vyráběly installation of devices (steam engines and Firma posiadała przedstawicielstwa w kilku se v něm náboje, granáty, součásti do so) lasted a few months and only on July krajach Europy. W czasie I wojny światowej letadel a ponorek, kotlů pro torpédové 2, 1868, the production started. The unit fabryka przestawiła profil produkcji z poko- lodě, těžké valníky127. produced machines, iron and reinforced jowej na wojenną, stając się producentem Porážka Německa ve světové válce a concrete structures. Neighbouring paper pocisków, granatów, części do samolotów s tím související změna výroby pro civilní and cardboard factories were the clients, i łodzi podwodnych, kotłów do okrętów účely, hyperinflace a následně velká as well as hydro-electric power stations torpedowych, ciężkich ciągników127. hospodářská krize způsobily nebývalé and mines. The works produced steam Klęska Niemiec w Wielkiej Wojnie, a problémy. Důsledkem byl bankrot a engines and constructions of bridges. In co zatem idzie ponowne przestawienie uzavření závodu v roce 1930. 1895, the factory was converted into a produkcji na pokojową, hiperinflacja, a Jiným velkým závodem byla továrna v joint-stock company. następnie wielki kryzys, spowodowały Cunnersdorfu, která vyráběla viskózu. Na Seven years later, the plant was taken niebywałe trudności. Doprowadziło to w konci 19. století tento závod, tehdy ještě over by Max Schmidt who developed 1930 r. do upadku i zamknięcia fabryki. malou papírnu, koupil německý koncern the enterprise, making it one of the Innym dużym zakładem była fabryka Schöller. Továrna se rychle rozšiřovala biggest in Lower Silesia. The company w Cunnersdorfie produkująca celulozę. a modernizovala, brzy zahájila výrobu had representations in a few countries Z końcem XIX w. ten jeszcze mały zakład papírové celulózy. O míře investic může of Europe. During the World War I, the produkujący papier kupił niemiecki kon- svědčit skutečnost, že v továrně pracovalo factory changed the scope of production cern Schöller. Zakład szybko rozbudowa- 1 600 zaměstnanců a denní výroba from the peaceful to the wartime kind, no i unowocześniono, wkrótce rozpoczy- celulózy činila přibližně 60 tun. V roce becoming a producer of bullets, grenades, nając produkcję celulozy papierniczej. O 1930 byla továrna z důvodů hospodářské parts for planes and submarines, boilers skali inwestycji niech świadczy fakt, iż w krize uzavřena. O dva roky později koupil for torpedo ships, and heavy tractors.127 fabryce pracowało 1600 osób, a dzien- celulózku i s okolními pozemky koncern The defeat of Germany in the Great na produkcja celulozy wynosiła około 60 „Phrix“. Během několika let nový majitel War, and in consequence another ton. W 1930 r. w wyniku kryzysu fabrykę rozšiřoval kombinát, který obdržel název shift into the peaceful production, zamknięto. Dwa lata później celulozow- „Schlesische Zellwolle A.G.“. Po ukončení hyperinflation, and later on – the Great nie z okolicznymi terenami kupił koncern první etapy v roce 1937 byla zahájena Depression, caused unprecedented „Phrix”. Przez kilka lat nowy właściciel výroba umělých vláken. Investice do problems. All of that led, in 1930, to rozbudowywał kombinat, który otrzymał závodu pokračovaly do roku 1941128. the fall and closing down of the factory. nazwę „Schlesische Zellwolle A.G.”. Po Podnikem, který pocházel z Another big factory was a plant in zakończeniu pierwszego etapu w 1937 jelenohorské kotliny a byl znám nejen Cunnersdorf producing cellulose. At the r. rozpoczęto produkcję włókien sztucz- v Dolní Slezsku, ale i v Evropě, byla end of the nineteenth century, this still small nych. Inwestycje w kombinacie kontynu- Továrna likérů Christiana Gotlieba plant producing paper was bought by the owano do 1941 r.128. Koernera. Závod byl založen v roce German concern, Schöller. The factory was Znanym nie tylko na Dolnym Śląsku, 1810 v Staniszowě. Alkoholický nápoj, quickly extended and modernised, and soon ale i w Europie, przedsiębiorstwem wy- který později proslavil tento region, byl began the production of paper cellulose. wodzącym się z Kotliny Jeleniogórskiej, vyráběn z krkonošských bylin. Likér se The scale of investment is proven by facts była Fabryka Likierów Christiana Gotlieba výborně prodával a jeho obliba neustále that 1600 people worked at the factory and Koernera. Zakład został założony w 1810 rostla. Syn majitele Wilhelm, který podnik the daily production of cellulose was about r. w Staniszowie. Napój alkoholowy, który převzal po otci v roce 1850, přenesl 60 ton. In 1930, as a result of the crisis, the później rozsławił region, produkowany był palírnu do Cunnersdorfu u Jelení Hory. factory was closed. Two years later, a “Phrix” na bazie ziół karkonoskich. Trunek świetnie Likérka existovala do roku 1945129. concern bought the cellulose factory along się sprzedawał, a jego popularność była with nearby areas. In a few years the new coraz większa. Syn właściciela Wilhelm, 127 Maschinenbau Aktiengesellschaft vormals owner extended the conglomerate which który przejął interes ojca, w 1850 r. prze- Starke&Hoffmann Hirschber in Schlesien 1868– received the name: “Schlesische Zellwolle 1918, s. 3–19 127 Maschinenbau Aktiengesellschaft vormals 128 Monografia Jeleniogórskich Zakładów Celulozy A.G.” After the completion of the first Starke&Hoffmann Hirschberg in Schlesien 1868– i Włókien sztucznych, Jelenia Góra 1967, s. 13–14 phase in 1937, the production of synthetic 1918, s. 3–19. 129 Robert Primke, Maciej Szczerepa, Wojciech 128 Monografia Jeleniogórskich Zakładów Celulozy Szczerepa, Tajemnicze zamki i pałace, cz. 2, Kraków 127 Maschinenbau Aktiengesellschaft vormals i Włókien Sztucznych, Jelenia Góra 1967, s. 13–14. 2010, s. 249–250. Starke&Hoffmann Hirschber in Schlesien 1868– 1918, pp. 3–19

82 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU niósł gorzelnię do Cunnersdorfu pod Velkou zásluhu na rozvoji města fibres was initiated. Investments in the Jelenią Górą. Zakład istniał do 1945 r.129 měl Karl Hartung, který byl zástupcem conglomerate were continued up till 1941.128 Duże zasługi dla rozwoju miasta miał starosty a následně i starostou Jelení The Factory of Liqueurs of Christian burmistrz Karl Hartung, będący zastępcą Hory v letech 1892–1919. Po dobu Gotlieb Koerner, originated from Jelenia burmistrza, a następnie burmistrzem 27 let svého úřadování vybudoval Góra Valley, was known not only in Lower Jeleniej Góry w latach 1892 –1919. vodovody, rozšiřoval nádrže na pitnou Silesia but also in Europe. The plant was Przez 27 lat swoich rządów wybudował vodu. Od roku 1910 byla zahájena established in 1810, in Staniszów. An wodociągi, powiększył zbiorniki wody výstavba kanalizace. O něco dříve v alcoholic beverage which later made pitnej, zabezpieczając mieszkańców w roce 1908 vznikl podnik komunálních the region famous, was produced on wodę. Od 1910 r. zaczęto inwestować w služeb, který se zabýval úklidem ulic. the basis of herbs from the Karkonosze budowę kanalizacji. Nieco wcześniej, bo Za jeho úřadování bylo postaveno Mountains. The alcoholic beverage w 1908 r., powołano zakład komunalny, krematorium (1911), poštovní úřad had a great sale, and its popularity zajmujący się czystością ulic. Za jego cza- (1912), budova současného gymnázia was instantly growing. The son of the sów wzniesiono: krematorium (1911), Stefana Żeromského (1914), budova owner, William, who in 1850 took over gmach poczty (1912), budynek obec- Muzea Krkonošského spolku (1914) a the business of the father, moved the nego Liceum Ogólnokształcącego im. řada jiných důležitých objektů. V roce distillery to Cunnersdorf near Jelenia Stefana Żeromskiego (1914), budynek 1910 vydala městská rada vyhlášku o Góra. The plant existed until 1945.129 Muzeum Towarzystwa Karkonoskiego ochraně památek a o dva roky později Karl Hartung had great achievements in (1914) oraz szereg innych ważnych byla podpořena výstavba bytů. Bylo the development of the city. He was first a obiektów. W 1910 r. Rada Miejska wy- rozhodnuto o poskytnutí hypotečního deputy of the mayor and then the mayor dała uchwałę dotyczącą ochrony zabyt- úvěru až do 75 % hodnoty stavebního of Jelenia Góra, in 1892–1919. For 27 years ków, a dwa lata później wsparto budow- pozemku130. Na počátku 20. století je of his governing, water supply systems nictwo mieszkaniowe. Postanowiono schválen územní plán, podle kterého were built, reservoirs of drinking water udzielać pożyczkę hipoteczną nawet do se město mělo rozvíjet směrem na were enlarged, securing the residents 75% wartości gruntu budowlanego130. Z jihozápad od železničního nádraží. Byla with water. Since 1910, the investments początkiem XX w. uchwalono plan zago- naplánována výstavba bytových domů, in construction of the sewage system were spodarowania przestrzennego, według budov občanské výstavby obklopených started. A bit earlier, in 1908, a municipal którego miasto miało się rozwijać na parkem s množstvím zeleně. Nové unit dealing with the cleaning of streets was południowy zachód od dworca kolejo- sídliště mělo být spojeno se starou established. In that time: a crematorium wego. Planowano wybudować domy, částí města tramvajovou linkou131. (1911), building of the post (1912), budynki użyteczności publicznej w Toto sídliště však nebylo postaveno building of the present Stefan Żeromski otoczeniu parku z mnóstwem zieleni. podle původních plánů. Příčinou byla s Secondary School (1914), building of the Nowe osiedle miało być skomuniko- největší pravděpodobností 1. světová Museum of the Karkonosze Mountains wane z pozostałą częścią miasta linią válka a nedostatek peněz. Society (1914), and a number of other tramwajową131. Osiedle to nie zostało Jedním z větších úspěchů starosty major facilities, were raised. In 1910, the jednak wybudowane w myśl planów. Hartunga byla elektrifikace města. V roce city council issued a resolution concerning Przyczyną najprawdopodobniej była I 1908 byla ukončena stavba městské the conservation of monuments, and wojna światowa i brak pieniędzy. elektrárny, jejímž investorem byly Saské two years later the housing industry was Jednym z większych sukcesów bur- závody Licht und Kraft Aktiengesellschaft supported. One decided to give a mortgage mistrza Hartunga była elektryfikacja v Nierdersedlitz u Drážďan. Práce na loan, even up to 75% of the value of the miasta. W 1908 r. ukończono budowę stavbě trvaly velmi rychle, protože byly building land.130 With the beginning of the Elektrowni Miejskiej, której inwestorem zahájeny v listopadu roku 1907. Do twentieth century, a Land Development były Saksońskie Zakłady „Licht und Kraft budovy energetického závodu směřoval Plan was passed, according to which one Aktiengesellschaft” w Nierdersedlitz koło proud vyrobený ve vodní elektrárně na was supposed to develop the city in the Drezna. Pracę nad budową trwały bardzo řece Kwisa v Lesné, která byla od Jelení south-west direction from the railway szybko, gdyż rozpoczęto je w listopadzie Hory vzdálena 45 km. station. There were plans to build houses, 1907 r. Do budynku zakładu energetycz- Jeden z jelenohorských novinářů listu buildings of public utility, in the surrounding nego trafiał prąd produkowany w, odle- „Der Bote im Riesengebirge” takto popsal of a park with plenty of greenery. The głej o 45 km od Jeleniej Góry, elektrowni strojní vybavení elektrárny: new housing estate was supposed to be wodnej na Kwisie w Leśnej. „Poslední červencový den roku 1908 connected with the remaining part of the navštívili jelenohorskou elektrárnu 129 R.Primke, M. Szczerepa, W. Szczerepa, 128 Monografia Jeleniogórskich Zakładów Tajemnicze zamki i pałace, cz. 2, Kraków 2010, s. za přítomnosti zástupce závodu Celulozy i Włókien Sztucznych, Jelenia Góra 249–250. 1967, pp. 13–14 130 I. Łaborewicz, Karl Arthur Hartung 130 Ivo Laborewicz, Karl Arthur Hartung burmistrz 129 Robert Primke, Maciej Szczerepa, Wojciech burmistrz Jeleniej Góry lat pokoju i I wojny Jeleniej Góry lat pokoju i I wojny światowej (w 70-ta Szczerepa, Tajemnicze zamki i pałace, part 2, światowej (w 70-tą rocznicę śmierci), „Skarbiec rocznicę śmierci), „Skarbiec Ducha Gór”, č. 4/2006 Kraków 2010, pp. 249–250 Ducha Gór”, nr 4/2006 (40), s. 6. (40), s. 6 130 Ivo Łaborewicz, Karl Arthur Hartung 131 Der Bebauungsplan für „Fischerberggelände“ 131 Der Bebauungsplan für „Fischerberggelände“ burmistrz Jeleniej Góry lat pokoju i I wojny zu Hirschberg in Schlesien, brak miejsca i daty zu Hischberg in schlesien, bez uvedení místa a data światowej (w 70-tą rocznicę śmierci), „Skarbiec wydania s.3–28 vydání 3–28 Ducha Gór”, No. 4/2006 (40), p. 6

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 83 Jeden z dziennikarzy jeleniogórskiej ga- Sachsenwerken inženýra Richtera městští city by a tram line.131 However, this housing zety „Der Bote im Riesengebirge” tak opi- radní. O den později, 1. srpna 1908 byly estate was not built in accordance to the sywał działające w elektrowni urządzenia: spuštěny motorové generátory“132. plans. The First World War and the lack W ostatni dzień lipca 1908 r. jelenio- Podle brožury vydané v roce 1911, of funds were most probably the reasons. górską elektrownie, w obecności przed- která popisuje historii a spuštění An electrification of the city was one of stawiciela zakładu Sachsewerken inży- energetického závodu, byl závod v the greatest successes of Mayor Hartung. niera Richtera, wizytowali radni miasta. provozu bez větších poruch a neustále In 1908, the construction of the Municipal Dzień później, 1 sierpnia 1908 r., urucho- zvyšoval svůj výkon a počet odběratelů. Power Station was finished, for which the miono generatory silnikowe132. A tak 31. března 1910 počet odběratelů investor was Saxon Plants Licht und Kraft Według broszury wydanej w 1911 r., světla činil 322 a odběratelů proudu 80133. Aktiengesellschaft in Niedersedlitz near opisującej dzieje i uruchomienie zakła- Dresden. The building works lasted very du elektrycznego, działał on bez żadnych short, as they were initiated in November przeszkód, ciągle zwiększając swoją moc 1907. The building of the power plant was oraz liczbę odbiorców. I tak 31 marca receiving electricity produced in the hydro- 1910 r. liczba odbiorców światła wyno- electric power station upon the Kwisa River siła 322, a liczba odbiorców mocy 80133. in Leśna, located 45 km from Jelenia Góra. One of the journalists of „Der Bote im Riesengebirge”, Jelenia Góra newspaper, described devices working in the power station this way: “On the last day of July 1908, Jelenia Góra power station was visited by the city councillors, in the presence of a representative of the Sachsewerken Plant, engineer Richter. A day later, on August 1 1908, engine generators were started”.132 According to a booklet published in 1911, describing the history and the start up of the electrical plant, it worked without any problems still increasing its power and the number of recipients. On March 31, 1910, the number of the recipients of light was 322, and the number of recipients of power – 80.133

Jelenia Góra w czasie II wojny światowej Jelení Hora za 2. světové války Jelenia Góra during the Second World War

W 1939 r. miasto liczyło ponad 35 tysię- V roce 1939 mělo město více než In 1939, the city had over 35 cy mieszkańców. W latach 30. XX w. znaj- 35 tisíc obyvatel. Ve třicátých letech thousand inhabitants. In the thirties of dowało się tam i w okolicy kilka wielkich 20. století zde a v okolí existovalo the twentieth century, in the city and in zakładów, produkujących m.in. na potrzeby několik velkých závodů, jejichž výroba the area there were located a few large zbrojeniowe. W jeleniogórskich koszarach byla zaměřena na zbrojní průmysl. V industrial plants, with production, among stacjonowały jednostki piechoty i artylerii jelenohorských kasárnách pobývaly others, that fulfilled armament needs. górskiej. W pobliskim Jeżowie Sudeckim oddíly pěchoty a horského dělostřelectva. Units of the infantry and mountain działał Główny Ośrodek Szkolenia Pilotów V nedalekém Jeżowě Sudeckém působilo artillery were stationed in Jelenia Góra Luftwaffe, w którym kurs pilotażu ukończy- hlavní školící středisko pilotů Luftwaffe, barracks. In nearby Jeżów Sudecki the ła m.in. słynna, pochodząca z Jeleniej Góry, ve kterém ukončila pilotní kurs mimo Main Training Centre of Luftwaffe Pilots Hanna Reitsch. W ośrodku bywał również jiné slavná jelenohorská rodačka Hanna worked where, among others, a famous Wernher von Braun. Reitschová. Ve středisku pobýval také Hanna Reitsch, coming from Jelenia Góra, W agresji na Polskę we wrześniu Wernher von Braun. completed her flight training. Wernher 1939 r. uczestniczyli żołnierze z jelenio- Útoku na Polsko v září 1939 se účastnili von Braun was also visiting the centre. górskich garnizonów stacjonujących przy vojáci z jelenohorských kasáren, které Soldiers from Jelenia Góra garrison dzisiejszej ulicy Sudeckiej i Grunwaldzkiej stály u dnešní Sudecké a Grunwaldzké participated in the invasion of Poland, in – 83 Regimentu Piechoty (dowódca puł- ulice – 83. pěšího regimentu (velitel 131 Der Bebauungsplan für „Fischerberggelände“ zu Hischberg in Schlesien, place and date of 132 132 publishing unknown, pp. 3–28 „Der Bote aus dem Riesengebirge“ z dnia „Der Bote aus dem Riesengebirge” ze dne 132 2.08.1908 r. 2.08.1908 r. „Der Bote aus dem Riesengebirge” from 133 133 August 2, 1908 C. Hoenener, Das Elektrizitätswerk Hirschberg C. Hoenener, Das Elektrizitätswerk Hirschberg 133 i. Schl., brak miejsca wydania, 1911. i. Schl., bez uvedení místa vydání, 1911 C. Hoenener, Das Elektrizitätswerk Hirschberg i. Schl., place of publishing unknown, 1911

84 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU kownik von Hitrock) oraz 28 Regimentu plukovník von Hitrock) a 28. regimentu September 1939. They were stationed at Artylerii Górskiej134. W koszarach w czasie horského dělostřelectva134. V kasárnách today’s Sudecka and Grunwaldzka Streets wojny stacjonowały i szkoliły się jednostki během války pobývaly a školily se rezervní – 83rd Infantry Regiment (commander zapasowe tych oddziałów oraz zatrzymy- jednotky těchto oddílů a zdržovaly se Colonel von Hitrock) and 28th Regiment wały się lub wypoczywały oddziały idące zde nebo odpočívaly oddíly, které šly of Mountain Artillery.134 During the lub powracające z frontu. na frontu nebo se z ní vracely. war, in barracks reserve units of these Od 1 września 1939 r. w lokalnej pra- Od 1. září 1939 v místním tisku divisions were garrisoned and trained, sie ukazywały się artykuły i komunikaty vycházely články a zprávy o vítězném and squads going or returning from the o zwycięstwach III Rzeszy, ale też coraz tažení nacistického Německa, ale front line stopped or rested here. częściej pojawiały się nekrologi pole- stále častěji se začaly objevovat také Since September 1, 1939, articles and głych żołnierzy z Jeleniej Góry i okolic. nekrology padlých vojáků z Jelení Hory announcements of victories of the III Reich Wielkim wydarzeniem dla mieszkań- a okolí. Velkou událostí pro obyvatele were published in a local press, but also ców Kotliny Jeleniogórskiej była śmierć jelenohorské kotliny byla smrt grófa obituary notices of soldiers from Jelenia hr. Fritza Schaffgotscha, kawalerzysty 8 Fritze Schaffgotshe, kavaleristy 8. pluku Góra and the area, killed in action, started Pułku Kawalerii. Zginął 22 września 1939 kavalérie. Padl 22. září 1939 nedaleko appearing more and more often. For r., niedaleko miejscowości Zawady pod obce Zawady u Skierniewic, když jeho residents of Jelenia Góra Valley the death Skierniewicami, kiedy to jego patrol hlídka narazila na polský oddíl, který of Count Fritz Schaffgotsch was a great wpadł na polski oddział, który w krót- po krátkém boji Němce zneškodnil. event, a cavalryman of the 8th Cavalry kiej bitwie rozbił Niemców. Poległych Padlí němečtí vojáci byli pochováni na Regiment. He died on September 22, 1939, żołnierzy niemieckich pochowano na místě, jejichž mohyly byly označeny around Zawada near Skierniewice, when miejscu, zaznaczając mogiły krzyżami z kříži s informačními tabulkami. Po his patrol hit a Polish detachment which tabliczkami informacyjnymi. Po przesu- přesunu fronty Němci provedli exhumaci in a brief battle defeated the Germans. nięciu się linii frontu, Niemcy dokonali tělesných pozůstatků Schaffgotsche, které The German soldiers killed in action were ekshumacji zwłok Schaffgotscha, które byly v cínové rakvi převezeny do Teplic, buried on the spot, graves marked with w cynowej trumnie przewieziono do kde byl pochován v rodinné hrobce, jak se crosses with information plates. Cieplic, gdzie został pochowany w rodzin- na šlechtice slušelo. V místních novinách When the front line moved, the nej krypcie, jak przystało na arystokratę. Beobachter im Iser und Riesengebirge Germans exhumed the remains of W miejscowej gazecie „Beobachter im ze dne 3. října 1939 vyšel půlstránkový Schaffgotsch which were transported Iser= und Riesengebirge” z dnia 3 paź- nekrolog, který informoval o okolnostech to Cieplice in a pewter coffin, where he dziernika 1939 r. ukazał się półstronicowy jeho smrti a pohřbu135. was buried in the family crypt, being nekrolog, informujący o okolicznościach Během prvních let války Jelení Hora an aristocrat. In the local newspaper, śmierci oraz pogrzebie135. nepociťovala tíhu válečných operací, Beobachter im Iser = und Riesengebirge, Przez pierwsze lata wojny Jelenia protože fronty 2. světové války byly from October 3, 1939, there was a half- Góra nie odczuwała ciężaru działań mi- daleko. Ale jen do času. Nejdříve začala page obituary notice informing about the litarnych, gdyż fronty II wojny światowej pociťovat nedostatek pracovníků, death circumstances and the funeral.135 były daleko. Ale do czasu. Najwcześniej zejména odborníků, v jelehorských During the first years of war, Jelenia Góra zaczęto odczuwać brak pracowników, továrnách. Od roku 1941, tedy od did not feel the weight of military actions, szczególnie fachowców w jeleniogórskich začátku války nacistického Německa se because fronts of the World War II were fabrykach. Od 1941 r., czyli od momentu Sovětským svazem, byli do řad německé far away. Till the certain time. The lacking wybuchu wojny III Rzeszy ze Związkiem armády stále častěji povoláváni mladí of employees, particularly of specialists in Radzieckim, coraz częściej zaczęto powo- Němci. Aby byl doplněn nedostatek Jelenia Góra factories, was quickly noticeable. ływać młodych Niemców w szeregi armii pracovních sil v továrnách v letech 1941– Since 1941, from the moment of an outbreak niemieckiej. By uzupełnić braki kadrowe 1942 bylo k totálnímu nasazení do Jelení of the war between the III Reich and the w fabrykach w latach 1941– 1942, na Hory přivedeno více než 1 700 osob, z Soviet Union, young Germans started to be roboty przymusowe do Jeleniej Góry toho 517 Francouzů, půl tisíce Čechů a more and more often appointed into ranks sprowadzono ponad 1700 osób, z cze- Slováků, 294 Belgičanů a 216 pracovníků of the German army. In order to supplement go 517 Francuzów, pół tysiąca Czechów i polské národnosti. V dalších měsících v staff shortages in factories, in years 1941– Słowaków, 294 Belgów oraz 216 pracow- souvislosti s rozšířením továren nebo 1942 over 1700 people were brought to ników narodowości polskiej. W kolejnych zprovozněním závodů přenesených ze Jelenia Góra as forced labour; including: 517 miesiącach, w związku z rozbudową fa- západního Německa, které byly často Frenchmen, half a thousand of Czechs and bryk lub uruchamianiem zakładów ewa- bombardovány nálety spojenců, počet Slovaks, 294 Belgians and 216 employees of kuowanych z zachodnich Niemiec, które totálně nasazených rostl. A tak v prosinci the Polish nationality. często były bombardowane przez alian- 1943 v jelenohorském okrese pracovalo In consecutive months, in relation to ckie naloty, liczba robotników przymu- už 6 793 cizinců, což představovalo 17,6 the expansion of factories or starting the 134 Z. Kuśmierek, Wojsko w dziejach Jeleniej 134 Zbigniew Kuśmierek, Wojsko w dziejach 134 Zbigniew Kuśmierek, Wojsko w dziejach Góry do 1945 r., „Rocznik Jeleniogórski”. Jeleniej Góry do 1945 r., „Rocznik Jeleniogórski” Jeleniej Góry do 1945 r., „Rocznik Jeleniogórski” Suplement t. 36, Jelenia Góra 2004, s. 18. suplement t. 36, Jelenia Góra 2004, s. 18 suplement vol. 36, Jelenia Góra 2004, p. 18 135 „Beobachter im Iser - und Riesengebirge“, 135 „Beobachter im Iser und Riesegebirge“, 135 “Beobachter im Iser und Riesegebirge”, 3.10.1939. 3.10.1939 from October 3, 1939

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 85 sowych wzrastała. I tak w grudniu 1943 % všech zaměstnanců; v srpnu roku 1944 plants evacuated from western Germany r., w powiecie jeleniogórskim, pracowało tento počet dosahoval 8 299 osob, neboli which were frequently bombed by air-raids już 6793 pracowników cudzoziemskich, 20,7 % všech zaměstnanců. K tomuto of the Allies, the number of forced labourers co stanowiło 17,6 % wszystkich zatrud- počtu je potřeba připočítat válečné was rising. Still, in December 1943 in Jelenia nionych; w sierpniu 1944 r. liczba ta zajatce zaměstnané v průmyslových Góra district 6793 foreign employees sięgnęła 8299 osób, czyli 20,7 % ogółu závodech a v zemědělství. Jejich počet worked what constituted 17.6 % of all the zatrudnionych. Do tej liczby należy dodać v roce 1944 přesahoval 2 160. Byli mezi employees; in August 1944 the number pracujących w zakładach przemysłowych nimi: Jugoslávci – nejpočetnější skupina, reached up to 8299 people, i.e. 20.7 % of i rolnictwie jeńców wojennych, których dále Angličané, Rusové, Belgičané a další. all the employees. One should add prisoners liczba sięgała ponad 2160 w 1944 r. Byli V Jelenohorské kotlině působily také of war working in industrial plants and the wśród nich: Jugosłowianie – najliczniej- pobočky koncentračního tábora Gross- farming, number of which reached over sza grupa, Anglicy, Rosjanie, Belgowie i Rosen136. 2160 in 1944. Among them there were: inni. W Kotlinie Jeleniogórskiej działały Do Jelení Hory byla přenesena také Yugoslavians – the most numerous group, również filie obozu Gross-Rosen136. řada zbrojařských podniků, které byly Englishmen, Russians, Belgians and others. Do Jeleniej Góry przeniesiono też wie- ohroženy bombovými nálety spojenců. Branches of Gross-Rosen concentration le zakładów zbrojeniowych zagrożonych Mezi nimi byli: Askania-Werke A.G. z camp worked also in Jelenia Góra Valley.136 alianckimi nalotami bombowymi. Były to Berlína-Freidenau, firma Bartaune Komm. A lot of armament plants, threatened m.in.: „Askania-Werke A.G.” z Berlina- – Ges. Flugzeugtechnik, v Krzaczyně našel with air-raids of the Allies, were also moved Freidenau, firma „Bartaune Komm. -Ges. místo podnik Wilhelm Schmiedding z to Jelenia Góra. There were among others: Flugzeugtechnik”, w Krzaczynie znalazł Kolína nad Rýnem a v Mysłakowicích Askania-Werke A.G. from Berlin-Freidenau, miejsce zakład „Wilhelm Schmiedding” bylo umístěno I.G. Farben-Industrie A. Bartaune Komm. - Ges. Flugzeugtechnik z Kolonii, a w Mysłakowicach ulokowano G. z Berlína. company; Wilhelm Schmiedding plant „I.G. Farben-Industrie A. G.” z Berlina. Výše uvedené údaje pocházejí z from Koeln was placed in Krzaczyna, and Powyższe dane pochodzą z lipca i července a srpna roku 1943. V té době I.G. Farben-Industrie A. G. from Berlin was sierpnia 1943 r. W toku były przenosiny probíhalo stěhování dalších průmyslových located in Mysłakowice. innych zakładów przemysłowych. Wraz ze závodů. S postupující frontou byly do The above data comes from July zbliżającym się frontem do Jeleniej Góry Jelení Hory a okolí přestěhovány úřady: and August 1943. The transfer of other i okolic przeniesiono urzędy: bibliotekę státní knihovna, vojenská akademie, industrial plants was on its way. Along państwową, akademię wojenną, wyższe vyšší vojenské velení, krakovská vláda with the front coming closer, offices dowództwo wojskowe, rząd krakowski (vláda Generálního gouvernementu), like: State Library, War Academy, higher (władze Generalnej Guberni), instytut jazykovědný institut137. military command, Cracow Government językoznawstwa137. Na počátku května 1945 ve městě (authorities of the General Government), Na początku maja 1945 r. w mieście zavládl chaos. Bylo přerušeno telefonické and the Institute of Linguistics, were zapanował zamęt. Została przerwana spojení, objevovaly se sebevraždy, děti, moved to Jelenia Góra and the area.137 łączność telefoniczna, zdarzały się samo- které umíraly během transportu a pro At the beginning of May 1945, a chaos bójstwa, dzieci, ginące w trakcie transpor- které bylo na jelenohorském nádražím dominated in the city. The telephone tu, dla których na jeleniogórskim dworcu vytvořeno sběrné místo, marně čekaly na communication was broken, suicides kolejowym utworzono punkt zborny, na své rodiče. 7. května 1945 byla přerušena happened, children, lost in the course of próżno czekały na swych rodziców. 7 maja práce v bankách a na poště, přestala transport, and for which a meeting point 1945 r. przerwano pracę w bankach i na fungovat městská doprava. Němci už was created at Jelenia Góra railway station, poczcie, przestała działać komunikacja věděli, že prohráli válku a nejisti svým vainly waited for their parents. On May 7, miejska. Niemcy wiedzieli już, że przegrali dalším osudem čekali, co jim přinesou 1945, the work in banks and at the post wojnę i niepewni swego losu czekali, co následující dny. office was stopped, a public transport went przyniosą następne dni. Ve dnech 7. nebo 8. května z Jelení dead. The Germans already knew that they Dnia 7 bądź 8 maja 1945 r. z Jeleniej Hory odjel poslední vlak s rodinami had lost the war and unsure of the fate, Góry odjechał ostatni pociąg z rodzinami vojáků a významnějších úředníků. Po waited what the following days would bring. żołnierzy i ważniejszych notabli. Chwilę překročení mostu na řece Bobru v On May 7 or 8, 1945, the last train with później most na Bobrze w Borowym Jarze Bobrowém Jaru byl most vyhozen do families of soldiers and more important został wysadzony. povětří. notables departed from Jelenia Góra. After 9 maja do miasta wkroczył patrol Následující den, 9. května do města crossing a bridge over the Bóbr River in wojsk radzieckich138. vstoupila hlídka sovětských vojsk138. Borowy Gorge, the bridge was blown up. Soon after, on May 9, a patrol of the Russian army entered the city.138

136 Jelenia góra. Zarys, s. 205–207 136 Jelenia Góra. Zarys, pp. 205–207 136 137 Jelenia Góra. Zarys […], s. 205–207. APJG, AmJG, sign. 831, s. 331 137 National Archives in Jelenia Góra, Archives 137 138 APJG, AmJG, sygn. 831, s. 331. Robert Primke, Maciej szczerepa, wojciech of the City of Jelenia Góra, Ref. No. 831, p. 331 138 R. Primke, M. Szczerepa, W. Szczerepa, Wojna szczerepa, Wojna w dolinie Bobru. Bolwsławiec- 138 Robert Primke, Maciej Szczerepa, Wojciech w dolinie Bobru. Bolesławiec – Lwówek Śląski – Lwówek Ślaski-Jelenia Góra w 1945 r., Jelenia Szczerepa, Wojna w dolinie Bobru. Bolesławiec- Jelenia Góra w 1945 r., Jelenia Góra 2009, s. 93. Góra 2009, s. 93 Lwówek Ślaski-Jelenia Góra w 1945 r., Jelenia Góra 2009, p. 93

86 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU Organizacja władzy polskiej Zřízení polské správy Organization of theA uthority of Poland

Wieczorem 9 maja, po Rosjanach Krátce po sovětských vojácích Soon after the Russians, in the pojawili się Polacy, przedstawicie- se večer 9. května objevili Poláci – evening of May 9, Poles appeared le Komitetu Ekonomicznego Rady zástupci ekonomické komise polské - representatives of the Economic Ministrów, z porucznikiem Zbigniewem vlády v čele s poručíkem Zbigniewem Committee of the Cabinet with lieutenant Ostrowskim na czele. Zaczęto zabez- Ostrowskim. Začali zajišťoval téměř Zbigniew Ostrowski at the head. They pieczać niemal nietknięte przez wojnę válkou nedotknuté průmyslové started to secure industrial plants, zakłady przemysłowe. Nie obyło się závody. Neobešlo se to bez problémů almost intact through the war. There bez problemów, zatargów z radzieckim – potyček se sovětským vojenským appeared some problems – clashes Komendantem Wojennym – majorem velitelem – majorem Smirnovem. Z with the Soviet War Commander, Smirnovem. Prawdopodobnie właśnie z důvodu těchto konfliktů byl Ostrowski major Smirnov. Probably because of powodu konfliktów, Ostrowski wkrótce pravděpodobně brzy odvolán a na conflicts Ostrowski was soon called został odwołany, a na jego miejsce powo- jeho místo byl jmenován Andrzej off, and Andrzej Rosikiewicz was łano Andrzeja Rosikiewicza139. Niedługo Rosikiewicz139. Zanedlouho potom, appointed at his place.139 Soon after, potem, z końcem maja 1945 r., władze na konci května 1945, začali okresní with the end of May 1945, Poles started powiatowe i miejskie zaczęli przejmo- a městské úřady přebírat Poláci: to assume the district and municipal wać Polacy: Wojciech Tabaka został peł- Wojciech Tabaka se stal zmocněncem authorities: Wojciech Tabaka became nomocnikiem rządu na powiat ziemski vlády pro zemský okres (později okresní the Government’s plenipotentiary to (później starosta ziemski), zastępcą hejtman), zástupcem zmocněnce pro the Land District (later, the Land Starost), pełnomocnika na powiat grodzki został grodský okres se stal Tadeusz Rzęsista. Tadeusz Rzęsista became the Deputy of Tadeusz Rzęsista. Dopiero 2 czerwca Teprve 2. června dorazil do Jelení Hory the Attorney to the City District. Only on przybył do Jeleniej Góry pełnomocnik zmocněnec Antoni Matczyński. Tímto June 2, an attorney Antoni Matczyński Antoni Matczyński. W ten sposób zaczę- způsobem začaly vznikat základy polské arrived in Jelenia Góra. In this way one to tworzyć zręby polskiej administracji. státní správy. Prvními zaměstnanci started to build frameworks of the Polish Pierwszymi pracownikami byli polscy ro- byli polští pracovníci, kteří zde zůstali administration. The first employees were botnicy przymusowi, a później pierwsi z doby totálního nasazení a později the Polish forced labourers, and later on osadnicy. Dużym problemem było obsa- první osadníci. Velkým problémem – the first settlers. A big problem was dzanie ważnych stanowisk w zakładach bylo obsazování důležitých funkcí the appointing of important seats at miejskich i urzędach. W sprawozdaniu v městských podnicích a úřadech. municipal units and offices. In the report Inspektora Gmin Miejskich i Wiejskich Ve zprávě inspektora městských a of the Inspector of Urban and Country w powiecie Jelenia Góra z dnia 7 sierp- vesnických obcí v okresu Jelení Hora ze Communities in the district of Jelenia nia 1945 r. czytamy: Trudności w urzę- dne 7. srpna 1945 se dočítáme: Obtíže Góra, from August 7, 1945, it was written: dowaniu Wójtów są natury nadużyć při úřadováním starostů mají povahu Difficulties in working of village mayors are swej władzy przez mniejsze Oddziały i zneužití pravomocí menšími oddíly a coming from the abuses of one’s power by jednostki żołnierzy sowieckich, którzy jednotkami sovětských vojáků, kteří smaller troops and detachments of Soviet dopuszczają się rabunków, bezpraw- se dopouštějí rabování, protiprávního soldiers who are committing robberies, nej rekwizycji u mieszkańców gmin. zabavování majetku obyvatel. Zároveň unlawful requisitions from residents Jednocześnie utrudniają w wysokim ve vysoké míře komplikují osídlování a of communities. Simultaneously, they stopniu akcji osiedleńczej i akcji zbie- sklizeň zemědělských plodin140. obstruct to a high degree the settlement rania ziemiopłodów140. Anekdotou se stalo rozhodnutí campaign and the operation of collecting Do anegdot przeszła decyzja Tabaki o hejtmana Tabaky o jmenování ředitele agricultural products.140 powołaniu szefa jeleniogórskich tramwa- jelenohorských tramvají: A decision of Tabaka about appointing jów: „Kdo rozumí tramvajím?“ zeptal se the chief manager of Jelenia Góra trams - Kto się zna na tramwajach? – spytał jednoho dne svých zaměstnanců. became an anecdote: któregoś dnia swoich pracowników. Podívali se na sebe a pokrčili rameny. ‘Who knows a lot about trams?’ he Popatrzyli po sobie i wzruszyli ramio- Za chvíli jeden z nich ze sebe procedil, že asked his employees one day. nami. Po chwili któryś z nich wystękał, że něco o tom ví. They looked at one another and coś na ten temat wie. „Rozumíš tomu? A odkud“ zajímalo shrugged their shoulders. After a - Znasz się, a skąd? – dociekał Tabaka. Tabaku. moment, one of them mentioned that - Hm... Przed wojną byłem z ojcem w „No... Před válkou jsem byl s otcem v he knew something to this subject. Łodzi i jechałem tramwajem. Lodži a jel jsem tramvají.“ 139 Janusz Maciej Łokaj, Zarys działalności Grupy 139 J. M. Łokaj, Zarys działalności Grupy 139 Janusz Maciej Łokaj, Zarys działalności Grupy Operacyjnej Komitetu Ekonomicznego Rady Operacyjnej Komitetu Ekonomicznego Rady Operacyjnej Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów i Ministerstwa Przemysłu na miasto i Ministrów i Ministerstwa Przemysłu na miasto Ministrów i Ministerstwa Przemysłu na miasto powiat Jelenia Góra w świetle najnowszych badań i powiat Jelenia Góra w świetle najnowszych i powiat Jelenia Góra w świetle najnowszych archiwalnych, „Rocznik Jeleniogórski” vol. 42, badań archiwalnych, „Rocznik Jeleniogórski” t. badań archiwalnych, „Rocznik Jeleniogórski” t. 42, Jelenia Góra 2010, pp. 121–123 42, Jelenia Góra 2010, s. 121–123. Jelenia Góra 2010, s. 121–123 140 National Archives in Jelenia Góra, SPJG, Ref. 140 APJG, SPJG, sygn. 115, s. 10. 140 APJG, SPJG, sign. 115, s. 10 No. 115, p. 10

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 87 - Świetnie – ucieszył się Tabaka. – Będziesz „Výborně,“ zaradoval Tabaka. „Budeš ‘You know, and where from?’ dyrektorem Tramwajów Miejskich.141 ředitelem Městských tramvají.“141 investigated Tabaka. Warto zaznaczyć, iż miasto nie było Je důležité poznamenat, že město ‘Hmm... Before the war I was with my zniszczone przez działania wojenne. nebylo zničeno vojenskými operacemi. father in Łódź and I rode a tram.’ Pod koniec wojny, oprócz zniszczeń w Na konci války, kromě škod na železniční ‘Great’ Tabaka rejoiced. ‘You will become infrastrukturze kolejowej, było jedynie infrastruktuře, bylo poškozeno pouze the director of the Municipal Trams’.141 uszkodzonych kilka budynków, które několik budov, které utrpěly následkem It is worthwhile emphasizing that the ucierpiały na skutek krótkotrwałego krátkého dělostřeleckého útoku. city was not destroyed by the warfare. ostrzału artyleryjskiego. Władze miejskie Městské a okresní úřady začaly rychle Up to the end of the war, apart from i powiatowe szybko zaczęły uruchamiać obnovovat nejdůležitější instituce. Dne damages in the train infrastructure, there najważniejsze instytucje: 19 lipca otwarto 19. července byl otevřen obvodní soud were only a few destroyed buildings Sąd Okręgowy w Jeleniej Górze, 25 lip- v Jelení Hoře, 25. července zahájil svou which suffered damage as a result of ca uruchomiono Miejską Straż Pożarną, činnost městský hasičský sbor, 25. června a short-time shellfire. The municipal 25 czerwca Narodowy Bank Polski, 14 byla otevřena Polská národní banka, 14. and district authorities quickly started sierpnia Archiwum Miejskie, w sierpniu srpna městský archív, v srpnu 1945 zahájil to introduce important institutions: on 1945 rozpoczął działalność Obwodowy svou činnost obvodní likvidační úřad, 10. 19 July a Regional Court was opened in Urząd Likwidacyjny, 10 lipca powołano července vznikl osvětový inspektorát, v Jelenia Góra, on 25 July – the Municipal Inspektorat Oświaty, w tym czasie rozpo- té době zahájil činnost svaz a družstvo Fire Department was started, on 25 June – częły działalność Związek i Spółdzielnia „Sedlácká svépomoc“ a vznikl Okresní the National Bank of Poland, on 14 August „Samopomoc Chłopska” oraz powstał bezpečnostní úřad. Na podzim Sověti – the Municipal Archives, in August 1945 Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa. předali do polských rukou městská jatka – the District Liquidation Office opened, Jesienią z rąk radzieckich przejęto Rzeźnię a v listopadu polské úřady zprovoznily on 10 July the Educational Inspectorate Miejską, a w listopadzie władze polskie městskou nemocnici. V hlavním městě was appointed, in the same time the zorganizowały Szpital Miejski. W stolicy Krkonoš našel svoje sídlo štáb 10. pěší “Samopomoc Chłopska” Association Karkonoszy znalazł swoją siedzibę sztab divize142. and Cooperative opened and the District 10 Dywizji Piechoty142. Protože během 2. světové války nebyly Security Office was formed. In autumn, Ponieważ zakłady przemysłowe nie zničeny průmyslové závody a pouze část the Municipal Slaughterhouse was taken były zniszczone w czasie II wojny świato- byla vyrabována vojáky Rudé armády over from the Soviets, and in November wej, a jedynie część została rozgrabiona (zejména chemické závody Zellwolle), the Polish authorities organised the przez żołnierzy Armii Czerwonej, (szcze- podařilo se velmi rychle obnovit výrobu s Municipal Hospital. In the capital city of gólnie zakłady chemiczne „Schlesische pomocí německých a polských odborníků. the Karkonosze, the Headquarters of 10th Zellwolle A.G.”) dość szybko udało się V Jelení Hoře se tak dochovalo 11 z 24 Infantry Division were placed.142 wznowić produkcję w oparciu o fachow- průmyslových svazů v Dolním Slezsku. Do Since the industrial plants were not ców niemieckich i polskich. Ze względu roku 1946 bylo zprovozněno 47 velkých destroyed during the Second World War, na brak zniszczeń, w Jeleniej Górze znaj- podniků a vedle toho fungovalo asi 500 but only a part was plundered by soldiers dowało się 11 z 24 zjednoczeń przemy- menších závodů a dílen143. of the Red Army (particularly the Zellwolle słowych na Dolnym Śląsku. Do 1946 r. Velkým problémem v prvních měsících Chemical Plant), one managed quite uruchomiono aż 47 dużych zakładów, působení polských úřadů bylo přelidnění quickly to resume the production based działało około pół tysiąca mniejszych Jelení Hory. Je důležité poznamenat, že on the German and Polish specialists. On zakładów i warsztatów143. město v roce 1939 mělo více než 35 account of the lack of damage, 11 out of Dużym problem w pierwszym mie- tisíc obyvatel. Hned po válce bydlelo 24 industrial corporations in Lower Silesia siącach działania polskich władz, był v Jelení Hoře přibližně 45 tisíc lidí a were located in Jelenia Góra. Till 1946, problem przeludnienia Jeleniej Góry. jednou tolik ve zbytku okresu144. Město 47 big factories were started up, and Warto zaznaczyć, iż miasto w 1939 r. tedy bylo přelidněné. Městské úřady about half a thousand of smaller plants liczyło ponad 35 tysięcy mieszkańców. zahájily nesnadnou práci, jejímž cílem and workshops operated.143 Tuż po wojnie zamieszkiwało Jelenią bylo zásobovat obyvatele nejdůležitějším The problem in the first months of Górę około 45 tysięcy ludzi, drugie tyle zbožím, udržet provoz místních podniků functioning of the Polish authorities w powiecie144. Miasto było więc prze- a organizovat příjezd polských osadníků. was an overpopulation of Jelenia Góra. ludnione. Władze miejskie rozpoczęły Vydaly také nařízení, aby Němci, kteří The city in 1939 counted above 35 niełatwą pracę, mającą na celu zaopa- thousand residents. Right after the war, trzenia ludności w artykuły pierwszej 141 Bogumiła Dominik, Wacław Dominik, it had about 45 thousand inhabitants, Wojciech Tabaka – Starosta, Wrocław 1985, s. 144 61–62 and as many in the district. The 141 B. Dominik, W. Dominik, Wojciech Tabaka – 142 Ivo Łaborewicz, Jelenia Góra, [w] „Dolny Starosta, Wrocław 1985, s. 61–62. Śląsk 1945 – Dolny Śląsk 2005”, Wrocław 2006, 141 Bogumiła Dominik, Wacław Dominik, Wojciech 142 I. Łaborewicz, Jelenia Góra, [w:] Dolny Śląsk s. 303 Tabaka – Starosta, Wrocław 1985, pp. 61–62 1945 – Dolny Śląsk 2005, Wrocław 2006, s. 303. 143 Tamtéž. 142 Ivo Łaborewicz, Jelenia Góra, [in] „Dolny Śląsk 143 Ibidem. 144 Stanisław Jankowiak, Wysiedlenie i 1945 – Dolny Śląsk 2005”, Wrocław 2006, p. 303 144 S. Jankowiak, Wysiedlenie i emigracja emigracja ludności niemieckiej w polityce władz 143 Ibidem ludności niemieckiej w polityce władz polskich w polskich w latach 1945–1970, Warszawa 2005, 144 Stanisław Jankowiak, Wysiedlenie i emigracja latach 1945 –1970, Warszawa 2005, s. 103. s. 103 ludności niemieckiej w polityce władz polskich w latach 1945–1970, Warszawa 2005, p. 103

88 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU potrzeby, utrzymania pracy miejskich přišli do Jelení Hory po roce 1939, municipal authorities began the difficult przedsiębiorstw i organizacji przyjazdu město opustili. V září 1945 jich zůstalo work of supplying the population polskich osadników. Wydały też nakaz, přibližně 27 tisíc. Na počátku roku 1946 with necessities, maintenance of the by Niemcy, którzy przybyli do Jeleniej byl zahájen odsun zdejších Němců do functioning of municipal enterprises, and Góry po 1939 r., opuścili miasto. We Německa. V první řadě opouštěli město a the organization of arrival of the Polish wrześniu 1945 r. pozostało ich około okres všichni Němci, kteří spolupracovali settlers. They also issued an order that 27 tys. Z początkiem 1946 r. rozpoczęto s gestapem a SS nebo byli jejich členy, the Germans, who arrived to Jelenia przesiedlanie autochtonów do Niemiec. později starci a zranění. Osoby, které jsou Góra after 1939, had to leave the city. W pierwszej kolejności opuszczali mia- schopné práce, a odborníky je nezbytné In September 1945, there remained sto i powiat wszyscy Niemcy, którzy bezpodmínečně udržet145. Tento proces about 27 thousands of them. With the współpracowali z gestapo i SS lub byli probíhal bez problémů – po roce zůstalo beginning of 1946, the resettling of native ich członkami, następnie starcy i kaleki. ve městě pouze několik stovek Němců inhabitants to Germany was commenced. Ludzi zdolnych do pracy i fachowców na- a ve zbytku okresu něco přes 2 tisíce. First, all the Germans who cooperated leży bezwzględnie zatrzymać145. Proces Zůstali pouze ti, kteří byli potřební with the Gestapo and the SS or were their ten przebiegał sprawnie – po roku pozo- polskému hospodářství – železničáři, members, left the city and the district, stało w mieście tylko kilkaset Niemców, lesníci, odborní zaměstnanci městských next were old men and cripples. People w powiecie przeszło 2000. Pozostali podniků a závodů. Ti odjeli později po capable of working and specialists should jedynie ci, którzy byli potrzebni pol- příchodu polských odborníků. Samotný be definitely stopped.145 This process skiej gospodarce – kolejarze, leśnicy, proces vysídlení probíhal organizovaným proceeded efficiently – after a year only fachowi pracownicy przedsiębiorstw způsobem. V souladu s příkazy měli být a few hundred Germans stayed in the komunalnych i fabryk. Wyjechali oni w Němci odsunování po celých rodinách. city, in the district – over 2000. Only późniejszych latach, w miarę napływu Vysídlení bylo zastaveno, pokud jeden the ones which were needed for the polskich fachowców. Sam proces wy- člen rodiny onemocněl. V Jelení Hoře Polish economy stayed – railwaymen, siedlania przebiegał w sposób zorgani- se nacházelo sběrné místo, ve kterém foresters, professional workers of zowany. Zgodnie z zaleceniami, Niemcy Němci po lékařské prohlídce a zařazení do municipal enterprises and factories. mieli być wysiedlani całymi rodzinami. evidence, obsazovali místa ve vagónech They left in later years as the Polish Wstrzymywano przesiedlenie rodziny, (33 v jednom vagónu) a odjížděli do specialists were arriving. The process gdy jeden członek rodziny zachorował. Německa. of displacing proceeded in an organised W Jeleniej Górze znajdował się punkt Osídlování Jelenohorské kotliny Poláky way. According to recommendations, the zborny, gdzie Niemcy po przebadaniu však neprobíhala bez problémů. Zejména Germans were supposed to be displaced przez lekarza i sporządzeniu ewidencji, v prvních měsících byla velmi chaotická. with entire families. Resettling the family zajmowali miejsca w wagonach (po 33 Řada prvních osadníků neměla záměr was withheld, when one family member na wagon) i wyruszali do Niemiec. se zde usadit, ale považovala cestu do fell ill. In Jelenia Góra there was a meeting Akcja osiedleńcza Polaków na tere- Jelenohorské kotliny za „výdělečnou“ point, where the Germans, after being nie Kotliny Jeleniogórskiej również nie výpravu spojenou s rabováním. Situace examined by the doctor and after the przebiegała bez problemów. Szczególnie se o něco zlepšila, když začal fungovat records were drawn up, were taking seats w pierwszych miesiącach była ona pro- státní repatriační úřad. Osídlovací akce in a railway carriage (33 people to one wadzona w sposób chaotyczny. Wielu nabrala tempo a byla lépe zorganizována. railway carriage) to set off for Germany. z pierwszych osadników nie myślało, Do oblasti Krkonoš přijížděli osadníci ze The settlement campaign of Poles in the by się tutaj zadomowić, ale traktowała středního Polska a Poláci žijící za řekou area of Jelenia Góra Valley also did not go podróż do Kotliny Jeleniogórskiej jako Bug (30 %), zejména obyvatelé vesnic146. smoothly. Especially in the first months it podróż „zarobkową” w postaci szabru. was led in a chaotic way. Many of the first Sytuacja zmieniła się nieco na lepsze, settlers did not intend to settle here, but gdy rozpoczął działalność Państwowy treated the travel to Jelenia Góra Valley as Urząd Repatriacyjny. Akcja osadnicza a “gainful” trip in the form of looting. The nabrała wówczas tempa i była bardziej situation changed for a bit better when zorganizowana. W rejon Karkonoszy the National Repatriation Office opened. przyjeżdżali osadnicy z Polski central- The settlement campaign gained pace nej oraz Polacy zza Buga (30%), którzy and was more organized. Settlers from zamieszkiwali głównie wsie146. Central Poland and Poles from behind the Bug River (30%) which inhabited mainly villages, arrived to the Karkonosze area.146

145 APWr, Urząd Wojewódzki Wrocławski, 145 APWr, Urząd Wojewódzki Wrocławski, sign. 145 National Archives in Wrocław, Urząd sygn. I/33. I/33 Wojewódzki Wrocławski, Ref. No. I/33 146 I. Łaborewicz, Powiat jeleniogórski, [w:] 146 Ivo Łaborewicz, Powiat jeleniogórski, [w:] 146 Ivo Łaborewicz, Powiat jeleniogórski, [in:] Dolny Śląsk 1945 – Dolny Śląsk 2005, Wrocław „Dolny Śląsk 1945 – Dolny Śląsk 2005”, Wrocław „Dolny Śląsk 1945 – Dolny Śląsk 2005”, Wrocław 2006, s. 292. 2006, s. 292 2006, p. 292

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 89 Rozwój miasta po II wojnie światowej Rozvoj města po 2. světové válce Development of the city after the Second World War Jelenia Góra po przejęciu przez wła- Jelení Hora po předání do polských dze polskie, ze względu na sprzyjające rukou okamžitě přitahovala osadníky Jelenia Góra, after being taken over temu warunki, błyskawicznie przyciągała různých typů. Na podzim roku 1945 jich by the Polish authorities, on account of wszelkiej maści osadników. Jesienią 1945 bylo odhadováno na 17 tisíc. V městě conditions supporting it, immediately r. liczbę ich szacowano na 17 tysięcy. W zůstalo tehdy také 19 600 německých attracted all kinds of settlers. In autumn mieście pozostało wtedy również 19 600 obyvatel147. Podle statistických údajů z of 1945, the estimations spoke about 17 niemieckich mieszkańców147.Według da- roku 1946 se v Jelení Hoře nacházelo 10 thousand people. Also 19,600 German nych statystycznych z 1946 r., w Jeleniej 107 bytů z přibližně 23 000 místností148. residents stayed in the city.147 According Górze znajdowało się 10 107 lokali miesz- V roce 1945 byla rozloha města to statistics data from 1946, there were kalnych z około 23 000 pomieszczeń148. odhadována na 28 km2. O pět let později, 10,107 dwellings located in Jelenia Góra W 1945 r. obszar miasta Jeleniej Góry po připojení obce Raszyce, činila už with about 23,000 rooms.148 szacowany był na 28 km2. Pięć lat później, 36 km2149. In 1945, the area of the city of Jelenia po włączeniu wsi Raszyce, wyniósł już Od 1. ledna 1973 vstoupilo v platnost Góra was estimated to 28 km2. Five years 36 km2 149. nové administrativní rozdělení země – later, after including Raszyce village, it 1 stycznia 1973 r. wszedł w życie nowy zákon o zrušení „hromad“ (gromada already was 36 km2.149 podział administracyjny kraju – ustawa – do té doby nejnižší samosprávná On January 1, 1973, the new znosząca gromady. Wówczas włączono územní jednotka). Tehdy byly k městu administrative division of the country was do miasta dwie wsie: Goduszyn (614 ha) připojeny dvě vesnice: Goduszyn (614 introduced – the act abolishing gromadas i Czarne (421 ha), które liczyły łącznie ha) a Czarne (421 ha), které společně (from Polish: group, assembly). Then 900 mieszkańców150. Reforma admini- čítaly 900 obyvatel150. Administrativní two villages were included into the city: stracyjna, w efekcie której Jelenia Góra reforma, v jejímž důsledku se Jelení Hora Goduszyn (614 ha) and Czarne (421 ha), 1 czerwca 1975 r. awansowała do rangi stala od 1. června 1975 vojvodským which counted 900 residents altogether.150 miasta wojewódzkiego, przyspieszyła i městem, uspíšila a určitým způsobem The administrative reform, in effect of which w pewien sposób wymusiła częściowo vynutila částečně přirozený proces Jelenia Góra, on June 1, 1975, was promoted naturalne procesy włączenia w jej ob- spojování s dalšími, okolními obcemi, to a rank of the capital of the province, sped szar kolejnych pobliskich miejscowości. 2 které s ní odedávna měly kontakt. Dne up and in some way enforced partly natural lipca 1976 r. ukazało się Rozporządzenie 2. července 1976 vyšlo Nařízení ministra processes of including subsequent nearby Ministra Administracji, Gospodarki administrativy, územního hospodaření towns into its area. Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia a ochrany životního prostředí ze On July 2, 1976, the Regulation of the 24 czerwca 1976 r. w sprawie zmiany dne 24. června 1976 ve věci změny Minister of Administration, Land Economy granic niektórych miast w wojewódz- hranic, některých měst v bielském, and Environment Protection was published, twach: bielskim, jeleniogórskim, ka- jelenohorském, kališském, plockém a from June 24, 1976, on the change of liskim, płockim i toruńskim, na mocy toruňském vojvodství, na jehož základě borders of some cities in the provinces którego do Jeleniej Góry włączono mia- bylo k Jelení Hoře připojeno město of: Bielsko-Biała, Jelenia Góra, Kalisz, sto Cieplice Śląskie-Zdrój (16 300 miesz- Slezské Teplice-Zdroj (16 300 obyvatel, 18 Płock, and Toruń. By its power, there were kańców, 18 kilometrów kwadratowych), čtverečních kilometrů), město Sobieszów included into Jelenia Góra: Cieplice Śląskie miasto Sobieszów (4300 mieszkańców, (4300 obyvatel, 9,7 km2) a starostenství Zdrój (16 300 inhabitants, 18 km2), the city 9,7 km2) oraz sołectwo Maciejowa (1110 Maciejowi (1110 obyvatel, 13 km2)151. of Sobieszów (4300 citizens, 9.7 km2) and a mieszkańców, 13 km2)151. W efekcie tego Následkem těchto změn se území města rural administrative unit Maciejowa (1110 procesu obszar miasta wzrósł o 90, 5 % rozrostlo o 90,5 % a jeho rozloha dosáhla inhabitants, 13 km2).151 In the end of this i wynosił 87 km2, a liczba ludności o 36 87 km2, počet obyvatel vzrostl o 36 % a process, the area of the city rose by 90,5 % i w 1978 r. była szacowana na 84 425 v roce 1978 byl odhadován na 84 425 % and covered 87km2, and the population mieszkańców152. obyvatel.152. number rose to about 36 % and in 1978 Na mocy Rozporządzenia Rady Na základě Nařízení vlády ze dne it was estimated to 84,425 inhabitants.152 Ministrów z dnia 16 września 1997 16. září 1997 se 1. ledna 1998 k městu Under the Regulation of the Council of r., z dniem 1 stycznia 1998 r., do mia- připojila další obec – Jagniątków153. Ministers from September 16, 1997, from sta włączono kolejną miejscowość – the day of January 1, 1998, the next town 153 153 Jagniątków . 147 Maria Jarmolukowa, 40 lat miasta, w: – Jagniątków was included into the city. „Rocznik Jeleniogórski”, t. XXIII z 1985 r., s. 11 147 M. Jarmolukowa, 40 lat miasta, [w:] 148 Marian Iwanek, Rozwój społeczno- 147 Maria Jarmolukowa, 40 lat miasta, in: „Rocznik Jeleniogórski”, t. XXIII z 1985 r., s. 11. gospodarczy i kulturalny Jeleniej Góry w 35-leciu „Rocznik Jeleniogórski”, vol. XXIII from 1985, p. 11 148 M. Iwanek, Rozwój społeczno-gospodarczy i PRL, „Rocznik Jeleniogórski”, t. XVIII z 1980 r., 148 Marian Iwanek, Rozwój społeczno-gospodarczy kulturalny Jeleniej Góry w 35-leciu PRL, „Rocznik s. 19 i kulturalny Jeleniej Góry w 35-leciu PRL, „Rocznik Jeleniogórski”, t. XVIII z 1980 r., s. 19 . 149 Marian Iwanek, op. cit., s. 18 Jeleniogórski”, vol. XVIII from 1980, p. 19 149 M. Iwanek, op. cit., s. 18. 150 Maria Jarmolukowa, op.cit., s. 47 149 Marian Iwanek, op. cit., p. 18 150 M. Jarmolukowa, op.cit., s. 47. 151 Sbírka zákonů z r. 1976, částka 24, zák. č. 150 Maria Jarmolukowa, op.cit., p. 47 151 Dz.U. 1976 nr 24 poz. 144. 144 151 Dz.U. 1976 No. 24 pos. 144 152 M. Iwanek, op.cit., s. 18–19. 152 Marian Iwanek, op.cit., s. 18–19 152 Marian Iwanek, op.cit., pp. 18–19 153 Dz.U. 1997 nr 116 poz. 742. 153 Dz.U. 1997 nr 116 poz. 742 153 Dz.U. 1997 No. 116 pos. 742

90 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU Jedna z najważniejszych decyzji, wpły- Jedno z nejdůležitějších rozhodnutí, One of the most important decisions, wających na rozbudowę i późniejszy roz- které mělo vliv na rozšíření a pozdější affecting the expansion and future wój miasta, zapadła w 1961 r. – wtedy rozvoj města, bylo přijato v roce 1961. development of the city, was made in władze centralne i wojewódzkie wydały Tehdy centrální a vojvodské úřady vydaly 1961. Then, the central and provincial zgodę na wzniesienie osiedla Zabobrze, souhlas se stavbou sídliště Zabobrze, ve authorities issued the consent to w którym docelowo miało zamieszkać kterém mělo být cíleně ubytováno 9 150 raising Zabobrze housing estate, which 9150 lokatorów154. Okoliczności wybo- obyvatel154. Okolnosti výběru této oblasti ultimately was supposed to inhabit 9150 ru tej lokalizacji wyglądały następująco: byly následující: residents.154 Circumstances of the choice (…)Ze względu na nierówne ukształ- (…) Vzhledem k nerovnému profilu of location were as follows: towanie terenu, na którym rozlokowa- území, na kterém se nachází Jelení (…) Because of an uneven land relief, ne jest Jelenia Góra, trudny był wybór Hora, byl obtížný výběr směru, kterým on which Jelenia Góra is placed, the kierunku rozbudowy miasta. W wyniku se město mělo rozšiřovat. V důsledku choice of direction of the growth of analizy warunków fizjograficznych, możli- analýzy fyzických podmínek, možnosti the city was difficult. As a result of the wości uzbrojenia terenu oraz ograniczeń, zasíťování území a omezení, která analysis of physiographic conditions, wynikających z istniejącego zainwesto- vyplývají z existujících investic, bylo the possibilities of provision of technical wania, przeznaczono pod budowę dziel- pro stavbu bytového sídliště vybráno infrastructure and the restrictions nicy mieszkaniowej tereny na północnym území na severním břehu řeky Bobr155. resulting from existing investments, the brzegu Bobru155.(…) (...) terrains on the North side of the Bóbr Od podjęcia decyzji do rozpoczęcia Od přijetí rozhodnutí do zahájení River were designated to the building of budowy minęło kilka lat. Pierwsze budyn- stavby uběhlo několik let. První budovy a residential district.(…)155 ki wzniesione przy ulicy Paderewskiego byly postaveny v ulici Paderewského A few years passed from the making of powstały w latach 1965 – 67. W ten spo- v letech 1965 – 1967. Takto vzniklo decision to the start of construction. The sób powstało Zabobrze I. Dalszy rozwój Zabobrze I. Další rozvoj tohoto sídliště byl first buildings were raised at Paderewskiego tego osiedla wyglądał następująco – w následující: v roce 1975 vzniklo Zabobrze Street from 1965 to 1967. This way 1975 r. powstało Zabobrze II, a w 1985 II a v roce 1985 Zabobrze III. Současně Zabobrze I came into existence. The r. – Zabobrze III. Równoległe powstawa- vznikala sídlištní infrastruktura, mimo jiné subsequent development of this housing ła osiedlowa infrastruktura, m.in. szkoły základní školy. estate was as followed – in 1975 Zabobrze podstawowe. Co se týká počtu obyvatel Jelení Hory, II was built, and in 1985 – Zabobrze III. Jeśli chodzi o liczbę ludności pak pod vlivem různorodých činitelů se Simultaneously, the estate’s infrastructure Jeleniej Góry, to pod wpływem różno- utvářela následujícím způsobem: arose, among others primary schools. rodnych czynników kształtowała się ona rok 1939 – 35 296 Under the influence of diverse factors, następująco: rok 1945 – 43 000 the population amount of Jelenia Góra 1939 r. – 35 296 rok 1950 – 34 996 developed as follows: 1945 r. – 43 000 rok 1960 – 49 617 1939 – 35,296 1950 r. – 34 996 rok 1970 – 55 900 1945 – 43,000 1960 r. – 49 617 rok 1980 – 86 943156 1950 – 34,996 1970 r. – 55 900 rok 1998 – 93 901157 1960 – 49,617 1980 r. – 86 943156 rok 2010 – 84 306158 1970 – 55,900 1998 r. – 93 901157 1980 – 86,943156 2010 r. – 84 306158 1998 – 93,901157 2010 – 84,306158

Podziemne organizacje Podzemní organizace Underground organizations

Ze względu na specyficzną sytuację, do- Jelení Hora vzhledem ke své specifické On account of the peculiar situation, skonałe warunki dla osadnictwa, bliskość situaci, vynikajícím podmínkám pro excellent conditions for the settlement, granicy państwowej, migracje ogromnych osídlení, blízkosti státní hranice, migraci the closeness of the national border, mas ludzkich, zapewniających anonimo- velkého množství lidí, která zajišťovala migrations of huge human masses wość oraz tworzenie od podstaw komu- anonymitu, a vytváření komunistického providing the anonymity, and constituting nistycznego aparatu władzy, Jelenia Góra 154 Maria Jarmolukowa, op.cit., s. 31 154 Maria Jarmolukowa, op.cit., p. 31 155 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, pod 155 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, 154 M. Jarmolukowa, op.cit., s. 31. redakcją Z. Kwaśnego, Wrocław-Warszawa- editoship of Z. Kwaśny, Wrocław-Warszawa- 155 Jelenia Góra. Zarys […],s. 360. Kraków-Gdańsk-Łódź 1989, s. 360 Kraków-Gdańsk-Łódź 1989, p. 360 156 Jelenia Góra. Zarys […], s. 232–233. 156 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, Tamtéž, 156 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, ibidem, 157 Kotlina Jeleniogórska. Słownik geografii s. 232 i 233 pp. 232 and 233 turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffa, 157 Słownik Geografii Turystycznej Sudetów – t. 157 Słownik Geografii Turystycznej Sudetów – Wrocław 1999 r., s. 169, pkt. 3. 4 – Kotlina Jeleniogórska – ed. M. Staff, první vol. 4 – Kotlina Jeleniogórska – editorship of M. 158 http://pl.wikipedia.org/wiki/ vydání , Wrocław 1999 r., s. 169, bod 3 Staffa, 1st edition, Wrocław 1999, p. 169, pt 3 Jelenia_G%C3%B3ra 158 http://pl.wikipedia.org/wiki/ 158 http://pl.wikipedia.org/wiki/ Jelenia_G%C3%B3ra Jelenia_G%C3%B3ra

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 91 stanowiła doskonała bazę do rozwoju pod- správního aparátu od základu of the communist authority apparatus ziemnych organizacji niepodległościowych. představovala vynikající základnu from scratch, Jelenia Góra was an excellent Liczbę konspiracyjnych organizacji niepod- pro organizaci a rozvoj podzemních base to the creation and development of ległościowych, działających w Jeleniej organizací bojujících za nezávislost. underground independence organizations. Górze w latach 1945 –1956, oszacowano Počet tajných osvobozeneckých The number of underground independence na od 16 do 20159. Były to, zarówno grupy organizací, které působily v Jelení Hoře organizations operating in Jelenia Góra in the poakowskie, jak i Wolność i Niezawisłość, v letech 1945–1956 byl odhadován years 1945–1956 was estimated to between organizacje narodowe i młodzieżowe. na 16 až 20159. Byly to skupiny POAK, 16 and 20.159 There were both post - AK Za najsilniejszą i najlepiej zorgani- Svoboda a Nezávislost, národnostní a groups, as well as “Wolność i Niezawisłość” zowaną opozycyjną organizację nie mládežnické organizace. WiN (Freedom and Independence), national tylko w Jeleniej Górze, ale praktycz- Za nejsilnější a nejlépe organizovanou and youth organizations. Lower Silesia nie na całym Dolnym Śląsku, należy opoziční organizaci nejen v Jelení District of the WiN was the strongest and uznać Okręg Dolnośląski WiN. Ważnym Hoře, ale prakticky v celém Dolním best organised opposition organization jego elementem był funkcjonujący Slezsku byla považována dolnoslezská not only in Jelenia Góra but practically do czerwca 1946 r. Podokręg Jelenia skupina organizace Svoboda a in entire Lower Silesia. Jelenia Góra Góra, kierowany przez podpułkownika Nezávislost. Její důležitou součástí byla Subdistrict, functioning since June Bolesława Tomaszewskiego, pseudonim do června 1946 buňka v Jelení Hoře 1946, was an important part, directed „Ostroga”, który jako repatriant osiedlił řízená podplukovníkem Bolesławem by Colonel Bolesław Tomaszewski, się w Karpaczu, gdzie otrzymał gospo- Tomaszewskim, vystupujícím pod pseudonym “Ostroga” who, as an darstwo rolne160. pseudonymem „Ostroga“, který se jako expatriate, settled in Karpacz, where he Podokręg Jeleniogórski dzielił się na repatriant usadil v Karpaczi, kde získal received an individual farm.160 trzy rejony: zemědělské hospodářství160. Jelenia Góra Subdistrict was composed a/ południowy, z siedzibą w Jeleniej Jelenohorská buňka se dělila na tři of three areas: Górze, w skład którego wchodziły powia- oblasti: a/ southern, with the seat in Jelenia ty: jeleniogórski, lubański, kamiennogór- a/ jižní se sídlem v Jelení Hoře, jeho Góra, including the districts of: Jelenia ski, lwówecki i zgorzelecki součástí byly okresy: jelenohorský, Góra, Lubań, Kamienna Góra, Lwówek b/ środkowy, z siedzibą w Legnicy, lubaňský, kamenohorský, lwówecký a Śląski, and Zgorzelec; składający się z powiatów: bolesławie- zhořelecký. b/ central, with the seat in Legnica, ckiego, legnickiego, lubińskiego, jawor- b/ centrální se sídlem v Lehnici, který consisting of districts: Bolesławiec, skiego i złotoryjskiego se skládal z okresů: boleslawieckého, Legnica, Lubin, Jawor, and Złotoryja; c/ północny, z siedzibą z Żarach, w lehnického, lubiňského, javorského a c/ northern, with the seat in Żary, jego skład wchodziły powiaty: głogow- złotoryjského, including the districts of: Głogów, ski, kożuchowski, szprotawski, żagański c/ severní se sídlem v Żarech, Kożuchów, Szprotawa, Żagań, and Żary.161 i żarski161. jehož součástí byly okresy: hlohovský, The WiN activists concentrated mainly Działacze WiN skupili się przede kożuchovský, szprotawský, zahaňský a on developing the field organizational wszystkim na rozwijaniu w terenie sieci żarský161. network and the communication. organizacyjnej i łączności. W działalno- Funkcionáři Svobody a Nezávislosti Propaganda dominated in political activity. ści politycznej dominowała propagan- se soustředili především na rozvíjení Jelenia Góra Subdistrict, as the only one da. Podokręg Jeleniogórski, jako jedyny organizační a spojovací sítě v terénu. in Lower Silesia, was publishing illegal na Dolnym Śląsku, wydawał nielegalną V politické činnosti převažovala newspaper Wolność (Freedom). A lawyer gazetkę „Wolność”. Redaktorem tego propaganda. Jelenohorská buňka - Stanisław Romanowicz was the editor of dwutygodnika, ukazującego się do li- jako jediný v Dolním Slezsku vydávala this fortnightly magazine, being published stopada 1945 r. w nakładzie około 1000 tajný zpravodaj Svoboda (Wolność). till November 1945, issued in about egzemplarzy, był prawnik – Stanisław Redaktorem tohoto dvoutýdeníku, 1000 copies.162 One dealt also with an Romanowicz162. Zajmowano się także který vycházel do listopadu 1945 v intelligence work and the penetration of pracą wywiadowczą i penetracją UBP nákladu přibližně tisíc výtisků, byl právník an UBP (secret police) and a MO (militia). oraz MO. Specjalna komórka wspierała Stanisław Romanowicz162. Zabývali se také A special unit financially supported zasiłkami wszystkich potrzebujących. výzvědnou činností a průnikem do složek all the needy people. This vivid activity Ta ożywiona działalność została prze- státní bezpečnosti a občanských milicí. was stopped in the middle of 1946, when rwana w połowie 1946 r., gdy organa Zvláštní buňka podporovala dávkami the organs of public safety arrested the bezpieczeństwa aresztowały większość všechny potřebné. Tato aktivní činnost majority of the district’s management

159 K. Szwagrzyk, Winni ? Niewinni ?, Wrocław 159 Krzysztof Szwagrzyk, Winni ? Niewinni ?, 159 Krzysztof Szwagrzyk, Winni ? Niewinni ?, 1999, s. 142–143. Wrocław 1999, s. 142–143 Wrocław 1999, pp. 142–143 160 Ibidem, s. 216. 160 Tamtéž, s. 216 160 Ibidem, p. 216 161 R. Primke, M. Szczerepa, Militarne sekrety 161 Robert Primke, Maciej Szczerepa, Militarne 161 Robert Primke, Maciej Szczerepa, Militarne Dolnego Śląska, Kraków 2005, s. 126. Sekrety Dolnego Śląska, Kraków 2005, s. 126 Sekrety Dolnego Śląska, Kraków 2005, p. 126 162 M. Sodel, W walce o ład i bezpieczeństwo 162 Mieczysław Sodel, w walce o lad i 162 Mieczysław Sodel, W walce o ład i na Dolnym Śląsku w latach 1945–1948, Wrocław bezpieczeństwo na dolnym Śląsku w latach bezpieczeństwo na Dolnym Śląsku w latach 1979, s. 124. 1945–1948, Wrocław 1979, s. 124 1945–1948, Wrocław 1979, p. 124

92 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU kierownictwa okręgu (łącznie 36 osób)163. byla přerušena v polovině roku 1946, kdy (altogether 36 people).163 Jelenia Góra Podokręg Jeleniogórski, pozbawiony pra- bezpečnostní orgány zatkli většinu vedení Subdistrict, deprived almost completely wie zupełnie kadry dowódczej, ograniczył skupiny (celkem 36 osob)163. Jelenohorská of the command staff, significantly znacznie swoją aktywność. W efekcie buňka bez vedení významně omezila svou restricted its activity. As a result of tych wydarzeń środek ciężkości konspi- činnost. V důsledku těchto událostí se the events, the centre of underground racyjnej działalności przesunął się do těžiště konspirační činnost přesunulo operations transferred to Lower Silesia Podokręgu Dolnośląskiego z siedzibą do dolnoslezské buňky se sídlem ve District with the seat in Wrocław. In a trial we Wrocławiu. W procesie, który zakoń- Vratislavi. V procesu, který skončil 4. which ended on January 4, 1947, Colonel czył się 4 stycznia 1947 r., podpułkownik ledna 1947 byl podplukovník Bolesław Bolesław Tomaszewski was sentenced Bolesław Tomaszewski został skazany na Tomaszewski odsouzen k trestu smrti, to the capital punishment, which was karę śmierci, która ostatecznie została který byl nakonec snížen na 15 let eventually exchanged into the penalty zamieniona na karę 15 lat więzienia164. vězení164. of 15 years of imprisonment.164 Ciekawostką jest, że kierownictwo Zajímavostí je, že vedení lehnické An interesting fact is that the Okręgu Legnickiego, któremu podle- skupiny, které podléhalo celé Dolní management of Legnica District, to which gał cały Dolny Śląsk, to jest: „Woźniak” Slezsko, to znamená: „Woźniak” entire Lower Silesia reported, which (sekretarz), „Wojtek” (kierownik propa- (tajemník), „Wojtek” (vedoucí was: “Woźniak” (secretary), “Wojtek” gandy), Maksymowicz ps. „Śmiały” (szef propagandy), Maksymowicz alias (manager of propaganda), Maksymowicz łączności), Jabłoński – ps. „Ornowski” „Śmiały” (šéf spojení), Jabłoński – alias alias “Śmiały” (chief of communication), (kierownik komórki organizacyjnej) oraz „Ornowski” (vedoucí organizační buňky) Jabłoński alias “Ornowski” (manager of Malaczyński – ps. „Jastrząb”, mieszkali w a Malaczyński alias „Jastrząb”, bydleli v the organisational unit), and Malaczyński Jeleniej Górze165. Jelení Hoře165. alias “Jastrząb”, lived in Jelenia Góra.165 Kolejną organizacją, działającą na te- Další organizací, která působila na Krajowy Ruch Oporu (The National renie Jeleniej Góry, był Krajowy Ruch území Jelení Hory bylo Národní hnutí Resistance Movement) of Jan Senkowski, Oporu Jana Senkowskiego, ps. „Jerzy”. odporu Jana Senkowského (Krajowy pseudonym “Jerzy”, was the next Grupa ta skupiała 8 osób. Jej głównym Ruch Oporu Jana Senkowskiego, organization acting in the area of Jelenia celem było przygotowanie się do wal- pseudonym „Jerzy”). Tato skupina Góra. This group gathered 8 people. Its ki zbrojnej z komunistami w przypadku měla 8 členů. Jejím hlavním cílem main purpose were the preparations wybuchu jakiegoś ogólnoświatowego byla příprava ozbrojeného boje proti for armed struggle with communists in konfliktu. W lipcu 1952 r. Krajowy Ruch komunistům v případě vypuknutí case of an outbreak of some worldwide Oporu został rozbity przez funkcjona- celosvětového konfliktu. V červenci conflict. In July 1952, the National riuszy PUBP w Jeleniej Górze. Jego 1952 bylo Národní hnutí odporu Resistance Movement was broken członków skazano na kary wieloletniego zlikvidováno státní bezpečnostní by a PUBP officers in Jelenia Góra. Its więzienia166. v Jelení Hoře. Jeho členové byli members were sentenced to penalties Organizacja Czarna Perełka została odsouzeni k mnohaletým trestům of long-term imprisonment.166 stworzona przez Czesława Wierzbickiego vězení166. Czarna Perełka (The Black Pearl) vel Czesława Małkowskiego, który pra- Organizaci Černá perlička (Czarna organization was created by Czesław cował w jeleniogórskim teatrze. Liczyła Perełka) založil Czesław Wierzbicki alias Wierzbicki alias Czesław Małkowski 18 osób. Konspiratorzy planowali m.in. Czesław Małkowski, který pracoval v who worked in Jelenia Góra theatre. zniszczenie pomnika przyjaźni polsko- jelenohorském divadle. Měla 18 členů. It consisted of 18 people. Conspirators -radzieckiej w Jeleniej Górze. Planów Ti plánovali mimo jiné zničení pomníku planned among others to destroy the tych nie zdołali zrealizować, gdyż w lipcu polsko-sovětského přátelství v Jelení monument of Polish-Soviet friendship 1952 r. zostali aresztowani167. Hoře. Tyto plány se jim nepodařilo in Jelenia Góra. They did not manage to Szczególnie prężnie rozwijały się w realizovat, protože byli v červenci 1952 fulfil these plans, because in July 1952 Jeleniej Górze młodzieżowe, konspira- zatčeni167. they were arrested.167 cyjne organizacje niepodległościowe. Zvláště pružně se v Jelení Hoře Youth underground independence W 1948 r. w Liceum Ogólnokształcącym rozvíjely mládežnické podzemní organizations were developing im. Stefana Żeromskiego powstały Orlice organizace. V roce 1948 na Gymnáziu exceptionally dynamically in Jelenia Oddziały Bojowe – Polski Podziemny Stefana Żeromského vznikly Orlice Góra. In 1948, in Stefan Żeromski Upper Skauting Niepodległościowy, które po- bojové oddíly - Polský podzemní Secondary School there came into being wołał Antoni Chyliński, ps. „Świstak”. osvobozenecký skauting (Orlice Oddziały Orlice Oddziały Bojowe – Polski Poziemny Organizacja, licząca około 12 osób, zaj- Bojowe – Polski Poziemny Skauting Skauting Niepodległościowy (The Orlice mowała się przede wszystkim rozpo- Niepodległościowy), které založil Battle Troops – the Polish Underground wszechnianiem antykomunistycznej pro- 163 Robert Primke, Jeleniogórski epizod 163 Robert Primke, Jeleniogórski epizod 163 R. Primke, Jeleniogórski epizod lwowskiej lwowskiej AK, v: Karkonosze č. 4–6 z r. 1992 lwowskiej AK, w: Karkonosze No. 4–6 from 1992 AK, [w:] „Karkonosze” 1992, nr 4–6. 164 Krzysztof Szwagrzyk, op. cit., s. 216 164 Krzysztof Szwagrzyk, op.cit., p. 216 164 K. Szwagrzyk, op. cit., s. 216. 165 Robert Primke, Maciej Szczerepa, op. cit., 165 Robert Primke, Maciej Szczerepa, op. cit., 165 R. Primke, M. Szczerepa, op. cit., s. 126. s. 126 p. 126 166 K. Szwagrzyk, op. cit., s. 166–168 . 166 Krzysztof Szwagrzyk, op.cit., s. 166–168 166 Krzysztof Szwagrzyk, op.cit., pp. 166–168 167 Ibidem, s. 272. 167 Tamtéž, s. 272 167 Ibidem, p. 272

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 93 pagandy. Działalnością większego kalibru Antoni Chyliński, pseudonym „Świstak“. Independence Scouting), appointed by zajmowała się Polska Podziemna Armia Organizace měla přibližně 12 osob a Antoni Chyliński, alias “Świstak”. The Niepodległościowa, która powstała w tej zabývala se především rozšiřováním organization consisted of about 12 people samej szkole w 1945 r. Jej członkowie, antikomunistické propagandy. Činností and dealt above all with the spreading of kierowani przez Zdzisława Jezierskiego, většího kalibru se zabývala Polská an anti-communist propaganda. Polska gromadzili broń oraz kolportowali ulot- podzemní osvobozenecká armáda, která Podziemna Armia Niepodległościowa (The ki. Organizacja ta znacznie się rozrosła. vznikla ve stejné škole v roce 1945. Její Polish Underground Independence Army), Została jednak zlikwidowana przez UB w členové, vedeni Zdisławem Jezierskim, which rose at the same school in 1945, latach 1950 – 51. W Jeleniej Górze w 1947 shromažďovali zbraně a rozšiřovali dealt with an activity of a bigger scale. r. powstała również Polska Organizacja letáky. Tato organizace se značně Its members, led by Zdzisław Jezierski, Powstańcza – „Orzeł”, która skupiała rozrostla. Byla však zlikvidována státní collected weapons and distributed leaflets. przede wszystkim młodzież związaną z bezpečností v letech 1950–1951. V Jelení This organization considerably extended. ruchem harcerskim. Grupa ta, licząca 30 Hoře v roce 1947 vznikla také Polská However, it was eliminated by the Polish osób, zamierzała zdobyć broń i rozpocząć povstalecká organizace – Orel (Polska secret police (UB) in the years 1950–51. In walkę partyzancką. Jej członkowie zostali Organizacja Powstańcza – „Orzeł”), která Jelenia Góra in 1947, Polska Organizacja aresztowani i skazani w 1948 r.168. sdružovala především mládež spojenou Powstańcza “Orzeł” (the Polish Insurgent W mieście działało również szereg fi- se skautským hnutím. Tato skupina, Organization “Eagle”) was created, which lii i ekspozytur organizacji wywodzących čítající 30 osob, se měla v záměru gathered mainly young people associated się z innych miejscowości oraz agenci i ozbrojit a zahájit partyzánskou válku. with the scout movement. This group, kurierzy obcych wywiadów. Její členové byli zatčeni a odsouzeni v consisting of 30 people, was planning to roce 1948168. get weapon and to commence a partisan Ve městě fungovala také řada poboček struggle. Its members were arrested and organizací z jiných měst a také agenti a sentenced in 1948.168 kurýři cizích tajných služeb. In the city there also operated a number of affiliates and branches of organizations originated in other towns and agents and couriers of foreign intelligence services.

Powstanie partii politycznych Vznik politických stran Establishment of political parties

Z zasiedlaniem miasta i rozwojem życia S osídlováním města a rozvojem The process of organisation of political gospodarczego nierozerwalnie wiązał się, hospodářského života byl nerozlučně life, characteristic for this period, was charakterystyczny dla tego okresu, proces spojen pro tuto dobu charakteristický inseparably connected with the settling organizacji życia politycznego. Generalnie proces organizace politického života. of the city and the development of można pokusić się o stwierdzenie, że był Obecně si můžeme dovolit konstatovat, economic life. Generally, it is possible to to proces sterowany odgórnie i jednie w že to byl proces řízený shora a pouze v state that it was a process controlled by przypadku partii opozycyjnej – Polskiego případě opoziční strany – Polské strany the superior authority and only in case of Stronnictwa Ludowego, wchodziły w grę lidové (Polskie Stronnictwo Ludowe) the opposition party – the Polish Peasants’ inicjatywy oddolne. se jednalo o iniciativu vznikající zdola. Party (PSL), it was a grassroots initiative.

Polska Partia Robotnicza Polská dělnická strana The Polish Workers’ Party (PPR) (Polska Partia Robotnicza) Pierwsi działacze ówczesnej „wiodącej First activists of a contemporary siły narodu” znaleźli się w składzie grupy První funkcionáři tehdejší „vedoucí síly “leading force of the nation” found operacyjnej, która przybyła do miasta w národa“ se stali součástí operační skupiny, themselves in an operational group drugiej połowie maja 1945 r. Stopniowo která přišla do města v druhé polovině which arrived to the city in the second liczba ich rosła. 5 czerwca 1945 r. zosta- května 1945. Jejich počet postupně rostl. half of May 1945. Gradually, the number ła zorganizowana pierwsza powiatowa 5. června 1945 se konala první okresní of them was growing. On 5 June, 1945, konferencja partyjna, w której uczest- stranická konference, které se zúčastnilo the first district party conference was niczyło 28 członków PPR169. W trakcie 28 členů PPR169. Během konference held, in which 28 members of the PPR konferencji powołano Komitet Miejski vznikla městská a okresní komise PPR170. participated.169 In the course of the i Komitet Powiatowy PPR170. I sekreta- Prvním tajemníkem městské komise PPR conference a Municipal Committee and rzem Komitetu Miejskiego PPR został a District Committee of the PPR were 168 Robert Klementowski, Wojciech Szczerepa, 168 R. Klementowski, W. Szczerepa, Jeleniogórskie Jeleniogórskie orlęta, Jelenia Góra 2011, Tamtéž, orlęta, Jelenia Góra 2011, s. 287–288, 293–94, 295–96. s. 287–288, 293–94, 295–96, 168 Robert Klementowski, Wojciech Szczerepa, 169 „Głos Pogranicza”, Jelenia Góra 27– 169 Głos Pogranicza, Jelenia Góra 27–29.08.1945 r., s. 18 Jeleniogórskie orlęta, Jelenia Góra 2011, Ibidem, 29.08.1945 r., s. 18. 170 Marian Iwanek, Życie polityczne i społeczne pp. 287–288, 293–294, 295–296 170 M. Iwanek, Życie polityczne i społeczne w Kotlinie w Kotlinie Jeleniogórskiej 1945–1948, Jelenia 169 Głos Pogranicza, Jelenia Góra August Jeleniogórskiej 1945–1948, Jelenia Góra 1982, s. 24. Góra 1982, s. 24 27–29, 1945, p. 18

94 Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU Eustachiusz Komarczewski, którego w se stal Eustachiusz Komarczewski, jehož established.170 Eustachiusz Komarczewski grudniu 1945 r. zastąpił Marian Lizak171. v prosinci 1945 nahradil Marian Lizak171. became the First Secretary of the PPR Jak podaje Marian Iwanek: Jak uvádí Marian Iwanek: Municipal Committee, who was replaced (…) W 1945 r. najważniejszym zada- (…) V roce 1945 byla nejdůležitějším by Marian Lizak in December 1945.171 niem miejskiej i powiatowej instancji úkolem městské a okresní stranické Marian Iwanek recorded: partyjnej była organizacja podstawo- instance organizace základních článků (…) In 1945, the organization of basic wych ogniw działania – terenowych - terénních stranických buněk. První links of action – of local party units, komórek partyjnych. Pierwsze koła stranické kroužky vznikaly hlavně při was the most important task of the partyjne powstawały głównie przy or- orgánech státní správy: na okresním municipal and district party authorities. ganach administracji państwowej: w hejtmanství, v městských a obecných The first party circles were formed mainly starostwie powiatowym, zarządach radách, na úřadu veřejné bezpečnosti at the state government authorities: miejskich i gminnych, przy Urzędzie a pracovištích občanských milicí. Na district offices, municipal and commune Bezpieczeństwa Publicznego i pla- okresním úřadu veřejné bezpečnosti management boards, by the Office cówkach Milicji Obywatelskiej. Przy existovalo jedno sdružení PPR. V of Public Safety (UBP), and sections Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa občanských milicích byla sdružení PPR of the Citizens’ Militia (MO). One PPR Publicznego istniało jedno koło PPR. tvořena téměř na každém stanovišti. division existed at the District Office W Milicji Obywatelskiej koła PPR two- Zaměstnanci těchto dvou institucí of Public Safety. Units of the PPR were rzono prawie przy każdym posterunku. pocházeli téměř výhradně ze členů PPR. created at almost every station of the Pracownicy tych dwu instytucji rekru- (…) Jinak probíhal proces organizace Citizens’ Militia. Employees of these two towali się prawie wyłącznie spośród akčních buněk PPR v závodech, podnicích institutions recruited almost exclusively członków PPR. (…) Inaczej przebiegał a dalších institucích. První základní from the PPR members. (…) The process proces organizacji komórek działania organizace vznikly v srpnu 1945. Nejdříve of organisation of the PPR divisions went PPR w przedsiębiorstwach, zakładach i na Polských státních dráhách (PKP). differently in enterprises, plants, and other innych instytucjach. Pierwsze organiza- Sdružení založené 7 železničáři v listopadu institutions. First company organisations cje zakładowe powstały w sierpniu 1945 čítalo už 31 členů PPR. V Městském were formed in August 1945. The first one r. Najwcześniej przy PKP. Koło założone dopravím podniku bylo sdružení založeno was at the Polish State Railways (PKP); przez 7 kolejarzy, członków PPR, w listo- v srpnu třemi řidiči tramvají, v listopadu established by 7 railwaymen, members padzie liczyło już 31 osób. W Miejskim mělo 12 členů172. (…) of the PPR; in November consisted Przedsiębiorstwie Komunikacyjnym, koło Jak lze vidět, PPR jako vládní strana already of 31 people. In the Municipal założone w sierpniu przez 3 tramwajarzy, se vyznačovala velkou dynamikou. Communication Enterprise (MPK) the unit w listopadzie liczyło 12 członków172. (…) V listopadu roku 1945 do této strany established in August by 3 tram drivers, Jak więc widać PPR, będąca partią patřilo 160 osob, v prosinci 1946 – 951, had 12 members in November.172 (…) władzy, odznaczała się dużą dynamiką. o rok později 1 523 a v říjnu roku 1948 The PPR, being the party in power, W listopadzie 1945 r. do tej partii należało – 2 136173. Co se týče metod práce, pak distinguished itself with dynamics. In 160 osób, w grudniu 1946 r. – 951 , rok dominovaly tradiční schůze – porady November 1945, 160 people were members później – 1523, a w październiku 1948 r. a setkání s lidmi, kterým se nevyhýbal of this party, in December 1946 – 951, a – 2136173. Jeśli chodzi o metody pracy, to například první okresní hejtman, year later – 1523, and in October 1948 dominowały tradycyjne nasiadówki – na- Wojciech Tabaka. – 2136.173 Traditional sittings dominated rady, posiedzenia i spotkania z ludźmi, od in the methods of work – conferences, których nie stronił na przykład pierwszy sessions, and meetings with people – this starosta, Wojciech Tabaka. form was eagerly chosen, for example, by the first Starost, Wojciech Tabaka.

Polska Partia Socjalistyczna Polská socialistická strana The Polish Socialist Party (PPS) (Polska Partia Socjalistyczna) Działacze Polskiej Partii Socjalistycznej, Activists of the Polish Socialist Party oddelegowani przez Wojewódzki Komitet Členové Polské socialistické strany (PPS), delegated by the PPS Provincial PPS w Kielcach, dotarli do miasta w maju (PPS), vyslaní vojvodskou komisí PPS v Committee in Kielce, reached the 1945 r. 4 czerwca 1945 r. odbyło się ze- Kielcích, dorazili do města v květnu 1945. city in May 1945. On June 4, 1945, an branie organizacyjne Koła Miejskiego 4. června 1945 se konala organizační organizational meeting of the Municipal w Jeleniej Górze, które było pierwszą schůze místní organizace v Jelení Hoře, 170 Marian Iwanek, Życie polityczne i społeczne tego typu komórką organizacyjną na ca- která byla první organizační buňkou w Kotlinie Jeleniogórskiej 1945–1948, Jelenia 174 łym obszarze Kotliny Jeleniogórskiej . Góra 1982, p. 24 171 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, ed. Z. 171 Jelenia Góra. Zarys rozwoju miasta, 171 Jelenia Góra. Zarys […], s. 250. Kwaśnego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk- editorship of Z. Kwaśny, Wrocław-Warszawa- 172 M. Iwanek, op. cit., s. 24–25. Łódź 1989, s. 250 Kraków-Gdańsk-Łódź 1989, p. 250 173 Ma. Iwanek, Rozwój społeczno-gospodarczy 172 Marian Iwanek, op. cit., s. 24–25 172 Marian Iwanek, op. cit., pp. 24–25 i kulturalny Jeleniej Góry w 35-leciu PRL, „Rocznik 173 Marian Iwanek, Rozwój społeczno- 173 Marian Iwanek, Rozwój społeczno-gospodarczy Jeleniogórski”, t. XVIII z 1980 r., s. 14. gospodarczy i kulturalny Jeleniej Góry w 35-leciu i kulturalny Jeleniej Góry w 35-leciu PRL, „Rocznik 174 M. Iwanek, Życie polityczne […], op.cit., s. 46. PRL, „Rocznik Jeleniogórski”, t. XVIII z 1980 r., s. 14 Jeleniogórski”, vol. XVIII from 1980, p. 14

Z HISTORII JELENIEJ GÓRY I REGIONU 95