KLASYCY HISTORIOGRAFII WARSZAWSKIEJ Jerzy Tomaszewski ŻYDZI W II RZECZYPOSPOLITEJ ŻYDZI W II RZECZYPOSPOLITEJ INSTYTUT HISTORYCZNY UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO KLASYCY HISTORIOGRAFII WARSZAWSKIEJ Komitet redakcyjny: Katarzyna Błachowska, Marek A. Janicki, Małgorzata Karpińska (przewodnicząca), Krystyna Stebnicka, Piotr Węcowski JERZY TOMASZEWSKI ŻYDZI W II RZECZYPOSPOLITEJ wybór i opracowanie Artur Markowski, Szymon Rudnicki Wydawnictwo Neriton Warszawa 2016 Redakcja przypisów Magdalena Mizgalska-Osowiecka Korekta Ewa Bazyl Opracowanie graficzne i projekt okładki Elżbieta Malik Fundacja Naukowa Otwarte Historie Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa www.otwartehistorie.pl [email protected] © Copyright by Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego © Copyright by Wydawnictwo Neriton ISBN 978-83-7543-410-1 Tytuł dotowany przez Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego oraz ze środków Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce Wydawnictwo Neriton Wydanie I, Warszawa 2016 Rynek Starego Miasta 29/31, 00–272 Warszawa tel. 22 831–02–61 w. 26 www.neriton.apnet.pl [email protected] Nakład 400 egzemplarzy Objętość 23 arkusze wydawnicze Druk i oprawa Fabryka Druku SPIS TREŚCI Wstęp . 9 SPOŁECZEŃSTWO I POLITYKA Rozmieszczenie Żydów w Europie Środkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym. Szkic statystyczny . 13 Władysław Grabski wobec kwestii żydowskiej . 26 Żydzi w strukturach społeczeństwa obywatelskiego: Polska w XX wieku . 50 Naród żydowski w Europie Środkowej . 79 Wokół obywatelstwa Żydów polskich (1918–1939) . 100 Kościół Rzymskokatolicki w Polsce wobec Żydów 1918–1939 . 119 Żydzi polscy w Lipsku w latach 1928–1938 . 148 Anti-Semitism of Men and Anti-Semitism of Things Inside Vladimir Jabotinsky’s World of Ideas . 168 Polish Society Through Jewish Eyes: on the Sources of ‘Anti-Polonism’ . 181 Sytuacja Żydów w Polsce przed wybuchem drugiej wojny światowej . 199 GOSPODARKA Robotnicy żydowscy w Polsce w latach 1921–1939 (Szkic statystyczny) . 223 Robotnicy żydowscy w Warszawie międzywojennej (Uwagi statystyczne) . 245 W sprawie położenia materialnego Żydów polskich w latach 1918–1939 . .263 8 SPIS TREŚCI Położenie drobnych kupców żydowskich w latach wielkiego kryzysu (1929–1935) . 274 Rolnictwo żydowskie w Polsce, 1918–1939 . 300 Between the Social and National – The Economic Situation of Polish Jewry 1918–1939 . .309 METODOLOGIA I HISTORIOGRAFIA Some Methodological Problems of the Study of Jewish History in Poland between the Two World Wars . .331 The History of the Jews as an Integral Part of the History of Poland and Other Central European Societies: Theory and Reality . 347 Historiografi a polska . 367 ANEKS Odpowiedzi na niektóre pytania zadane lub niezadane, jak też na rozmaite domysły lub wymysły, życzliwe, a także mniej lub bardziej nieżyczliwe, lub zrodzone z bezinteresownej ciekawości . 381 Artur Markowski, Szymon Rudnicki, Jerzy Tomaszewski (1930–2014) . 413 Konrad Zieliński, Jerzego Tomaszewskiego wkład w badania nad historią Żydów polskich . 429 Prace prof. dr. hab. Jerzego Tomaszewskiego zamieszczone w niniejszym tomie . 443 WSTĘP Profesor Jerzy Tomaszewski, wybitny uczony światowego for- matu, był jednym z prekursorów i najważniejszych badaczy dzie- jów Żydów w okresie międzywojennym. Jego aktywność naukowa w tym zakresie przypada na II połowę XX w. i pierwsze lata obec- nego stulecia. Wywodzący się z dobrej szkoły historii gospodar- czej oraz mający doświadczenia w badaniach o charakterze poli- tologicznym – w najbardziej płodnym momencie swojej kariery akademickiej zwrócił uwagę na problem mniejszości narodowych w II Rzeczypospolitej, a szczególnie Żydów. Od schyłku PRL studia nad tym okresem przeżywają rene- sans, także za sprawą młodego pokolenia badaczy. Ich uwagę przy- kuwa problem żydowskiej aktywności politycznej i społecznej. Historia polityczna, uprawiana dziś z szerokim zapleczem myśle- nia o społecznych jej konotacjach, jest odmiennym przykładem optyki badawczej od tej, jaką można zauważyć w pracach Jerzego Tomaszewskiego. Niemniej jednak to powstałe przed kilkunastoma laty artykuły naukowe nadal tworzą w pewnym sensie ramy dzia- łania dla współczesnego pokolenia humanistów. Poza doskonałymi diagnozami metodologicznymi Jerzy Tomaszewski podejmował fun- damentalne tematy z historii polskich Żydów, takie jak choćby ich status prawny w II RP, struktury społeczne czy antysemityzm. Mija właśnie dwa lata od śmierci tego wybitnego uczonego. Uznaliśmy, że wobec rozwijających się na całym świecie zainteresowań histo- rią Żydów polskich w II RP warto jeszcze raz udostępnić czytel- nikowi wybrane prace Jerzego Tomaszewskiego, poświęcone temu zagadnieniu. Przygotowanie takiego tomu nastręczyło wiele trudności z wyborem jego zawartości. Większość prac tutaj publikowanych dotyczy zagadnień historii lat 20. i 30. XX w. Pozostawiliśmy poza niniejszą reedycją artykuły i eseje Tomaszewskiego odnoszące się do Zagłady i powojnia, uznając, że to czas między dwiema wojnami był głównym zakresem zainteresowań Profesora oraz jego ulubionym 10 WSTĘP polem badawczym. Nie uwzględniliśmy także edycji źródeł wydawa- nych przez niego w publikacjach zbiorowych i czasopismach. Uzna- liśmy bowiem, że istotne dla współczesnego czytelnika są przede wszystkim interpretacje i poglądy naukowe uczonego. Wśród wyda- nych prac znajdują się także odnalezione w archiwum naukowca teksty do tej pory niepublikowane w takiej formie – po polsku. Prace zamieszczone w niniejszym tomie wydane były w róż- nych miejscach i w różnym czasie, co wskazujemy przy każdym z artykułów. Nie ingerowaliśmy w ich treść, ograniczając się do poprawek natury korektorskiej, choć biorąc pod uwagę skrupulat- ność Profesora Tomaszewskiego w zakresie edytorskim – było ich niewiele. Ingerencja redakcyjna polegała na ujednoliceniu przy- pisów w sensie ich zapisu bibliograficznego, czym zajmowała się uczennica Profesora – Magdalena Mizgalska-Osowiecka. Prezentowany wybór tekstów jest subiektywny i wynika z sądów i przekonań redaktorów o wadze i przydatności ich we współczesnych sporach historycznych i prowadzonych bada- niach. Przedstawione tu artykuły nie zestarzały się i mamy nadzieję, że będą pomocne kolejnemu pokoleniu historyków i osób zaintere- sowanych historią Żydów. Ustalenia zawarte w oddawanych ponow- nie do rąk czytelnika pracach Jerzego Tomaszewskiego i interpre- tacje wychodzące spod jego pióra z pewnością należą już dziś do klasycznych ujęć tematu i będą się do nich odwoływać badacze tych zagadnień jeszcze przez wiele lat. Wydanie drukiem swego rodzaju kanonu pisarstwa histo- rycznego dotyczącego Żydów w II RP pióra prof. Jerzego Toma- szewskiego jest nie tylko hołdem, jaki chcemy oddać wspaniałemu uczonemu, ale także wynika z wagi i roli prezentowanych tu stu- diów dla współczesnych badań naukowych oraz świadomości spo- łecznej w zakresie historii polskich Żydów. Jesteśmy przekonani, że współczesna humanistyka – zarówno polska, jak i światowa – skorzysta wiele na zebraniu tych wyników badań w jednym tomie. *** Dziękujemy redakcjom i wydawnictwom za zgody na prze- drukowanie artykułów. Artur Markowski Szymon Rudnicki SPOŁECZEŃSTWO I POLITYKA ROZMIESZCZENIE ŻYDÓW W EUROPIE ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM Szkic statystyczny W literaturze dotyczącej dziejów Żydów w okresie między- wojennym stosunkowo rzadko pojawiają się studia obejmujące pro- blematykę całego obszaru środkowo-wschodniej Europy1. Tymcza- sem wiadomo, że – niezależnie od różnic politycznych – społeczność żydowska poszczególnych krajów tej części kontynentu miała wiele istotnych cech wspólnych, zarówno pod względem struktury spo- łeczno-ekonomicznej, jak życia umysłowego. Wzajemne kontakty były ułatwione przez migracje. Znaną jest rzeczą, że niektóre ośrodki życia religijnego na terytorium państwa polskiego przy- ciągały uwagę wiernych z rozmaitych krajów. Podobne ośrodki ist- niały także w niektórych innych państwach. Warto więc spojrzeć na rozmieszczenie Żydów w środkowo-wschodniej Europie jako całości i spróbować określić granice ich osadnictwa2. Punktem wyjścia będą wyniki spisów ludności, przeprowa- dzanych w poszczególnych państwach. Wprawdzie pochodzą one z rozmaitych lat, lecz dla naszych celów różnice stąd wynikające nie mają większego znaczenia. Poważniejsze skutki mogą nato- miast pociągnąć odmienne zasady zbierania informacji spisowych oraz ich publikacji. W niektórych wypadkach zadawano pytanie o narodowość, w innych – o język (ojczysty ewentualnie potoczny). Jedynym wspólnym zapytaniem było pytanie dotyczące wyznania. W wypadku ludności żydowskiej omawianego obszaru kryterium wyznania może być na ogół przyjmowane jako zewnętrzny prze- jaw przynależności narodowej, a nieuniknione odchylenia nie mają większego znaczenia z punktu widzenia niniejszego artykułu. Tam, 1 Cennym wyjątkiem jest książka: E. Mendelsohn, The Jews of East Central Europe between the World Wars, Bloomington 1983. 2 Artykuł ten powstał w związku z programem badań w The Institute for Advanced Studies, The Hebrew University of Jerusalem. Serdecznie dziękuję Insty- tutowi za umożliwienie mi udziału w tych pracach. 14 ROZMIESZCZENIE ŻYDÓW W EUROPIE gdzie możliwe było porównanie danych o narodowości z danymi o wyznaniu, występowała daleko idąca zbieżność. Dlatego też przy- jąłem statystykę wyznaniową jako podstawę dla ustalenia liczby Żydów. Wyjątkiem jest ZSRR, gdzie spis nie objął pytania o religię. Obszar Europy Środkowo-Wschodniej o znacznym odsetku ludności żydowskiej w miastach. Ukośnymi kreskami zaznaczono obszar, na którym Żydzi stanowili ponad 4% ludności miejskiej.