Wieki Stare i Nowe Tom 14 (19) Tom 14 (19) Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2019 Zespół Redakcyjny Agata A. Kluczek (redaktor naczelna), Dariusz Rolnik (zastępca redaktor naczelnej), Maciej Fic (zastępca redaktor na‑ czelnej), Marcela Gruszczyk (sekretarz), Dawid Madziar (sekretarz) Rada Naukowa Marian Chachaj (Lublin), Dariusz Dolański (Zielona Góra), Jerzy Dygdała (Toruń), Albin Głowacki (Łódź), Valiancin Fiodaravič Holubieŭ (Minsk), Andrej Macuk (Minsk), Danuta Musiał (Toruń), Mirosław Nagielski (Warszawa), Albina Feodorovna Noskova (Moskva), Maciej Salamon (Kraków), Maciej Serwański (Poznań), Michal Šmigel’ (Banská Bystrica), Ramunė Šmigelskytė ‑Stukienė (Vilnius), Przemysław Wiszewski (Wrocław), Stiepan Zakharkevich (Minsk) Recenzenci Nazwiska recenzentów publikowane są raz w roku na stronie internetowej: www.journals.us.edu.pl Adres Redakcji Instytut Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach ul. Bankowa 11, 40 ‑007 Katowice ISSN 2353‑9739 Czasopismo wcześniej ukazywało się w formie drukowanej z ISSN 1899‑1556 Wersją referencyjną czasopisma jest wersja elektroniczna dostępna na platformie: www.journals.us.edu.pl Czaspopismo jest indeksowane w nastepujących bazach: Baza Czasopism Humanistycznych i Społecznych www.bazhum.pl Central and Eastern European Online Library www.ceeol.com Publikacja na podstawie licencji Creative commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe (CC BY‑SA 4.0) Treść Artykuły Sławomir Leszek Droździel Zdobycie Nowej Kartaginy przez Scypiona — problem interpretacji źródeł i ustaleń nowożytnej historiografii 7 Radosław Piętka „Hesperiam sua Libra tenet, qua condita Roma […]”. Astrologiczne konteksty opo‑ wieści o narodzinach i odrodzeniu Rzymu 22 Agnieszka Bartnik „Swędzący problem”: rzymscy weterynarze w walce z pasożytami zewnętrznymi . 37 Jerzy Urwanowicz Bracia Potoccy w działaniach przeciwko Moskwie (1609—1612). Glosa do zagadnie‑ nia 58 Jerzy Wojciechowski Opinie o ceremoniale dyplomatycznym w Rosji na podstawie relacji uczestników poselstw Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII wieku 71 Leszek A. Wierzbicki Sejmiki ekspedycyjne. Zgromadzenia szlacheckie w czasie wypraw pospolitego ruszenia (na przykładzie 1672 roku) 88 Robert Kołodziej Udział Potockich w obradach sejmowych w czasach Jana III Sobieskiego 98 Mariusz Sawicki Sapieżyńska ochrona dóbr Potockich w starostwie owruckim w latach 80. i 90. XVII wieku. Przyczynek do badań nad współpracą rodzin magnackich w czasach pano‑ wania Jana III Sobieskiego 109 Jerzy Dygdała Siła złudzeń — informacje o szwedzkich „zwycięstwach” w Rosji i o bitwie połtawskiej dochodzące do obozu króla Stanisława (sierpień 1708—wrzesień 1709 roku) 119 4 Treść Adam Lisek Postulaty polityczne szlachty województwa mazowieckiego na sejmikach poselskich przed konwokacją 1733 roku 143 Tomasz Sporyń Artyści czy propagatorzy? Twórcy najpopularniejszych pieśni okresu wojny sece‑ syjnej 162 Lukáš Turoň Małżeństwa mieszkańców rzymsko ‑katolickiej parafii Mosty koło Jabłonkowa w „długim wieku XIX” 183 Piotr Uwijała Powstanie i działalność Polskiej Wojskowej Misji Zakupów w Paryżu w okresie ma‑ rzec—kwiecień 1919 roku. Charakterystyka pierwszych tygodni pracy na terenie Francji 203 Tomasz Fortoński Bronisław Knothe (1881—1950). Nauczyciel, społecznik, polityk 229 Natalia Kotrys Miasto chorych — sytuacja mieszkaniowa wrocławian a zachorowalność na gruźlicę płuc w okresie Republiki Weimarskiej (1919—1933) 246 Ks. Marek Jodkowski Udzielna prałatura kłajpedzka po wcieleniu Okręgu Kłajpedy do Rzeszy Niemieckiej w 1939 roku 261 Recenzje i artykuły recenzyjne Judyta Ścigała Rządy pod znakiem walki o sukcesję 281 Michał Zwierzykowski Nowe źródło do badań pierwszego „panowania” Stanisława Leszczyńskiego 285 Dawid Madziar Struktura narodowościowa armii francuskiej w latach 1715—1831 295 Krystian Kazimierczuk „Dziś Golgota na kopalni »Wujek«, tu łza matki i krew syna spływa, rozpacz ludzka i ziemi cierpienie, a przed bramą Matka Boleściwa” 303 „Wieki Stare i Nowe” 2019, t. 14 (19), s. 7—21 ISSN 2353‑9739 DOI 10.31261/WSN.2019.19.01 Sławomir Leszek Droździel Uniwersytet Marii Curie ‑Skłodowskiej [email protected] https://orcid.org/0000 ‑0001 ‑8783 ‑7839 Zdobycie Nowej Kartaginy przez Scypiona — problem interpretacji źródeł i ustaleń nowożytnej historiografii Abstrakt: Celem artykułu jest próba zweryfikowania najnowszych ustaleń dotyczących okoliczności zdobycia Nowej Kartaginy przez Publiusza Korneliusza Scypiona w 209 roku p.n.e. Zamiarem autora było ponowne przeanalizowanie relacji źródłowych i ich skonfrontowanie z treścią dyskursu w literaturze przedmiotu dotyczącego wskazanego tematu. Przebieg omawianej operacji, którą autor postanowił poddać krytycznej interpretacji, miał bowiem kolosalne zna‑ czenie nie tylko dla dalszych walk Rzymian z Kartagińczykami na Półwyspie Iberyjskim, lecz także dla całego konfliktu potomków Romulusa z Hannibalem, w którym odnieśli oni ostateczne zwy‑ cięstwo. Słowa kluczowe: Scypionowie, Korneliusze, Publiusz Korneliusz Scypion, Rzym, Kartagina, Hiszpa‑ nia, druga wojna punicka, Nowa Kartagina Spektakularne sukcesy Hannibala w Italii przesłaniają niekiedy wydarzenia, ja‑ kie miały miejsce na innych frontach drugiej wojny punickiej. Tymczasem punktem zwrotnym tego konfliktu było zdobycie Nowej Kartaginy wiosną 209 roku p.n.e.1 Mimo że od tego czasu upłynęło ponad 2200 lat, zdarzenie to nadal budzi w nauce dużo kontrowersji. Wielu autorów próbowało nadać mu własną interpretację, czę‑ sto sprzeczną z tą zawartą w źródłach antycznych. W niniejszym artykule podjęto 1 R. Gabriel: Scypion Afrykański Starszy, największy wódz starożytnego Rzymu. Tłum. J. Jed‑ liński. Poznań 2010, s. 122; J. Lazenby: Wojna Hannibala. Historia militarna drugiej wojny punic- kiej. Tłum. T. Ładoń. Oświęcim 2015, s. 191; H. Scullard: Scipio Africanus in the Second Punic War. Cambridge 1929, s. 68; R. Chevallier: Voyages et déplacements dans l’Empire romain. Paris 1988, s. 114—120; F. Walbank: A Historical Commentary on Polybius. 2. Oxford 1967, s. 191—192; S. Ducin: Sztuka nawigacji w starożytnej Grecji i Rzymie. Lublin 1997, s. 62—63. 8 Artykuły próbę weryfikacji najnowszych ustaleń współczesnej nauki dotyczących zdobycia Nowej Kartaginy2. Wiosną 211 roku p.n.e. ojciec i stryj Publiusza Korneliusza Scypiona3 rozpo‑ częli tragiczną w skutkach kampanię przeciw Kartagińczykom. W jej wyniku obaj wodzowie zginęli na polu bitwy. Przed całkowitą klęską uchronił Rzymian trybun wojskowy Lucjusz Marcjusz4. Podjął on energiczne działania mające na celu zebra‑ nie resztek armii rzymskiej. Połączył siły z Tyberiuszem Fontejuszem5, a następnie w głosowaniu został obrany przez ocalałych z pogromu żołnierzy wodzem6. Udało mu się ufortyfikować obóz po północnej stronie rzeki Ebro i utrzymać rzymskie pozycje do nadejścia z Italii posiłków pod wodzą Gajusza Klaudiusza Nerona7. Według Liwiusza, Gajusz Klaudiusz Neron przeprowadził tylko jedną zaczepną operację militarną przeciwko Hazdrubalowi Barkasowi, w rejonie tzw. Czarnych Skał. Rzymianom udało się zamknąć Kartagińczyków w okrążeniu. Gajusz Klau‑ diusz Neron pozwolił jednak wymknąć się przeciwnikowi podczas prowadzonych pertraktacji8. W 210 roku p.n.e. po odwołaniu Gajusza Klaudiusza Nerona przez senat rzym‑ ski do Italii wodzem armii rzymskiej w Hiszpanii wybrano Publiusza Korneliusza Scypiona. Dowództwo sprawował jako privatus cum imperio9. Podjął on śmiałą kampanię przeciwko najważniejszemu miastu Hiszpanii kontrolowanemu przez Kartagińczyków. Nowa Kartagina miała fundamentalne znaczenie dla kartagińskiej 2 M. Wolny: Hannibal w Italii (218—217 p.n.e.). Studia nad uwarunkowaniami początkowych sukcesów kartagińskich. Olsztyn 2007, s. 158—173. 3 Chodzi o Publiusza Korneliusza Scypiona i Gajusza Korneliusza Scypiona. 4 T. Broughton: The Magistrates of the Roman Republic. I: 509 B.C.—100 B.C. New York 1951, s. 275. Lucjusz Marcjusz należał zapewne do warstwy ekwitów. Niewykluczone, że najpierw jako primipilus, a potem trybun wojskowy dał się poznać obu tragicznie zmarłym w Hiszpanii Scypionom jako odważny i godny zaufania oficer. Jego rodzina, prawdopodobnie o plebejskim rodowodzie, mogła być związana z rodem Korneliuszów na zasadach klienckich. 5 Tyberiusz Fontejusz był legatem Publiusza Korneliusza Scypiona. Po połączeniu się z wojskami Leliusza Marcjusza zgodził się na objęcie przez niego dowództwa. 6 Tytus Liwiusz: Dzieje Rzymu od założenia miasta. Tłum. M. Brożek. Wrocław—Warszawa— Kraków 1974, XXV.37, XXVI.17, XXVI.19; R. Gabriel: Scypion Afrykański…, s. 83; J. Lazenby: Wojna Hannibala…, s. 190. Ich liczbę możemy szacować na ok. 6—8 tys. żołnierzy. Wiemy, że Publiusz Korneliusz Scypion po przybyciu na Półwysep Iberyjski dysponował armią 28 tys. pieszych i 3 tys. konnych. Biorąc pod uwagę, że Gajusz Klaudiusz Neron przywiódł do Hiszpanii 12 tys. pie‑ szych i 1100 konnych. Z kolei Publiusz Korneliusz Scypion zabrał ze sobą z Italii ok. 10 tys. żołnierzy i 500 konnych. Na tej podstawie możemy szacować liczbę ocalałych żołnierzy. 7 Liwiusz XXV, 37; Frontyn: Podstępy wojenne. Tłum. B. Burliga. Wrocław 2016, VI, 2; S. Droździel: Przebieg i znaczenie kampanii Scypionów w Hiszpanii w latach 218—211 p.n.e. „Koło Historii” 2017, 20, s. 34. 8 Liwiusz XXVI, 17. 9 Sprawował imperium jako osoba prywatna, gdyż nie był pretorem ani konsulem. Por. J. La‑ zenby: Wojna Hannibala…, s. 191—192. Sławomir Leszek Droździel: Zdobycie Nowej Kartaginy przez Scypiona… 9 obecności na Półwyspie Iberyjskim. Stanowiła bowiem główne zaplecze zbrojeniowe i logistyczne dla armii Kartaginy. Będąc najdogodniejszym portem na wybrzeżu