Orthódoxi Evrópi
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Orthódoxi Evrópi STUDIA DO DZIEJÓW KOŚCIOŁA PRAWOSŁAWNEGO W EUROPIE WSCHODNIEJ Rocznik Katedry Historii Europy Środkowo-Wschodniej Uniwersytet w Białymstoku vol. 1/2018 2 Orthódoxi Evrópi. Studia do dziejów Kościoła prawosławnego w Europie Wschodniej vacat Православная Европа / Orthodox Europe / Ορθόδοξη Ευρώπη vol. 1 / 2018 3 Orthódoxi Evrópi Studia do dziejów Kościoła prawosławnego w Europie Wschodniej vol. I / 2018 Православная Европа Исследования по истории Православной Церкви в Восточной Европе Orthodox Europe Studies for the history of the Orthodox Church in Eastern Europe Ορθόδοξη Ευρώπη Μελέτες για την ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ανατολική Ευρώπη Białystok 2018 4 Orthódoxi Evrópi. Studia do dziejów Kościoła prawosławnego w Europie Wschodniej Rada Naukowa: Ks. Bp. dr hab. Warsonofiusz Doroszkiewicz (Warszawa), ks. Bp. dr hab. Andrzej Borkowski (Białystok), Prof. dr hab. Antoni Mironowicz (Białystok), Prof. dr hab. Walen- tyna Tepłowa (Mińsk), Prof. dr hab. Jerzy Ostapczuk (Warszawa), Prof. dr hab. Alexander Gavrilin (Riga), Prof. dr hab. Antonios Tachiaos (Saloniki), Prof. dr hab. Nikołaj Nikołajew (Petersburg), Prof. dr hab. Dimitros Gonis (Ateny), Prof. dr hab. Jury Łabyncew (Moskwa), Prof. dr hab. Dimitr Kenanow (Veliko Trnowo), Prof. dr hab. Leonid Tymoszenko (Drohobyczyn), Prof. dr hab. Goran Janicijevic (Belgrad), dr hab. Urszula Pawluczuk (Białystok) Redakcja: Prof. dr hab. Antoni Mironowicz, dr hab. Urszula Pawluczuk Sekretarz redakcji: mgr Marcin Mironowicz Recenzenci: Prof. dr hab. Krzysztof Filipow (Białystok), Prof. dr hab. Jerzy Garbiński (Lublin), Prof. dr hab. Aleksander Wabiszczewicz (Brześć), Prof. dr hab. Eleni Oikonomou (Saloniki) Wydawca: Katedra Historii Europy Środkowo-Wschodniej Uniwersytetu w Białymstoku ISSN 2545-3823 Periodyk dofinansowany przez Instytut Historii i Nauk Politycznych i Wydział Historyczno-Socjologiczny Uniwersytetu w Białymstoku © Copyright: Katedra Historii Europy Środkowo-Wschodniej Uniwersytet w Białymstoku Православная Европа / Orthodox Europe / Ορθόδοξη Ευρώπη vol. 1 / 2018 5 Spis treści Wprowadzenie .................................................................................................. 7 Preface .......................................................................................................... 9 ARTYKUŁY: Antoni Mironowicz: The Methodian Mission in the Polish Lands ................ 11 Goran Janicijevic: Мнемосинe у Сарајеву историју и симболизам икона итало-критског стила ................................................................................... 44 Rev. Claudiu Cotan: The Orthodox Hierarchs in the Foreign Political Life of the Romanian Principalities ....................................................................... 62 Александр Гаврилин: Православие на территории Латвии и Эстонии до включения региона в состав Российской империей ............ 81 Marcin Mironowicz: Brotherhood School Statutes in the Polish-Lithuanian Commonwealth in XVI-XVII century ............................................................ 100 Елена Борун: История православных монастырей на территории Беларуси в 1839-1917 гг. ............................................................................. 110 Urszula Pawluczuk: Orthodox population in Vilnius – at home ............... 132 Денис Руснак: Базильскиe монастыры на территории бывшего Великого княжества Литовского в XIX веке .............................................. 143 Андрей Горбацкий: Старообрядчестo в Белоруси................................... 166 Олександр Федчук: Євген Богуславський як український церковно- -громадський діяч першої половини ХХ ст. ............................................. 181 6 Orthódoxi Evrópi. Studia do dziejów Kościoła prawosławnego w Europie Wschodniej vacat Wprowadzenie Wschodnia tradycja chrześcijańska w Europie Środkowo-Wschodniej zakorzeniła się we wszystkich formach życia ludności. Szczególne oddziaływanie widzimy w rozwoju kultu cudownych ikon i w życiu monastycznym, które miało silne oddziały- wanie na religijność wielu narodów. Jeszcze większe znaczenie miała bizantyjska kultu- ra materialna. Wpływy cywilizacji bizantyjskiej spotykamy w całej Europie Środkowo- Wschodniej. Jej wtórne oddziaływanie nastąpiło po upadku Konstantynopola, kiedy wielu greckich mistrzów sztuki malarskiej udało się na Bałkany i na ziemie ruskie. W Polsce jagiellońskiej przedstawiciele tej dynastii lubowali się w kulturze bizantyj- skiej. Kaplica Św. Trójcy na zamku lubelskim z bizantyjskimi freskami stanowi syntezę kultur bizantyjsko-ruskiej i łacińskiej. Ogromna sfera bizantyjskiej kultury umysłowej, tak niedostępna społeczeństwu zachodniemu, w Europie Wschodniej była przyjmowana w greckiej i cerkiewno-słowiańskiej wersji językowej. Propagatorami kultury bizantyj- skiej byli nie tylko Grecy, ale głównie prawosławni Serbowie, Bułgarzy, Białorusini, Ukraińcy, Rumuni i Rosjanie. Państwo tych ostatnich przejęło w końcu XV stulecia rolę opiekunów prawosławnego chrześcijaństwa, a jego władcy uważali się za spadkobier- ców bizantyjskiej tradycji państwowej i kulturalnej. Kraje, które ostatecznie znalazły się w kręgu bizantyjsko-słowiańskim, wniosły ogromny intelektualny wysiłek w przyswojeniu greckich tekstów liturgicznych na potrzeby własnego Kościoła. Proces ten przyspieszył kształtowanie się elit społecznych i poszerzenia kręgu czytelnictwa. W końcu X wieku zakończył się proces rozwoju chrześcijaństwa w Europie Środkowo-Wschodniej. Ten doniosły fakt miał też znaczenie w ukształtowaniu na następne stulecia granic cywilizacyjnych wyznaczonych zasięgiem wschodniego i zachodniego chrześcijaństwa. Chrześcijaństwo łacińskie zdominowało Polskę, Panonię, Dalmację, Węgry, Czechy i w XI wieku Chorwację. Wcześniej wymienione państwa były jedynie przyczółkami kultury zachodniej. Kraje te, broniące się przed polityczną dominacją cesarstwa niemieckiego, ostatecznie uległy wpływom zachodniej opcji religijnej. Cesarstwo Bizantyjskie swoją ekspansję w Europie Środkowo-Wschodniej dokonywało poprzez Kościół prawosławny. Chrześcijaństwo bizantyjskie, aczkolwiek bezpośrednio oddziaływujące na niektóre narody słowiańskie, swoje umocowanie znalazło w wersji metodiańskiej i staroruskiej. W takiej formie zostało przyjęte przez mieszkańców Grodów Czerwieńskich, państwa Wiślan czy Wielkich Moraw. Narody, które przyjęły „wiarę grecką” stawały się integralną częścią Europy Wschodniej. Powstają w tym miejscu dwa pytania: czy wyznanie prawosławne, dominujące w wielu krajach, automatyczne określa przynależność tych państw do Europy Wschod- niej oraz czy prawosławie jest wyznaniem dominującym wśród Słowian. Szukając odpowiedzi na przedstawione pytania należy zaznaczyć, że chrześcijaństwo wschodnie było stałym elementem życia religijnego w ponad tysiącletniej historii tej części Europy Wschodniej. Prawosławia nie można jednakże utożsamiać wyłącznie z Słowianami, a katolicyzm z ludami germańskimi i romańskimi. Chrystianizacja Serbów i Chorwatów jest tego najlepszym przykładem. Podobnie było z ludami niesłowiańskimi. Wcześniej 8 Orthódoxi Evrópi. Studia do dziejów Kościoła prawosławnego w Europie Wschodniej czy później katolikami stali się Węgrzy, Litwini, Łotysze i Estończycy. Z kolei Rumuni, nie mający nic wspólnego ze Słowianami, zostali wyznawcami Kościoła prawosław- nego. Całkowity triumf prawosławie święciło jedynie wśród mieszkańców Bałkan i Rusi. W historii wielu narodów tego obszaru Europy prawosławie stanowiło ich podstawową religię, fundamentalny element ich świadomości, kształtujący rodzimą kulturę i tożsamość. Prawosławie ostatecznie określiło krąg cywilizacyjno-kulturowy Serbów, Bułgarów, Rumunów, Macedończyków, Greków, Słoweńców, Białorusinów, Rosjan i Ukraińców. Późniejsze oddziaływanie na te narody innych wyznań i Kościo- łów miało drugorzędne znaczenie. Podobną rolę w dziejach Chorwatów, Węgrów, Czechów, Polaków i Litwinów odegrał Kościół rzymskokatolicki. Tereny Siedmio- grodu, Mołdawii, czy Słowacji były zawsze wielowyznaniowe. Na obszarach tych doszło do styku wpływów politycznych i religijnych Rzymu i Konstantynopola. Tam też wypracowana została specyficzna tradycja kulturowo-religijna, która była efektem różnych nurtów cywilizacyjnych. Jak stwierdził Oskar Halecki, „owa Europa wschodnia była nie mniej europejska, aniżeli jej część zachodnia”1. Dotykamy bowiem oceny samej kultury bizantyjskiej niosącej wraz z chrześcijaństwem wschodnim bogate dzie- dzictwo cywilizacyjne. Uświadomienie sobie faktu stałej obecności tej wielkiej tradycji chrześcijańskiej ma fundamentalne znaczenie w poznaniu dziejów Europy Środkowo- Wschodniej, zrozumieniu tożsamości religijno-kulturowej mieszkających tam narodów. Niniejszy nowy periodyk zawiera kilka artykułów na temat historii prawosławia w Europie Wschodniej. Periodyk „Orthódoxi Evrópi” przedstawia artykuły, które stano- wią wstęp do poznania dziejów społeczności prawosławnej w Europie Wschodniej. Celem periodyku jest również zwrócenie uwagi na relacje między Kościołem prawo- sławnym a Kościołem katolickim w tej części Europy. Chcielibyśmy przedstawić ten problem w wielu aspektach: religijnym, politycznym, kulturalnym i społecznym. Poka- zanie tych relacji jest bardzo ważnym zadaniem, ponieważ są one dziedzictwem całej wspólnoty prawosławnej. Mamy nadzieję, że pismo „Orthódoxi Evrópi” doda nowego impulsu do badań nad wpływem chrześcijaństwa prawosławnego na formowanie się tożsamości narodów Europy Środkowo-Wschodniej. Autorzy wyrażają przekonanie, że nowe czasopismo ukarze rolę Kościoła prawosławnego w kształtowaniu cywilizacyjnej tradycji tej części Europy. Periodyk