NORMA VINCENZO BELLINI dyrektor naczelny Tomasz Bęben dyrektor artystyczny Paweł Przytocki chórmistrz, szef chóru Dawid Ber

dyrektor generalny Peter Gelb honorowy dyrektor muzyczny James Levine dyrektor muzyczny Yannick Nézet-Séguin główny dyrygent Fabio Luisi 2.

Sondra Radvanovsky jako Norma. Fot. Ken Howard/Metropolitan Opera

Prapremiera w Teatro alla Scala w Mediolanie – 26 grudnia 1831 roku Premiera niniejszej inscenizacji w The Metropolitan Opera w Nowym Jorku – 25 września 2017 roku Transmisja z The Metropolitan Opera w Nowym Jorku – 7 października 2017 roku Przedstawienie w języku włoskim z napisami w języku polskim Vincenzo Bellini Norma 3.

NORMA

OPERA SERIA W DWÓCH AKTACH LIBRETTO: FELICE ROMANI WG ALEKSANDRA SOUNETA

OSOBY kapłanka Norma sopran Adalgiza mezzosopran rzymski wódz Pollione tenor kapłan Orowist bas

REALIZATORZY reżyseria Sir David McVicar scenografia Robert Jones kostiumy Moritz Junge światło Paule Constable

OBSADA Sondra Radvanovsky Norma Joyce DiDonato Adalgiza Joseph Calleja Pollione Matthew Rose Orowist

soliści, chór, orkiestra The Metropolitan Opera dyrygent Carlo Rizzi

AKCJA ROZGRYWA SIĘ W GALII W 50 R. P.N.E. 4.

CARLO RIZZI DYRYGENT Urodzony w 1960 r. w Mediolanie. Dyrygentu- w Hong Kongu i in. W latach 1992-2001 oraz rę studiował u Vladimira Delmana w Bolonii 2004-2008 był dyrektorem Narodowej Opery oraz u Franca Ferrary w Sienie. Zadebiutował Walijskiej. Wśród wielu nagrań Rizziego znajdują w 1982 r. operą G. Donizettiego Opiekun w opa- się Káťa Kabanová L. Janáčka oraz La Traviata łach. Trzy lata później zwyciężył w Konkursie G. Verdiego, zarejestrowana na żywo w czasie Kompozytorskim im. A. Toscaniniego w Parmie. festiwalu w Salzburgu. W The Metropolitan Jego brytyjski debiut miał miejsce w 1988 r. Opera Rizzi po raz pierwszy wystąpił w 1993 r., na festiwalu operowym w Buxton (Torquato dyrygując Cyganerią G. Pucciniego. W tym Tasso Donizettiego). Występował m.in. w Royal sezonie poprowadzi przedstawienia Normy Opera House, Covent Garden i Opera North i Turandot. W najbliższych miesiącach wystą- w Wielkiej Brytanii. Jako dyrygent symfoniczny pi m.in. w Bridgewater Hall w Manchesterze, współpracował z orkiestrą Teatru Królewskiego Narodowej Operze Walijskiej, Deutsche Oper, La Monnaie w Brukseli, Niderlandzką Radio- Teatro dell’Opera di Roma oraz poprowadzi wą Orkiestrą Filharmoniczną, filharmonikami koncerty Orkiestry Symfonicznej w Atlancie.

SONDRA RADVANOVSKY NORMA (SOPRAN) Urodzona w 1969 r. w okolicach Chicago, obec- Royal Opera House i Teatro alla Scala. Wkrótce nie mieszka w Toronto i ma podwójne obywa- po raz pierwszy wystąpi jako Paolina w Poliuto telstwo. Jedna z najlepszych współczesnych G. Donizettiego i Magdalena w Andrea Chenier sopranistek Verdiowskich i najdoskonalszych U. Giordano. Ma też w planie recitale w Operze śpiewaczek belcanto. Do jej sztandarowych ról w Filadelfii i Teatrze Wielkim w Quebecu. Wyko- należą: Elwira w Ernanim, Leonora w Trubadu- nuje również dzieła oratoryjne (m.in. IX Sym- rze, Elena w Nieszporach sycylijskich, Elżbieta fonię L. van Beethovena, Requiem Verdiego). w Don Carlosie G. Verdiego oraz rola tytułowa W latach 90. brała udział w Programie Rozwoju w Normie Belliniego. Krytycy obwołali ją „Normą Lindemanna dla Młodych Artystów w The Me- swojego pokolenia”. Wielkie uznanie zdobyła tropolitan Opera. Na tej scenie zadebiutowała też, kreując role „trzech królowych” w ope- w 1996 r. jako hrabina Ceprano w Rigoletcie. rach Donizettiego: Anny Boleny, Marii Stuar- Jej pierwsza płyta – arie Verdiego – ukazała się dy i królowej Elżbiety (w Roberto Devereux). w 2010 r. Brała też udział w nagraniach DVD Śpiewaczka występuje m.in. w Operze Paryskiej, (m.in. Cyrano de Bergerac z Placido Domingo).

JOYCE DiDONATO ADALGISA (MEZZOSOPRAN) Podwójna zdobywczyni Grammy: za Najlepszy Grand Opera, kreując rolę Kateriny Maslovy Klasyczny Śpiew Solowy (2012) i Najlepszy w Resurrection T. Machovera, rok później Klasyczny Solowy Album Wokalny (2016). – w La Scali, a w roku 2001 – w Opéra Bastille. Najbardziej ceniona za role w operach Rossi- Na scenie Met po raz pierwszy wystąpiła niego, Haendla (w partiach przeznaczonych jako Cherubin w Weselu Figara W.A. Mozarta dla mezzosopranu koloraturowego) i Mozarta. w 2005 r. Poza tym śpiewała w teatrach ope- Urodzona w 1969 r. w Kansas. Do jej najważ- rowych w Chicago, San Francisco, Barcelonie, niejszych nagrań należą: Diva Divo, Drama Qu- Genewie i in. W jej repertuarze, obok dzieł ba- eens, ReJoyce! oraz Stella de Napoli. Jest lau- rokowych (m.in. Alcina, Ariodante, Juliusz Cezar reatką wielu konkursów, m.in. Operalia (1998). G.F. Haendla), znajduje się wiele oper Mozarta, Zdobyła nagrody dla Artysty Roku za Recital kompozycje H. Berlioza i V. Belliniego, a także Roku magazynu „Gramophone” i trzy nagrody utwory współczesne (m.in. partie Grace Kelly dla Śpiewaczki Roku magazynu „Echo Klassik”. w Jackie O M. Daugherty’ego i siostry Helen W 1999 r. po raz pierwszy wystąpiła w Houston w Dead Man Walking J. Heggiego). Vincenzo Bellini Norma 5.

JOSEPH CALLEJA POLLIONE (TENOR) Głos tego maltańskiego tenora porównywany podczas festiwalu w Spoleto. Koncertuje na tak jest do legendarnych śpiewaków minionych prestiżowych scenach, jak londyński Royal Ope- pokoleń, takich jak Beniamino Gigli czy Enrico ra House, Bawarska Opera Państwowa w Mo- Caruso. Nagrał pięć płyt solowych dla Decca nachium, Opera Liryczna w Chicago. W Met Classics, jedną z nich nominowano do nagrody wystąpił po raz pierwszy w 2006 r. jako książę Grammy. Zadebiutował w wieku zaledwie 19 lat Mantui w Rigoletcie G. Verdiego. Do jego naj- jako Makduff w Makbecie G. Verdiego w teatrze ważniejszych ról należą: tytułowy Faust z opery Astra na Malcie. Zwycięstwo w Konkursie Belve- Ch. Gounoda i Hoffmann z dzieła J. Offenbacha, dere im. Hansa Gabora stało się dlań przepust- Alfredo z Traviaty, Riccardo z Balu maskowego ką na międzynarodowe sceny. Jest laureatem G. Verdiego, Don José z Carmen G. Bizeta. Za- konkursu im. Caruso w Mediolanie (1998) oraz grał Carusa w hollywoodzkim filmie Imigrantka konkursu Operalia, ustanowionego przez Placi- (2014). W roku 2012 był kulturalnym amba- do Domingo (1999). W tym samym roku po raz sadorem Malty. Jest laureatem International pierwszy wystąpił w Stanach Zjednoczonych Opera Award, zwanej „operowym Oscarem”.

MATTHEW ROSE OROWIST (BAS) Urodzony w 1978 r. w Wielkiej Brytanii. Operowe (za partię Ratcliffe’a w Billym Budd W 2006 r. miał miejsce jego niezwykle uda- Brittena). Nagrał także pieśni F. Schuberta: ny debiut: występ na festiwalu operowym Podróż zimową i Łabędzi śpiew. W bieżącym w Glyndebourne w roli Spodka w Śnie nocy sezonie będzie go można podziwiać w ber- letniej B. Brittena przyniósł mu nagrodę Johna lińskiej Deutsche Oper (jako Wielkiego Inkwi- Christie i otworzył przed nim drogę na świato- zytora w Don Carlosie G. Verdiego). Ponadto we sceny operowe. Na deskach Met Rose za- weźmie udział w wykonaniu oratorium Pory debiutował sześć lat temu jako Colline w Cyga- roku J. Haydna z Orkiestrą Filadelfijską pod nerii G. Pucciniego. W tej roli będzie go można dyrekcją Yannicka Nézet-Séguina, koncertowym zobaczyć również w bieżącym sezonie, obok wykonaniu dramatu muzycznego Złoto Renu występu w Normie. Rose występował pod ba- R. Wagnera z Londyńską Orkiestrą Filharmo- tutą tak wybitnych kapelmistrzów, jak Sir Colin niczną pod batutą Vladimira Jurowskiego oraz Davis, Gustavo Dudamel, Antonio Pappano i in. Pasji wg św. Mateusza z Orkiestrą Filharmonii Zdobył nagrodę Grammy za Najlepsze Nagranie w Rotterdamie i Richardem Egarrem.

SIR DAVID MCVICAR REŻYSER Szkocki reżyser teatralny i operowy, urodzony gu (Opowieści Hoffmanna J. Offenbacha). w 1966 r. W Królewskiej Szkockiej Akademii Od 2001 r. współpracuje z Royal Opera House Muzyki i Dramatu studiował aktorstwo, reży- w Londynie (m.in. Czarodziejski flet Mozarta, serie i scenografię. W dorobku ma spektakle Faust Ch. Gounoda, Aida Verdiego). Pierwszym dla mediolańskiej La Scali (Trojanie H. Berlioza), przedstawieniem przygotowanym dla Met był Opery Szkockiej (Traviata G. Verdiego, Idome- Verdiowski Trubadur w 2009 r. Potem McVicar neo W.A. Mozarta), opery w Tokio (Tristan i Izol- zrealizował dla tej sceny Annę Bolenę, Marię da R. Wagnera) i wielu innych scen operowych Stuardę, Roberta Devereux G. Donizettiego, świata. Reżyserował dla festiwali w Aix-en- Rycerskość wieśniaczą P. Mascagniego i Pajace -Provence (Łaskawość Tytusa W.A. Mozarta), R. Leoncavalla oraz Juliusza Cezara. Za swe Glyndebourne (Śpiewacy norymberscy R. Wa- zasługi dla opery w 2012 r. został pasowany gnera, Juliusz Cezar G.F. Haendla) i Salzbur- przez królową brytyjską na Rycerza Kawalera. 6.

NORMA – KWINTESENCJA BELCANTA

Wokalna technika belcanto to sztuka Bianca e Fernando. Sukces był na tyle nienagannej emisji i prowadzenia duży, że czołowy włoski impresario głosu – niezwykle trudna, lecz – Domenico Barbaia zamówił u niego zarazem jedyna pozwalająca operę dla mediolańskiego Teatro zachować piękno i elastyczność głosu alla Scala. Trzecie dzieło Belliniego na długie lata. Belcanto w muzyce Il Pirata (Pirat) miało premierę wywodzi się z czasów baroku. w La Scali 27 października 1827 roku W XVII i XVIII w. polegało przede i odniosło wielki sukces. wszystkim na operowaniu pięknym dźwiękiem, piękną melodią, często Gioacchino Rossini usłyszał Pirata wirtuozowsko zdobioną. Ekspresja, w Mediolanie, dwa lata po premierze. której wymagał przebieg akcji Składając dwudziestoośmioletniemu dramatycznej, podporządkowana wówczas Belliniemu wyrazy uznania była na ogół walorom brzmieniowym. powiedział znamienne słowa: Na początku XIX w. zaczęto dążyć „Gratuluję Panu, iż w tak młodym do wyrównania proporcji między wieku zaczyna Pan tam, gdzie pięknem frazy i brzmienia a ekspresją wielu marzy, aby mogło skończyć”. muzyki. Słysząc określenie belcanto, Istotnie – talent Belliniego rozwijał niemal automatycznie przywołujemy się w niezwykłym tempie. Każde na myśl trzy nazwiska: Rossini, kolejne dzieło było tego dowodem, Donizetti, Bellini. Ich muzyka kojarzy a trzy ostatnie – Lunatyczka, Norma się z belcantem nierozerwalnie, i Purytanie – wzniosły się na wyżyny w ich twórczości osiągnęło ono dla innych nieosiągalne, stając się najdoskonalszy kształt. symbolami stylu belcanto.

Vincenzo Bellini był najmłodszy z tej Bellini nie był odkrywcą. Nie dokonał trójki. Urodził się w Katanii na Sycylii przełomu w gatunku operowym, 3 listopada 1801 r. Pochodził choć niewątpliwie najbardziej zbliżył z rodziny muzyków. Już w wieku się do romantyzmu. Wykorzystywał pięciu lat grał pięknie na fortepianie zdobycze swych poprzedników, a w wieku lat sześciu napisał pierwszą rozwijając je i czyniąc z nich doskonałe kompozycję. W czerwcu 1819 roku narzędzia w swym własnym stylu. wyjechał do Neapolu, by podjąć Sięgał do wzorów tradycyjnych, studia w Conservatorio di San wyraźnie jednak ewaluował od Sebastiano. W teatrze tej uczelni, obowiązującego stylu Rossiniego1 w roku 1825 zaprezentowano jego w kierunku opery romantycznej. pierwszą operę Adelson e Salvini. Ostatnie dzieła (Norma i Purytanie) Rok później, w słynnym Teatro di mają już wiele cech wielkiej francuskiej San Carlo, wystawiono kolejne dzieło opery heroicznej. Zapewnił sobie Vincenzo Bellini Norma 7.

Joseph Calleja jako Pollione i Joyce DiDonato jako Adalgiza. Fot. Ken Howard/Metropolitan Opera 8.

trwałe miejsce w historii muzyki wielkiej heroiny operowej. Wiele i gatunku, choć zdążył napisać tragicznych bohaterek operowych jedynie dziesięć oper2 – zmarł w mniejszym lub większym stopniu, 23 września 1835 roku, w wieku w takim czy innym aspekcie do niej zaledwie trzydziestu czterech lat. się odnosi. Medea i Norma to kobiety zdradzone, zawiedzione i oszukane Norma była drugą z dwóch oper w swej wielkiej miłości. A jednak zamówionych latem 1830 roku dla różnią się zasadniczo. Medea mści Teatro alla Scala. Bellini pracował się okrutnie na rywalce i zabija nad dziełem około czterech miesięcy. swych synów, by dopełnić zemsty W liście z 23 lipca 1831 roku na Jazonie. Norma, także targana informował: „Wybrałem już temat rządzą zemsty, ostatecznie z niej mojej nowej opery. Jest to tragedia rezygnuje, chroni zarówno swe dzieci, Soumeta zatytułowana Norma, jak też niewinną w istocie rzeczy czyli dzieciobójczyni, wystawiana Adalgizę. Jej szlachetna postawa właśnie z wielkim powodzeniem budzi na nowo miłość Polliona, w Paryżu”. Dzieło Alexandre który decyduje się umrzeć Soumeta (1788–1845) Norma ou wraz z nią. l’infanticide zostało wystawione 16 kwietnia 1831 roku w Théâtre Norma jest jedną z najtrudniejszych Royal de l’Odéon. Na nim właśnie i najbardziej wymagających partii oparł się Felice Romani, wielki włoski sopranowych w całej literaturze librecista, z którym współpracował operowej. Jolanta Omiljanowicz4 Bellini. Romani wykorzystał też kilka pisze na ten temat: „Jeśli chodzi pomysłów z wcześniejszych librett, o stronę wokalną, natura tej partii cudzych (La Vestale Spontiniego) jest szczególna. Linia śpiewu i własnych (Medea in Corinto Mayra napisana w taki sposób, by nigdy, oraz La sacerdotessa d’Irminsul nawet w chwilach największego Paciniego). Zmienił przy tym napięcia, nie niszczyć profilu belcanto, zakończenie pierwowzoru, tworząc typowego dla opery włoskiej: finał głębszy pod względem miękkości i płynności melodii”5. psychologicznym, bardziej jeszcze Trudność partii Normy polega więc poruszający. U Soumeta Norma traci na przekazaniu wielkiego ładunku zmysły, zabija swe dzieci i popełnia emocjonalnego, pozostając cały czas samobójstwo. U Romaniego wskazuje w ramach techniki wokalnej belcanto. siebie jako tę, która zdradziła lud Skupienie się wyłącznie na pięknym i złamała śluby, błaga ojca o opiekę śpiewie pozbawia tę partię niezbędnej nad dziećmi i dobrowolnie decyduje ekspresji – przesadna ekspresja się na śmierć3. sprawia, że łatwo można wyjść poza ramy stylu. Oczywiste są analogie między postaciami Normy i Medei, utrwalonej Rola orkiestry w Normie jest na gruncie opery w sposób niewątpliwie ważniejsza niż najdoskonalszy przez Cherubiniego we wcześniejszych operach w roku 1797. Postać Medei nie bez Belliniego, jednak nadal pozostaje racji uważana jest za prototyp drugoplanowa. We fragmentach Vincenzo Bellini Norma 9.

o wielkim ładunku dramatycznym byłbym bardzo zadowolony, gdybym orkiestra staje się jednym z czynników to ja ją skomponował i chętnie kształtujących ekspresję, częściej bym się podpisał pod tą muzyką”8. jednak tworzy prosty, dyskretny akompaniament, w którym środki Jedną z przyczyn niepowodzenia harmoniczne oraz instrumentacja premiery był zapewne fakt, podporządkowane są wokalnej że Bellini odstąpił od uświęconej linii melodycznej. Jeśli chodzi tradycji – akt pierwszy nie kończy o inwencję, czar i poetycki urok się sceną zbiorową lecz triem melodii, Bellini pozostaje mistrzem głównych bohaterów, całej zaś niedoścignionym! Zawsze nieco opery nie wieńczy wirtuozowska zamyślony, melancholijny, nawet jeśli aria primadonny, czego oczekiwała chwilami pogodny to nigdy na sposób publiczność, lecz poruszająca scena rossiniowski – z werwą i radością zbiorowa, w której partia Normy, życia – lecz zawsze z nutą refleksji choć wiodąca, jest jednak wpleciona i właśnie melancholii6. w znacznie szerszą muzyczną całość. Szczęśliwie, jak zdarzało się Premiera Normy odbyła się i wcześniej, i później (np. w przypadku w mediolańskiej La Scali 26 grudnia Cyrulika sewilskiego Rossiniego 1831 roku. Choć w obsadzie znalazły czy Traviaty Verdiego), kolejne się dwie najjaśniejsze gwiazdy spektakle przyniosły rosnące uznanie wokalistyki pierwszej połowy XIX w.: publiczności, tak że po czwartym Giuditta Pasta (Norma) i Giulia Grisi wykonaniu Normy Donizetti mógł (Adalgiza), pierwsze wykonanie już relacjonować: „Ogromny tłum przyniosło kompozytorowi wielkie szturmem zdobył galerie, parter, rozczarowanie. W liście do przyjaciela orkiestrę i loże, niewiarygodnie relacjonował: „Piszę Ci pod wrażeniem wypełnił tę wielką salę, oklaskując bólu, którego nie mogę wyrazić, właściwie każdy fragment opery a który tylko Ty jesteś w stanie z wielkim entuzjazmem. Wszyscy zrozumieć. Przychodzę ze Scali, wynosili pod niebiosa muzykę z pierwszego przedstawienia Normy. mojego przyjaciela, powiem więcej Czyż uwierzysz? Fiasko! Fiasko! – mojego brata Belliniego. Wszystkich Kompletne fiasko! Zaiste, publiczność podbił jego wielki geniusz, w jego była surowa, wydawało się, muzyce odkrywamy nieocenione iż przyszła specjalnie, by mnie potępić piękno i nieznane skarby doskonałej i wydawało się, jak gdyby pragnęła, harmonii”9. aby moja biedna Norma podzieliła los nieszczęsnej Druidki”7. Polska publiczność usłyszała Normę po raz pierwszy w Warszawie, w roku Obecny na premierze Gaetano 1843. Pierwsze wykonanie Normy Donizetti pisał dzień później: w Met miało miejsce 27 lutego „Norma, wystawiona wczoraj 1890 roku z Lilli Lehmann w roli wieczorem w La Scali, nie spotkała tytułowej. W 1927 roku dzieło się ze zrozumieniem i została powróciło do repertuaru, tym razem niewłaściwie oceniona przez z Rosą Ponselle, która kreowała tę mediolańczyków. Jeśli o mnie chodzi, rolę do roku 1931. W 1937 Normę 10.

Joyce DiDonato jako Adalgiza i Sondra Radvanovsky jako Norma. Fot. Ken Howard/Metropolitan Opera Vincenzo Bellini Norma 11.

śpiewała Gina Cigna, a w latach Dwukrotnie nagrała też Normę 1943–1954 – legendarna Zinka na płyty. Warto sięgnąć zwłaszcza Milanov. po pierwsze z tych nagrań – jeszcze monofoniczne – z kwietnia 1954 roku, Na scenie Met 29 października pod dyrekcją Tullio Serafina. Niezwykłe! 1956 roku w Normie debiutowała Maria Callas. Rudolf Bing, wieloletni Po Callas najwybitniejsze Normy dyrektor Met, wspominał: „Niemal na deskach Met to bez wątpienia Joan każda opera, w której słyszałem Sutherland (1970) oraz Montserrat Callas, jest już dla mnie stracona; Caballé (1973 i 1976). W kolejnych występy innych artystek w rolach, latach w tej roli występowały Rita które ona grała, nigdy już mnie Hunter (1975), Marisa Galvany nie satysfakcjonują w pełni. Choćby (1979), Renata Scotto (1981), Jane linia jej ręki, gdy uderzała w gong Eaglen (2001), Hasmik Papian w Normie – z jakąż siłą przemawiała! i Maria Guleghina (2007). Sondra Kilka poruszeń jej dłoni lepiej Radvanovsky, którą usłyszymy charakteryzowało postać i jej uczucia w transmitowanym dziś spektaklu, niż całe sumienne aktorstwo wielu śpiewała już tę partię w Met (siedem innych śpiewaków”10. Kreacja Callas spektakli w 2013 r.). Słyszałem ją na tej w tej partii pozostaje wzorem scenie w lutym 2016 roku w Marii niedoścignionym. Wystąpiła w Normie Stuart Donizettiego i było to przeżycie dziewięćdziesiąt razy. Po raz pierwszy niezapomniane. Jestem pewny, w Teatro Comunale we Florencji że wraz z Joyce DiDonato (Adalgiza) w listopadzie 1948 roku, po raz dostarczy wszystkim wielbicielom ostatni w Paryżu, w maju 1965. belcanta niezwykłych wrażeń!

1 Sława Rossiniego była w tym czasie tak wielka, że jego dzieła stały się punktem odniesienia dla całej współczesnej mu twórczości operowej. 2 Dla porównania przypomnijmy, że Rossini napisał 39 oper, a Donizetti aż 70. 3 Warto wspomnieć, że nieskory do chwalenia cudzych dzieł Ryszard Wagner wysoko cenił Normę, a jej libretto porównywał nawet do najwybitniejszych tragedii starożytnej Grecji. 4 Wybitna polska śpiewaczka, która wielokrotnie wykonywała zarówno partię Normy, jak też wiele innych czołowych partii sopranowych z repertuaru belcanto. 5 J. Omiljanowicz – Kunszt wokalny i ekspresja interpretacyjna. Partie dramatyczne w wybranych operach Vincenzo Belliniego i Gaetano Donizettiego. Warszawa 2013, s. 62. 6 Znamienne, że Bellini nie napisał żadnej opery buffa. 7 Cytat za: Kronika Opery, Warszawa 1993, s. 86. 8 J. Gheusi – Powstanie Normy. Cytat za: U. Jankowiak – Bel canto i ekspresja we włoskiej operze I połowy XIX wieku na przykładzie partii Adalgisy w operze Norma Vincenzo Belliniego, Bydgoszcz 2008, s. 83. 9 Op. cit., s. 83. 10 R. Bing – 5000 wieczorów w Operze, Warszawa 1982, s. 226.

dr Piotr Pożakowski muzyk, pedagog, publicysta muzyczny; w latach 1999–2010 współpracował z dwutygodnikiem „Ruch Muzyczny”, dla którego przygotował osiemdziesiąt relacji, m.in. z przedstawień operowych za granicą, w tym z Metropolitan Opera. 12. Vincenzo Bellini Norma 13.

Matthew Rose (z lewej) jako Orowist, Sondra Radvanovsky jako Norma i Joseph Calleja jako Pollione. Fot. Ken Howard/Metropolitan Opera 14.

STRESZCZENIE LIBRETTA

Galia, 50 r. p.n.e. Gaj pustoszeje. Pojawia się Adalgiza, prosząc o siłę, by oprzeć się uczuciu AKT I do Pollione. Konsul odnajduje ją płaczącą i nalega, by uciekła z nim Noc, w lesie. Modłom druidów, którzy do Rzymu. Dziewczyna zgadza się pragną zemsty na okupujących ich złamać złożone śluby. krainę Rzymianach, przewodzi kapłan Orowist. Gdy druidzi oddalają się, Po powrocie do domu Norma nadchodzi rzymski prokonsul Pollione. zwierza się Klotyldzie, że Pollione Zwierza się przyjacielowi Flaviowi, został wezwany z powrotem do że nie darzy już miłością arcykapłanki Rzymu. Obawia się, że opuści ją Normy, córki Orowista i matki i dzieci. Adalgiza wyznaje Normie, dwojga jego dzieci. Zakochał się że ma kochanka. Przypominając w młodej kapłance Adalgizie, a ona sobie początki własnej miłości, odwzajemnia jego uczucie. Flawio Norma postanawia zwolnić Adalgizę ostrzega go przed gniewem Normy. ze złożonych przez nią ślubów i pyta o imię kochanka. Gdy pojawia się Nadchodzi Norma i wraz z druidami Pollione, Adalgiza wyjawia prawdę. zanosi modły do bogini księżyca Serdeczność Normy w mgnieniu oka o pokój. Kapłanka deklaruje, przeradza się w furię. Uświadamia że gdy tylko nadejdzie czas wybuchu Adalgizie, że została zdradzona powstania przeciw najeźdźcom, przez rzymskiego żołnierza. ona sama poprowadzi rewoltę. Pollione potwierdza Adalgizie miłość Składając przyrzeczenie, uświadamia i ponownie prosi ją, by z nim uciekła. sobie, że nigdy nie będzie mogła Ona jednak odmawia i deklaruje, podnieść ręki na Pollione, który jest że prędzej umrze, niż odbierze go wszak Rzymianinem. Normie. Vincenzo Bellini Norma 15.

AKT II Pełna rozpaczy i wściekłości namawia swoich ludzi, by zaatakowali Norma ze sztyletem w dłoni stara się najeźdźców. Orowist żąda złożenia zmusić do zabicia własnych dzieci, ofiary. Przyprowadzają Pollione, które błogo śpią. Chce uchronić schwytanego na profanowaniu je przed życiem bez ojca, pełnym świątyni druidów. Podczas rozmowy hańby. W ostatniej chwili zmienia w cztery oczy Norma obiecuje mu jednak zamiar i prosi Adalgizę, wolność, jeśli do niej powróci. Słysząc by wyszła za mąż za Pollione i wzięła odmowę, grozi, że zabije i jego, i ich dzieci z sobą do Rzymu. Dziewczyna wspólne dzieci, aby ukarać Adalgizę. odmawia: jeśli ma wrócić do Pollione, Wzywa druidów i obwieszcza im, to tylko po to, by nakłonić go że kapłanka, która złamała złożone do powrotu do żony. Norma obejmuje śluby, musi ponieść śmierć. Po chwili Adalgizę w przyjaznym geście. wyznaje, że myśli o sobie samej. Pollione, poruszony jej szlachetnością, Druidzi zbierają się w lesie, odnajduje w sobie dawną miłość by wysłuchać obwieszczenia i pragnie podzielić jej los. Norma Orowista. Zapowiada on, że Pollione błaga Orowista, by zaopiekował zostanie zastąpiony przez nowego się ich dziećmi, a sama bohatersko dowódcę. Buntuje się przeciw wstępuje wraz z ukochanym na stos. rzymskiej okupacji, ale nakazuje druidom czekać na odpowiedni moment, aby walka mogła zakończyć się sukcesem.Norma jest załamana, dowiadując się od Klotyldy, że prośby Adalgizy nie poskutkowały i Pollione nie zamierza do niej powrócić.

NA PODSTAWIE MATERIAŁÓW THE METROPOLITAN OPERA 16.

ŚPIEW I SPOŁECZEŃSTWO. DOSKONAŁOŚĆ I PRZYJEMNOŚĆ

Libretto Normy Vicenzo Belliniego treningu, chociaż – jak podaje autorka jest adaptacją pięcioaktowej pracy Technika wokalna Bel Canto. tragedii Alexandra Soumeta Norma, Esencja dawnej Włoskiej Szkoły albo dzieciobójstwo, w której Śpiewu – „nie opiera się na tajemnicy, francuski dramaturg odwoływał się nie jest względna i personalna, do druidyzmu w przedchrześcijańskiej lecz jest nauką ścisłą, jak chociażby Galii. Podobne nawiązania w sztuce matematyka”4. Zostańmy więc przy europejskiej określone zostały śpiewie i jego społecznych funkcjach. przez amerykańskiego badacza tzw. nowych ruchów religijnych Człowiek i śpiew Williama S. Bainbridge’a jako jedna Według antropologów pewne formy z zapowiedzi ruchu New Age1. śpiewów istnieją w zdecydowanej Wątki pogańskie w porewolucyjnej większości ludzkich kultur na świecie. Francji to ciekawe zagadnienie, Wskazywano, że śpiew mógł być ale nie będzie ono dziś przedmiotem obecny już wśród neandertalczyków. rozważań. W Normie Belliniego jest W trwającym obecnie bowiem element, który socjologowi na Uniwersytecie Harvarda projekcie muzyki przysłania wiele innych badawczym pt. Naturalna historia zagadnień; opera ta została pieśni5 uczeni zbierają próbki pieśni napisana pod wyjątkowe możliwości z całego świata, by możliwie dokładnie najwybitniejszych głosów, ukazując udokumentować strukturalne „najdoskonalszy styl włoskiego i techniczne zróżnicowanie belcanta”2. Ta właśnie technika ludzkich śpiewów. Powszechnikami śpiewu przykuwa uwagę, bo jest silnie kulturowymi zdają się być kołysanki, kojarzona z operą i prawdopodobnie pieśni taneczne i religijne. Brytyjski w powszechnej percepcji jest znakiem antropolog Robert Dunbar zwracał rozpoznawczym opery w ogóle3. uwagę na to, że dwie ostatnie formy śpiewu miały niegdyś przede Technika belcanto – co znaczy wszystkim funkcję utrzymywania po polsku po prostu „piękny spoistości małych grup społecznych śpiew” – rozwinęła się w epoce – wspólne modlitwy i tańce jednoczyły baroku w ramach tzw. szkoły małe zbiorowości. Natomiast śpiew neapolitańskiej, która, skrótowo w formie kołysanek zdaniem Maxa rzecz ujmując, kojarzona może być Krasnowa pełni we wczesnodziecięcej z dewizą, że w operze to muzyka komunikacji bardzo ważną funkcję powinna dominować nad tekstem. – pokazuje dziecku, jak bardzo rodzic Belcanto nie jest techniką łatwą do skupia się na nim. Według badań tego opanowania – wymaga wieloletniego psychologa z Uniwersytetu Harvarda Vincenzo Bellini Norma 17.

trudno jest bowiem łączyć śpiewanie upatrywał we wspólnym śpiewaniu kołysanek w odpowiednim tempie ludowych pieśni źródeł sukcesu i nastroju z innymi aktywnościami. w stawianiu oporu sowieckiej władzy. Umacnia to jednocześnie więź między Ukuł nawet określenie „śpiewająca rodzicami a dzieckiem. Zwłaszcza rewolucja”, co miało oddawać że – jak zauważał już w XIX w. klasyk charakterystykę kulturowej walki socjologii Georg Simmel – śpiew Estończyków. Ten przykład może to rodzaj emocjonalizowanej mowy. potwierdzać przekonanie Rona W jego koncepcji śpiew ewolucyjnie Eyermana i Andrew Jamiesona, poprzedzał zarówno taniec, jak i grę że paradoksalnie melodie niekiedy na instrumentach. Późniejsze studia są w pieśniach protestu ważniejsze muzykologii porównawczej sprawiły, od słów. że Simmelowska koncepcja nie wytrzymała próby czasu. Curt Sachs, Repertuar rozsławiony w pierwszym niemiecki muzykolog (autor Historii polskim powojennym filmie instrumentów muzycznych, PWM pt. Zakazane piosenki (reż. Leon 1989) wskazywał, że związek między Buczkowski, 1947) rzadko widziany muzyką wokalną i instrumentalną był w kategoriach rodzimych protest jest dalece bardziej złożony, songs. Możemy zastanowić się podtrzymywał jednak kwestię roli jednak, czy Siekiera, motyka, Teraz emocji w śpiewie. Współcześnie uczeni jest wojna lub Dnia pierwszego rzadko dyskutują z tą jakże oczywistą września… nie spełniały podobnych tezą11. Emocje skłaniające nas do funkcji, co repertuar Boba Dylana? śpiewu nie muszą mieć charakteru W około jedenastej minucie filmu miłosnego, który często uwypuklany padają ważne w tym kontekście był w operze. Mogą one dotyczyć słowa: jeden z bohaterów filmu również gniewu i agresji. Zatrzymajmy zauważa, że naiwne, nieudolne były się na chwilę przy innych formach te słowa i melodie, ale robiły swoje śpiewu, by później do opery powrócić. i dodawały nam otuchy. Co ciekawe, zakazane piosenki powstawały nie Śpiewy rewolucyjne tylko spontanicznie. Niektóre z nich Socjologowie badający – jak np. Siekiera, motyka – zostały dwudziestowieczne ruchy napisane na zamówienie Armii społeczne (pacyfistów, hipisów…) Krajowej, aby pełnić opisywane przez zwracali uwagę, że masowe badaczy społeczne funkcje śpiewu. wspólne śpiewy były czynnikiem charakterystycznym dla mobilizacji Belcanto. Wytwór na wskroś aktywności protestujących6. europejski? Pieśni, których słowa manifestują Jak na tym szerokim geograficznie krytyczny stosunek wobec pewnych i historycznie tle prezentuje się zjawisk, jak wojna, bieda czy śpiew belcanto? Co stanowi jego niesprawiedliwość, określane są charakterystykę kulturową? Nie w literaturze anglojęzycznej właśnie jest przypadkiem, że interesująca pieśniami protestu (ang. protest nas technika zrodziła się w wieku songs). Ich tworzenie nie jest czymś XVII. Richard Sennett w pracy Etyka charakterystycznym tylko dla dobrej roboty zauważał, że od czasów Stanów Zjednoczonych. Heinz Valka, renesansu, a zwłaszcza baroku coraz estoński działacz antykomunistyczny powszechniejsze zaczęło być myślenie 18.

o muzyce jako o sztuce7. Wcześniej, społeczeństwa. Skrótowo mówiąc, w średniowieczu muzyk plasował jego zdaniem, historia obyczajów się w strukturze społecznej mniej w Europie to historia poskramiania więcej podobnie do rzemieślnika. afektów. Odnotowuje wydzielanie W baroku w kształceniu muzyków miejsc do wydalania (inaczej niż aspekty techniczne zastępowane w średniowiecznej Francji, gdzie były aspektami ekspresyjnymi. Jeśli władcy zmieniali miejsce zamieszkania wierzyć amerykańskiemu socjologowi, z powodu skrajnych zaniedbań to od czasów renesansu zaczyna higienicznych), wykorzystywanie kształtować się nowa rola społeczna chusteczek do dmuchania nosa artysty, czyli kogoś, kto nie jest (nie zaś rękawów koszul) albo arystokratą, duchownym, rycerzem analizuje kwestię posługiwania się ani mieszczaninem (rzemieślnikiem). coraz szerszym zestawem sztućców Ma on w ramach swojej roli (zamiast jedzenia rękoma). społecznej większy zakres autonomii – oczekuje się wręcz od niego dążenia Możemy, nawiązując do jego analiz, do oryginalności, której rzemieślnik zastanowić się, czy podobnie nie było był pozbawiony. W takich realiach w przypadku muzyki, za pomocą której kulturowych rodzi się i dojrzewa opera elity chciały się odróżnić. Czy dążenie jako gatunek sztuki i śpiew belcanto do doskonałości w zakresie śpiewu jako jej element. i produkcji instrumentów muzycznych jest typowo europejskie? Czy swego Nie znaczy to oczywiście, że podobne czasu w Europie następowało myślenie całkowicie upowszechniło zdecydowanie szybciej niż w innych się w XVII wieku. Jeśli wierzyć miejscach na świecie? Przykład Norbertowi Eliasowi, to konflikt belcanta zdaje się wpisywać w tak między wizjami muzyka jako artysty postawioną tezę. Nie jest ono bowiem i jako rzemieślnika odciskał swe czymś, co każdemu przychodzi piętno jeszcze na biografii Mozarta z łatwością. Wymaga predyspozycji (1756–1791). Jego ojciec Leopold wokalnych i późniejszego był wicekapelmistrzem w orkiestrze intensywnego kształcenia. Wydaje się biskupa Salzburga, Wolfgang więc dążeniem do form coraz Amadeusz zaś zapragnął żyć poza doskonalszych, coraz dalszych ograniczeniami wynikającymi z tej od tego, co „naturalne”. roli. Rozwój opery Elias upatruje w decentralizacji władzy we włoskich Śpiewajmy, bo każdy może. państwach i rywalizacji między Niewielu ma zdolności, dzięki nimi na niwie sztuki. Ta ostatnia którym mogliby zaśpiewać trudną miała podnosić poziom artystyczny partię z Normy Belliniego. Jednak tworzonych dzieł. Niestety biografia zdaniem neurologa Olivera Sacksa Mozarta jego autorstwa wydana wszyscy (poza drobnym odsetkiem została pośmiertnie jako kompilacja osób dotkniętych amuzją lub notatek do wykładów. Natomiast z anatomicznym uszkodzeniem w innym dziele ten niemiecki narządu głosu) zdolni jesteśmy socjolog przekonywał, że od czasów do tego, by śpiewać8. Wedle wyników renesansu obserwowana była polskich badań nad praktykami coraz większa różnica w obyczajach muzycznymi osiemdziesiąt pięć między arystokracją a resztą procent Polaków deklarowała, Vincenzo Bellini Norma 19.

że zdarzyło im się w ostatnim półroczu Brookes University śpiewanie śpiewać bądź nucić jakąś melodię9. w chórze wpływa na polepszenie Zdecydowanie mniej, bo trzydzieści samopoczucia. Badacze z Royal i siedem dziesiątych procent College of Music zauważali natomiast, badanych wskazywała, że zdarzyło że zmniejsza ryzyko zachorowania im się śpiewać wspólnie z bliskimi lub na nowotwory. rodziną. Z kolei tylko jeden i dziewięć dziesiątych procent miała amatorsko Christopher Small twierdził, śpiewać w chórze. Podobnie niski że aktywności muzyczne (śpiew, wynik, bo cztery procent odnotowano gra na instrumentach, słuchanie w tegorocznym badaniu firmy muzyki) to pewnego rodzaju naczynia Smartscope. połączone10. Rozwijanie dajmy na to umiejętności gry na pianinie może Śpiewanie w chórze nie wymaga zmienić to, w jaki sposób słyszymy profesjonalnej wieloletniej edukacji śpiew gwiazd rocka. Może więc muzycznej, a stanowi rodzaj zaangażowanie w amatorski chór umuzykalniającego hobby, które może nauczy nas jeszcze bardziej doceniać mieć wiele zalet. Według wyników dzieła sztuki, jak choćby Normę badań prowadzonych na Oxford Belliniego?

1 Por. W.S. Bainbridge. 1997. The Sociology of Religious Movements, London: Routledge, s. 376 i dalsze. 2 Por. J. Kański s. 151. 3 Zaznaczam, że nie znam badań na ten temat, ale sądzę, że z dużą dozą prawdopodobieństwa można powyższe założenie poczynić. 4 M. Przeniosło. 2011. Technika wokalna Bel Canto. Esencja dawnej Włoskiej Szkoły Śpiewu, Warszawa: Estudiante. 5 Naturalna historia pieśni. Systematyczne studia nad wokalną muzyką na świecie, Uniwersytet Harvarda, https://www.naturalhistoryofsong.org/. 6 R. Eyerman, A. Jamieson. 1998. Music and social movements. Mobilizing traditions in twentieth century, Cambridge: Cambridge University Press. 7 Por. R. Sennett. 2010. Etyka dobrej roboty, Warszawa: Muza. 8 O. Sacks. 2009. Muzykofilia. Opowieści o muzyce i mózgu, Poznań: Zysk i S-ka. 9 A. Białkowski i in. 2014. Muzykowanie w Polsce. Badanie podstawowych form muzycznej aktywności Polaków, Warszawa: Fundacja Muzyka jest dla wszystkich. 10 Por. Ch.Small. 1998. Musicking: The Meanings of Performing and Listening, Wesleyan.

Ziemowit Socha ([email protected]) – socjolog i pracownik branży badań rynku i opinii, wykładowca Wyższej Szkoły Bankowej w Toruniu. Absolwent UMK i UWr. Brał udział w projektach badawczych na zlecenie Polskiego Centrum Informacji Muzycznej, Polskiej Rady Muzycznej oraz Fundacji Muzyka jest dla wszystkich. Publikował w „Przeglądzie Socjologicznym” i „Muzyce”. Odbył staż naukowy w Zakładzie Socjologii i Antropologii Historycznej Muzyki w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu Humboldtów w Berlinie, a aktualnie jest na stażu w Centrum Studiów z Socjologii i Estetyki Muzycznej na Nowym Uniwersytecie w Lizbonie. Prowadzi blog www.socjologia-muzyki.blogspot.com. 20.

PLAN TRANSMISJI w sezonie 2017/2018

7 PAŹDZIERNIKA 2017 / G. 18.55 Christian Van Horn (Julio), VINCENZO BELLINI John Tomlinson (doktor Carlos Conde) dyrygent: Thomas Adès „NORMA” reżyseria: Tom Cairns PREMIERA SEZONU obsada: Sondra Radvanovsky (Norma), 10 LUTEGO 2018 / G. 18.00 Joyce DiDonato (Adalgiza), Joseph Calleja (Pollione), Matthew Rose (Orowist) GAETANO DONIZETTI dyrygent: Carlo Rizzi „NAPÓJ MIŁOSNY” reżyseria: Sir David McVicar NOWA OBSADA obsada: Pretty Yende (Adina), 14 PAŹDZIERNIKA 2017 / G. 18.55 Matthew Polenzani (Nemorino), WOLFGANG AMADEUS MOZART Davide Luciano (Belcore), Ildebrando D’Arcangelo (Dulcamara) „CZARODZIEJSKI FLET” dyrygent: Domingo Hindoyan PO RAZ PIERWSZY W HD / reżyseria: Bartlett Sher WERSJA ORYGINALNA obsada: Golda Schultz (Pamina), 24 LUTEGO 2018 / G. 18.30 Kathryn Lewek (Królowa Nocy), Charles Castronovo (Tamino), GIACOMO PUCCINI Markus Werba (Papageno), „CYGANERIA” Christian Van Horn (Przemawiający), René Pape (Sarastro) NOWA OBSADA dyrygent: James Levine obsada: Sonya Yoncheva (Mimi), reżyseria i kostiumy: Julie Taymor Susanna Phillips (Musetta), Michael Fabiano (Rodolfo), Lucas Meachem (Marcello), Alexey Lavrov (Schaunard), 18 LISTOPADA 2017 / G. 18.55 Matthew Rose (Colline), Paul Plishka THOMAS ADÈS (Benoit / Alcindoro) dyrygent: Marco Armiliato „ANIOŁ ZAGŁADY” reżyseria i scenografia: Franco Zeffirelli PREMIERA SEZONU / PO RAZ PIERWSZY W MET 10 MARCA 2018 / G. 18.55 obsada: Audrey Luna (Leticia Maynar), Amanda Echalaz (Lucia de Nobile), GIOACHINO ROSSINI Sally Matthews (Silvia de Ávila), Sophie „SEMIRAMIDA” Bevan (Beatriz), Alice Coote (Leonora Palma), Christine Rice (Blanca Delgado), PO RAZ PIERWSZY W HD Iestyn Davies (Francisco de Ávila), Joseph obsada: Angela Meade (Semiramida), Kaiser (Edmundo de Nobile), Frédéric Elizabeth DeShong (Arsaces), Javier Antoun (Raúl Yebenes), David Portillo Camarena (Idrenus), Ildar Abdrazakov (Eduardo), David Adam Moore (Colonel (assur), Ryan Speedo Green (Oroes) Álvaro Gómez), Rod Gilfry (Alberto Roc), dyrygent: Maurizio Benini Kevin Burdette (Señor Russell), reżyseria: John Copley Vincenzo Bellini Norma 21.

14 KWIETNIA 2018 / G. 18.30 26 MAJA 2018 / G. 18.55 GIUSEPPE VERDI WOLFGANG AMADEUS MOZART „LUIZA MILLER” „COSI FAN TUTTE” PO RAZ PIERWSZY W HD („TAK CZYNIĄ WSZYSTKIE”) obsada: Sonya Yoncheva (Luiza), RETRANSMISJA / PREMIERA SEZONU Olesya Petrova (Fryderyka), Piotr Beczała obsada: Amanda Majeski (Fiordiligi), (Rudolf), Plácido Domingo (Miller), Serena Malfi (Dorabella), Kelli O’Hara Alexander Vinogradov (Walter), (Despina), Ben Bliss (Ferrando), Dmitry Belosselskiy (Wurm) Adam Plachetka (Guglielmo), dyrygent: James Levine Christopher Maltman (Don Alfonso) reżyseria: Elijah Moshinsky dyrygent: David Robertson reżyseria: Phelim McDermott 28 KWIETNIA 2018 / G. 18.55 JULES MASSENET 9 CZERWCA 2018 / G. 18.55 „KOPCIUSZEK” GIACOMO PUCCINI PREMIERA SEZONU / „TOSCA” PO RAZ PIERWSZY W MET RETRANSMISJA / PREMIERA SEZONU obsada: Joyce DiDonato (Kopciuszek), obsada: Sonya Yoncheva (Tosca), Alice Coote (książę Charmant), Vittorio Grigolo (Cavaradossi), Stephanie Blythe (Madame de Haltiére), Bryn Terfel (baron Scarpia), Kathleen Kim (Wróżka), Laurent Naouri Patrick Carfizzi (Zakrystian) (Pandolf) dyrygent: Andris Nelsons dyrygent: Bertrand de Billy reżyseria: Sir David McVicar reżyseria i kostiumy: Laurent Pelly

Dyrekcja Met uprzejmie informuje, że repertuar i obsady mogą ulec zmianie. Opracowano na podstawie materiałów nadesłanych przez Met z uwzględnieniem dwóch zmian terminów transmisji („Tosca”, „Così fan tutte”) z powodu innych wydarzeń artystycznych w Filharmonii Łódzkiej. Prezentowany plan transmisji dotyczy tylko Filharmonii Łódzkiej. ADRES Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina ul. Narutowicza 20/22 90-135 Łódź www.filharmonia.lodz.pl

INFORMACJE, REZERWACJA I SPRZEDAŻ BILETÓW 42 664 79 79 [email protected] (honorujemy karty płatnicze)

ORGANIZATORZY, SPONSORZY, PARTNERZY MECENAS SEZONU 2017/2018 NOTATKI WYDAWCA Filharmonia Łódzka im. Artura Rubinsteina w porozumieniu z Apollo Film Sp. z o.o.

OPRACOWANIE PROGRAMU Magdalena Sasin

PROJEKT GRAFICZNY Mamastudio

ZDJĘCIA Ken Howard/Metropolitan Opera

KOREKTA Ewa Juszyńska-Poradecka

SKŁAD, ŁAMANIE, PRZYGOTOWANIE DO DRUKU Media Press P. Augustyniak i wspólnicy S.J. Beata Gawłowska / www.media-press.com.pl

NAŚWIETLENIA, DRUK Zakład Poligraficzny Sindruk

ODDANO DO DRUKU 27 września 2017 r. NORMA VINCENZO BELLINI