KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİENSTİTÜSÜ
MİMARLIK ANABİLİM DALI
TRABZON MİMARLIK VE SANAT TARİHİLİTERATÜRÜ:
BİBLİYOGRAFYA, DİZİN VE DEĞERLENDİRME
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Mimar BEYHAN SARICAOĞLU
HAZİRAN 2011 TRABZON KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİENSTİTÜSÜ
MİMARLIK ANABİLİM DALI
TRABZON MİMARLIK VE SANAT TARİHİLİTERATÜRÜ: BİBLİYOGRAFYA, DİZİN VE DEĞERLENDİRME
Mimar Beyhan SARICAOĞLU
Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsünce "YÜKSEK MİMAR" UnvanıVerilmesi İçin Kabul Edilen Tezdir.
Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 17.05.2011 Tezin Savunma Tarihi : 09.06.2011
Tez Danışmanı : Doç. Dr. Ömer İskender TULUK
Trabzon 2011 Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalında Beyhan SARICAOĞLU tarafından hazırlanan
TRABZON MİMARLIK VE SANAT TARİHİLİTERATÜRÜ: BİBLİYOGRAFYA, DİZİN VE DEĞERLENDİRME
başlıklıbu çalışma, Enstitü Yönetim Kurulunun 24 / 05 / 2011 gün ve 1406/1 sayılı kararıyla oluşturulan jüri tarafından 09 / 06 / 2011 tarihinde yapılan sınavda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.
Jüri Üyeleri
Başkan : Doç. Dr. Ömer İskender TULUK ………………………….
Üye : Yrd. Doç. Dr. Derya ELMALI ŞEN ………………………….
Üye : Yrd. Doç. Dr. Tülay ZORLU ………………………….
Prof. Dr. Sadettin KORKMAZ Enstitü Müdürü
II ÖNSÖZ
“Trabzon Mimarlık ve Sanat Tarihi Literatürü: Bibliyografya, Dizin ve Değerlendirme” adlıbu çalışma Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim DalıYüksek Lisans Programı’nda hazırlanmıştır. Tezime konu olan bu çalışmanın hazırlanmasında, danışmanım olmayıkabul ettiği günden bu güne kadar çalışmamın her aşamasında gerek bilgi ve tecrübelerini gerekse anlayışve sabrınıbenden esirgemeyen Doç. Dr. Ömer İskender TULUK’a en içten teşekkürlerimi sunarım. Çalışmalarım boyunca desteğini gördüğüm, araştırmalarımda yardımlarınıbenden esirgemeyen arkadaşım Emrah ÇEVİK’e çok teşekkür ederim. Ayrıca arkadaşlarım Derya’ya, Elif’e, Ayşegül’e ve tüm işarkadaşlarıma ayrıayrıminnettarım. Bu uzun süreçte sevgileri, anlayışlarıve destekleri için her iki aileme; BEKAR ve SARICAOĞLU Ailelerine teşekkürü bir borç bilirim. Eşim Mustafa Buğra SARICAOĞLU’na ise, anlayışı, sabrı, desteği ve daha nicesi için ne kadar teşekkür etsem az olacaktır. Bu tez çalışmasının, yeni çalışmalara yol göstermesini ve Trabzon mimarlık ve sanat tarihine yararlıbir çalışma olmasınıtemenni ederim.
Beyhan SARICAOĞLU Trabzon 2011
III TEZ BEYANNAMESİ
Yüksek Lisans Tezi olarak sunduğum “Trabzon Mimarlık ve Sanat Tarihi Literatürü: Bibliyografya, Dizin ve Değerlendirme” başlıklıbu çalışmayıbaştan sona kadar danışmanım Doç. Dr. Ömer İskender TULUK’un sorumluluğunda tamamladığımı, verileri/örnekleri kendim topladığımı, analizleri ve değerlendirmeleri kendim yaptığımı, başka kaynaklardan aldığım bilgileri metinde ve kaynakçada eksiksiz olarak gösterdiğimi, çalışma sürecinde bilimsel araştırma ve etik kurallara uygun olarak davrandığımıve aksinin ortaya çıkmasıdurumunda her türlü yasal sonucu kabul ettiğimi beyan ederim. 16/05/2011
Beyhan SARICAOĞLU
IV İÇİNDEKİLER
Sayfa No
ÖNSÖZ ...... III TEZ BEYANNAMESİ...... IV İÇİNDEKİLER...... V ÖZET ...... IX SUMMARY ...... X ŞEKİLLER DİZİNİ...... XI 1. GENEL BİLGİLER ...... 1 1.1. Giriş...... 1 1.2. Trabzon: Tarihi Arka Plan ...... 5 1.3. Yerel Tarih ...... 10 1.3.1. Dünyada Yerel Tarih...... 12 1.3.2. Türkiye’de Yerel Tarih ...... 14 1.4. Trabzon Yerel Tarih Çalışmalarıve Kent / Mimarlık / Sanat Tarihi Bağlamındaki Önemi ...... 16 1.5. Araştırmaya Değer Malzeme Olarak Tarihsel Belge Birikimi ...... 17 1.5.1. Tapu-Tahrir Defterleri...... 20 1.5.2. Şer’iyye Sicilleri ...... 22 1.5.3. Temettuat Defterleri ...... 24 1.5.4. Vilayet Salnameleri...... 25 1.5.5. Vakfiyeler...... 26 1.5.6. Menzilnameler ...... 27 1.5.7. Tamirat Defterleri ...... 27 1.5.8. Seyahatnameler ...... 27 1.5.9. Görsel Belgeler ...... 29 1.5.10. Yapılar...... 31 1.5.11. Kitabeler...... 32 1.6. YardımcıAlanlar ...... 32 1.7. Sorunun Belirlenmesi...... 35 1.8. Tezin Amacıve Kapsamı...... 36
V 1.9. Yöntem...... 37 2. YAPILAN ÇALIŞMALAR VE BULGULAR ...... 39 2.1. Bibliyografya ...... 39 2.1.1. Trabzon Mimarlık ve Sanat Tarihi AraştırmalarıBibliyografyası...... 40 2.1.1.1. Kitaplar...... 40 2.1.1.2. Makaleler ...... 51 2.1.1.3. Tezler ...... 78 2.1.1.4. Bildiriler ...... 83 2.1.1.5. Araştırma Projeleri ve Raporlar ...... 92 2.1.2. YardımcıAlan Bibliyografyaları...... 94 2.1.2.1. Koruma / Restorasyon AraştırmalarıBibliyografyası...... 94 2.1.2.1.1. Makaleler ...... 94 2.1.2.1.2. Tezler ...... 95 2.1.2.1.3. Bildiriler ...... 96 2.1.2.1.4. Araştırma Projeleri ve Raporlar ...... 98 2.1.2.2. SeçilmişTrabzon Tarihi AraştırmalarıBibliyografyası...... 98 2.1.2.2.1. Kitaplar...... 98 2.1.2.2.2. Makaleler ...... 110 2.1.2.2.3. Tezler ...... 122 2.1.2.2.4. Bildiriler ...... 129 2.2. Bibliyografik Dizin ...... 134 2.2.1. Eser AdlarıDizini ...... 134 2.2.1.1. Mimarlık ve Sanat Tarihi AraştırmalarıBibliyografyasıEser AdlarıDizini... 134 2.2.1.2. Koruma / Restorasyon AraştırmalarıBibliyografyasıEser AdlarıDizini ...... 165 2.2.1.3. SeçilmişTrabzon Tarihi AraştırmalarıBibliyografyasıEser AdlarıDizini .... 168 2.2.2. Yazar AdlarıDizini ...... 190 2.2.2.1. Mimarlık ve Sanat Tarihi AraştırmalarıBibliyografyasıYazar Adları Dizini...... 190 2.2.2.2. Koruma / Restorasyon AraştırmalarıBibliyografyasıYazar AdlarıDizini..... 197 2.2.2.3. SeçilmişTrabzon Tarihi AraştırmalarıBibliyografyasıYazar Adları Dizini...... 198 2.3. SeçilmişKaynakça Dizini...... 200 2.3.1. Kitaplar...... 201
VI 2.3.1.1. The Byzantine Monuments And Topography of The Pontos, Anthony Bryer; David Winfield, Dumbarton Oaks Studies, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington D.C., 1985 ...... 201 2.3.1.2. Panaret’in Trabzon Tarihi, A. Hahanov, Çev. Enver Uzun, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon, 2004 ...... 209 2.3.1.3. Rus İşgal KomutanıS. P. Mintslov’un Trabzon Günlüğü, Çev. Enver Uzun, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon, 2008 ...... 211 2.3.1.4. Rus Hesabatlarında Trabzon (1916-1918), Enver Uzun, Mor Taka Kitaplığı, Trabzon, 2009 ...... 212 2.3.1.5. Trabzon Tarihi, Şakir Şevket, Haz. İsmail Hacıfettahoğlu, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Ankara, 2001 ...... 213 2.3.1.6. Trabzon Tarihi (Kuruluşundan Fethine Kadar), F. I. Uspenski, Çev. Enver Uzun, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon, 2003...... 216 2.3.1.7. Son Trabzon İmparatorluğu (1204-1461), William Miller, Çev. Nuretin Süleymangil, Heyamola Yayınları, İstanbul, 2007 ...... 218 2.3.1.8. Doğu’dan Fragmanlar, Jakob Philip Fallmerayer, Çev. Hüseyin Salihoğlu, İmge Kitabevi, Ankara, 2002 ...... 219 2.3.2. Makaleler ...... 221 2.3.2.1. Some Byzantine Churches From The Pontus, David Winfield, June Wainwright, Anatolian Studies, Sayı: 12, s. 131-162 ...... 221 2.3.2.2. The Byzantine Churches of Trebizond, Selina Ballance, Anatolian Studies, Sayı: 10, s. 141-196...... 222 2.3.2.3. Les Monastéres Et Les Églises De Trébizonde, Gabriel Millet, Belleten, Cilt: 29, Sayı: 113-116, Ankara, 1965, s. 419-459 ...... 223 2.3.2.4. Deux Monuments Byzantins de Trébizonde, N. Baklanov, Byzantion, Cilt: 4, (1927-1928), 1964, s. 363-391...... 224 2.3.2.5. Trebisonda, L’impero Dimenticato, Renata L. Cargnelli ...... 224 3. DEĞERLENDİRME...... 226 3.1. Trabzon Mimarlık ve Sanat Tarihi Literatürünün Kısa Tarihi...... 226 3.2. İstatistiki Bir Değerlendirme...... 235 3.2.1. Yıllara Göre Yayın SayısıDağılımı...... 236 3.2.2. Yayınların Yazarlara Göre Dağılımı...... 242 3.2.3. Yayınların Dillere Göre Dağılımı...... 243 3.2.4. Yayınların Tarihsel Dönemlere Göre Dağılımı...... 245 3.2.5. Monografik Çalışmaların Konulara Göre Dağılımı...... 249 3.3. Bilimsel Meşruiyet / Güvenilirlik ...... 250 3.4. Araştırma Merkezleri ...... 253
VII 3.5. Anahtar Kelime Olarak “Trabzon” İsimlendirmeleri...... 255 4. SONUÇ ...... 256 5. KAYNAKLAR ...... 261 ÖZGEÇMİŞ
VIII Yüksek Lisans Tezi
ÖZET
TRABZON MİMARLIK VE SANAT TARİHİLİTERATÜRÜ: BİBLİYOGRAFYA, DİZİN VE DEĞERLENDİRME
Beyhan SARICAOĞLU
Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Ömer İskender TULUK 2011, 267 Sayfa
Bu çalışma, en genel tanımıyla Trabzon kentinin mimarlık ve sanat tarihi birikimini ortaya koymayıhedeflemektedir. Bu amaçla en erken metinlerden günümüze kadar şu veya bu nedenle kaleme alınmışher türlü geleneksel ve modern araştırma ve inceleme metinleri bir araya getirilerek bir mimarlık ve sanat tarihi bibliyografyasıoluşturulmuştur. Hedef, Trabzon’un mimarlık ve sanat tarihi üzerine çalışma yapacak araştırmacılar için birikmiş literatür bağlamında bir rehber ve el kitabıhazırlamaktır. Çalışma dört ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Trabzon kenti ele alınmıştır. Trabzon’un tarihi arka planı ile ilgili bilgi verilerek yerel tarih çalışmalarıbağlamında kent, mimarlık ve sanat tarihi alanlarındaki önemi hakkında değerlendirmelerde bulunulmuştur. İkinci bölümde bibliyografyalara ve dizinlere yer verilmiştir. Elde edilen künyelerin eser adlarıve yazar adlarıdizinleri hazırlanarak “Bibliyografik Dizin” adıaltında düzenlenmiştir. Araştırmalar esnasında önemli görülen yayınların, yapı, yer, mahalle isimleri bağlamında dizinleri oluşturularak “SeçilmişKaynakça Dizini” oluşturulmuştur. Üçüncü bölüm, Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürünün elde edilen bibliyografyalar ve istatistiki veriler doğrultusunda değerlendirildiği bölümdür. Çalışmanın dördüncü bölümünü oluşturan Sonuç kısmında ise; oluşturulan bibliyografyalar ve elde edilen veriler ışığında Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürüne ilişkin değerlendirme sonuçlarıortaya koyulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Trabzon, Mimarlık Tarihi, Sanat Tarihi, Bibliyografya, Dizin
IX Master Thesis
SUMMARY
LITERATURE OF ARCHITECTURE AND ART HISTORY OF TRABZON: BIBLIOGRAPHY, INDEX AND ASSESSMENT
Beyhan SARICAOĞLU
Karadeniz Technical University The Graduate School of Natural and Applied Sciences Architecture Graduate Program Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Ömer İskender TULUK 2011, 267 Pages
This study in the widest sense aims to reveal the experience of architecture and art history of the city of Trabzon. For this purpose, the main objective of the study is to conduct a bibliography study on architecture and art history that will combine all kinds of traditional and modern research and survey text, having been written for any reason since the earliest texts. The aim is to prepare a guide and handbook in the context of collected literature for researches who will do studies on Trabzon’s architecture and art history. The study is composed of four main parts. In the first part, the city of Trabzon is discussed. Some historical background information is given about Trabzon, and its importance on fields of the city, architecture and art history is evaluated in the context of studies of local history. In the second part, bibliographies and indexes are included. As well as the bibliographies about architecture and art history, a bibliography of Trabzon’s history, chosen related to both protection-restoration and architecture and art history, which is thought to be contributory to these fields, is also included in the context of the study. The third part evaluates the literature of architecture and art history of Trabzon according to the obtained bibliographies and statistical data. As the conclusion part, constituting the fourth part of the study, the evaluation results about the literature of architecture and art history of Trabzon are revealed in the light of created bibliographies and obtained data.
Key Words: Trabzon, Architecture History, Art History, Bibliography, Index
X ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa No
Şekil 1. Mimarlık ve Sanat Tarihi Kitaplarının Yıllara Göre Dağılımı...... 236 Şekil 2. Mimarlık ve Sanat Tarihi Makalelerinin Yıllara Göre Dağılımı...... 237 Şekil 3. Mimarlık ve Sanat Tarihi Tezlerinin Yıllara Göre Dağılımı...... 238 Şekil 4. Mimarlık ve Sanat Tarihi Bildirilerinin Yıllara Göre Dağılımı...... 240 Şekil 5. Mimarlık ve Sanat Tarihi Araştırma Projeleri ve Raporlarının Yılara Göre Dağılımı...... 241 Şekil 6. Mimarlık ve Sanat Tarihi Yayınlarının Yıllara Göre Dağılımı...... 241 Şekil 7. Mimarlık ve Sanat Tarihi Yazarlarının Yıllara Göre Dağılımı...... 242 Şekil 8. Mimarlık ve Sanat Tarihi Kitaplarının Dillere Göre Dağılımı...... 243 Şekil 9. Mimarlık ve Sanat Tarihi Makalelerinin Dillere Göre Dağılımı...... 243 Şekil 10. Mimarlık ve Sanat Tarihi Yayınlarının Dillere Göre Dağılımı...... 244 Şekil 11. Mimarlık ve Sanat Tarihi Kitaplarının Tarihsel Dönemlere Göre Dağılımı...... 245 Şekil 12. Mimarlık ve Sanat Tarihi Makalelerinin Tarihsel Dönemlere Göre Dağılımı...... 246 Şekil 13. Mimarlık ve Sanat Tarihi Tezlerinin Tarihsel Dönemlere Göre Dağılımı...... 246 Şekil 14. Mimarlık ve Sanat Tarihi Bildirilerinin Tarihsel Dönemlere Göre Dağılımı...... 247 Şekil 15. Mimarlık ve Sanat Tarihi Araştırma Projeleri ve Raporlarının Tarihsel Dönemlere Göre Dağılımı...... 248 Şekil 16. Mimarlık ve Sanat Tarihi Yayınlarının Tarihsel Dönemlere Göre Dağılımı...... 248 Şekil 17. Monografik Çalışmaların Konulara Göre Dağılımı...... 249
XI 1. GENEL BİLGİLER
1.1. Giriş
Danacıoğlu, Batı dünyasında 20. yüzyılın ikinci yarısında büyük teoriler çerçevesinde yazılan genel tarih çalışmalarının giderek gündemden düştüğünü ve “yerel tarih”in yeniden keşfedildiğini söylemektedir (Danacıoğlu, 2001). Yakın döneme kadar, tabiri yerindeyse “tarihin molozları” (Danacıoğlu, 2001) olarak bir kenara atıla gelmiş olanlara eğilmek, tarihçiler için pek de ilgi çekici olmamıştır. Kurulup yıkılan devletler, görkemli cenk sahneleri, liderler, önderler, anıtsal yapılar, başkentler, kısaca parıltılı olaylar/insanlar/mekanlar tarihçinin gözünü çok daha fazla kamaştırmışgörünmektedir. Çorum’da bakırcılık sanatıüzerine araştırmalar yapan Hasan Tuluk’un “maden sanatı tarihi” bağlamında yaptığışu eleştiri oldukça çarpıcıdır: Tuluk, Türk sanatıtarihi çerçevesinde madenlerin kullanım nitelikleri hakkında bugünkü bildiklerimizin, mutlak merkezin başkent ve dolayısıyla Osmanlısarayıolduğu ve her tür sanatsal etkinliğin saray için üretildiği zengin bir koleksiyondan elde edilmişbilgilerle sınırlıkaldığısaptamasını yapmaktadır. Yazara göre bu, şimdiye kadar “kaleme alınmışTürk Maden Sanatı Tarihi’nin çoğunlukla OsmanlıSarayıiçin üretilmişbir maden sanatının tarihi olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır. Saray için üretilmişkap-kacak ve süs eşyasıüzerinden yazılmışve daha çok genellemeler üzerine kurgulanmışbu maden sanatıtarihinde, taşranın ya da başkent dışıyerleşim odaklarının ürettiği yerel maden sanatıürünleri ya bu değerlendirme içinde yer alamamışlar ya da çok az sayıda birkaç sıra dışıürünle sınırlı kalmışlardır” (Tuluk, H., 2007). Bu saptamanın Türk sanat ve mimarlık tarih yazım geleneği için de geçerli olduğu iddia edilebilir. Örnek vermek gerekirse; Trabzon yöresindeki yerel cami geleneği incelenmeden, son dönem Osmanlıcami mimarisine ilişkin yapılan genelleyici bilgiler eksik kalma riskini taşımaktadır. Ya da Trabzon ve çevresindeki Bizans kiliseleri yeterince irdelenmeden, birtakım karşılaştırmalar yapmadan, genel bir Bizans kilise mimarisinden söz etmek (bölgenin önemli bir Bizans merkezi olduğu düşünüldüğünde) yine eksik ve belki de yanıltıcıgenellemeler riski taşıyabileceği söylenebilir. Yerel tarihin, elitlerden aşağıya, belli tip malzemeden mümkün olan her izi tarihin tanığı olarak konuşturmaya yönelmesi 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren 2
gerçekleşmesine karşın, tarihin yerel ölçekli olarak araştırılmasına ve yazımına yönelik ilgi 16. yüzyıl sonlarından itibaren başlamaktadır. Bu ilginin gerisinde iki dinamikten söz etmek mümkündür: İlki, kendi tarihini yazdırmak isteyecek bir aristokrasinin, bir dini gücün hatta kent meclisleri aracılığıile örgütlenmişbir burjuvazinin varlığıdır. Böyle ülkelerde yerel tarih araştırmalarının ilk örneklerine 16. ve 17. yüzyıllarda rastlanmaktadır. İkincisi ise, dünyayıkeşfetmeye, tanımaya, kategorize etmeye, kısacasıbilmeye olan büyük tutkudur. 17. ve 18. yüzyıllardan itibaren Batıdünyasının askeri veya ekonomik yayılımına bilgiye dayalı bir yayılmacılığın da eklenmesiyle birlikte gezginler, maceracılar, rahipler, yazarlar, araştırmacılar neredeyse çılgınca bir tutkuyla farklı coğrafyalara ve Osmanlıtopraklarına yönelmişlerdir (Danacıoğlu, 2001). Görme, tanıma, hatta bölgelerin, kentlerin haritalarını, topografik yapılarınıçıkarma arzusu 16. ve 17. yüzyıllardaki en erken yerel betimlemelerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. 19. yüzyıl ise, özellikle Viktorya Dönemi İngiltere ve Fransa’sında arkeoloji, kraliyet tarihi ve mimarlık tarihi ile ilgili pek çok kurum ve enstitünün kurulduğu yıllardır (Danacıoğlu, 2001). Trabzon bölgesi de bu ilginin çekim noktalarından biri olmuştur. Kentin en erken yazılımetninin M.Ö. 400’lere kadar inmesi (Ksenophon’un Anabasis’i) ve 200’ün üzerinde seyahatnameye konu olmasıbu ilginin en belirgin göstergelerindendir (Tuluk, Ö.İ., 2010). Doğrudan Trabzon çevresine ilişkin ilgi şüphesiz, keşfetmeye yönelik bu ilgi paralelinde gerçekleşmiştir. Türkiye’de yerel tarih araştırmalarının 19. yüzyılın son çeyreğine tarihlendirilen en erken örneklerinin; İsmail BeliğEfendi’nin Tarih-i Bursa (1871), Lamii Çelebi’nin Şehrengiz-i Bursa (1871) eserleri yanında Şakir Şevket’in Trabzon Tarihi (1873) adlı çalışması(Danacıoğlu, 2001) ile başladığısöylenebilir. Anadolu hakkında araştırma yapmak üzere Fransa Hükümeti tarafından gönderilen Charles Texier’in (1802-1871) P. Pullan ile birlikte hazırladıklarıL’architecture Byzantine 1 isimli kitap, Bizans sanatı hakkında kaleme alınmışolmasına karşın, Trabzon anıtlarından bahseden en erken eser olma özelliğine sahiptir. Yazarlar, bu kitabın bir bölümünde Trabzon kiliselerinden söz etmişlerdir. Eyice, bu bilgilerin çoğu yerde yeterince açık olmadığını, hatta bazen eksik ve yanıltıcıbilgilerle kaleme alındığınıbelirtmektedir (Eyice, 1976). Trabzon’u konu edinen mimarlık ve sanat tarihine ilişkin en erken bilimsel nitelikli yayınların ise; her ikisi de 1895 yılında yayınlanan Josef Strzygowski’nin “Les Chapiteaux
1 Texier, C., Pullan, P., 1864. L’architecture Byzantine, London. 3
de Sainte – Sophie at Trébizonde”2 ve Gabriel Millet’in “Les Monastéres et les Églises de Trébizonde” 3 adlımakaleler olduğu söylenebilir. Trabzon’un mimari yapılarından bahseden ilk Türk ise Strzygowski ve Millet’den 40 yıl sonra, 1935 tarihinde yayınlanan “Trabzon’un Tarihi Eserleri” başlıklımakalesi ile Bilge’dir. Bilge’yi, 1937 tarihli raporu ile Sedat Çetintaştakip etmektedir. Abideleri Koruma Heyeti üyesi Mimar Sedat Çetintaş, 1937 tarihinde Kayseri, Sivas ve Amasya ile birlikte Trabzon’daki eserlerin incelenmesi için görevlendirilmiş, hazırladığı“Trabzon’un San’at Eserleri” başlıklıraporunu dönemin Kültür Bakanlığı’na sunmuştur (Düzenli, H. İ., 2008). 1960’lıyıllar, Trabzon’daki anıtsal yapıların üniversitelerde incelemeye değer bir alan olarak görüldüğü ilk yıllardır. 1964 yılında Hikmet Takaz tarafından hazırlanan Trabzon’daki Türk Mimari Eserleri ve Üslup Özellikleri4 başlıklılisans tezi bu alandaki ilk tez çalışmasıolma özelliğine sahiptir (Tuluk ve Düzenli, 2010). 1985’te Anthony Bryer ve David Winfield’ın kaleme aldığıiki ciltlik The Byzantine Monuments and Topography of Pontos kitabı5, Trabzon’un Bizans anıtları üzerine odaklanmış, 1895’te başlayan araştırmaların -bir bakıma- tüm sonuçlarının bir araya getirildiği, bütüncül bir bakışaçısısergileyen son çalışma olmuştur (Tuluk ve Düzenli, 2010). Trabzon’un yerel mimarlık ve sanat tarihi yazım geleneği üzerine toplu bir değerlendirme yapan en eski metin Semavi Eyice’ye aittir. Eyice, 1976 yılında basılan “Türkiye’de Bizans Mimarisi Hakkındaki YabancıAraştırmacıların Kısa Tarihçesi” 6 başlıklımakalesinde, Bizans mimarlık tarihi araştırmalarıiçerisinde Trabzon çalışmalarına da değinmiş, literatürdeki bilgi eksikliğinden yakınmıştır. Ancak, doğrudan bir mimarlık ve sanat tarihi değerlendirmesi olmasa da Trabzonlu araştırmacıİlyas Karagöz’ün “Trabzon Tarihi İçin Düşündüklerim” (URL-1, 2010) adlıyayınlanmamışmetni, Trabzon tarih literatürünün ve yazım geleneğinin yerel bir tarihçinin kaleminden eleştirilmesi bakımından dikkate ve bahse değerdir. Karagöz yazısında, literatürdeki belli başlı çalışmalar hakkında bilgi vermenin yanında, bazıeserlerin bilimsel altyapısını, kimi yazarların da objektif olamamasınıeleştirmiştir. Dahası, Trabzon ve çevresinde Bizans
2 Strzygowski, J.,1895. Les Chapiteaux de Sainte-Sophie at Trebizonde, Bulletin de Correspondance Hellenique, 19, 517-522. 3 Millet G.,1895. Les Monastres et les Eglises de Trebizonde, Bulletin de Correspondance Hellenique, 19, 419-459. 4 Takaz, H.,1964. Trabzon’daki Türk Mimari Eserleri ve Üslup Özellikleri, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. 5 Bryer, A., Winfield, D., 1985. The Byzantine Monuments and Topography of Pontos, Dumbarton Oaks Res. Lib.,Washington DC. 6 Eyice, S.,1974-1975. Türkiye’de Bizans Mimarisi Hakkındaki YabancıAraştırmacıların Kısa Tarihçesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi YıllığıVI, 453-469. 4
dönemi hakkında ya da ‘Pontus’ ifadesi altında araştırma yapmanın zorluklarından, bölge halkının ve araştırmacıların bu konuda tarafsız olamamalarından, yani yıkamadıkları tabularından bahsetmektedir. Ömer İskender Tuluk’un, Halil İbrahim Düzenli ile birlikte editörlüğünü yaptığıTrabzon Kent Mirası: Yer-Yapı-Hafıza isimli kitap için kaleme aldıkları“Trabzon Mimarlık Tarihi YazınıÜzerine BazıGözlemler ve Trabzon Kent Mirası”7 adlımakale ise, Trabzon’un mimarlık tarihi yazın geleneğini toplu olarak ele alan en güncel değerlendirmedir. Trabzon üzerine yazılmış metinleri bir araya getiren ve derli toplu bakışı kolaylaştıran en erken bibliyografik çalışma Kudret Emiroğlu tarafından kaleme alınan, 1989 yılında yayınlanan “Trabzon Seyahatnameleri Bibliyografyası”dır. 8 Söz konusu makale doğrudan mimarlık tarihiyle ilişkili olmasa da Trabzon tarihi açısından oldukça önemli olan seyahatnameleri derlemesi nedeniyle dikkate değerdir. M. Uzun’un “Trabzon’la İlgili Tez ve Bibliyografya Çalışmalarından Örnekler”9 başlıklımakalesi de içeriğindeki örnekler bakımından dikkate almaya değerdir. Karadeniz Teknik Üniversitesi Seminerleri kapsamında hazırlanan “Kuruluşundan Bu Yana (1963-2003) 40 Yıl İçinde KTÜ Mimarlık Bölümü’nde Yapılan Tezlerin AçıklamalıBibliyografyasıve İstatistiki Bir Değerlendirme”10 adlıyayınlanmamışçalışma, Trabzon yerelindeki tez çalışmalarına toplu bir bakışıortaya koymasıbakımından özgündür. Trabzon mimarlığıile doğrudan ilişkili olan ve bu alanda yapılmışen kapsamlıçalışma ise Halil İbrahim Düzenli’nin “Trabzon Mimarlık AraştırmalarıBibliyografyası” 11 adlımakalesidir ve Trabzon’un mimarlık literatürünün geneline değinen bütüncül bir nitelik sergilemektedir. Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürüne dolaylıyoldan katkıda bulunan ve yayın yıllarıbakımından güncel sayılabilecek çalışmalardan birkaçıise şunlardır: Trabzon Tarihi Bibliyografyası12 adlıtezi ve onu izleyen kitabıile Yüksel Küçüker, Trabzon tarihi alanında kapsamlıbir bibliyografya çalışmasıgerçekleştirmiştir. Trabzon’un mimarlık
7 Tuluk, Ö., İ. ve Düzenli, H., İ., 2010. Trabzon Mimarlık Tarihi YazınıÜzerine BazıGözlemler ve Trabzon Kent Mirası, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul. 8 Emiroğlu, K.,1989. Trabzon Seyahatnameleri Bibliyografyası, Trabzon Kültür – Sanat Yıllığı, 1988-1989, 189-219. 9 Uzun, M.,1996. Trabzon’la İlgili Tez ve Bibliyografya Çalışmalarından Örnekler, Yunus Dergisi, Ocak- Şubat-Mart Sayısı.. 10 Düzenli, H. İ., Güngör, E., Elmalı, D., Midilli, R., Sancar, K., Sert, A., Sinan, P. E., Tutkun, M., Yılmaz, Z., 2003. Kuruluşundan Bu Yana (1963-2003) 40 Yıl İçinde KTÜ Mimarlık Bölümünde Yapılan Tezlerin AçıklamalıBibliyografyasıve İstatistiki Bir Değerlendirme, KTÜ Mimarlık Bölümü Seminerleri, Trabzon, 24.12.2003. 11 Düzenli, H., İ., 2010. Trabzon Mimarlık AraştırmalarıBibliyografyası, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı- Hafıza,Klasik Yayınları, 465-511. 12Küçüker, Y., 2008. Trabzon Tarihi Bibliyografyası, Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon. 5
tarihine ilişkin dolaylıda olsa katkıda bulunan iki tez çalışmasınıda burada zikretmekte yarar vardır. Bunlardan ilki; Ömer Öner’in 2005 yılında hazırlamışolduğu Bizans Tarihi Araştırmaları(Bir Bibliyografya Denemesi)13 adlıyüksek lisans tezi; diğeri ise, Tunay Karakök’ün 2010 yılında hazırladığı, Türkiye’de Bizans Tarihçiliğinin Genel Durumu ve Bir Bibliyografya Denemesi14 adlıyüksek lisans tezidir.
1.2. Trabzon: Tarihi Arka Plan
Trabzon’un yazılıtarih öncesi dönemlerini aydınlatmaya yönelik çalışmalar 1944’de İ.Kılıç Kökten’in yörede yaptığıaraştırma gezilerine dayanmaktadır. Samsun – Rize kıyı bölgesinde yapılan bu araştırmalar sonucunda, Trabzon – Rize il sınırıyakınındaki bir mağarada yapılan sondaj çalışmalarında bu mağaranın Kalkolitik ve Tunç Çağıözellikleri gösterdiği belirlenmiştir (Özsait, 2000). Şehrin yazılıtarih çağlarıkoloniler dönemiyle başlamaktadır. Ancak öncesinde yörede yerleşmenin olup olmadığıkesinlik kazanmamıştır. Bu konuda literatürde farklı görüşler mevcuttur (Öksüz, 2006). Homeros’a göre; Trabzon’un ilk yerli halkı, Troya savaşlarında Troyalıların yanında savaşan Elizonlulardır (Anonim, 1982). Kimilerine göre bölgeye ilk olarak M.Ö. 3000- 2000 yıllarıarasında Oğuzların öncü kollarından biri olarak kabul edilen Gas/Kas ve Gud/Gutilerin yerleştiği ifade edilir (Bostan, 1993). Bir başka görüşise; Trabzon’un Bahçecik mevkiinde bulunan bazıkalıntılar ile bölgeye ilk defa Kafkasya’dan Mosk’lar, Tibaren’ler ve Mar’ların gelerek burada tarım ve balıkçılık ile uğraştığıdır (Hacıfettahoğlu, 2001). Trabzon’un güneyine ve batısına düşen topraklarda yaşayan topluluklar için Ksenophon 15 zengin bir kaynaktır. Fakat aynıdurum Trabzon’un doğusu için geçerli değildir. Bu bölge için başka kaynaklara başvurmak gerekmektedir. Bu konuda bizi aydınlatabilecek en önemli kaynaklar ilkçağlarda Karadeniz’in sahillerinde yapılan deniz seyahatlerini anlatan eserler(periplo)dir. Bunların en eskisi KaryalıSkylax’a ait olan ve M.Ö. 508 yılına tarihlenen Akdeniz Seyahatnamesidir. Skylax’ın bu seyahatnamesinin Pers
13 Öner, Ö.,2005. Bizans Tarihi Araştırmaları(Bir Bibliyografya Denemesi), Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale. 14 Karakök, T.,2010. Türkiye’de Bizans Tarihçiliğinin Genel Durumu ve Bir Bibliyografya Denemesi, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya. 15Ksenophon, 1998. Anabasis On Binlerin Dönüşü, Çev: Tanju Gökçöl, 2. Baskı, Sosyal Yayınlar, İstanbul. 6
İmparatoru Dara/Darius’un Küçük Asya’daki Yunan denizcilerine bu seyahati yapmaları için görev verdiğinde kaleme alındığısanılmaktadır (Akşit, 1985). Bölge hakkında bilgi bulduğumuz bir diğer periplo da M.S. 131-132 olarak tarihlenen Arrian’ın Periplosudur. Baschmakoff, Arrian’ın, SolaklıDeresi’nin doğusundan Furtuna Deresi’ne kadar olan bölgenin Machelonlar ve Henoikler tarafından iskan edildiğini belirttiğini ifade etmektedir (Baschmakoff, 1948). Trabzon şehrinin, Sinop’tan gelen Miletli göçmenler tarafından M.Ö. 8. yüzyılda kurulduğu görüşü genel olarak kabul edilmektedir (Bilgin, 2010). Ege kıyılarından gelerek Karadeniz’e çıkan ve öncelikle ticaret fikriyle hareket eden Miletliler, önce M.Ö.785 yılında Sinop’u alırlar ve M.Ö. 756 yılında da Trabzon’u ele geçirirler (Hacıfettahoğlu, 2001). Eusebius’a göre şehir M.Ö. 756 yılında kurulduğunda, Roma’dan üç, Bizans’tan da neredeyse bir yüzyıl daha eskiydi. “Onbinler”le birlikte Trabzon’u ziyaret eden Xenophon, onun Sinop’un bir kolonisi olduğunu, Sinop’un da bir Atina yerleşim merkezi olan Milet’in kolonisi olduğunu doğrulamaktadır (Miller, 2007). Miletlilerden sonra Trabzon’un Roma İmparatorluğu’nun topraklarına katılmasına kadar geçen sürede, şehrin, Kimmer, İskit, Med ve Pers kavimlerinin ve Makronlar, Kolkhlar, Driller, Massynoikler, Khalybler ve Tibarenler kolonilerinin egemenliğinde olduğuna dair ortak görüşler vardır (Öksüz, 2006). Mehmet Bilgin, M.Ö. 8. yüzyılda Karadeniz’in kuzeyinde Kimmerler’in varlığınıve onların Ural-Altay kökenli bozkır göçebelerinin olduğunu belirtir (Bilgin, 2010). Bölgede yaklaşık bir yüzyıl yaşamışolan (Çandarlıoğlu, 1988) Kimmerlerden sonra ortaya çıkan kavim, Karadeniz’in kuzeyinde yaşayan Kimmerlere baskıyaparak onların Kafkaslar ve daha sonra da Balkanlar üzerinden Anadolu’ya girmelerine sebep olan İskitlerdir (Bilgin, 2010). İskitlerin egemenliğine M.Ö. 606 yılında Medler son vermiştir. Medler, Asur Devleti’ni yıktıktan sonra, Doğu Karadeniz Bölgesi’ni ellerine geçirmişlerdir (Goloğlu, 1973). M.Ö. 550 yılında İran’da güçlenen Persler, Medler’in giderek güçsüzleşmesinden yararlanarak Med Devleti’ne son vermiştir (Bilgin, 1990). M.Ö. 550-332 yıllarıPers dönemi olarak kabul edilir. İki yüzyıldan uzun süre bölgeye egemen olan Perslerden sonra Trabzon, M.Ö. 332’de Büyük İskender’in hakimiyetine girmiştir. İskender’in ölümünden sonra paylaşılan bölgede Trabzon, M.Ö. 280 yılında Mitridates ailesinin hakimiyetine girmiştir. Mitridates’in M.Ö. 298 yılında 7
kurduğu Pontos Devleti, bölgede M.Ö. 63 yılına kadar hüküm sürmüştür. M.Ö. 63 yılında Pompeius, Trabzon’u zapt ederek Roma İmparatorluğu’na katmıştır (Tekindağ, 1991) Roma İmparatoru Hadrianus (M.S. 117-137) zamanında, Trabzon’da yoğun imar faaliyetleri başlamıştır. Liman, saraylar ve tapınaklar yaptırılmıştır (Özsait, 2000). Trabzon LimanıHadrianus tarafından M.S. 130-131 yıllarında torunu Euxine için (Miller, 2007) yaptırılmışolup, ticaret mallarının Doğu’dan Batı’ya sevkinde önemli bir üs olmuştur (Tezcan, 2002). Trabzon, Hadrianus devrinde ticari gelişimini en yüksek seviyeye getirmiş, hızlıbir şekilde gelişip zenginleşmeye başlamıştır (Hahanov, 2004). 257 yılında şehir Gotlar tarafından işgal edilip tahribata uğramıştır. Bu tahribatın etkisi 30-40 yıl kadar sürmüş, şehrin tekrar canlanmasıİmparator Diocletanaus (285-305) zamanında olmuştur (Bilgin, 1990). Zosimus16 da işgali; “liman, her zamanki garnizon dışında 10.000 kişi tarafından korunan büyük ve kalabalık aynızamanda da ‘iki surla çevrili’ bir şehirdir ancak Gotlar şehri tembel ve sarhoşsavunmacıların elinden kolayca alabilmişlerdir. Çevredeki halk da güvenliklerini sağlamak için şehre sığınmışolduklarından, çok sayıda esir ve değerli ganimetler elde etmişlerdir. Fatihler tapınakları, binaları, bulabildikleri her güzel eseri yıkmışlardı. Trabzon bir kuşak boyunca harabeye dönmüştür. Şehirdeki imar ve restorasyon çalışmalarıDiocletian döneminde başlamıştır” sözleriyle anlatmaktadır (Miller, 2007). M.S. 395 yılında Roma İmparatorluğunun parçalanmasıile Trabzon’da Bizans dönemi başlamaktadır (Öksüz, 2006). Bizans tarihini incelemek kolay değildir. Orijinal metinler saray tarihçilerinin yazdıklarıyla, daha sonraki Bizans tarihçilerinin notlarıyla, bazıkilise fermanlarıve kayıtlarıyla sınırlıdır. Bunlara az sayıda gezi notları, birkaç şiir, birkaç kitabe, Cenevizli tarihçilerin notlarıve belgeleri eklenebilmektedir (Miller, 2007). Bizans döneminde bölge önemli olaylara sahne olmuş, Müslümanlar tarafından birçok kez fethedilmeye çalışılmış, Trabzon önemli bir ticaret ve askeri üs olarak kullanılmıştır (Işık, 2001). Bu dönemde İmparator Justinyen’in Trabzon’a önemli katkılarıolmuştur. Justinyen, yollar açmış, gerek binek ve gerek yaya ulaşımınısağlamıştır. Kaleler ve kiliseler inşa ettirmiştir (Karagöz, 1988).
16 Bizanslıtarihçi Zosimus, Historia Nova adlıeserin yazarıdır. Yunanca 6 kitaptan oluşan bu eser, Bizans tarihini içermektedir. (Zosimus, 1814. New History, London, Green and Chaplin.) 8
Procopios17, Bizans dönemindeki Trabzon için; “Pontos Euxeinos boyunca uzanan topraklarda Trapezus adında bir şehir vardır. Bu şehirde su kıtlığıvardıve İmparator Justinianus bu kıtlığa bir son verdi. Hem orada hem de Amasei’da çoğu kiliseyi restore ettirdi. Ayrıca Trapezus’a yakın Rhizaeum denen şehri de restore ettirdi. Çünkü Pers sınırındaki her şehir düzgün ve güvenli olmalıydı…” diye bahsetmektedir (Işık, 2001). Karadeniz’in kuzeyinde daha sonra ortaya çıkan bir diğer kavim Kumanlardır (Bilgin, 2010). Trabzon Rum Krallığı’nın kurulmasında (1204) hizmet eden ve yönetimde önemli görevler alan Kuman asıllıTürklerin birçoğu bundan sonra aileleri ile birlikte Trabzon’un civarında askeri bakımdan önemli yerlere yerleşmişve Hıristiyanlaşmışlardır (Bilgin, 2010). Trabzon Rum Krallığıdönemini takiben, bir dönem Moğolların hakimiyetinde olan Trabzon, 1461 yılında Fatih Sultan Mehmet tarafından OsmanlıDevleti hakimiyetine alınmıştır (Öksüz, 2006). Trabzon’un Osmanlıtarafından fethedilmesi konusunda temel kaynak, 15. yüzyıl Bizans tarihçisi Leonicus Chalcocondyles’in yazdıklarıolmuştur (Miller, 1922). Onun anlattıklarıilk olarak 1827’de Jacob Fallmerayer’in, daha sonrasındaysa George Finlay, William Miller ve Emile Janssens’in çalışmalarında kullanılmıştır.18 Chalcocondyles, fethi; “Sultan Mehmet’in yeniçerileri sultanın emri üzerine Trabzon şehrini aldılar; imparatoru, çocuklarınıve yanında bulunan akrabalarınıgemilere yerleştirdiler ve gemilere Bizans’a yelken açmalarıemri verildi, sultan da kısa bir süre sonra kara yoluyla oraya gelecekti…” şeklinde anlatmaktadır (Lowry, 2010). Fallmerayer, Chalcocondyles’in anlattıklarına ilave olarak; Trabzon sakinlerinin yalnızca üçte birinin şehirde kaldığınıve bunların da donanmanın bombardımanıyla yıkılan şehrin eteklerinde, surların dışında yaşadıklarınıbelirtmektedir (Fallmerayer, 1827). Trabzon’un fethi konusunda yazan 15. yüzyıl Osmanlıtarihçilerinden en önemlisi Tursun Bey’dir. Sefere bizzat katılan tek Osmanlıya da Bizans tarihçisi olduğu için onun gözlemlerine özenle eğilmek gerekmektedir (İnalcık, 1977). Tursun Bey’in ifadeleri; “İmparator kendisi ve kadınlarıiçin can güvenliği isteyerek kaleyi ve çevresindeki bölgeyi teslim etti. Sultanın şefkat ve iyiliği sayesinde kendisine duruma uygun hediyeler verildi.
17 Procopius, 1960. Peri Ktismaton, ed. H.B. Dewing, London. 18Fallmerayer, J.,1827. Geschichte des Kaisertums von Trapezunt.; Finlay, G., 1851. Medieval Greece and Trebizon;Miller, W., 1926. Trebizond, The Last Greek Empire.; Janssens, E., 1969. Trébizonde en Colchide. 9
Ailesi ve ev halkı, taşınabilir mallarıyla birlikte İstanbul’a gönderildi. Kale ve memleketin diğer bölümleri fethedildi…” şeklindedir.19 Fetihten 16. yüzyıl sonuna kadar büyük bir kısmısürgün olmak üzere hem dışa hem de içe dönük bir iskan siyaseti takip edilmiştir. Dışarıya çoğu gayrimüslim olmak üzere Müslümanlar da gönderilirken, dışarıdan da Trabzon’a çoğunluğu Müslüman olmak üzere göçler alınmıştır. Böylece, fetih öncesi az olan Trabzon nüfusu, 16. yüzyılın sonunda 6083 Müslüman ve 4901 Hıristiyan’a yükselmiştir (Bostan, 1993). Trabzon, 16. yüzyılda kara ve deniz yolu ticaretinde önemli bir konuma sahip olmanın yanısıra, savaşmalzemesi, iaşe ve asker sevkinde de önemli bir üs olmuştur (Jennings, 1976). 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti’nin ekonomik durumu bozulmaya başlamıştır. Bunun yanısıra 16. ve 17. yüzyılda Trabzon’da veba önemli bir problem teşkil etmiştir. Bu hastalığın bir takım sosyal ve ekonomik sonuçlarıolmuş, insanların ekonomik faaliyetleri sekteye uğramıştır (Jennings, 1993). 18. yüzyılın ikinci yarısında Rusya ile iki önemli savaşyapan OsmanlıDevleti, 1768-1774 savaşısonucunda Karadeniz, uluslararasıticarete açılmıştır (Tatar, 2002). Roma ve Bizans dönemlerinde Doğu’ya düzenlenen seferlerin üslerinden biri ve en önemlisi olan Trabzon, OsmanlıDevleti’nin idari taksimatında bu özelliğinden dolayı Samsun’dan Abhazya topraklarına kadar olan genişbir bölgeyi içine alacak şekilde bir eyalet olarak örgütlenmiş, eskiden beri sahip olduğu coğrafi önemini böylece tarihi açıdan da en üst noktaya taşımıştır. Çok eski bir tarihe ve kültüre sahip olmasıTrabzon’u ülkemizin önemli şehirlerinden biri haline getirmiştir. Trabzon’un eski ve renkli tarihi, canlıbir ekonomiye dayanan gelişmişsosyal yapısı, şehirde eski tarihlerden itibaren büyük bir kültür birikiminin oluşmasına yol açmıştır. Edebiyat, şiir, resim, tiyatro gibi çeşitli sanat faaliyetleri ve folklorik değerler bu zengin kaynaktan yüzyıllar boyu esinlenerek önemli bir sanat ve kültür hayatının doğmasına ve gelişmesine yardımcıolmuştur (Aygün, 2005).
19 Tursun Bey, 1911. Tarih-i Ebu’l Feth, ed. Mehmet Arif. 10
1.3. Yerel Tarih
Kuşkusuz tarih yazılıbelgelerle yapılır. Ama yazılıbelgeler yoksa onlarsız da yapılabilir ve yapılmalıdır. Balıalınacak her zamanki çiçeklerin yokluğunda, tarihçinin zengin buluşlarıiçinde ne varsa hepsi kullanılarak yapılmalıdır. Sözlerle de tarih yapılabilir, resimlerle de. Toprak parçasıyla da, çatıkiremitleriyle de. Tarla biçimleri ve yaban otlarıyla da. Ay tutulmasıyla da, at yularıyla da. Jeologların uzmanca taşkanıtlarıyla da, kimyacıların kılıçların madeni üzerine yaptığıaraştırmalarla da. Bir sözcükle, insandan kalma olan, insana bağlıolan, insana yarayan, insanın dile getirdiği ve onun varlığını, uğraşlarını, zevklerini ve yaşam biçimlerini anlatan ne varsa, bunların hepsiyle tarih yapılabilir. Lucien Febvre20
Calkin; “yerel tarih yerel olanın hikayesidir” demektedir. Ülkenin tümü veya büyük bölümlerinin ele alındığıtarihin tam karşıtı, yerel tarihtir. Adından da anlaşılacağıüzere yerel tarih sınırlıalanlarla ilgilenmektedir. Bir devletin, bir kırsal alanın, bir ilçenin, bir şehrin veya diğer yerel alanların ya da o yerdeki insanların tarihi, yerel tarihin konusudur (Calkin, 1942). Hoskins’e göre yerel tarih; belli insanların belli bir zamanda ve yerdeki –bu yer bir köy, kasaba, kent, kilise bölgesi, kontluk ya da her hangi bir bölge olabilir – öyküsü ya da geçmişinin bilgisidir (Hoskins, 1984). Bir anlamda yerel tarihçilik, tarihin merkezine insanları, insanların deneyimlerini, bu deneyimlerin tarihini, bu deneyimlerin tarihine ilişkin insanların hafızalarında biriktirdiklerini koymak ve bu birikimleri önemli bir tarih bilgisi olarak görmektir (İlyasoğlu, 2001). Yerel tarihin geçmişi Antik Yunan’a dek uzanmaktadır. Yunan dünyasında M.Ö. 350-250 yıllarıarasında tarih yazıcılığının en baskın türü yerel tarihtir. Atina, Argos gibi birçok şehir devletinde bilginler kronolojik bir sıraya göre yerel mitoloji, kültler ve politik kurumlara eğilerek kendi şehirlerini anlatmışlardır. Benzer biçimde Orta ÇağAvrupa’sında da bilginler malikanelerin, kent ve şehirlerin tarihini yazmışlardır. Bu yerel tarihler genellikle soylu ailelerin öykülerine dayansa da, dikkate değer olaylar, kanunlar, yerleşim kurallarıve arazi işlemleri hakkındaki tartışmalar konusunda da bilgiler içermektedir (Litchman ve French, 1978).
20 Alıntıyapılan kaynak: Danacıoğlu, E.,2001. Geçmişin İzleri YanıBaşımızdaki Tarih İçin Bir Kılavuz, Tarih VakfıYurt Yayınları, 28. 11
Tosh’a göre; geleneksel olarak yerel tarih, yerel bağlılıklarıve topluluk içindeki sosyal konumlarıitibariyle ufuklarıdar olan amatörlerin işiydi; bunların çalışmaları yorumdan çok, eski zamanlara ait ayrıntılar bakımından kuvvetli olmakta ve akademik çevrelerde de çoğunlukla dikkate alınmamaktaydı. Ancak son yirmi yıl içinde, uzmanlık dallarıarasındaki geleneksel sınırlarıbüyük ölçüde ortadan kaldırdığıiçin yerel tarih, profesyonel tarihçilerin gitgide daha çok giriştiği bir uğraşolmuştur (Tosh, 1997). Yerel tarih 16. ve 19. yüzyıllar arasında önceki tarih yazım geleneklerinin kaynaştırılmasısonucunda biçimlenmiştir. Tarihin yerel ölçekli olarak araştırılıp yazılmasına yönelik ilgiyi, Esra Danacıoğlu iki dinamiğe bağlamaktadır. Birincisi kendi tarihinin yazılmasınıisteyecek bir aristokrasinin, bir dini gücün ve hatta kent meclisleri aracılığıile örgütlenmişbir burjuvazinin varlığıdır. İkinci etken ise dünyayıkeşfetmeye, tanımlamaya, sınıflandırmaya yani “bilmeye” yönelik derin tutkudur (Danacıoğlu, 2001). Yılmaz’a göre, 19. yüzyıl tarih anlayışıyalnızca olayların nasıl gerçekleştiği ve sahnede yer alan başaktörler çevresinde şekillenmekteydi. Tarih, büyük oranda büyük şahsiyetlerin tarihi olmuşve yazılıbelgeler tarihin yegane malzemesi olarak kullanılmıştır. Klasik anlamda tarihçi, büyük adamların gerçekleştirdiği büyük işleri kaydeden kişi olagelmiştir (Yılmaz, 2000). Geleneksel tarih anlayışının 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren değişmeye başladığısöylenebilir. 19. yüzyılın sonlarına kadar devam eden ve siyasi tarih merkezli olan tarih anlayışı, 20. yüzyılda tarihçiler tarafından büyük eleştiriye uğramıştır. Bu dönemin tarih anlayışında siyasi olayların hemen yanında toplumsal olaylar da yer bulmaya başlamıştır. Tarih bilimi artık antropoloji, sosyoloji, coğrafya gibi disiplinlerin bulgularından da yararlanmaktadır (Özbaran, 1997). Ayrıca 20. yüzyılda yerel tarih insan temelli bir hale gelmiştir. Yani yerel yönetimler, kent meclisleri ve dinin örgütlenişinin tarihi olmaktan çıkmıştır. Bu değişim tarihin kapsam ve yönelimlerinde gelişen dönüşüme bağlıolarak ortaya çıkmıştır. Yerel tarih böylece, esnafın, işçilerin, küçük toprak sahiplerinin, kadın ve çocukların da yer aldığı, şehirdeki anıtsal yapılara, çarşılara, bunların etrafındaki kırsal bölgelere de yer verilen bir görünüm kazanmıştır (Danacıoğlu, 2001). Yerelin tarihi yazıldığında tarih yaşantının parçasıhaline gelmektedir. Yerel öğelerin, değerlerin, nesnelerin, kişilerin ve ilişkilerin farkına varılmaktadır. Tekeli, böylece tarihi yazılanların günlük yaşantının içinde kolayca harcanabilecek bir halden kurtulup, tarihin bir öğesi haline geldiklerini ve korunmalarının sağlandığınıbelirtir 12
(Tekeli, 2001). Fakat bütün bunların ötesinde “yerel” yazılmak ve anlatılmak suretiyle bilimin nesnesi haline gelmektedir (Akçalı, 2007). Tarihe yerelden bakmanın oldukça önemli avantajlarıda vardır. Ulusal ve evrensel sentezlerin yerel düzeydeki yansımalarıhem genellemelerin içini doldurabilecek örnekleri sunmada, hem de bazısoyut olguların pratik sonuçlarının kıyaslanmasına olanak tanıyarak tarihin global ve ulusal ölçekteki olay ve olgularının sonuçlarının değerlendirilmesinde önemli bir destek sağlamaktadır. Yerel örnekler genel tarihin daha anlaşılır hale gelmesine olan katkılarından ötürü kimi tarihçiler tarafından “genel tarihi aydınlatan sadık referanslar”, “genel ve ulusal tarih için uygun ve anlamlıörneklerle dolu bir depo ya da cephanelik” olarak nitelendirilmiştir (Douch, 1967). Yerel tarihin çağdaştopluma önemli katkılarından bir diğeri de içerisinde yaşanan doğal ortamın ve tarihsel kalıtın gözlemlenebilmesine olanak tanımasıdır. Yerel tarihi farklı kanallardan besleyen bilgilerle, bireyler kendisinden önceki kuşaklardan devraldıklarımirasıhangi noktaya taşıdıklarıve koyduklarıkatkıyısomut bir biçimde değerlendirebilme şansınıyakalamaktadırlar. Bu da bireyleri ve bir bütün olarak toplumu, üzerinde yaşadıklarıdoğal ve tarihsel çevreye karşıdaha duyarlıolma yönünde bilinçlendirmektedir (Aslan, 2000). İster bireysel bir araştırma, ister bir sivil inisiyatifin koruma-araştırmayıhedeflediği bir çalışmanın odak noktasıolsun, yanıbaşımızdaki yerel tarih, aileler, sokaklar, evler, çarşılar, dükkanlar, zanaatlar, semtler ve nihayet kentlerle halka halka genişleyen bir dizi konuyu içerebilmektedir. Gündelik hayatın belli meslek gruplarının kaybolmuşbir zanaatın, terk edilmişbir medresenin, tüm geçmişöyküleri ile bir sokağın, bir kasabanın öyküsünü ya da ait olduğu zaman ve mekandan koparılarak Anadolu’ya savrulmuşbir muhacir grubunun trajedisinin peşine düşülebilmektedir. Konular sonsuz kere çeşitlenebilmektedir (Danacıoğlu, 2001).
1.3.1. Dünyada Yerel Tarih
Yerel tarihin geçmişi Antik Yunan’a dek uzanmaktadır. Yunan dünyasında M.Ö. 350-250 yıllarıarasında tarih yazıcılığının en baskın türü yerel tarihtir. Atina, Argos gibi birçok şehir devletinde bilginler kronolojik bir sıraya göre yerel mitoloji, kültler ve politik kurumlara eğilerek kendi şehirlerini anlatmışlardır. Benzer biçimde Orta ÇağAvrupa’sında da bilginler malikanelerin, kent ve şehirlerin tarihini yazmışlardır. Bu yerel tarihler 13
genellikle soylu ailelerin öykülerine dayansa da, dikkate değer olaylar, kanunlar, yerleşim kurallarıve arazi işlemleri hakkındaki tartışmalar konusunda da bilgiler içermektedir. (Litchman, ve French, 1978) 19. yüzyıl Avrupa’sında da bir takım yerel tarih çalışmalarıyapılmıştır. Fransa’da burjuvalar, öğretmenler ve din adamlarıtarafından kurulan dernekler yerel tarihlerini yazmak için çalışmalar yapmışlardır. İngiltere de ise; orta büyüklükteki yerleşim yerlerinin tarihleri yazılmıştır. (Danacıoğlu, 2001) Yerel tarihçilik açısından dönüm noktası II. Dünya Savaşı’ndan sonra gerçekleşmiştir. 20. yüzyıl yerel tarihçiliğinin hareket noktasıinsan olmuştur. Bu dönemde sıradan insanların tarihini inceleme düşüncesi yerel tarih anlayışınıda etkilemiştir. Sivil toplum örgütlerinin giderek yaygınlaşması, insanlarıyanıbaşlarındaki tarihi araştırmaya ve öğrenmeye yöneltmiştir. (Aslan, 2000) Yerel tarih üzerine yapılan çalışmaların odak noktasıİngiltere’dir. İngiltere’de yerel tarihin geçmişi 15. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Worcester’li William’ın gezileri sırasında aldığınotlar 1477-1480 yıllarınıanlatmaktadır. Bu notlar dağınık ve düzensizdir fakat köyler arasındaki mesafe, yapıların boyutlarıgibi detaylar notlarda kaydedilmiştir. 1470’lerin Bristol’ündeki caddeler, sokaklar ve binaların çoğunu tanıtmaktadır. 1506-1552 yıllarıarasında yaşayan John Leland ise, bir tarihçiden ziyade bir topograftır. Leland manastır uygarlığının çöküşüne, binaların yok oluşuna, kütüphanelerin ve arşivlerin zarar görüşüne şahit olmuşve bunlarıkaydetmiştir. Geride, sonraki 200 yıl boyunca yerel tarih ve topografi çalışmalarınıetkileyecek “Itinerary” yani gezi planınıbırakmıştır (Hoskins, 1984). Erken dönemde yazarlar İngiltere’nin tümü yerine kendi bölgelerini ele almışlardır. Erken dönem örneklerine ise; 1574’te Christopher Saxton’ın ilk ulusal atlas çalışmalarıve 1576’da William Lambarde’nin ilk kontluk tarihi, “The Perambulation of Kent”i verilebilir (Hoskins, 1984). İngiliz tarihinin araştırılmasına yönelik arzular, Viktorya döneminde yerel tarih, arkeoloji, kraliyet tarihi v.b. konularda bazıkurumların kurulmasınısağlamıştır. Bunların sonuncusu fakat en etkilisi 1899’da kurulan, nüfus hareketlerini, tahrir kayıtlarını, zanaat ve zirai faaliyetlerini kapsayacak şekilde İngiltere’nin bütün orta ölçekli yerleşim yerlerinin tarihlerinin yazılmasınıamaçlayan VCH – Victoria Country History’dir. 1899’da 200. cildi tamamlayan bu proje yerel tarihle ilgili en kapsamlıçalışmadır (Danacıoğlu, 2001). 14
1.3.2. Türkiye’de Yerel Tarih
Türkiye’de yerelin tarihine duyulan ilginin bu alanda yazılmaya ve yayın yapılmaya başlanacak derecede artışıbatıdan daha geç bir döneme, 1870’lere dayanmaktadır. Bu ilgi artışında etkili olan bazıetkenler arasında 1870’ten itibaren yayınlanmaya başlanan vilayet salnameleri, belediyelerin doğuşuyla kentlerin yazılabilecek bir kişilik kazanmasıve yabancıların çalışmalarıverilebilir (Aslan, 2000). İsmail BeliğEfendi’nin Tarih-i Bursa (1871), Lamii Efendi’nin Şehrengiz-i Bursa (1871) ve Şakir Şevket’in Trabzon Tarihi (1873) gibi eserleri Türkiye’deki yerel tarih çalışmalarının ilk örnekleri olarak gösterilmektedir (Danacıoğlu, 2001). 20. yüzyıl başında ise “seyyahların” ortaya çıkışıve kent rehberlerine ihtiyaç duyulmasıbu ilginin artışınıetkilemiştir. Bu türün örnekleri arasında Mustafa Ziyanın Rehnümay-ıBağdat (1896), Mustafa Suad’ın Haritalıİstanbul Rehberi Yahut İstanbul Tarihçesi (1898), Musavver Rehber-i Seyyahin Bursa ve Civarı(1903) gibi eserleri sayılabilir (Tekeli, 1986). 19. yüzyıl ortalarından 1950’ye kadar kentsel çalışmaların gelişimini araştıran Tekeli, bu uzun süreci farklıdönemlere ayırmayıuygun görmüş, Tanzimat-II. Meşrutiyet arası70 yıllık dönemi birinci; II. Meşrutiyetten 1930’lara uzanan dönemi ikinci; 1930’lardan 1950’lere dek uzanan dönemi ise üçüncü dönem olarak adlandırmıştır. Yukarıda verilen yayın isimleri bahsettiğimiz birinci döneme aittir. İkinci dönemde toplum, bilimsel açıdan çözümlemelere de başlamış, kentlere ilişkin ilk istatistik veriler toplanmaya başlanmıştır. Tarih alanında bir önceki dönem yazılmaya başlanan kent tarihi ve rehberlerinin ise sayılarıartmaya devam etmiştir. Bunlar arasında; Celal Esat Arseven’in Eski Galata ve Binaları(1913), Halit Ethem’in Kayseri Şehri (1918), Mehmet Ziya’nın İstanbul ve Boğaziçi (2 cilt, 1920-1928) Ernest Mamburi’nin İstanbul Rehberi Seyyahin (1925), İsmail HakkıUzunçarşılı’nın Karesi Vilayeti Tarihçesi (1925), Raif Nezih’in İzmir Tarihi (1926), Rıdvan Nafiz ve İsmail HakkıUzunçarşılı’nın Sivas Şehri (1928) eserleri sayılabilir (Tekeli, 1986). Cumhuriyet döneminde ise, yerel tarih çalışmalarıbakımından önemli sayılan asıl girişim halkevleri tarafından gerçekleştirilmiştir. 1934-1950 yıllarıarasıhalkevlerinin tarih, müze, edebiyat ve folklor şubelerinin çalışmaları“yerel”e özgü pek çok bilgi ortaya koymuştur. Arkeolojik araştırmalar, folklor-etnografya derlemeleri, yer adlarıve arşiv 15
malzemesine dayanan bölge tarihleri halkevlerinin yayınlarıarasında yer almaktadır (Danacıoğlu, 2001). 1930-1950 arasıyıllar ise toplum bilimleri açısından önemli adımların atıldığıyıllar olmuş kent sosyolojisi konusunda yazılar yazılmıştır. Kent tarihlerinin yazımına bakıldığında ise Türk Tarih Tezinin etkileri dikkat çekmektedir. Mimar Şehabettin Uzluk’un Türk kentinin kökenlerini Orta Asya kentlerinde arayan çalışmaları, E. B. Şapolyo’nun Belediyeler Dergisi’ndeki yazılarıTürk kentlerinin tarih tezi doğrultusunda yazılan tarihlerine örnek verilmektedir. Ayrıca Mithat Yenen, Türk kentlerinin dokusal özelliklerinin korunması, Celal Esat Arseven, Türk bahçesi, Kazım Mirşan ise Orta Asya Türk şehirleri konusunda yazılar yazmışlardır (Tekeli, 1986). Keleş’e göre, 1950-1960 dönemi ise kent çalışmalarıaçısından çok verimli olmayan bir geçişdönemidir. Genellikle resmi ya da yarıresmi kuruluşların işlerinin yerine getirilmesi sırasında yapmak zorunda kaldıkları, amaç ve yöntem yönünden zayıf araştırmalar mevcuttur. Kentlerin güncel sorunlarına yönelik konular hakkındaki çalışmalar çoğunlukla yeterli görülmüştür (Keleş, 2001). 70’ler ve 80’lerin ortasına kadarki dönemde ise kentsel çalışmalar büyük oranda yaygınlaşmıştır. 80’lere dek üniversiteler kentsel araştırma konularına derinlik getiren merkezler iken 80’ler sonrasıise vakıf, dernek, birlik benzeri odaklar kentsel araştırma konularının çeşitlenmesi ve derinleşmesinde ön plana çıkmıştır (Bademli, 2001). Malzeme açısından zengin olan Türkiye’de yerel tarihçilik adına birtakım çalışmalar yapılmıştır ancak nitelikli bir yerel tarih birikiminin oluşmadığıdüşünülebilir. Ömer Lütfü Barkan ve Halil İnalcık gibi tarihçilerin başlattıkları, Nejat Göyünç’ün Mardin örneğiyle geliştirdiği, Zeki Arıkan’ın Hamit Sancağıve Ferudun Emecen’in Manisa üzerine yaptığı çalışmalar OsmanlıDevleti’nin merkezi ve taşra yönetimi hakkında önemli bilgiler vermektedir (Özbaran, 1992). Özbaran, başarılıörneklere rağmen bölgesel tarih yazımının Türkiye’de pek de gelişmediğini ifade etmektedir. Yazar, akademik düzeyde daha çok 15-17. yüzyıllar üzerine tapu tahriri defterleri, şeriye sicilleri üzerine yapılan çalışmaların ele aldıkları bölgenin yer adları, sosyal zümreleri, etnik yapısı, nüfusu, vergileri, üretim durumu ve vakıflara ilişkin istatistiksel bilgilerle sosyal tarihine ışık tuttuğunu savunmaktadır (Özbaran, 1997). Toplum önderlerini araştırmakta kullanılan tekniklerin, aynıfaaliyetler içinde yer almayan ya da aynıtürden kayıtlar bırakmayan insanlarıincelemekte kullanılmayacağını 16
fark eden akademik tarihçiler, farklıyaklaşımlarıgöz önüne almaya başlamışlardır. Aile ve topluluk tarihinin değeri ortaya çıkmıştır.Sıradan insanların kişisel yaşantılarıen kolay biçimde, en yakınlarındaki toplumsal kurumlar, aileler ve toplulukların araştırılmasıyla kavranabilmektedir. Kyvig ve Marty’ye göre, 1970’lerde, lisansüstü eğitim veren okullar ve diğer akademik merkezlerdeki araştırma faaliyeti, gözle görülür biçimde, daha geleneksel tarihin meşhur kişileri yerine, sıradan insanların, işçilerin, kölelerin, göçmenlerin, ailelerin ve elit olmayan toplulukların araştırılmasına, yani yeni toplumsal tarihe kaymıştır (Kyvig ve Marty, 2000). Ülkemizde yerel tarih konusunda Tarih Vakfı’nın verdiği destekle birtakım sivil girişimler ortaya çıkmıştır. Sözünü etiğimiz bu yerel tarih gruplarıbulunduklarıkentlerde önemli yerel tarih çalışmalarıortaya koymuşlardır. Kent tarihi konusunda yapılan araştırmalar sonucunda, kentliler arasındaki ilişkiler ve bireyin yaşadığıkentle bağı güçlenmektedir (Eyrice, 2005).
1.4. Trabzon Yerel Tarih Çalışmalarıve Kent / Mimarlık / Sanat Tarihi Bağlamındaki Önemi
Trabzon yerel tarih çalışmalarıbağlamında en erken yazılımetin M.Ö. 400’lere dayanan Ksenophon’un Anabasis’idir (Tuluk ve Düzenli, 2010). Trabzon’u konu edinen Trabzonlu bir seyyah tarafından kaleme alınan ilk seyahatname ise;Aşık Mehmed’in Menazıru’l-Avalim21 (1590lar) adlıeseridir. Bu eserler bir yana bırakılırsa “Trabzon yerel tarihi” bağlamında ortaya konan ilk yayın Şakir Şevket’in Trabzon Tarihi22 adlıkitabıdır. Ksenophon’dan bu yana pek çok seyyah Trabzon’u ziyaret etmişve bu seyyahlar bölge hakkında önemli gözlemlerde bulunmuşlardır. Seyyahların birçoğu yabancıolup, Trabzon ve çevresi hakkındaki gözlemlerini ülkelerine dönüşlerinde yayınlamışlardır (Demircioğlu, 2009). Şüphesiz bu ilginin altında Trabzon’un antik çağlardan günümüze değin uzanan çok katmanlıtarihsel alt yapısıvardır. Trabzon’un pek çok medeniyetin beşiği olduğu, tarih boyunca önemli devletlere ev sahipliği yaptığıaçıktır. Bu kültürel ve
21 Bu eser, Doç. Dr. Mahmut Ak tarafından tahlil edilerek okuyucuya sunulmuştur. Mahmut Ak’ın tezi ve kitabıiçin bakınız: Ak, M.,1990. Aşık Mehmed ve Menazıru’l-Avalim’i, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.,Aşık Mehmed, 2007. Menazırü’l Avalim, Haz: Mahmut Ak, I-II-III Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. 22 Kitabın Osmanlıca Orijinali: Şakir Şevket, 1877. Trabzon Tarihi, Ümran Matbaası, İstanbul.; Türkçe Basım: Şakir Şevket, 2001. Trabzon Tarihi, (haz. İsmail Hacıfettahoğlu), Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları; 89. Tarih ve Biyografi Serisi; 1, Trabzon. 17
tarihsel katmanlar nedeniyle Trabzon, birçok yerli ve yabancıaraştırmacıya kaynak ve 200’ü aşkın seyahatnameye konu olagelmiştir (Tuluk ve Düzenli, 2010). Trabzon’un yerel tarihi hakkında değerli bilgiler bulunduran diğer önemli kaynaklar ise; 19. yüzyılın ilk yarısından itibaren şehirdeki konsolosların (özellikle İngiliz konsolosların) şehrin, demografik, siyasi, kültürel ve sosyo-ekonomik yapısıhakkında yazdıklarıraporlardır. Trabzon yerel tarihi hakkında doyurucu bilgi veren konsoloslardan ikisi, İngiliz konsoloslar William G. Palgrave23 ve Alfred Billiotti’dir.24 Bu iki konsolosun raporlarına dayalıolarak ülkemizde Trabzon yerel tarihine ışık tutabilecek çalışmalar yapılmıştır (Demircioğlu, 2009). Trabzon’un yerel tarihi hakkında yabancıaraştırmacıve seyyahların eserlerinin yanı sıra Türk araştırmacıların da önemli çalışmalarıolmuştur. Şehrin yerel tarihine katkıda bulunan yerel tarihçilerden birisi Hasan Umur’dur. Hasan Umur, Trabzon’un Of ilçesi tarihi hakkında tahrir defterleri ve arşiv kaynaklarından yararlanarak yazmışolduğu kitaplarıbugün bile araştırmacılara ışık tutacak yapıdadır (Demircioğlu, 2009). Yazarın, Of ve Of Muharebeleri25 (1949) ve Of Tarihi Vesikalar ve Fermanlar26 (1956) adlıkitapları Trabzon yerel tarihinin önemli eserleri olarak gösterilmektedir (Demircioğlu, 2009). Trabzon yerel tarihçileri arasında öne çıkan bir diğer isim ise İlyas Karagöz’dür. Trabzonlu araştırmacıİlyas Karagöz’ün önemli yayınlarıarasında; Grek, Bizans Eski Türk Kaynaklarına Göre Trabzon Yer Adları(2006)27, Tarihsel Süreçte Trabzon Halkı(1998)28 ve Mitolojide Doğu Karadeniz (2007)29 adlıkitaplarısayılabilir.
1.5. Araştırmaya Değer Malzeme Olarak Tarihsel Belge Birikimi
Yunanca’daki archeio ve Latince’deki archive/archivum’dan gelen ‘arşiv’ terimi; resmi daire, belediye sarayıanlamlarına gelmektedir. İşlemi bitmişresmi evrakın, düzenli bir şekilde bir araya toplanmasıve bu yazılıbelgelerin saklanıp korunduğu yer
23 Demircioğlu, İ. H.,2001. İngiliz Konsolosu Palgrave’e Göre 1868’de Trabzon Konsoloslukları, Trabzon ve Çevresi UluslararasıTarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu 3-5 Mayıs 2001, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon, 487-492. 24 Demircioğlu, İ. H.,2004. Alfred Billiotti’nin Raporuna Göre 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon’daki Konsoloslukların Yıllık Gelirleri, Atatürk Dergisi, 4, 95-105. 25 Umur, H.,1949. Of ve Of Muharebeleri, Güven Matbaası, İstanbul. 26 Umur, H.,1956. Of Tarihi Vesikalar ve Fermanlar, Güven Matbaası, İstanbul. 27 Karagöz, İ.,2006. Grek, Bizans ve Eski Türk Kaynaklarına Göre Trabzon Yer Adları, Derya Kitapevi, Trabzon. 28 Karagöz, İ.,1998. Tarihsel Süreçte Trabzon Halkı, ed. Ömer Şen, Derya Kitabevi, Trabzon. 29 Karagöz, İ.,2003. Mitolojide Doğu Karadeniz, İsmet Yayınları, Ankara. 18
anlamlarında da kullanılmıştır. İngilizce archive, Fransızca archive, Almanca archiv gibi başka dillerde de ortak olan bu terim, Türkçeye de arşiv olarak geçmiştir. Osmanlı döneminde ise arşiv; hazine-i evrak ve mahzen-i evrak olarak adlandırılmıştır (Binark, 1980). Arşivin tarihi, milletlerin tarihi kadar eskidir. Yapılan araştırmalar, M.Ö. 2000 yılında Mezopotamya’da devlet ve tapınak arşivlerinin bulunduğunu ortaya çıkarmıştır. Eski Mezopotamya’da birçok tapınak arşivleri olduğu gibi, Nippur şehrinde tabletlerin saklandığıresmi bir devlet arşivi olduğu da bugün bilinmektedir. 1906 ve daha sonraki yıllarda yapılan kazılarda, Hattuşaş’ta M.Ö. 1800-2000 yıllarına ait ve Hitit’lerin resmi yazışmalarını, antlaşmalarını, kanunlarınıve daha birçok vesikalarınısakladıklarıbüyük bir devlet arşivi meydana çıkarılmıştır. Atina’da M.Ö. 4. yüzyılda, resmi belgelerin toplandığı bir devlet arşivinin olduğu, yapılan araştırmalar neticesinde bugün bilinmektedir. Roma’da ise M.Ö. 83 yılında Aerarium diye anılan bir devlet arşiv binası inşa edilmiştir (Binark, 1980). Avrupa ülkelerinin, ancak 14. yüzyılın ortalarından itibaren düzenli arşivlere sahip olduklarıtespit edilmiştir. 16. yüzyılın başlarından itibaren arşivlerin öneminin arttığı görülmektedir. Arşiv çalışmalarına gereken önemi veren ve bu konuda en erken davranan milletlerden biri Fransızlardır. Arşivlerin modern anlamda kuruluşuna tarih olarak, 1789 Fransız İhtilâli’ni başlangıç tarihi vermek mümkündür (Binark, 1980). Türk idare ve kültür hayatında, arşivlerin çok eskiye giden tarihi Orta Asya Türklüğüne kadar uzanmaktadır. Ortaçağların en medeni milletlerinden biri olan Uygur Türklerinin şehirlerinde; zengin kütüphaneler, resmi daireler, noterler, gümrük teşkilatı, mahkemeler ve resmi yazışmaların saklandığıarşivlerin olduğu bilinmektedir. Orta Asya’da Uygur-Türk şehirlerinde çeşitli milletlere mensup arkeolog ve sanat tarihçileri tarafından yapılan kazıve araştırmalar, bu kültürün zenginliği hakkında bugüne kadar bilinmeyen birçok hususu aydınlatmışve gün ışığına çıkarmıştır (Binark, 1980). Osmanlıİmparatorluğu’nda arşiv fikrinin hemen ilk çağlardan beri mevcut olduğu, yok edilmeyerek bugüne kadar muhafaza edilmiş milyonlarca arşiv vesikasının mevcudiyeti ile sabittir. Bugün arşivlerimizde muhafaza edilen ve araştırmacıların yararlanmasına sunulan çok çeşitli ve değerli arşiv malzemeleri mevcuttur (Binark, 1980). Bunlar arasında en önemlileri; fethedilen ülkelerin arazisinin tescilini, toprağın mülkiyet-tasarruf sistemini, vergi nispetlerini göstermek için tutulan ve devlet topraklarının esas kaydıolduğundan tapu hükmünde bulunan Tapu Tahrir Defterleri veya Defter-i 19
Hakani’ler, Osmanlıpadişahlarının ülkenin dört bir yanındaki idarecilere gönderdikleri ferman, berat ve benzeri yazışmalarıiçeren ve Osmanlıidari teşkilat yapısınıortaya koyması bakımından büyük değer taşıyan Mühimme Defterleri, ülkenin çeşitli bölgelerindeki mahalli mahkemelerde kadılarca verilmişhükümleri içeren Şer’i Sicilleri ve vakıf şartlarınıbildiren Vakfiyelerdir (Binark, 1980). Ülkemizde modern anlamda ilk arşiv girişimi, 1845’te Sadrazam Mustafa Reşid Paşa’nın Osmanlıİmparatorluğu’nun merkez teşkilatına ait Divan-i Hümayun, Bab-ıAsafi ve Bab-ıDefteri kayıt ve vesikalarınıbir araya toplattırarak, Hazine-i Evrak’ıkurdurması ile başlamıştır (Binark, 1980). Batı’da ise, günümüze kadar kalan en eski devlet arşivleri, bütün Avrupa’da devlet örgütlenmesinin çok belirgin bir şekilde karmaşıklaşıp giriftleştiği 12. yüzyılda şekillenmiştir. İngiltere’de devlet gelirlerine ilişkin kesintisiz kayıtların –Pipe Rolls of the Exchequer (Hazinedar Ruloları)- başlangıcı1155’e gider ve kraliyet mahkemelerinin eski kayıtlarıda 1194 tarihlidir. Sistemli kayıt tutma işinin başlangıcıkesin olarak 1199’a dayandırılabilmektedir (Tosh, 1997). 19. yüzyıl öncesine ait olup da büyük miktarlarda günümüze ulaşmışbelgeler, toprak sahibi ailelerin arazi kayıtlarıdır ve bunların birçoğu yüzyıllarca dayanmıştır. Görülen işlerle ilgili kayıtlar, hesap defterleri, haritalar ve ticari yazışmalar, ziraat işçisi için vazgeçilmez birer malzeme oluşturmaktadır (Tosh, 1997). Tarihçiler açısından tarih çalışmalarının ana malzemesini belgeler oluşturmaktadır. “Belge”nin Osmanlıcası, vusuk kökünden gelen ve “sağlam delil, sened” manalarını taşıyan vesikadır (Kütükoğlu, 1994). Belge, herhangi bir biçimde kaydedilmişbilgidir. Bilgi ister elle yazılmış, ister kağıt üzerine basılmışya da daktilo edilmiş, cam, metal, tahta, taşüzerine kazılmış, film, ses bandıya da bilgisayar diskine kaydedilmişolsun, daima kaynaklandığıanıanlatmaktadır. Belgeler olaylara tanık olanların gözlemlerini saklayarak, görüntü ve sesleri yakalayarak ya da dönemin şartlarınılisteleyerek, geçmişle en doğrudan ve en güvenilir ilişkiyi sağlayabilmektedir (Kyvig ve Marty, 2000). Yerel tarihin belgeleri, kitaplarıve makaleleri olduğu kadar, hatıraları, şecereleri, seyahatnameleri, biyografileri, yayına hazırlanmışmektupları, konuşmaları, resmi kayıtları ve tarihçileri de içermektedir. Bir kişinin anıları, bir gezginin gördüklerinin ve yaşadıklarının tasviri ya da yayımlanmamışmektup, konuşma ya da resmi raporlar, araştırılan konu ya da dönemle ilgili pek çok ayrıntıyıaçıklayabilir. Bir şecere, biyografi 20
ya da tarih söz konusu olayla yakından ilgili olmayabilir, ama araştırma konusunu olduğu gibi, ilgili diğer konularıda aydınlatabilir (Kyvig ve Marty, 2000). Tarih araştırmalarında temel dayanak olarak kabul edilen kaynakların belirlenmesi, seçilmesi, sınıflandırılmasıişlemlerinde izlenecek yöntemlerle ilgili çeşitli eserler yayımlanmış, farklıgörüşler öne sürülmüştür. Özellikle, 19. yüzyıl tarihçilerinin her şeyi belgeye dayandıran, olayıyücelten pozitivist tarih görüşüne karşı20. yüzyılın tarih anlayışının geliştirdiği yöntemler, günümüz tarihçiliğine daha genişboyut kazandırmıştır (Martal, 2000). Yerel tarih araştırmalarında klasik dönem için tapu-tahrir, şer’iyye sicili, mühime defterleri gibi belge koleksiyonlarıönem taşırken, 19. yüzyıla ilişkin çalışmalarda temettuat defterleri, ıslahat layihaları, salnameler, periyodik yayınlar gibi kaynak grupları önemli bilgiler içermektedirler (Martal, 2000). Yerel tarih araştırmalarında kaynak gruplarının tanınması, nitelikleri ve nerede, nasıl ulaşılacağıda önemli bir sorundur. Tahrir defterleri, şeriyye sicilleri, temettuat defterleri, menzilnameler, ıslahat layihaları, anıve gezi notlarıgibi yazılıkaynak gruplarıyerel tarihler açısından oldukça önemlidir (Martal, 2000).
1.5.1. Tapu-Tahrir Defterleri
Tapu-Tahrir Defterleri, Osmanlıklasik döneminde belirli aralıklarla yapılan, sayısal bilgiler içeren, vergi amaçlısayım defterleridir. Bu defterlerin tutulmasında asıl amaç ekonomik olmakla birlikte, içerdiği bilgilerle Osmanlıtoplumunun demografik, sosyal ve ekonomik yapısına ışık tutmalarıaçısından değer taşırlar (Emecen, 1991). Bu defterler sayesinde her köy ve kasabadaki yetişkin erkek nüfusu, ellerindeki araziyi, o yörede yetiştirilen ürünleri ve bunlar üzerinden alınan vergileri öğrenmek mümkündür (Martal, 2000). OsmanlıDevleti’nin ilk yüzyıllarından beri tahrir defterleri tutulmaktaysa da bugün elimizde bulunan en eski tahrir defteri, 835 (1431-1432) tarihini taşımaktadır. Özellikle 16. yüzyıl Osmanlıtarihi için birinci elden kaynak olan Tapu Tahrir Defterleri, miri, mülk ve evkaf toprakların mülkiyet ve tasarruf sistemini gösteren arşiv belgeleridir (Kurt, 1998). 16. yüzyıla ait tapu-tahrir defterlerinde yer yer cami, mescit, medrese, hamam, kervansaray, köprü gibi eserlerin miktarlarınıgösteren listelere rastlanabildiği gibi, bunlara ait tekil belge ve kayıtlar da bol miktarda mevcuttur (Göyünç, 1973). 21
Osmanlıarşivindeki 110 adet tahrir defteri Defterhane-i Amire defterleri dizininde ve Maliyeden Müdevver katalogunda bulunmaktadır. Tahrir defterlerinin büyük bir bölümü Tapu Kadastro Arşivi’ndedir (Danacıoğlu, 2001). Faroqhi’ye göre; Tapu-Tahrir Defterleri, merkezi yönetimin tuttuğu en ünlü kayıtlardır. Başbakanlık Arşivinde Tapu-Tahrir başlığıaltında geçen, 15. ve 16. yüzyıllara ait olan bu vergi defterleri, kimi kaynaklarda, “tapu defteri” ve “tahrir defteri” terimleri ile ifade edilmektedir (Faroqhi, 2009). “Geçişdönemi araştırmaları” ile uğraşan uzmanların en çok rağbet ettiği bölgelerden biri, 1464’te II. Mehmet tarafından fethedilen Trabzon Büyük Komnenoi Beyliği’dir. Bu rağbetin ana sebebi, yerel vakanüvislerin (OsmanlıDevleti'nde zamanın olaylarınıtespit etmek ve yazmakla görevli devlet tarihçisi) ve manastırların geç Bizans döneminin kırsal kesimi üzerine belgeler üretmişolmalarıdır. Öte yandan, Osmanlıların bölgeyi fethinin ardından tahrirlerde de izi görülebilen genişçaplısürgünler gerçekleştirilmiştir. Anthony Bryer, yer isimleri, yazıtlar ve kırsal kesimdeki kilise kalıntılarıgibi Bizans döneminden kalma kanıtlarıincelemiştir. Değişimin Trabzon şehrindekinden daha yavaşolduğu ve geç Bizans döneminin tipik kırsal koşullarının bir süre daha hakimiyetini koruyarak Osmanlı tahrirlerinde izini bıraktığıkırsal Maçka kazasıözellikle ilgi çekmiştir. Tahrirler ile kadı sicilleri 16. ve 17. yüzyıllarda Maçka’da hakim olan koşullarıOsmanlıların gözü ile bize göstermektedir (Faroqhi, 2009). Yapılan araştırmalar, Trabzon şehrine ilişkin çeşitli Osmanlıkayıtlarının önemli miktarının günümüze dek ulaştığınıortaya koymuştur. Bu kayıtlar arasında resmi yazışmalar, vakıf senetleri, şer’iyye siciller ve en önemlisi de 15. ve 16. yüzyıldan kalma dört tahrir defteri vardır. 15. yüzyıldan elimize geçen ve ‘mufassal’ (ayrıntılı) olarak nitelendirilebilecek tek tahrir defteri 1481-1486 yıllarıarasında derlenmiştir. 16. yüzyıldan ise günümüze üç tahrir defteri kalmıştır. Bunların ilki 1523 yıllarında derlenmiştir ve icmal (özet) olarak adlandırılan tiptedir; yani şehrin sakinleri konusunda ayrıntılıbilgiyi girmeden yalnızca şehrin “özet” istatistiklerini vermektedir. 16. yüzyıla ait ikinci ve üçüncü tahrir defteri ise ‘mufassal’ denilen türden olup, 1553 ve 1583 yıllarında derlenmiştir (Lowry, 2010). Heath Lowry, Trabzon Şehrinin İslamlaşmasıve Türkleşmesi 1461-1583 adlı eserinde Trabzon’a ait, 1486, 1523, 1553, 1583 tarihli dört tahrir defterini detaylarıyla inceleyerek ortaya koymuş, mahalle adları, yapıadları, kişi adları, istatistiki veriler v.b konulara ışık tutmuştur. 22
Bugün Trabzon Sancağı’na ait en eski tahrir defteri Yavuz Sultan Selim’in Trabzon Valiliği dönemine ait 1486 tarihini taşımaktadır. Burada Trabzon ile ilgili olarak, hem idari hem de sosyal ve ekonomik dökümlerin mahiyeti hakkında bilgi sahibi olunabilmektedir (Kılıç, 2001).
1.5.2. Şer’iyye Sicilleri
Yerel tarihler için son derece ilginç ve orijinal bilgiler içeren bir kaynak grubu da Şer’iyye Sicilleridir. ‘Kadısicilleri’ veya ‘mahkeme defterleri’ adıyla da bilinen bu kaynaklar, klasik dönemden cumhuriyete kadar uzanan süreçte, birey-toplum ve birey- devlet arasındaki çok yönlü ilişkilere ışık tutacak niteliktedir (İpşirli, 1991). Taşradaki yaşantının yanısıra merkezden gönderilen yazıların da yer almasınedeniyle şer’iyye sicillerinin diğer kaynak gruplarıyla ilişkilendirilmesi, olaylara anlam kazandırma açısından oldukça önemlidir (Martal, 2000). Açık ve Tuluk’a göre; içerdikleri sosyal, iktisadi, siyasi, askeri ve kültürel verilerle Osmanlıtarihi araştırmalarında çok önemli açılımlara imkan veren şer’iyye sicilleri, tarihi kaynaklar arasında en önemlilerindendir. Kabaca 15. yüzyıldan 20. yüzyıla kadarki bir dönemi kapsayan ve Osmanlıİmparatorluğu sınırlarıiçerisinde yer alan merkezlere ait 20.000 kadar sicil bugün elimizde bulunmaktadır. 1992’ye kadar İstanbul TopkapıSarayı Arşivi’nde, Ankara’da Etnografya Müzesi’nde ve Anadolu şehirlerinin müzelerinde saklanan bu defterler, bu tarihten sonra Kültür Bakanlığı’nın kararıyla Ankara’da Milli Kütüphane’de toplanmıştır (Açık ve Tuluk, 2009). Şer’iyye sicilleri çoğunlukla, incelenen bölgede mahkemeye intikal eden her türlü hukuki anlaşmazlığın veya anlaşmanın kayıtlarının tutulduğu, merkez-taşra arasındaki yazışmalarıda bünyesinde barındıran defterlerdir (Açık ve Tuluk, 2009). Şer’iyye sicillerinin genel tarihe katkılarıyanında belki de en orijinal özellikleri, yerel tarihin değerini ön plana çıkarmalarıdır. Yerel tarih, genel tarihin ayrıntısıolması nedeniyle onu tamamlayan bir özellik taşır. Bugün birçoklarının adlarıdeğişmiş, bazıları ekonomi yönünden gelişmişveya gerilemişya da büsbütün terk edilmişolmalarına rağmen eskiden yerleşim olan veya olmayan yerleri bildirmeleri itibariyle şehir, ilçe, mahalle, köy, mezra, özellikle aşiret ve cemaat adarınıiçeren resmi kayıtlar iskan tarihimiz için paha biçilmez belgelerdir (Taş, 1998). Şer’iyye sicillerinin içerdikleri kayıtlarıgenellikle iki kısımda toplamak mümkündür: 23
1- Her çeşit dava tutanakları, anlaşma, senet, satış, vakfiye, vekalet, kefalet, veraset, köle ve cariye azat etme, borçlanma, miras, nikah, boşanma, narhlar ve esnaf teftişi ile ilgili kayıtlar. 2- Başta hükümdarlar olmak üzere, her derecedeki makamlardan çeşitli kademelerdeki memurlara hitaben yazılan ferman, divan tezkireleri, mektup vs. resmi emirlerin suretleri yanında fetva suretleri, yangın, sel, fırtına, deprem gibi doğal afetlere dair kayıtlar (Hızlı, 1991). Şer’iyye sicilleri; sosyal, idari, mali, iktisadi, ticari, zirai, beledi, askeri ve siyasi geçmişimiz hakkında en net ve doğru bilgiler vermesinin yanısıra, içinde yaşadığımız çevrenin tarihi anıtları, maddi kültür varlıklarımızın yapılıştarihi, geçirdiği onarımlar, yapılan ilaveler, mimari ve fiziksel özellikleri konusunda ilk elden veriler sunması açısından da oldukça önemlidir (Hızlı, 1991). Şer’iyye sicilleri, restorasyon çalışmalarının yanında, rekonstrüksiyon izlenimini veren belgelerle doludur. Yine siciller, inşaat tekniği ve malzemelerin içeriği, çalışanların günlük kazançlarıkonusunda önemli bilgiler vermektedir (Hızlı, 1991). Şer’iyye Sicil Defterleri, Osmanlıdöneminde ilk olarak 15. yüzyılın ilk yarısından itibaren düzenli olarak yazılmaya başlanmışve 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar devam etmiştir (Denktaş, 2005). Belgelerde, bazıyapıların varlığından mahkemeye düşen çeşitli davalardan dolayı haberdar olunmaktadır. Bu belgelerde yapıile ilgili olarak doğrudan bir bilgi yer almamakla birlikte, yapının bulunduğu mahalle, sokak, ya da hangi yapının yanında bulunduğu gibi bilgilerle karşılaşılmaktadır. Belgelerde daha çok; cami ve mescitlerin aydınlatılması, yapılacak onarım öncesi izin alınması, yapılacak onarım öncesi keşif yapılması, bir yapının kimliği hakkında yapılan tartışmalar, vakıf mallarının kiralanması, vakıf mallarının bir bölümünün satılarak diğer kısımlarının onarılmasıyla ilgili konularla karşılaşılmaktadır (Denktaş, 2005). Mimarlık tarihi çalışmalarında Şer’iyye sicillerinin temelde üç belge grubuyla, üç noktada kaynak oluşturduğu söylenebilir. Bunlardan ilki, yapıadıvererek, özellikle bugün ayakta olmayan bir binanın varlığınıortaya koyan belgelerdir. Bu siciller binanın fiziki yapısıyla ilgili herhangi bir bilgi içermemesine karşın, yapının ismini ve konumunu belirten tanımlamalar yapmasınedeniyle önemlidir. Bazıdurumlarda bir mülkün konumu, çevresindeki belli başlıdiğer yapılar referans verilerek de belirtilmiştir. Ya da mahkemeye konu olan bir adli olayın gerçekleştiği yerin tanımıyine çevresindeki belli başlıyapılar zikredilerek yapılmıştır (Açık ve Tuluk, 2009). 24
İkinci grup olarak zikredilebilecek, cami, kilise, hamam gibi anıtsal yapıların onarımına ilişkin siciller, söz konusu yapıların fiziki yapısına yönelik bilgiler vermesi nedeniyle mimarlık tarihi araştırmalarıiçin son derece önemli bir başka belge grubunuoluştururlar. Üçüncü grup belgeler ise sivil yapılara ilişkin tutulan ve çoğunlukla mülk satışve anlaşmazlıklarıile hibelere dair kayıtlardır ve mülkü tanımlayıcıbilgiler içermeleri nedeniyle yine oldukça önemlidir (Açık ve Tuluk, 2009). Şer’iyye sicillerinin bir mimarlık tarihi çalışmasında doğrudan kullanıldığıiki çalışma ise 1987 tarihlidir. Söz konusu araştırmaların ilkinde Konya Aleaddin Camii’nin geçirdiği onarımlar 17. yüzyıl sicilleri üzerinden değerlendirilmiştir (Bilici, 1987). Bunun dışında Suraiya Faroqhi 1987 yılında basılan kitabında Şer’iyye sicillerinin içerdiği belgeler üzerinden Osmanlıevini değerlendirmiş, Ankara ve Kayseri özelinde ele aldığı meseleyi mülk satışıkayıtlarından elde ettiği verilerle açıklığa kavuşturmaya çalışmıştır (Faroqhi, 1992). Tarihimiz açısından çok önemli olan şer’iyye sicillerinin bir merkezde toplanması çalışmalarına 1979-1980 yıllarında başlanılmışancak bir sonuç alınamamıştır. 1991 yılından sonra ise, belli başlımerkezlerde bulunan şer’iyye sicilleri Ankara Milli Kütüphane’de toplanmıştır. Milli Kütüphane’de H.963-1334 (M. 1554-1915) tarihlerine ait 308 adet Trabzon şer’iyye sicili defteri mevcuttur (Karaman, 2000). Şer’iyye sicilleri, akademik çalışmalar için de önemli kaynaklar olmuşlardır. Trabzon şer’iyye defterleri kaynaklıtoplam 32 adet tez çalışmasıbulunmaktadır. Bunların 10 adeti Karadeniz Teknik Üniversitesi, 15 adeti Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesi ve 7 adeti ise çeşitli üniversitelerce hazırlanmıştır. KTÜ bünyesinde tamamlanan 10 adet tez çalışmasının 8’i Prof. Dr. Kenan İnan danışmanlığınca ortaya koyulmuştur. Şer’iyye sicillerinin yanısıra, Trabzon’u konu eden tez çalışmalarından, 4’ü salnameler, 2’si seyahatnameler ve 1’i ayniyat defterleri kaynak alınarak hazırlanmıştır.
1.5.3. Temettuat Defterleri
Tanzimat sonrasıyerel tarih araştırmalarıiçin zengin bir kaynak grubu da Temettuat defterleridir. Tanzimat’tan sonra vergi gelirlerini denetlemek ve vergilendirmedeki haksızlıklarıönlemek amacıyla çıkartılan “temettü” (kazanç) vergisinin kaydedildiği defterlere temettuat defterleri denmektedir. Bu defterler sayesinde yerleşim birimlerinin üretim potansiyeli, gelir durumu, iklim, demografi gibi konularda geniş bilgi 25
alınabilmektedir. Mübahat Kütükoğlu temettü defterlerinin, 15 ve 16. yüzyıllarda tutulmuş olan tahrir defterlerinden daha mükemmel ve ayrıntılıbilgiler içerdiğini ve 19. yüzyıl sosyo-ekonomik tarihi için önemli bir kaynak grubu oluşturduğunu belirtmektedir. (Kütükoğlu, 1995). Defterlerde hane reisi sayılan vergi mükelleflerinin lakabıveya bazen aile adlarıile birlikte ismi, mesleği, sahip olduğu tüm gayrimenkuller (bağ, bahçe, tarla, ev, dükkan, değirmen, vs.), gelir elde edebileceği diğer tüm kalemler; sahip olduğu her türlü hayvan, hatta arıkovanları, ekili tarlalar, (nitelikleri, ürünleri) ve bahçeler tek tek yazılmıştır. Temettuat defterleri bir bölgenin toplumsal-ekonomik yapısı, zirai tarih, hatta aile tarihi, gelir dağılımı, meslek gruplarının bölgesel dağılımıgibi çok genişbir alanda farklıokuma ve değerlendirmeleri yapılabilecek eşsiz kaynaklardır (Danacıoğlu, 2001). Batıve Orta Anadolu, Ege Adalarıve Doğu Balkanların bazıkesimlerini kapsayan bu 17.747 defterden köy hayatına ilişkin bol miktarda bilgi elde edilebilir. Sadece Bursa (Hüdavendigar) Vilayeti için 2.000 ciltlik kayıt olmasıbile, vilayetin kırsal zenginliğinin büyük kısmının belgelendiğini göstermektedir (Faroqhi, 2009).
1.5.4. Vilayet Salnameleri
Bir başka belge grubu olan Vilayet Salnameleri ise, 1866 yılında yayımlanmaya, Bosna Vilayet salnamesi ile başlar, 1918 yılındaki son salnameye kadar toplam 40 vilayette 527 adet salname yayınlanır. Salnamelerin kapsamları yıllar içerisinde genişlemiş, ilk salnameler 100 sayfa civarında iken son yıllarda basılanlar 700 sayfaya ulaşmıştır. Salnamelerde bir yandan vilayetteki idareci ve memurların rütbe, makam ve isimlerini içerir liste ile vilayette bulunan konsolosluklar ve çalışanlarıhakkında bilgiler sunulmakta, öte yandan söz konusu vilayetin idari yapısı, coğrafya ve iklim özellikleri, tarihi ve eski eserleri, imar faaliyetleri, ticaret, sanayi ve ulaşımı, nüfus ve nüfusun dini dağılımı, okullarıve kütüphaneleri, devlet görevlileri ve farklımeslek gruplarından belli başlıisimlere ilişkin bilgiler verilmektedir. Salnameler hem vilayetlerle ilgili yazışmalarda kullanılabilecek başvuru kaynaklarıve tanıtım kitaplarıolarak düşünülmüşhem de genel olarak dünya panoramasıhakkında enformasyon sağlama amacıyla biçimlendirilmiştir (Danacıoğlu, 2001). Salname geleneği Cumhuriyet döneminde de sürmektedir. 10. yılda veya 15. yılda - halkevleri bünyesinde- çıkan vilayet yıllıklarıve daha da önemlisi 1967 ve 50. yıl 26
münasebetiyle 1973 yıllarında yayımlanan vilayet yıllıklarısadece içerdikleri “tarihçe” kısmıyla değil, bizzat yazıldıklarıdöneme ve kendi “güncellikleri”ne dair verdikleri bilgilerle de bugün yerel tarihçilerin temel kaynaklarından biri olmaktadır (Danacıoğlu, 2001). Osmanlıİmparatorluğunun 1869-1904 yıllarıarasınıiçeren, Trabzon Vilayeti’nde Osmanlıca yazılan salnameler Kudret Emiroğlu tarafından orijinalleriyle birlikte latin harflerle 1993 yılında yayınlanmaya başlanmıştır. 2009 yılında 22. cildi tamamlanan salnamelerde, medrese, cami, hamam, çeşme, han, vb bütün yapıların dökümü, pazar mahalleri ve uzaklık cetvelleriyle üretim istatistikleri yer almaktadır. İlk cildi 112 sayfa olan salnameler gittikçe geliştirilmiştir ve son 22. cildi 462 sayfadır. Vilayetin bütçesi, kazaların vergi ve üretimleri, evlenme, pasaport ve seyahatten suç istatistiklerine kadar verilen bilgiler de yıllar içinde çeşitlenmektedir.
1.5.5. Vakfiyeler
Sicillerde yer alan bir diğer belge grubu da vakfiyelerdir. Vakfiyeler vakfedilen şeyin vasıflarıve vakfedilme şartlarınıihtiva eden ve kadıtarafından tasdik edilen belgelerdir (Kütükoğlu, 1994). Vakıfların yazılıolduğu vakfiyeler, vakıfların günlük muamelelerinin yazıldığı hurufat defterleri, vakıf mülkleriyle ilgili anlaşmazlıkların yazıldığıhüccet defterleri tarzındaki belge gruplarının oluşturduğu toplam 2150 defter, 30 bine yakın vakfiye belgesiyle Osmanlıdöneminin belleklerinden biri, araştırılan bölge/kent içindeki vakıflar hakkında yerel tarihçinin önemli bir araştırma alanıdır (Danacıoğlu, 2001). Trabzon şehrinin her köşesinde her biri başlıbaşına bir tarih olan anıtlardan pek çoğu vakıflar camiasının maddi eserleridir. Suyolları, kemerleri, çeşmeler, yol, kaldırım, köprü, aşevi, misafir evi, dul evi, muvakkithane, rasathane, mektep, medrese, kütüphane, hastane vakıflarıhemen her yerde bulunan ve görülen vakıflardandır. Trabzon’un vakıflarıile ilgili en kapsamlıçalışmayı1948 yılında Trabzon’da Vakıflar Müdürlüğü yapmışolan Mehmet Kurnaz derlemişolup, Trabzon’da 35 Vakfa Ait Notlar adlıkitabında Trabzon’da bulunan 19 cami, 10 önemli şahıs, 3 türbe, 1 medrese, 2 çeşmenin detaylıbilgilerini sunmuştur (Kurnaz, 2003). 27
1.5.6. Menzilnameler
Yerel tarih açısından değerli olmakla birlikte yeterince önemsenmeyen bir kaynak grubu da menzilnamelerdir. Bir yol üzerinde bulunan konaklama yerlerini, bunlar arasındaki uzaklığıve yolculuk şartlarınıanlatan eserlere menzilname denmektedir. Menzilnameler ordunun sefer zamanıgeçeceği yolları, ulaşım yeteneğini yansıtmanın yanı sıra, hac yolculuğunun da ne şekilde yapılacağına ilişkin önemli bilgiler içermektedir. Menzilnamelerde yer alan konaklar arasındaki yolun durumu, konaklanan şehir ve kasabaların özellikleri, han ve kervansaraylar ve buna benzer bilgiler dönemin ulaşım ve güvenlik anlayışınıyansıtmaktadır (Orhonlu, 1967).
1.5.7. Tamirat Defterleri
Osmanlı mahkeme sicillerinde sayısız miktarda onarım kayıtlarımevcuttur. Sicillerde onarım, “ta’mir” ve “termim” kelimeleri ile ifade edilmektedir. Bu araştırma grubuna ise, Tamirat Defterleri denilmektedir. Tamirat defterleri, Osmanlımimarisi tarihini yakından ilgilendiren ana kaynakların arasında miktar itibarıyla en büyük kısmınıoluşturmaktadır. İçlerinde 300, 500, hatta 1000 küsur sayfa olanları mevcuttur. Çoğunun yazılarıdivanî ve siyakat harf ve rakamlarıyladır. Tamirat defterlerinden miktar itibarıyla daha fazla olan İnşaat Defterleri ise, sayfa veya yaprak adedi bakımından daha az sayıdadır. Bunlar da, tamirat defterleri gibi aşağıyukarıaynı çeşit yazıve rakamlarla kaleme alınmışlardır. Keşif Defterleri de inşaat defterleri gibi miktarca sınırlıolup, H. 1117 ile 1232 tarihleri arasına rastlamaktadır. Çeşitli mahallerdeki tamirat ve keşif işlerini bir arada içermekte olan keşif ve tamirat defterleri, henüz yakın bir zamanda tasnife tabi tutulanlar arasında bulunduklarıiçin bilinmeyen birçok mimari hususu ve detayıyansıtacak bir değer taşımaktadırlar (Erdoğan, 1965).
1.5.8. Seyahatnameler
Başka coğrafyalarda yaşayan tüccarlar, bir diplomatik misyonla yabancıbir ülkeye giden görevliler, -Ortadoğu özelinde- hacılar, misyonerler hatta esirler, kısaca keyfi, idari ya da mecburi, her ne biçimde olursa olsun bir kültürel karşılaşmayıyaşayan, farklıbir 28
kültüre tanıklık etmek isteyenlerin kaleme aldığıeserlerdir seyahatnameler (Danacıoğlu, 2001). 17. ve 18. yüzyıllardan itibaren batıdünyasının askeri veya ekonomik yayılımına bilgiye dayalıbir yayılmacılığın da eşlik etmesiyle birlikte gezginler, maceracılar, rahipler, yazarlar, araştırmacılar neredeyse çılgınca bir tutkuyla farklıuygarlıklara, Pasifik adalarına, Asya’nın steplerine ve şüphesiz ki Osmanlıtopraklarına yönelmişlerdir. Avrupa’nın kıyısındaki farklılıklar dünyasına ve Osmanlı’ya yönelik ilgi Avrupa’nın gelişme çağının başlamasından öncelere dayanmaktadır. Daha 16. yüzyılda Avrupa’da, Türkleri konu alan yayın sayısının 3000 dolaylarında olması, bu erken ilginin açık kanıtıdır (Danacıoğlu, 2001). Bu seyahatnamelerin bir kısmıdeğindiğimiz gibi araştırma veya gözlemlerini aktarma amacıyla bölgeye yönelen bilim adamı, edebiyatçıve araştırmacıların ürünüdür, diğer bir kısmıise bölgede şu ya da bu nedenle bir süredir yaşayan Avrupalıların eserleridir (Danacıoğlu, 2001). Seyahatname konusunda temel eser, Stefanos Yerasimos’un Les Voyageurs Dans L’Empire Ottoman (XIVe-XVIle Siécles) Bibliographie Itinéraires et Inventaire des Lieux Habités (1991) başlıklıçalışmasıdır. Çalışma 14. yüzyıl ile 16. yüzyıl arasında Osmanlı topraklarında dolaşan ve seyahatnameler kaleme alan seyyahların biyografilerinden, seyahat güzergahlarına ve uğradıklarıyerleşim yerlerine, seyahatnamelerin detaylı künyelerine (varsa Türkçe çevirilerine), dönemin genel seyahat güzergahlarına uzanan genişbir alanda doyurucu bilgiler vermektedir (Danacıoğlu, 2001). Trabzon’un seyahatname bağlamında yazım serüveni, tarihi M.Ö. 400'lere dayanan Ksenophon’un Anabasis’i ile başlar. Atinalıkomutan Ksenophon’un ve on bin askerin Anadolu içinden geçerek Karadeniz kıyılarına ulaşmasının anlatıldığıAnabasis – Onbinlerin Dönüşü adlıkitapta, Ksenophon’un yolculuk esnasında tuttuğu notlar yer almaktadır. Aşık Mehmed’in Menazıru’l-Avalim (Alemlerin Tablosu) adlıeseri, yazarın Trabzonlu oluşu ve yazım yılıgöz önünde bulundurulduğunda son derece önemlidir. 1555 yılında Trabzon’un bugünkü Erdoğdu Mahallesi olan Tekfur Saray Mahallesi’nde doğan Aşık Mehmed, çocukluğunun büyük bölümünü Orta Hisar Mahallesi’nde geçirmiştir. 1590lıyıllarda yazdığıbu eser, yazarın 20 yaşındayken çıkmışolduğu 21 yıllık seyahatinin ürünüdür. 29
Seyahatnameleri kaynak alarak hazırlanan çalışmalara örnek olarak Kudret Emiroğlu ve Veysel Usta’nın çalışmalarıverilebilir. Kudret Emiroğlu tarafından kaleme alınan, 1989 yılında yayınlanan “Trabzon Seyahatnameleri Bibliyografyası” başlıklımakalesi, hem seyahatnameleri bir araya getirmesi, hem de Trabzon’a ilişkin hazırlanan bibliyografya çalışmalarıiçerisindeki en erken tarihli çalışma olmasıile önemlidir.30 Veyse Usta ise 1999 yılında yayınlanan Anabasis’ten Atatürk’e Seyahatnamelerde Trabzon31 adlıkitabıile, belli başlıseyahatnameler içerisinde Trabzon ile ilgili bölümleri derlemiştir.
1.5.9. Görsel Belgeler
Tarih araştırmacılarının –özellikle Osmanlıtarihi araştırmacılarının- kullanabileceği görsel belgeler arasında ilk akla gelen, minyatürlerdir (Faroghi, 2009). Minyatürler bize saray yaşantısıhakkında fikir vermektedir. Bugün bu minyatürlerin çoğu, İstanbul’daki TopkapıSarayıkoleksiyonlarında yer almaktadır. TopkapıSarayı koleksiyonlarının görece iyi durumda günümüze ulaştığısöylenebilir. Ama yine de raflar dolusu arşiv belgeleri ile karşılaştırıldığında, günümüze kalan minyatürlerin sayısıoldukça sınırlıdır (Faroqhi, 2009). Keşif tarihi ile diplomatik ve politik olaylar bağlamında akla gelen haritalar, yerel tarihle ilgilenenler için son derece yararlıolabilmektedir. Önemli arazi unsurlarını, doğal ve insan yapısıözelliklerin mekansal ilişkisini görsel açıdan anlatmaktadırlar. Uzun zaman önce ortadan kalkmışyer, yol, yapı, vs. izlerini taşımaktadırlar. Tek tek ve bir arada, büyüme örüntülerini ve diğer tarihsel gelişimleri kaydederler (Kyvig ve Marty, 2000). Harita ve haritacılık çalışmalarının ortaya çıkışıdenizcilerin, tüccarların, başka dünyalara yelken açmak isteyen kaşiflerin, fatihlerin bilinmezi bilinebilir kılma arzusundan kaynaklanmaktadır. Klasik dönem Osmanlıharitacılığının da belli başlıyapıtlarıdeniz haritalarıdır. Osmanlıyazma haritalarına TopkapıSarayıMüzesi Kütüphanesi ve arşivi ile Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi ve İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nden ulaşılabilmektedir (Şerbetçi, 1999).
30 Emiroğlu, K.,1989. Trabzon Seyahatnameleri Bibliyografyası, Trabzon Kültür – Sanat Yıllığı, 1988-1989, 189-219. 31 Usta, V., 1999. Anabasis’ten Atatürk’e Seyahatnamelerde Trabzon, Serander Yayınları, Trabzon. 30
Farklıdönemlere ait haritaların incelenmesi, bir bölgenin yerleşim alanlarındaki değişimini ortaya koymaktadır. Yerleşim yerlerinin düzlüklere/ovalara inmesi, demiryolu veya yeni ulaşım yollarıetrafında belirmeye başlayan yeni yerleşim birimlerini, bugün artık mevcut olmayan köyleri, geçtiğimiz yüzyılın yol-ulaşım ağınıen görsel ve zahmetsiz biçimiyle haritalardan öğrenilebilinmektedir. (Danacıoğlu, 2001). Eski haritalar yer adlarıkonusunda da aydınlatıcıdır. Günümüz haritalarıyla yüzyılın başındaki haritaların kıyaslanmasıise araştırmacıya bugünkü yerleşim yerlerinin eski isimlerini göstermektir (Danacıoğlu, 2001). İcat edildiği 1839 yılından itibaren fotoğraf, hem diğer görsel malzemelerden (resim ve gravürler) hem de diğer kayıt türlerinden (mahkeme tutanağı, polis raporu) çok daha etkili bir biçimde gerçekliğin bir tıpkıbasımıolarak kabul görmüştür. 1839 sonrasına dair görsel enformasyonumuzun birincil kaynağıfotoğraftır (Danacıoğlu, 2001). İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Koleksiyonu içerisindeki Yıldız Albümleri, 1862 ile 1917 yıllarıarasında saltanat sürmüş OsmanlıPadişahlarının (Abdülaziz, II. Abdülhamit, Reşat ve Vahdettin) yaşadığıYıldız Sarayı’ndaki 1847 adet fotoğraf albümünden oluşmaktadır. Albümlerdeki toplam fotoğraf sayısı35 bindir (Danacıoğlu, 2001). Fotoğraf, çizim, resim ve filmler yerel tarihle ilgilenen tarihçilerin çalışmalarının doğal ve asli unsurlarıdır. Bunlar ve diğer görsel belgeler, yıllar içinde meydana gelen değişikliklere tanıklık etmektedir (Kyvig ve Marty, 2000). Trabzon’a ilişkin her türlü görsel malzeme, kentin fiziki yapısıve mimari dokusu hakkında önemli bilgilerle doludur. Haritalar, gravürler, farklıtekniklerdeki resimler ve fotoğraflar araştırmacılara, tanıklık ettikleri döneme ilişkin yazılıkaynaklarda geçmeyen zenginlikte bilgileri doğrudan aktarmaktadırlar. Bu anlamda Trabzon’un farklı yüzyıllardaki fiziki yapısınıortaya koyan birkaç haritadan en erken tarihlisi Bordier’in minyatürümsü haritasıdır (Nemlioğlu, 2005). 1609 tarihli harita, kuzey-güney yönünde denize dik uzanan surlarıdoğu-batıyönünde göstermişolsa da kentin 17. yüzyıldaki genel fiziki yapısıhakkında bilgiler vermesi bakımından önemlidir. Bu haritayla birlikte 1850’de Finlay’in, (Bryer ve Winfield, 1985) 1898’de Lynch’in, (Lynch, 1901) 1918’de Filizis’in (Dursun, 2002) hazırladıklarıile Chrysanthos’un (Chrysanthos, 1933) 1925 tarihli kitabındaki haritalar kentin 17. yüzyıl ile 20. yüzyıl aralığındaki genel fiziki yapısı hakkında bilgiler vermektedir. Bunun yanında Lambert’in 1937 tarihli imar planıile 1967 yılında Trabzon için hazırlanmışil analitik etütleri içerisindeki anıtsal yapılarıgösterir 31
halihazır harita, zincirin modern dönem halkalarınıoluşturmaktadır. Bunlara ek olarak başta Bryer ve Winfield’ın kitabındakiler (Bryer ve Winfield, 1985) olmak üzere bilimsel araştırmalara dayalıhazırlanmışharitalar da bu alandaki yeni çalışmalara açılım sağlayan önemli belgeler olarak nitelendirilebilir. Kültür BakanlığıYayınlarıarasında çıkan beşciltlik Gravürlerle Türkiye kitabının son cildi Trabzon’a ilişkin 13 gravürü içermektedir (Sevim, 1997). Bunlar, zaman zaman betimleyenin fantastik zihin dünyasınıyansıtsa da kentin panoramik görüntüsünden kent yaşamına dek çeşitli niteliklerde bilgiler aktarmalarıbakımından mimarlık ve sanat tarihi araştırmalarıiçin önemli görseller arasında sayılırlar. Bunun yanında kentin özellikle 19. yüzyıldaki fiziki yapısını, gravür ve resimlere göre çok daha nesnel bir biçimde aktaran Trabzon fotoğraf ve fotokartlarının da son derece önemli bir yeri vardır. İlk fotoğrafhanenin, Rus kökenli olabileceği düşünülen Armakoff tarafından 1868 yılında kurulduğu (Sümerkan, 2006) düşünülürse, kentin fiziki ve sosyal yapısınıyansıtan yüzlerce fotoğrafın özel koleksiyonlarda bulunduğu düşünülebilir. Bunun yanında II. Abdulhamid’in 1876 ile 1908 yıllarıarasında hazırlattığı911 albüm ve 36.000 fotoğraftan oluşan Yıldız Albümü’nde 57 adet de Trabzon fotoğrafıvardır. Kakuli Biraderler 1890 yılında bu albüm için Trabzon’un önemli yapılarını, sokak ve meydanlarını görüntülemekle resmen görevlendirilmiştir (Sümerkan, 2006). Trabzon şehir görüntülerini içeren ilk fotokartların ise 1890 yılında postada dolaşıma çıktığıdüşünülmektedir. Günümüzde özel koleksiyonlarda yer alan bu kartlar üzerindeki damga ve imzalardan, kentte bu yıllarda fotokart yayıncılığıyapan azımsanmayacak sayıda yerli ve yabancıkişi ve kuruluşun olduğu anlaşılmaktadır (Tuluk ve Düzenli, 2010).
1.5.10. Yapılar
Tarih araştırmalarında bir diğer kaynak ise yapının kendisidir. Kalıtsal malzeme olarak çeşitli tarihi eserler (ki bunlar çoğu kez farkında olmadan iç içe veya yakınında bir arada yaşadığımız türden eski yapılardır), heykeller, anıtlar, sikkeler, resimler vb. sayılabilir. Yıkık bir kemerin, çökmüşbir hanın, viran bir mabedin, eski bir sokak çeşmesinin ya da soluk bir resmin yerel tarih açısından ayrıbir değeri vardır. Ancak anılan materyalden yararlanabilmek için tarihe yardımcıçeşitli alanlarla ilgili (paleografi, epigrafi, etnoloji, filoloji vb.) belirli bir donanıma sahip olmak gerekmektedir (Martal, 2000). 32
1.5.11. Kitabeler
Kitabeler, yapıların sunduğu kaynaklardır. Kitabe; cami, medrese, han, hamam, köprü, kale vb. gibi taşınmaz eserlerin çoğunlukla girişinde, mermer veya taşüzerine, bu eserlerin inşa, tamir, imal veya mülkiyetine dair tarihi bilgileri içeren genellikle süslemeli bir çerçeve içinde, kazılıveya kabartma bir hatla işlenmişmetinlere denmektedir (Yüksel, M., 2000). Kitabeler ilmi yönden başta tarih olmak üzere dil, edebiyat, coğrafya, sanat tarihi, etnografya ve biyografi konularında incelenmeye değer zengin içeriğe sahip belgelerdir. Kitabeler diğer tarih belgelerinde rastlanmayan olaylarla, ortadan kalkmışkavimler hakkında bilgilerle doludur. Ayrıca yıkılıp yok olmuştarihi eserler için, kitabeler bu eserlerin en büyük şahitleridir. Özellikle hükümdarların devlet ve askeri erkanın, bani ve mimarların biyografilerine dair bilgiler, ayrıca bu eserlerin inşa ve tamir edildikleri devir ve tarihsel şehir-bölge adlarıkitabelerde pek sık geçmektedir. Bu bilgilerle karanlık kalmış pek çok tarihi, edebi ve coğrafi meseleler aydınlığa çıkarılabilir (Yüksel, M., 2000).
1.6. YardımcıAlanlar
Corfield, yerel tarihi, “ekonomik tarihin toplumsal tarihle, siyasi tarihin kültürel tarihle veya tüm olasıaraştırma yollarının birbiriyle karşılaşabildiği bir kavşak” olarak nitelendirmiştir (Corfield, 1996). Tanyeli ise bu iç içe geçmişliği, tarih disiplinlerinin birbirleri içinde eridiğini, bütünleşik duruma geçtiğini ve tarih disiplinleri arasında bariyerlerin olmadığınıbelirterek, mimarlık tarihi bağlamında ifade etmiştir (Tanyeli, 2009). Tanyeli’nin mimarlık tarihi ile tarihin birbirinden ayrıtutulmamasıve insani etkinliklerin hepsinin tarihinin yazılabileceğini savunması da Corfield’in savını desteklemektedir. Nitekim 19. yüzyılın sonlarına kadar devam eden ve siyasi tarih merkezli tarih anlayışı, 20. yüzyılda tarihçiler tarafından büyük eleştiriye uğramış, tarih bilimi artık antropoloji, sosyoloji, coğrafya gibi disiplinlerin bulgularından da yararlanır olmuştur (Özbaran, 1997). Mimarlık tarihçileri, mimarlığın tarihini araştırır ve yazarken yalnızca yapılardan değil, yapının ilintili olduğu her alandan – toplum, yer, insan, dil, din vs. – yararlanmıştır. Şeri’yye sicilleri, tapu-tahrir defterleri, vakfiyeler, temettuat defterleri, seyahatnameler vb. kaynaklar mimarlık tarihçisi için tarihi yapının bizzat kendisi dışında birinci el kaynak 33
olarak nitelendirilebilecek, mevcut olan ya da olmayan anıtsal ve sivil yapıların varlığıve özgün halleri hakkında oldukça değerli bilgiler içerebilen belgelerdir. Bahsi geçen birinci el kaynakların işlendiği modern “tarih” çalışmalarıçoğu zaman mimarlık tarihi araştırmacısıiçin önemli değerlendirme ve bilgiler barındıran yardımcı alanların başında gelebilmektedir. Toplumsal, siyasal, ekonomik vb. tarih çalışmaları, bu hareketliliğin yaşandığımekanları, çoğu zaman kıyısından köşesinden ilintilendirerek mimarlık tarihi çalışmalarına önemli bilgiler kazandırabilmektedirler. Tahrir defterleriyle ilgili çalışma yapan Heath Lowry, Trabzon Şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi 1461-1583 adlıeserinde Trabzon’a ait, 1486, 1523, 1553, 1583 tarihli bu dört tahrir defterini detaylarıyla inceleyerek, mahalle adları, yapıadları, kişi adları, istatistiki veriler v.b konulara ışık tutmuştur. Şeri’iyye sicilleri, içerdikleri sosyal, iktisadi, siyasi, askeri ve kültürel verilerle Osmanlıtarihi araştırmalarında çok önemli açılımlara imkan vermektedir. Trabzon şer’iyye sicilleri kaynak alınarak hazırlanan önemli çalışmalardan birkaçışunlardır: Necmettin Aygün’ün On Sekizinci Yüzyılda Trabzon’da Ticaret 32 adlıkitabıaynızamanda Trabzon’un ticari tarihi alanında yapılmışen kapsamlıçalışma olma özelliğindedir. Kitap, doğrudan Trabzon mimarlık tarihi yazınıolmasa da Trabzon’un ticaret yapılarıhakkında verdiği bilgilerle dikkate değerdir. Kenan İnan’ın “KadıSicillerine Göre Trabzon Şehrinin Fiziki Yapısı(1643-1656)” 33 ve “Bedestenlerin Türk Ticari Mimarisindeki Yeri ve Trabzon Bedesteni”34 başlıklımakaleleri önemli akademik çalışmalardır. Turan Açık’ın “Bir Yeniden İnşa Denemesi: 18. Yüzyılın Ortalarında Trabzon Evleri Hakkında Bazı Tespitler” 35 başlıklımakalesi ise şer’iyye sicillerinin, Trabzon’un mimarlık ve sanat tarihine sağladıklarıkatkıyıgösteren oldukça önemli bir çalışmadır. Vakfiyelerin, Trabzon mimarlık tarihine olan katkılarıyadsınamaz. Trabzon’un vakıflarıile ilgili ilk çalışma, Mehmet Kurnaz’ın Trabzon’da 35 Vakfa Ait Notlar adlı kitabıdır. Vakfiyeleri kaynak alan bir diğer çalışma ise, Abdullah Saydam’ın “Vakıf Anlayışında Yenilenme İhtiyacıve XIX. Yüzyıl Ortalarında Trabzon Vakıfları”36 başlıklı makalesidir.
32 Aygün, N.,2005. On Sekizinci Yüzyılda Trabzon’da Ticaret, Serander Yayınları, Trabzon. 33 İnan, K., 1998. KadıSicillerine Göre Trabzon Şehrinin Fiziki Yapısı(1643-1656), OsmanlıAraştırmaları, XVIII, 161-186, İstanbul. 34 İnan, K., 1996. Bedestenlerin Türk Ticari Mimarisindeki Yeri ve Trabzon Bedesteni, OTAM, 7, Ankara. 35 Açık, T., 2010. Bir Yeniden İnşa Denemesi: 18. Yüzyılın Ortalarında Trabzon Evleri Hakkında Bazı Tespitler, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 215-235. 36 Saydam, A.,2003. Vakıf Anlayışında Yenilenme İhtiyacıve XIX. Yüzyıl Ortalarında Trabzon Vakıfları, OsmanlıAraştırmaları, XXIII, İstanbul, 185-218. 34
Mimarlık ve sanat tarihine yardımcıalanlarda ise Trabzon’un daha çok ticari tarihinin ele alındığıgöze çarpar. Bu alanda yapılan çalışmalara örnek olarak Münir Atalar’ın “13. ve 14. yüzyıllarda Karadeniz Ticaretinde Trabzon’un Yeri” 37 başlıklı makalesi, Mustafa Özer’in “Trabzon’un OsmanlıDönemi Ticaret Hayatıve Ticaret Yapıları: Genel Bir Değerlendirme”38 başlıklımakalesi ve Mübahat Kütükoğlu’nun “19. Yüzyılda Trabzon Ticareti”39 başlıklıbildirisi verilebilir. Ekonomik tarih alanında ise, Hanefi Bostan’ın 15.-16. yüzyıllarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat 40 adlıkitabıilk akla gelen çalışmadır. Melek Öksüz’ün On Sekizinci Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon Toplum Kültür Ekonomi41 adlı kitabıise hem toplumsal tarihe hem de ekonomik tarihe değinmektedir. Ekonomik tarihi besleyen en önemli belge grubunun Şer’iyye Sicilleri olduğundan bahsetmiştik. Bunların içinde Kenan İnan’ın çalışmalarının önemli bir yeri vardır. “Trabzon Şer’iye Sicillerine Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Borç - Alacak İlişkileri”42 başlıklı makalesi ile İnan, Trabzon’un ekonomik tarihini “borç-alacak” penceresinden irdelemiştir. Abdurrahman Siler’in “19. Yüzyılda Trabzon’un Kaza ve Nahiyelerinin Ekonomik Durumu (1869-1905)” 43 başlıklımakalesi ve Turan Açık’ın Şer’iye Sicillerine Göre Trabzon’da Mülk Satışları44adlıtez çalışmasıda yine Trabzon’un ekonomik tarihine ilişkin önemli bilimsel çalışmalardır. Trabzon’un siyasi tarihi üzerine birçok yazın ortaya koyulmuştur ancak Süleyman Beyoğlu’nun “Trabzon ve Savaş”45 başlıklıbildirisi Trabzon’u savaşlar ölçeğinde ele alışı
37 Atalar, M., XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Karadeniz Ticaretinde Trabzon’un Yeri, Trabzon. 38 Özer, M.,1997. Trabzon’un OsmanlıDönemi Ticaret hayatıve Ticaret Yapıları: Genel Bir Değerlendirme, Trabzon Yıllığı97, Trabzon Belediyesi Yayınları: 52, Ankara, 85-100. 39 Kütükoğlu, M.,1986. XIX. Yüzyılda Trabzon Ticareti, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 97-131. 40Bostan, M. H., 2002. XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal Ve İktisadî Hayat, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara. 41 Öksüz, M.,2006. On Sekizinci Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon Toplum Kültür Ekonomi, Serander Yayınları, Trabzon. 42İnan, K., 1999. Trabzon Şer’iye Sicillerine Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Borç - Alacak İlişkileri, İslamiyat, 4, Ankara, 91-109. 43 Siler, A., 1994. XIX. Yüzyılda Trabzon’un Kaza ve Nahiyelerinin Ekonomik Durumu (1869-1905), Tarih İncelemeleri Dergisi, 9, 261-279. 44 Açık, T.,2007. Şer’iye Sicillerine Göre Trabzon’da Mülk Satışları, Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon. 45 Beyoğlu, S.,1997. Trabzon ve Savaş, Trabzon Tarihi ve Sempozyumu 6-8 Kasım 1997. 35
ile özgündür. İlyas Karagöz’ün Grek, Bizans ve Eski Türk Kaynaklarına Göre Trabzon Yer Adları46adlıkitabıise Trabzon’un coğrafi/toponomi tarihine örnektir. Mimarlık tarihi ve yerel tarih ile doğrudan ilişkili bir diğer alan ise koruma/restorasyon tarihidir. Bu alanda, Songül Kultufan’ın Trabzon Kenti Semerciler ve Kemeraltı Sokaklarının Tarihi Dokusunun İncelenmesi, Koruma ve Restorasyon Önerileri47adlıtez çalışmasıkoruma/restorasyon, mimarlık tarihi ve şehircilik konularını içermesi ile kapsamlıbir çalışmadır. Emre Engin’in Tarihi Trabzon Kent İçi Hanlarının Analizi ve Yeni İşlev Önerileri48 ve Fulya Şahinkaya’nın Trabzon’da Cephanelik Binası Restorasyonu49 adlıtez çalışmalarıdoğrudan restorasyon alanında hazırlanmışörneklerdir. Koruma alanında ise, Abdullah Saydam’ın “Vakıf Kaynaklarının Zamanaşımından Korunması: Trabzon Hatuniye VakfıÖrneği”50 başlıklımakalesi örnek verilebilir. Rölöve çalışmalarırestorasyon alanından ayrıtutulmayan çalışmalardır. Tümerkan İbiş’in bu alandaki çalışmalarıönemlidir. “Trabzon’da Rölöve Çalışmaları”51 ve Nilgün Kuloğlu ile kaleme aldıkları“Doğu Karadeniz Arşivi’nden Trabzon’da Rölöve Çalışmaları”52 başlıklı makaleler bu alana katkısağlayabilecek çalışmalardır.
1.7. Sorunun Belirlenmesi
Trabzon, köklü tarihi geçmişi ve çok katmanlıkültürel yapısıile tarihte daima önemli bir kent olmuştur. Yerli-yabancıbirçok araştırmacıya konu olmuş, gerek akademik çalışmalarda gerekse popüler kültür yazılarında sıklıkla yer bulmuştur. Bu, Trabzon kenti üzerine kaleme alınmışönemli bir literatür birikimi sağlamış, farklıdisiplinlerle ilgilenen araştırmacılar bu birikimi bibliyografik çalışmalarla bir araya getirmişlerdir. Ancak ilişkili alanlar dışında, doğrudan Trabzon’un mimarlık ve sanat tarihi birikimini ortaya koyacak herhangi bir bibliyografik çalışma gerçekleştirilmemiştir.
46 Karagöz, İ.,2006. Grek, Bizans ve Eski Türk Kaynaklarına Göre Trabzon Yer Adları, Derya Kitabevi, Trabzon. 47 Kultufan, S.,1994. Trabzon Kenti Semerciler ve KemeraltıSokaklarının Tarihi Dokusunun İncelenmesi, Koruma ve Restorasyon Önerileri, Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. 48Engin, E., 2002. Tarihi Trabzon Kent İçi Hanlarının Analizi Ve Yeni İşlev Önerileri, Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon. 49 Şahinkaya, F., 1994. Trabzon’da Cephanelik BinasıRestorasyonu, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. 50Saydam, A., 1980. Vakıf Kaynaklarının Zamanaşımından Korunması: Trabzon Hatuniye VakfıÖrneği, Türk DünyasıAraştırmaları,159, 183-193. 51 İbis, T.,1989. Trabzon’da Rölöve Çalısmaları, Mimarlık Dergisi, 1989/2. 52 İbiş,T. ve Kuloğlu, N., 1989. Doğu Karadeniz Arşivi’nden Trabzon’da Rölöve Çalışmaları, Mimarlık, 234, İstanbul, 76-79. 36
Öte yandan, Trabzon’un özellikle sosyal, siyasal, ekonomik, etnik vb. tarihsel geçmişi üzerine pek çok araştırma/inceleme yapılıyor olmasına karşın, yerel mimarlık ve sanat tarihi çalışmalarının göreceli yetersizliği bir diğer dikkat çekici sorun olarak görülmektedir. Kentin mevcut mimarlık ve sanat tarihi araştırma birikimi içerisinde 1980’li yıllarda İngiliz araştırmacılarca gerçekleştirilen ve bölgenin gayrimüslim dini yapılarını konu edinen çalışmaların önemli bir ağırlığısezilmektedir. Kentin bu dönemi yanında, sürekli ihmale uğramışOsmanlısonrasımimari ve sanatsal kültürünün araştırılmasına yönelik teşvik ortamının eksikliği bir başka dikkat çekici noktadır. Teşvik edici bu ortamın oluşumu için gerekli olan, ancak Trabzon mimarlık ve sanat tarihiyle doğrudan ya da dolaylıilintili bilgi birikiminin dağınıklığı, buna bağlıolarak çoğu görsel ve metinsel kaynağın bilinmemesi ve ulaşılırlığının zorluğu bir başka sorunu oluşturmaktadır.
1.8. Tezin Amacıve Kapsamı
Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürünü ele alan bu çalışmanın temel amacı, söz konusu alana yönelik çalışmayıhedefleyen araştırmacılara bir rehber kitap hazırlamaktır. Kentin birikmişmimarlık ve sanat tarihi çalışmalarınıbir araya getiren temel alan bibliyografyasıyanında, bu alanla dolaylıilişkili “tarih” ve “koruma-restorasyon” alanlarında yapılan çalışmalar da ayrıbir bibliyografyaya dönüştürülmüştür. Böylece, söz konusu araştırma alanına yönelik yapılacak çalışmaların en önemli aşamalarından olan literatür taramasının, derli toplu bir bibliyografya üzerinden kısmen yapılabilmesi hedeflenmiştir. Öte yandan mimarlık ve sanat tarihi alanında önemli bilgiler barındırma potansiyeli olan “tarih” alanında kaleme alınmış, seçilmişbelli başlıkitap ve makalelerin kısa tanıtımlarıve dizinleri yapılarak, bazıanahtar kelimeler üzerinden bu çalışmalarda geçen mimarlık ve sanat tarihi alanına katkısağlayacak bilgilere kolay ulaşımın sağlanması amaçlanmıştır. Hiçbir bibliyografya çalışmasıeksiksiz değildir. Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürünü konu edinen bu çalışmanın bibliyografya bölümü de eksiksiz olma iddiasında değildir, yayınlara ulaşabildiği ölçüde tamdır ve kapsamıda bununla sınırlıdır. Dolayısıyla söz konusu çalışmanın, gözden kaçmışyayınlar bir kenara bırakılırsa, temelde, en erken çalışmalardan başlayarak, araştırmanın tamamlandığı2011 yılına kadar yapılmışkitap, makale, bildiri, araştırma projeleri ve raporlarınıkapsadığınıbelirtmek yerinde olur. 37
1.9. Yöntem
Çalışmaya başlarken; öncelikle Trabzon mimarlık tarihi alanlarındaki bibliyografya çalışmalarıele alınmıştır. Halil İbrahim Düzenli’nin kaleme aldığı“Trabzon Mimarlık AraştırmalarıBibliyografyası” 53 başlıklımakale, Ayla Ödekan’ın Türkiye’de 50 Yılda YayımlanmışArkeoloji Sanat Tarihi ve Mimarlık Tarihi ile İlgili Yayınlar Bibliyografyası (1923-1973)54 adlıkitabıve Tarih VakfıYayınları’nın Türkiye Kent Tarihi Araştırmaları Bibliyografyası55 incelenmiş, mimarlık tarihi ile ilgili kaynaklar seçilerek bibliyografyanın zemini oluşturulmuştur. Tarih alanında, Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürüne dolaylıyoldan katkıda bulunan, Yüksel Küçüker’in Trabzon Tarihi Bibliyografyası56 adlı tezi ve onu izleyen kitabıincelenmiş, mimarlık tarihine katkıda bulunabilecek kaynaklar seçilerek SeçilmişTrabzon Tarihi Çalışmalarıbibliyografyasına alt yapıoluşturulmuştur. Bu alanlarda yapılan diğer bibliyografya çalışmaları da araştırılarak hazırlanan bibliyografyalara eklenmiştir. Bu ön hazırlıklardan sonra çalışmanın özgün olabilmesi amacıyla araştırmacıların kolaylıkla ulaşamayacakları, varlığından haberdar olamayacaklarıeserler araştırılmıştır. Çalışma sürecinde, sempozyum ve kongrelere sunulan bildiriler, Trabzon mimarlık tarihiyle alakalıçalışmaların yer aldığıinternet siteleri, yerli ve yabancıüniversitelerin kütüphaneleri, Karadeniz Teknik Üniversitesi kütüphanesinin, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesinin ve Milli Kütüphanenin konulara ilişkin elektronik veritabanlarıtaranarak elde edilen künyeler bibliyografyaya dahil edilmiştir. Şehir içinde; Karadeniz Teknik Üniversitesi Kütüphanesi, Trabzon İl Halk Kütüphanesi, Trabzon Belediyesi Mahmut Goloğlu Kütüphanesi, Akçaabat Belediyesi Kütüphanesi, İlyas Karagöz Özel Kütüphanesi’ne, şehir dışında ise, Ankara Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Ankara Milli Kütüphane, Samsun On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Erzurum Atatürk Üniversitesi’ne gidilerek araştırma yapılmıştır. Elde edilen tüm bilgiler bibliyografya başlığıaltında derlenmiştir.
53 Düzenli, H. İ.,2010. Trabzon Mimarlık AraştırmalarıBibliyografyası, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı- Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul. 54 Ödekan, A.,1974. Türkiye’de 50 Yılda YayımlanmışArkeoloji Sanat Tarihi ve Mimarlık Tarihi ile İlgili Yayınlar Bibliyografyası(1923-1973), İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayını, İstanbul. 55 Aksel, B. ve Öğretmen, F., (yay. haz.), 2001. Kent AraştırmalarıBibliyografyası, Tarih VakfıYurt Yayınları, İstanbul. 56Küçüker, Y.,2008. Trabzon Tarihi Bibliyografyası, Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon. 38
Eser sayısının çokluğu ve araştırma konularının çeşitliliği göz önünde bulundurularak bibliyografya, mimarlık ve sanat tarihi, koruma –restorasyon ve seçilmiş tarih araştırmalarıolarak bölümlere ayrılmıştır. Tezin birinci bölümünde; Trabzon ve Trabzon’un tarihsel arka planı, çok katmanlı kültürel alt yapısıile ilgili bilgilere değinilmiştir. Yerel tarih araştırmalarından, yerel tarihin tarih disiplinleri ile olan ilişkisinden ve Trabzon’un yerel tarihinin tarih içerisindeki yerinden söz edilmiştir. İkinci bölümde bibliyografyalara ve dizinlere yer verilmiştir. Mimarlık ve sanat tarihi bibliyografyasının yanısıra bu alanlara yardımcıolduğu düşünülen koruma-restorasyon ve mimarlık ve sanat tarihi ile ilişkili seçilmişTrabzon tarihi bibliyografyasıda çalışmanın içeriğine dahil edilmiştir. Bibliyografyalar da kendi içinde, kitaplar, makaleler, tezler, bildiriler ve araştırma projeleri-raporlar olarak sınıflandırılmıştır. Elde edilen künyelerin eser adları ve yazar adlarıdizinleri hazırlanarak “Bibliyografik Dizin” adıaltında düzenlenmiştir. Eser adlarıve yazar adlarıdizinleri kendi içlerinde mimarlık ve sanat tarihi, koruma-restorasyon ve seçilmiştarih araştırmaları olarak sınıflandırılmıştır. Yazar adlarıdizinlerinde, soyadıdeğişikliği olan kadın araştırmacıların isimleri, literatürde yer alan şekli ile verilmiştir. Araştırmalar esnasında önemli görülen yayınların, yapı, yer, mahalle isimleri bağlamında dizinleri oluşturularak “SeçilmişKaynakça Dizini” oluşturulmuştur. Çalışmanın üçüncü bölümünü oluşturan değerlendirme bölümünde; Trabzon mimarlık ve sanat tarihinin genel bir değerlendirmesi yapılmıştır. Değerlendirmeye ve tanıtmaya değer görülen eserler seçilerek üzerlerinde durulmuştur. Bunların yanısıra konu ile ilgili araştırmacılar tanıtılmışve araştırma merkezlerinden söz edilmiştir. Çalışmalar esnasında bilimsel meşruiyet ve güvenilirlik açısından yetersiz görülen eserlerin değerlendirmeleri yapılmıştır. Son olarak da bibliyografya dahilindeki eserlerin konularına, yazarlara, yayın türü dağılımlarına ve tarihsel dağılımlarına göre istatistiki grafik değerlendirmeleri ortaya koyulmuştur. 39
2. YAPILAN ÇALIŞMALAR VE BULGULAR
2.1. Bibliyografya
Bibliyografyalar, belli bir konu, yer ya da dönemle ilgili yayınların tümünü kapsayan ya da en iyilerini seçen çalışmalardır (URL-2). Başka bir tanımla bibliyografya; “bilim, sanat, kültür, edebiyat, eğitim, toplum, şahıs gibi akla gelebilecek her türlü konuya ilişkin oluşturulmuşbilgi kaynağınıkayıt altına alan, araştırıcıyıbu kaynakların varlığından haberdar eden, kaynak toplayarak kaynak oluşturan bilim dalıdır (Yıldız, 2007). Bibliyografyalar, özellik, tertip ediliş, zaman, kapsam bakımından çeşitli şekillerde hazırlanabilmektedir. Özellik bakımından bibliyografyalar, ya ele aldıklarıyayınların belli bir sıraya ve tertibe göre künyelerini (yazar, yayın adı, basıldığıyer, tarih sayfa miktarı, fiyat gibi) bildirirler; ya da ele aldıklarıyayınların içerikleri hakkında bilgi verirler. Tertip edilişleri bakımından bibliyografyalar, yazarların adlarına, yayınların adlarına, yayınların konularına göre düzenlenebilirler. Zaman bakımından bibliyografyalar, belli iki tarih arasında yayınlanmışyayınlarıele alarak bilgi verirler. Kapsam bakımından bibliyografyalar, millî ve milletlerarasıyayınlar hakkında bilgi verdikleri gibi tek konuda belli bir yazara ait yayınlar ya da belli bir konuya ait yayınlar hakkında da bilgi verebilmektedirler (URL-3). Hazırlanan bu bibliyografya çalışmasıözellik bakımından; ele alınan yayınların yazar adı, yayın adı, yayınevi adı, yayın yeri ve yayın yılıbilgilerini vermektedir. Tertip edilişbakımından; yazarların soyadlarının alfabetik dizilişine göre düzenlenmiştir. Bu çalışmada, zaman sınırlamasıolmamakla birlikte taramanın tamamlandığı2011 yılına kadar tespit edilen yayınların künyeleri bulunmaktadır. Kapsam bakımından ise, yerel, ulusal ve uluslar arasıyayınlar ele alınarak, mimarlık ve sanat tarihi, koruma restorasyon ve seçilmişTrabzon tarihi alanlarında sınıflandırma yapılmıştır. Mimarlık ve sanat tarihi bibliyografyasıkapsamında 755 yayının künyesi oluşturulmuştur. Bunların 192’si kitap, 390’ımakale, 66’sıtez, 95’i bildiri ve 12’si araştırma projesi ve raporlardır. 40
2.1.1. Trabzon Mimarlık ve Sanat Tarihi AraştırmalarıBibliyografyası
2.1.1.1. Kitaplar
1. Akbulut, Ömer, Gülbahar Hatun Camii - Ayşe Hatun ve Yavuz Selim, Trabzon Tarihi Dizisi:5, Trabzon, 1965. 2. Akbulut, Ömer, Sümela, Trabzon Tarihi Dizisi, Hakimiyet Matbaası, 1963. 3. Akbulut, Ömer, Trabzon Kitabeleri, Ülkü Basımevi, İstanbul, 1954. 4. Akbulut, Ömer, Trabzon’un Tarihi Eserleri, İnkılâp Matbaası, Trabzon, 1963. 5. Akçaoğlu, Hasan, Kartpostal Koleksiyonuyla 1880-1920 YıllarıArasındaki Trabzon, İstanbul, 1997. 6. Akyıldız, Cemal, Atatürk Portreleri, Atatürk’le Özdeşleşen Tarihi Yapılar, Atatürk Evleri, Karadeniz Konakları, Kültür ve Turizm BakanlığıYayınları, Ankara, 2001. 7. Akyıldız, Cemal, Gravürlerle Atatürk Portreleri Milli Mücadele ve Trabzon Yapıları, Trabzon Ticaret ve Sanayi OdasıYayını, Trabzon, 2007. 8. Albayrak, Hüseyin, Tarih İçinde Trabzon Lisesi, Trabzon Liselerinden Yetişenler Derneği Yayınları, Trabzon, 1987. 9. Albayrak, Hüseyin, Trabzon İmâret (Hâtûniye) Külliyesi, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları: 68, Trabzon, 1998. 10. Albayrak, Hüseyin, Trabzon İskender Paşa Külliyesi, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları: 67, Trabzon, 1998. 11. Albayrak, Hüseyin, Trabzon Orta Hisâr ve Çevresi, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları: 72, Trabzon, 1998. 12. Alcock, Thomas, Travels in Russia, Persia, Turkey and Greece in 1828-1829, London, 1831. 13. Anabolu, Mükerrem, Trabzon’daki Bizans ÇağıYapıları, İstanbul Teknik Üniversitesi Matbaası, İstanbul, 1969. 14. Arrianus, Flavius, Arrianus’un Karadeniz Seyahati, Odin Yayıncılık, İstanbul, 2005. 15. Atasoy, Sümer (haz.), Karadeniz’in Tarih ve Arkeolojisi Üzerine, Ege Yayınları, İstanbul, 2005. 16. Balyan, E. D, Hay Vanorayk i Turkia 1: Kağadio, Sepasdio yev Drabizoni gusagalutyants Yeğadz Vanorayk. (Türkiye’deki Ermeni Manastırları1: Ankara, Sivas ve Trabzon Vilayetlerindeki Manastırlar),Keşişyan, İzmir, 1914. 41
17. Barth, Heinrich, Dr. H. Barth’s reise von Trapezunt durch die nördliche hälfte Klein- Asiens nach scutari im Herbst 1858, Justus Perthes, Gotha, 1860. 18. Başgelen, Nezih, Bir Zamanlar Trabzon, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1998. 19. Bekdemir, Ünsal, Karadeniz KıyıKentleri / Samsun Hopa Arası, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya, 2007. 20. Belli, Oktay; Kayaoğlu, İzzet Gündağ, Trabzon’da Türk Bakırcılık Sanatının Tarihsel Gelişimi, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2002. 21. Bilgin, Mehmet (der.), Sürmene, Sürmene Belediyesi Kültür Yayınları, 1990. 22. BinbaşıSüleyman Bey, Memleketim Trabzon Mahallem Tekfurçayır, (haz. Ömer Türkoğlu), Kebikeç Yayınları, Ankara, 1997. 23. Bölükbaşı, Atilla, Anılarda Trabzon Cilt 1-2, Serander Yayınları, Trabzon, 2006. 24. Bryer, Anthony, Epithalamies and Eclipses in Fourteen-Century Trebizond, Athen, 1986. 25. Bryer, Anthony, Meryemana Manastir: The Monastery of Soumela: A Brief History, Birmingham, 1972. 26. Bryer, Anthony, Peoples and Settlement in Anatolia and the Caucasus 800-1900, Ashgate Publishing Company, London, 1988. 27. Bryer, Anthony; Isaac, Jane; Winfield, David, Nineteenth Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond Architectural and Historical Notes, Athens, 1972-1973. 28. Bryer, Anthony; Winfield, David, The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Dumbarton Oaks Res. Library, Washington DC, 1985. 29. Bryer, Anthony;Winfield, David; Ballance, Selina; Isaac, Jane, The Post-Byzantine Monuments of the Pontus, Variorum Collected Studies Series, Suffolk, 2002. 30. Cezar, Mustafa, Tipik Yapılarıyla OsmanlıŞehirciliğinde Çarşıve Klasik Dönem İmar Sistemi, Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1985 (“Trabzon Bedesteni”, s.290-292) 31. Chrysanthos, Hēekklēsia Trapezountos, Typographeion "Hestia", Athēnais, 1933. 32. Chrysanthos, Mémoire De L’archevêque d’Athènes Chrisanthos De Trébizonde 1881- 1949, Athènes, 1970. 33. Cihanoğlu, Selim, Doğu Karadeniz Bölgesinde Oynanan Horonlar Karşılamalar – Barlar ve Halaylar, Trabzon Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, İstanbul, 2004. 42
34. Cihanoğlu, Selim, Trabzon Yöresi Giysileri, El İşleri ve Kalıpları, Eser Ofset, Trabzon, 1997. 35. Cordier, Henri; Dupre, Pierre, Voyage de Pierre Dupré de Constantinople à Trébizonde (1803), Paris, 1919. 36. Çağdaş, M. Erdal; Ayaz, Zübeyir; Kantarcı, Züleyha, (haz.), Trabzon Kültür ve Turizm Envanteri, Trabzon Valiliği Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Trabzon, 1987. 37. Da Verica, Tarsicio Succi, Sumela: Monastry in the Clouds, Becid Yayınevi, İstanbul, 1970. 38. Da Verica, Tarsicio Succi, Trébizonde Porta D’Oriente, Çeltut Matbaası, İstanbul, 1973. 39. Dağlı, Yücel; Kahraman, Seyit Ali, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi 2. Cilt (Bursa - Bolu - Trabzon - Erzurum - Azerbaycan - Kafkasya - Kırım - Girit), YapıKredi Yayınları, İstanbul, 2005. 40. Dalby, Andrew, Bizans’ın Damak Tadı– Kokular, Şaraplar, Yemekler, (çev: Ali Özdamar), Kitap Yayınevi, İstanbul, 2004. 41. Deyrolle, Théophile, 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a, (çev. Reşat Ekrem Koçu),Çığı Kitabevi, İstanbul, 1939. 42. Dionysatoy, Theoklitoy Monahoy, I Panagia Soymela, 1994. 43. Dilaver, Sadi, Tarihçesi ve Tarihi Yapılarıyla Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Trabzon, 1987. 44. Dormition Skete Icons, The Lives of the Monastery Builders of Soumela: Saints Barnabas and Sophronios of Athens and Saint Christopher of Trebizond, Builders of the Mt. Mela (Pamphlet), Holy Apostles Convent Pubns, 1991. 45. Duman, Mustafa, Trabzon Halk Şairleri, Anadolu Sanat Yayınları, İstanbul, 1995. 46. Duman, Mustafa, Trabzon Kültür Sanat Yıllığı87 – Trabzon Yöresi Türkü ve Destanları, Trabzonlular Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayını, İstanbul, 1987. 47. Durmuş, Sinan; Suiçmez, Hasan; Dilek, Zeki, Her Yönüyle Araklı, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon, 1996. 48. Düzenli, Halil İbrahim (ed.),Bir Mimari Deneyim: Trabzon ve Sarajevo’da Mahalle (Jedan Gaditeljski Pokusaj: Mahalle u Trabzonu i Sarajevu), Nüans Yayınları, İstanbul, 2007. 49. Eastmond, Anthony, Art and Identity in Thirteenth Century Byzantium: Hagia Sophia and the Empire of Trebizond, Ashgate Publishing, Burlington, 2004. 43
50. Eastmond, Anthony, Narratives of the Fall: Structure and Meaning in the Genesis Frieze at Hagia Sophia, Trebizond, Ashgate Publishing, Burlington, 2004. 51. Enön, Zerrin; Öztekin, Kamuran; Tosun, Vehbi; Güngör, Bülent, Akçaabat Orta Mahalle’de Bir Araştırma, Karadeniz Yayınevi, Trabzon, 1985. 52. Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (çev. Zuhuri Danışman), Zuhuri Danışman Yayınevi, İstanbul, 1970. 53. Eyice, Semavi, Son Devir Bizans Mimarisi İstanbul’da Palaiologos’lar Devri Anıtları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1963. 54. Eyice, Semavi, Trabzon, Kültür ve Turizm BakanlığıYayınları, Ankara, 1996. 55. Eyice, Semavi, Trabzon Yakınında Meryem Ana Manastırı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1966. 56. Eyüboğlu, İsmet Zeki, Karadeniz Türküleri Maçka Yaylalarından Sesler, Anadolu Sanat Yayınları: 31, İstanbul, 1995. 57. Eyüboğlu, İsmet Zeki, Maçka, Pencere Yayınları, İstanbul, 2004. 58. Gedikoğlu, Haydar; Bölükbaşı, Atilla, Akçaabat, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon, 1996. 59. Gerçek, Bekir, İki Köprü Bir Şehir, Trabzon, 1990. 60. Grierson, Philip, Byzantine Coins, University of California Press, California, 1983. 61. Gülensoy, Tuncer, Trabzon Yöresi Türküleri, Türküler ve Atma Türküler, Anadolu Sanat Yayınları: 13, İstanbul, 1985. 62. Gür, Şengül Öymen, Doğu Karadeniz Örneğinde Konut Kültürü, YapıEndüstri Merkezi Yayınları, İstanbul, 2000. 63. Gür, Şengül Öymen; BATUR, Afife, Doğu Karadeniz’de Kırsal Mimari, Milli Reasürans Sanat Galerisi Yayınları, İstanbul, 2005. 64. Halil Edhem, Trabzon’da OsmanlıKitabeleri, (haz. İsmail Hacıfettahoğlu), Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon, 2001. 65. Havuş, Mehmet, The Frescoes of Sumela, Sümela Manastırı’nın Freskleri, Ajans-Türk Matbaacılık, İstanbul, 2007. 66. Hionides, Constantine, The Greek Pontians of the Black Sea: Sinope, Amisos, Kotyora, Kerasus, Trapezus: 1300 BC-2000 AD: with 525 pictures, Publishing House Kyriakides Brothers S.A, Thessaloniki, 2003. 67. Horuluoğlu, Şamil, Tarihi Eserleri ile Trabzon, Cihan Matbaası, Ankara, 1978. 44
68. Horuluoğlu, Şamil, Trabzon ve Çevresinin Tarihi Eserleri, Er Ofset Matbaası, Ankara, 1983. 69. Hubbard, Ethel Daniels, Lone sentinels in the Near East: Myrtle Shane, Bitlis; Mary Mathews, Monastir; Olive Crawford, Trebizond; Mary Graffam, Sivas,Woman's Board of Missions, 1920. 70. İskender, Süleyman, Trabzon Fotoğraf Albümü, Trabzon, 2002. 71. Janin, Raymond, Les Églises et les Monastères des Grands Centres Byzantins: Bithynie, Hellespont, Latros, Galèsios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique, Institut Français d’Études Byzantines , Paris, 1975. 72. Janssens, Emile, Trebizonde en Colchide, Presses Universitaries de Bruxelles, 1969. 73. Jennings,Raymond Carlton, The Pious Foundations of İmaret-i Hatuniye in Trabzon, Türk Tarih Kurumu, 1993. 74. Kahraman, Halil, Trabzon, Uzun Yayınevi, Trabzon, 1987. 75. Kalyoncu, Hasan, Her Yönüyle Tonya, Tonya Kaymakamlığı, Trabzon, 1989. 76. Karaca, Sebahattin, Her Yönüyle Dünden Bugüne Ağasar-Şalpazarı, Göksu Grafik, İstanbul, 2000. 77. Kardeş, Osman Nuri, Eski Fotoğraflarda KTÜ, Karadeniz Teknik Üniversitesi Basımevi, Trabzon, 2000. 78. Kardeş, Osman Nuri, Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 1, Karadeniz Teknik Eğitim VakfıYayınları, Trabzon, 1999. 79. Kardeş, Osman Nuri, Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 2, Çağlayan Basımevi, İstanbul, 2001. 80. Kardeş, Osman Nuri, Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 3, Karadeniz Teknik Eğitim VakfıYayınları, Trabzon, 2005. 81. Kardeş, Osman Nuri, Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 4, Karadeniz Teknik Eğitim VakfıYayınları, Trabzon, 2006. 82. Kardeş, Osman Nuri, Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 5,Trabzon, 2011. 83. Kare Kare Karadeniz, Trabzon Ticaret ve Sanayi OdasıYayını, Trabzon, 2008. 84. Karpuz, Haşim, Trabzon, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları:1127, Mas Matbaacılık, Ankara, 1990. 85. Kayaoğlu, İzzet Gündağ;Ciravoğlu, Öner; Akalın, Cüneyt (haz.),Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997. 86. Kaysokalybitis, N.,Ktitorikon tis Monis Soymela, Leipzig, 1775. 45
87. Keyder, Çağlar; Özveren, Eyüp; Quataert Donald (ed.), Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri (1800-1914), Tarih VakfıYurt Yayınları, İstanbul, 1994. 88. Köse, İsmail, Bulutların Ötesinde SaklıManastır Sümela, İber Matbaacılık, Trabzon, 2010. 89. Krumbacher, Karl, Geschichte der Byzantinischen Literatur 1049-1051, München, 1897. 90. Kurnaz, Mehmet, Trabzon’da 35 Vakfa Ait Notlar, Trabzon Vakıflar Bölge Müdürlüğü Yayınları, Trabzon, 2003. (İlk yayın: 1948) 91. Ktenidi, F., Mnimi Panagias Soymela, 1964. 92. Ktenidi, F., Soymela Ithografia, 1953. 93. Kyriakides, Epameinondas, Istoria tis para tin Trapezoynta Ieras Basilikis Patriarhikis Stayropigiakis Monist is Yperagias Theotokoy tis Soymela, 1898. 94. Kyriakidi, Epameinondas, Storia Monis Soymela, 1898. 95. Kyriakidis, Tassos, Pontus: Engravings, Maps, Coins, 2008. 96. Laird, James Douglas, Imperial order Saint Eugene of Trebizond, North America Exarchate: Manual of Arms,1991. 97. Lampsides, Odysseas, Agios Eygenios O Polioyhos Tis Trapezoyntos, 1984. 98. Lampsides, Odysseas, Symboli eis ton bion ton Athinaion Monahon-İdryton tis Monis Soymela, 1956. 99. Macaulay, Rose, Trabzon Kuleleri İngiliz Misyonerler Karadeniz’de, (çev. Billur C. Tiğrek), Tüm Zamanlar Yayıncılık, İstanbul, 1995. 100. Magdalinis, Monahis, Panagia Soymela toy Arhaioy Pontoy, 1985. 101. Marco Polo, Venetian Merchant Traveled in Tartary, India, Persia and Across Armenia to Trebizond 1271-1295, (çev. Colonel Henry Yule), London, 1871. 102. Millet, Gabriel; Rice, David Talbot, Byzantine Painting at Trebizon, Courtauld Institute Publications on Near Eastern Art; 1, George Allen & Unwin, London, 1936. 103. Moraux, Paul, Chronique: Manuscrits de Trébizonde au Musée archéologique d'Ankara, Bruxelles, 1965. 104. Nemlioğlu, Candan, Görsel Belgelerde Trabzon: Panel ve Tablolar (Yağlıboya- Suluboya-Karakalem) Gravür ve Litografiler 1461-1914, Trabzon Araştırmaları Merkezi VakfıYayınları: 4, İstanbul, 2005. 105. Nemlioğlu, Candan, Trabzon’un Abidevi Eserlerinden Kostaki Köşkü, Nöbetçi Yayınevi, İstanbul, 2008. 46
106. Özdemir, Yaşar Bedri, Fotoğraflarla Trabzon, T.C. Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürüğü Yayınları, Trabzon, 2006. 107. Önder, Mehmet, Atatürk Evleri Atatürk Müzeleri, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1993. 108. Özel, Mehmet, Türkiye’nin Şaheserlerinden Örnekler, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1997. 109. Özen, Hamiyet; Tuluk, Ömer İskender ve diğ, Trabzon Kent İçi Kültür Varlıkları Envanteri, Trabzon Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Trabzon, 2010. 110. Özgüner, Orhan, Köyde Mimari: Doğu Karadeniz, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları, Ankara, 1970. 111. Papadimtrioy, R., Panagia Soymela Thryloi kai Istoria, 1962. 112. Pınar, İlhan (der.), 19. Yüzyıl Anadolu Şehirleri Manisa, Edirne, Kütahya, Ankara, İstanbul, Trabzon, Antalya, Diyarbakır, Konya, İzmir, Akademi Kitabevi, Ankara, 1998. 113. Restle, Marcell, Byzantine Wall-Painting in Asia Minor, Irısh University Press, 1967. 114. Retowski, Otto, Die Münzen der Komnenen von Trapezunt, Klinkhardt &Biermann, Braunschweig, 1974. 115. Rice, David Talbot, Byzantine Art and its Influences, Variorum Reprints, London, 1973. 116. Rice, David Talbot, The Church of Haghia Sophia at Trebizond, Edinburgh University Press, Edinburgh, 1968. 117. Rice, Tamara Talbot, Decorations in the Seljukid Style in the Church of Saint Sophia of Trebizond, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1963. 118. Rosenqvist, Jan Olof, The Hagiographic Dossier of St. Eugenios of Trebizond in Codex Athous Dionysiou 154: A Critical Edition with Introduction, Translation, Commentary and Indexes, Uppsala, 1996. 119. Denktaş, Mustafa; Eravşar, Osman (ed.),Sanat Tarihi Araştırmaları, Prof. Dr. Haşim Karpuz’a Armağan, Kıvılcım Kitabevi, Konya, 2007. 120. Savvaslonidhis, Au Sujet Du Pont De Trébizonde, İstanbul, 1870. 121. Sevim, Mustafa(yay. haz.), Gravürlerle Türkiye – Anadolu-1, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1997. 47
122. Sevim, Mustafa (yay. haz.), Gravürlerle Türkiye – Anadolu-2, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002. 123. Sinclair, Thomas Alan, Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey, Cilt:1, The Pindar Press, London, 1987. 124. Sınır, Sebahattin, Her Yönüyle Trabzon, Sonhaber Basımevi, Trabzon, 1966. 125. Sınır, Sebahattin; Uzun, Pirağa, Her Yönüyle İlimiz Trabzon, As Matbaası, Trabzon, 1972. 126. Sözen, Metin; Eruzun, Cengiz, Anatolian Vernacular Houses, A Cultural Publication of Emlak, İstanbul, 1996. 127. Spyrantis,Andreas, Trapezoys kai i Moni Soymela toy Pontoy, Anamniseis 1910- 1922, 1991. 128. Strzygowski, Josef, Eine Trapezuntische Bilderhandschrift Vom Jahre 1346, Stutgart, 1890. 129. Sumela Monastery-Turkey, The Rotary Club of Trabzon, Trabzon, 1982. 130. Sümerkan, Mustafa Reşat, Doğu Karadeniz’de Dağlar Yaylalar ve Turizm, Trabzon Lions Kulübü Yayınları, Trabzon, 1997. 131. Sümerkan, Mustafa Reşat, Trabzon Yöresi Geleneksel El Sanatları, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları. Türkiye Cumhuriyeti’nin YetmişbeşYılına Armağan Dizisi; 6, Trabzon, 1998. 132. Sümerkan, Mustafa Reşat; Okman, İbrahim, Kültür Varlıklarıyla Trabzon, Cilt:1, İlçeler ve Köyler, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon, 1999. 133. Şenel, Süleyman, Trabzon Bölgesi Halk Musikisine Giriş, Anadolu Sanat Yayınları, İstanbul, 1994. 134. Şimşek, Rasim, Trabzon Belediye Tarihi, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon, 1993. 135. Şen, Ömer, Bulutlardaki Manastır (Monastery in the Clouds): Sumela, Three&M- B&Z Collection, Kültür Yayınları, İstanbul, 1994. 136. Şentürk, Cevat, Trebizond, Arofis Matbaası, İstanbul, 1975. 137. Tanimanidi, P.,Panagia Soymela, Panellinio Proskynima kai iero Symbolo 1951- 1977, 1978. 138. Tarih ve Kültür Kenti Trabzon-Trabzon The City of Culture and History,(haz. M. Volkan Canalioğlu, ve diğ.), Trabzon, 1999. 139. Tarihi, Kültürü, Turizmi ve Her Yönüyle Trabzon, Ege Haberler Ajansı, 1997. 48
140. Tarihi ve Turistik Değerleri ile Trabzon: Ganita ve Bir Yayla (Trabzon Turizm Envanteri), Trabzon Valiliği İl Turizm Müdürlüğü Yayınları, Trabzon, 1993. 141. Tavernier, Jean-Baptiste, Tavernier Seyahatnamesi, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2006. 142. Texier, Charles, Asie Mineure: Géographique, Historique et Archéologique des Provinces et des Villes de Chersonnese D’Asie, Firmin Didot Frères, Paris, 1862. 143. Texier, Charles; Pullan, Richard Popplewell, Byzantine Architecture, Londres, 1864. 144. Topal, İ., Bölükbaşı, Atilla, Trabzon’91, Oskar Kitabevi, İstanbul, 1991. 145. Topalidis, Sam, A Pontic Greek History, 2007. 146. Trabzon, Kültür BakanlığıYayınları, Ankara, 1996. 147. Trabzon, Trabzon Belediyesi Yayınları, 2007. 148. Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, Ankara, 1987. 149. Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, Ankara, 1988. 150. Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, Ankara, 1989. 151. Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, Ankara, 1990. 152. Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, Ankara, 1991. 153. Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, Ankara, 1992. 154. Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, Ankara, 1993. 155. Trabzon, Trabzon Valiliği Yayınları, İstanbul, 2000. 156. Trabzon, Trabzon Valiliği Yayınları, İstanbul, 2006. 157. Trabzon 1973 İl Yıllığı, Ajans Türk Matbaası, Ankara, 1973. 158. Trabzon İl Halk Kütüphanesi Arap Harfli Basma Eserler Kataloğu, Trabzon Valiliği Yayınları, İstanbul, 1998. 159. Trabzon İlinin Şirin İlçesi Yomra, (haz. İrfan Ertav), Trabzon, 2006. 160. Trabzon (Kanuni Özel Sayısı), Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Ankara, 1994. 49
161. Trabzon Kültür Sanat Yıllığı87, (haz. İzzet GündağKayaoğlu, Mustafa Duman, Alaattin Bahçekapılı), Trabzonlular Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayını, İstanbul, 1987. 162. Trabzon Kültür ve Turizm Envanteri, (haz. M. Erdal Çağdaş, Zübeyir Ayaz, Züleyha Kantarcı), Trabzon Valiliği Yayınları, Trabzon, 1987. 163. Trabzon Müzeleri, (haz. Mehmet Öncel Koç, Yusuf Ziya Köklü), Trabzon Valiliği Yayınları, İstanbul, 2004. 164. Trabzon Yıllığı1997, (haz. İsmail Hacıfettahoğlu), Ankara, 1997. 165. Tuluk, Ömer İskender; Düzenli, Halil İbrahim (ed.), Trabzon Kent MirasıYer-Yapı- Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010. 166. Tüfek, Özkan, The Monastery of Sumela (Meryemana), İstanbul, 1978. 167. Umar, Bilge, Karadeniz Kappadokiasi (Pontos): Bir Tarihsel Coğrafya Araştırması ve Gezi Rehberi, İnkılap Yayınevi, İstanbul, 2000. 168. Uraz, Murat, Trabzon’da Kültür Hayatı, İstanbul, 1977. 169. Usta, Veysel, Anabasis’ten Atatürk’e Seyahatnamelerde Trabzon, Serander Yayınları, Trabzon, 1999. 170. Usta, Veysel, Atatürk ve Trabzon (Fotoğraflar-Belgeler-Demeçler), Serander Yayınları, Trabzon, 1999. 171. Uzun, Enver, İşgal Yıllarında (1916-1917) Trabzon’da Rus Askeri Gazetesi Veonniy Listok (Makaleler Toplusu), Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon, 2008. 172. Uzun, Enver, Rus Hesabatlarında Trabzon (1916-1918), Mor Taka Yayınları, Trabzon, 2009. 173. Uzun, Enver, Rus İşgal KomutanıS. P. Mintslov’un Trabzon Günlüğü, Trabzon, 2008. 174. Uzun, Enver, Trabzon’da Sinema Kültürü, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon, 2006. 175. Wroth, Warwick William, Catalog of the Coins of the Vandals, Ostrogoths and Lombards and of the Empires of Thessalonica, Nicae, and Trebizond in the Britsh Museum, London, 1911. 176. Yanıkoğlu, Bilal Aziz, Trabzon ve Havalisinde ToplanmışFolklor Malzemesi, Kenan Matbaası, İstanbul, 1943. 177. Yazıcı, Mustafa, Trabzon Ayasofya Camii Şerifi (1461-2004), Trabzon, 2004. 50
178. Yerasimos, Stéphane, Les Voyageurs dans l’Empire Ottoman (XIVe-XVI Siècles, Bibliographie, Itinéraires et Inventaire des Lieux Habités), Imprimerie de la Société Turque d’Histoire, Ankara, 1991. 179. Yılmaz, Atalay, Karadeniz’in İncisi Serander – Nayla – Trabzon, Dernekler Birliği Kültür Yayınları:1, İstanbul, 2007. 180. Yılmazer, Nilgün, İkona-Trabzon (Trabzon Müzesindeki İkonalar Kataloğu), Trabzon Müzelerini Koruma-Geliştirme ve Yaşatma Derneği Yayınları, Trabzon, 2003. 181. Yücel, Erdem, Trabzon, Net Turistik Yayınları, İstanbul, 1988. 182. Yücel, Erdem, Trabzon and Sumela, (çev. N. Erbey), Net Turistik Yayınları, İstanbul, 1988. 183. Yücel, Erdem, Trabzon et Sumela, (çev. Pierrette Grolier), Net Turistik Yayınları, İstanbul, 1989. 184. Yücel, Erdem, Trabzon und Sumela, Net Turistik Yayınları, İstanbul, 1989. 185. Yüksel, Ayhan, Doğu Karadeniz Araştırmaları, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2005. 186. Yüksel, Murat, Akçaabat’ta Türk-İslam Eserleri ve Kitabeler, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Akçaabat, 2006. 187. Yüksel, Murat, Şairlerin Dilinden Trabzon, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 1996. 188. Yüksel, Murat, Şakir Şevket’in Trabzon Tarihinden Sayfalar ve Şevketname-i Osmani’si, Yunus Dergisi Yayınları, Trabzon, 1993. 189. Yüksel, Murat, Trabzon AkyazıKitabeleri, AkyazıBelediyesi Kültür Yayınları, Trabzon, 2004. 190. Yüksel, Murat, Trabzon’da Türk-İslam Eserleri ve Kitabeleri, 3 Cilt, Trabzon Valiligi Yayınları: 3, Trabzon, 1991. 191. Yüksel, Murat, Trabzon’da Türk-İslam Eserleri ve Kitabeleri, 5 Cilt, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, 58, Trabzon, 2000. 192. Zengin, Necati, Osmanlı’dan Günümüze Trabzon’da Tiyatro, Trabzon Sanat Tiyatrosu Yayınları:3, Trabzon, 2009. 51
2.1.1.2. Makaleler
1. Açık, Turan, “Bir Yeniden İnşa Denemesi: 18. Yüzyıl Ortalarında Trabzon Evleri Hakkında BazıTespitler”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 215-237. 2. Açık, Turan; Tuluk, Ömer İskender, “OsmanlıMimarlığının Metinsel Dili: Mimarlık Tarihi Yazınında Şer’iyye Sicillerinin Yeri”, Türkiye AraştırmalarıLiteratür Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 13, İstanbul, 2009, s. 461-474. 3. Akalın, Cüneyt, “Batılıların Gözüyle Trabzon”, Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 245-250. 4. Akok, Mahmut, “Trabzon’un Eski Evleri”, Arkitekt Dergisi, Sayı: 233-236, 1951, s.103-114. 5. Akok, Mahmut, “Trabzon’un Eski Evleri”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 383-397. 6. Aksoy, Erdem, “Trabzon Simgeleri”, Arkitekt, Sayı: 458, 1998, s. 20-26. 7. Aksoy, Erdem, “Trabzon Simgeleri”,Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 15-23. 8. Aksoy, Erdem, “Trabzon Simgeleri”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1991, s. 7-11. 9. Aksoy, Özgönül; Aydemir, Şinasi; Ertürk, Zafer; Özen, Hamiyet; “Trabzon Kavak MeydanıYerleşmesi Üzerine Bir Genelleme”, Mimarlık, Sayı: 148, 1976, s. 103- 112. 10. Albayrak, Hüseyin, “Tarihe Karışan Gülbahar Hatun İlkokulu”, Trabzon, Sayı: 7, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür, Sanat ve Yardımlaşma VakfıYayınları, Ankara, 1987, s. 31-35. 11. Alikılıç, Dündar, “Trabzon Sürmene’de Bir Türkmen Köyü: Baştımar”, Tekne, Sayı: 9, Trabzon, 2006, s. 44-48. 12. Alikılıç, Dündar, “Trabzon Sürmene’de Bir Türkmen Köyü: Baştımar”, Tekne, Sayı: 10, Trabzon, 2006, s. 46-48. 13. Alpatov, Michail A., “Les Reliefs de la Sainte-Sophie de Trebizonde”, Byzantion, Sayı: 4, 1927-1928, s. 407-418. 14. Arslan, Melih, “Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Pontus Krallığı’na ve Pontus Kentlerine Ait Roma Devri Sikkeleri”, Arkeoloji Dergisi, Sayı: 5, İzmir, 1997, s. 63-109. 52
15. Arslan, Melih, “Pontus Bölgesi Şehir Sikkeleri ve Zela Definesi”, Anadolu Medeniyetleri Müzesi Yıllığı, Sayı: 6, Ankara, 1991, s. 121-142. 16. Aşık, Mehmet, “Trabzon”, Trabzon Kültür Sanat Yıllığı, Trabzonlular Kültür ve Dayanışma Derneği Yayınları, İstanbul, 1987, s. 487-490. 17. Aydın, Yelda, “Trabzon’un Kentsel Dönüşümü”, Trabzon Ticaret Gazetesi, Sayı: 131, Trabzon Ticaret ve Sanayi OdasıYayını, Trabzon, 2003, s. 8-9. 18. Aysu, Emre, “Trabzon Kenti Orta-İç Kale Tarihi Yerleşimi Üzerinde Bir Deneme”, Arkitekt Dergisi, Sayı: 366, 1977, s. 95. 19. Aysu, Emre, “Trabzon (Trapezunt) –Conservation Planning for a Historical City”, Angewandte Stadforschung in der Türkei: Istanbul, Bursa, Trapezunt, Nizäa, 1986, Selbstverlag Lehrstuhl für Sozialgeographie, Nr. 30, Universität Augsburg, Augsburg, 1993, s. 69-86. 20. Bahçekapılı, Alâettin, “Trabzon’u Yazanlar”, Trabzon Kültür-Sanat Yıllığı, İstanbul, 1987, s. 175-230. 21. Baklanov, N., “Deux Monuments Byzantines de Trebizonde”, Byzantion, Sayı: 4, 1927-1928, s.363-391. 22. Bali, Ahmet Can, “Trabzon”, Trabzon, Trabzon Valiliği Yayınları, Trabzon, 2002, s.162-227. 23. Ballance, Selina, “Early Turkish Buildings in Trabzon”, Belleten, Sayı: 29/113, 1965, s. 73-76. 24. Ballance, Selina, “The Byzantine Churches of Trebizond”, Anatolian Studies, Sayı: 10, British Institute at Ankara, 1960, s. 141-175. 25. Ballance, Selina, “Trabzon’daki Erken Devir Türk Yapıları”, (çev. Solmaz Turunç), Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 253-257. 26. Ballance, Selina; Bryer, Anthony; Winfield, David, “Nineteenth – Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond: Architectural and Historical Notes, Part I”, Arheion Pontou, Sayı: 28, 1966, s. 233-308. 27. Bayraktar, Alemdar; Türker, Temel; Sevim, Barış;Altuni, Ahmet Can; Yıldırım, Faruk, “Modal Parameter Identification of Hagia Sophia Bell-Tower via Ambient Vibration Test”, J Nondestruct Eval, Sayı: 28, 2009, s. 37–47. 28. Beldiceanu, Nicoara, “Biens Monastiques D’après un Registre Ottoman de Trébizonde (1487)-Monastères de la Chrysoképhalos et du Pharos”, Revue des Etudes Byzantines, Sayı: 35, Paris, 1977, s. 175-213. 53
29. Beldiceanu, Nicoara, “Les Biens du Monastère d’Aya Sofya à Trébizonde dans la Région d’Aqdjaabad Avant 1461”, Retimno, 1986, s. 325-334. 30. Beldiceanu, Nicoara, “Les Monastere de la Theokepastos a la Lumiere d’un Recensement Ottoman de Trebizonde” Byzantion, Sayı: 55, 1985, s. 289-331. 31. Beldiceanu, Nicoara; Nàsturel, Petre S., “Biens du Monastère Sainte-Sophie de Trébizonde Dans Plusieurs Bandons du Pays a ala Charnière de la Conquête (1461)”, Byzantion, Sayı: 60, 1990, s. 25-89. 32. Belli, Oktay; Kayaoğlu, İzzet Gündağ, “Trabzon Bakır ve Bronz Atölyeleri”, Tarih ve Medeniyet, Sayı: 9, 1994, s. 60-63. 33. Belli, Oktay; Kayaoğlu, İzzet Gündağ, “Trabzon Bakırcılığı”, Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 462-466. 34. Belli, Oktay; Kayaoğlu, İzzet Gündağ, “Trabzon Bakırcılığının Tarihsel Gelişimi”, Kültür ve Sanat Dergisi (Trabzon Özel Sayısı), Sayı: 18, Türkiye İşBankasıKültür Yayınları, Ankara, 1993, s. 46-48. 35. Belli, Oktay; Kayaoğlu, İzzet Gündağ, “Trabzon El Sanatları”, Kültür ve Sanat Dergisi (Trabzon Özel Sayısı), Sayı: 18, Türkiye İşBankasıKültür Yayınları, Ankara, 1993, s. 49-51. 36. Bendall, Simon, “A New Twelfth-Century Byzantine Coin from the Mint of Trebizond”, Numismatic Chronicle, Sayı: 19, 1979, s. 211. 37. Berki, Ali Himmet, “İslam’da Vakıf, Zağanus Paşa ve Zevcesi Nefise Hatun Vakfiyeleri”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 4, 1958, s. 19-37. 38. Birdsall, J. Neville, “A Manuscript of the Monastery of the Soumela, Trebizond”, Byzantine and Modern Greek Studies, Sayı: 14, 1990, s. 241-245. 39. Bilge, “Trabzon’da Tarihi Eserler”, Yeni Adam, Sayı: 73, İstanbul, 1935, s. 4. 40. Brounov, N., “La Sainte-Sophie de Trebizonde”, Byzantion, Sayı: 4, 1927-1928, s.393- 405. 41. Brown, T. S.; Bryer, Anthony; Winfield, David, “Cities of Heracilius”, Byzantine and Modern Greek Studies, Sayı: 4, 1978, s. 15-38. 42. Bryer, Anthony, “Greeks and Türkmen: The Pontic Exception”, Dumbarton Oaks Papers, Sayı: 29, 1975, 115-148. 43. Bryer, Anthony, “Nineteenth Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond: Architectural and Historical Notes, Part II”,Arheion Pontou, Sayı: 29, 1968, s. 89-132. 54
44. Bryer, Anthony, “Some Trapezuntine Monastic Obits (1368-1563)”, Revue des Etudes Byzantines, Sayı: 34, 1976, s.124-138. 45. Bryer, Anthony, “The Church of Hagia Sophia in Trebizond”, Apollo, Sayı: 89, 1969, s. 268-274. 46. Bryer, Anthony, “The Crypto-Christians of the Pontos and Consul William Gifford Palgrave of Trebizond”, Deltio Kentrou Mikrasiatikon Spoudon, Sayı: 4, 1983, s. 13- 68. 47. Bryer, Anthony, “The Estate of Empire of Trebizond”, Arheion Pontou, Sayı: 35, 1979, s. 370-477. 48. Bryer, Anthony, “The Littoral of the Empire of Trebizond in Two Fourteenth-Century Portolano Maps”, Arheion Pontou, Sayı: 24, 1969, s. 191-210. 49. Bryer, Anthony, “The Treatment of Byzantine Place-Names”, Byzantine and Modern Greek Studies, Sayı: 9/1, 1984, s. 209-214. 50. Bryer, Anthony, “Trebizond and Rome”, Arheion Pontou, Sayı: 26, 1964, s. 290-307. 51. Bryer, Anthony, “Une Église à Demande du Client à Trébizonde”, Proche-Orient Chretien, Sayı: 32, 1982, s. 216-234. 52. Bryer, Anthony; Isaac, Jane; Winfield,David, “Nineteenth Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond: Architectural and Historical Notes, Part VI”,Arheion Pontou, Sayı: 31, 1972-1973, s. 126-310. 53. Bryer, Anthony; Winfield, David, “Nineteenth Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond: Architectural and Historical Notes, Part III”,Arheion Pontou, Sayı: 30, 1970, s. 228-385. 54. Bulut, Aydan, “Hasan Paşa Camisi ve Çevre Yapıları”, Trabzon, Sayı: 9, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Ankara, 2003, s. 45- 48. 55. Bulutay, Kâzım, “Köy Mimarisine Hazırlık”, İnan Dergisi, Sayı: 5, Trabzon, 1937, s. 16-20. 56. Campbell, I. C. G., “Coins and History (Trebizond)”, NI Bulletin, Sayı: 10, 1976, s. 407-419. 57. Canalioğlu, Mehmet Volkan, “Trabzon’daki Manastırlar”, Trabzon, Sayı: 5, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1991, s. 22-26. 58. Cargnelli, Renata L., “Trebisonda, L’impero Dimenticato”, Cilt:64, Sayı:86, s. 51-72. 55
59. Carr, Annemarie Weyl, “Icons and the Object of Pilgrimage in Middle Byzantine Constantinople”, Dumbarton Oaks Papers, Sayı: 56, 2002, s. 75-92. 60. Cinemre, Vefa Baki, “Eski Trabzon’a Dair”, İnan Dergisi, Sayı: 1, Trabzon Halkevi Yayını, 1937, s.21-24. 61. Cinemre, Vefa Baki, “Eski Trabzon’a Dair”, İnan Dergisi, Sayı: 2, Trabzon Halkevi Yayını, 1937, s. 21-25. 62. Cinemre, Vefa Baki, “Eski Trabzon’a Dair”, İnan Dergisi, Sayı: 3, Trabzon Halkevi Yayını, 1937, s. 24-25. 63. Cinemre, Vefa Baki, “Eski Trabzon’a Dair”, İnan Dergisi, Sayı: 4, Trabzon Halkevi Yayını, 1937, s. 24-25. 64. Cinemre, Vefa Baki, “Eski Trabzon’a Dair”, İnan Dergisi, Sayı: 5, Trabzon Halkevi Yayını, 1937, s. 23-25. 65. Cinemre, Vefa Baki, “Eski Trabzon’a Dair”, İnan Dergisi, Sayı: 6, Trabzon Halkevi Yayını, 1937, s.19-21. 66. Ciravoğlu, Öner, “Bir Kentin Belleği”, Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 6-8. 67. Clavijo, Ruy Gonzales de, “Kadis’ten Semerkand’a ‘Karadeniz Yolculuğu’ Bölümü”, (çev. Ömer Rıza Doğrul), Kıyı: Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı: 96, Trabzon, 1994, s. 14-20. 68. Concino, E., “Fra Oriente e Occidente: Gli Zen, un Palazzo e il Mito di Trebisonda”, Renovatio Urbis Venezia neh’atà di Andrea Gritti (1523-1538), A cura di: M. Tafuri, Roma, 1984, s. 265-290. 69. Crow, James; Bryer, Anthony, “Survey in Trabzon and Gümüşhane Vilayets, Turkey, 1992-1994”, Dumbarton Oaks Papers, Sayı: 51, Trustees for Harvard University, 1997, s. 283-289. 70. Cumont, Franz, “Notes on Vazelon”, Byzantinische Zeitschrift, Sayı: 4, 1905, s. 302. 71. Çakalof, A.E., “Byzantion Näidrion Paraten Trapezounta” Byzantinische Zeitschrift, Sayı: 19, 1910, s. 119-121. 72. Çakır, Zehra, “Karadeniz’in Tarihi YapılarıYerlerini Beton Bloklara Terk Etti. Bu Evlere Yazık Oluyor”, Günaydın Gazetesi, s. 4, 1990. 73. Çakıroğlu, Said Bilâl, “Tarihi Eserleri İtibariyle Trabzon”, Yeni İstanbul, Sayı: 4, 1953, s. 5. 56
74. Çavdar, Ayça S.; Özen, Hamiyet, “Trabzon Kent İçi Tescilli YapıEnvanteri ve Dağılımı”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 397-425. 75. Çeltik, M. Ali, “Akçaabat İlçesi”, İdare Mecmuası, Sayı: 176, Ankara, 1945, s. 191- 201. 76. Çetinor, Bülent, “Doğu Karadeniz ve Evleri”, İlgi Dergisi, Sayı: 20, 1986, s. 15-22. 77. Demir, Ahmet, “Trabzon ve Yöresinde Ahşap Camiler”, HacıBektaşi Veli Araştırma Dergisi, Gazi Üniversitesi, Sayı: 29, 2004, s. 168-188. 78. Demir, Necati, “Serendi/Serender Kelimesi Üzerine”, Türk Dili, Sayı: 617, 2003, s. 443-447. 79. Demir, Necati, “Trabzon ve Yöresinde Seranderler”, Erdem, Sayı: 14, 1985, s. 99-118. 80. Demir, Necati, “Trabzon Yöresinde Destan Kültürü ve Tarihi Alt Yapısı”, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 1, 2006. 81. Demircioğlu, İsmail Hakkı, “İngiliz Konsolos William Gifford Palgrave’in Trabzon Hatıraları”, Tarih ve Toplum, Sayı: 236, 2003, s. 44-47. 82. Demirkaya, Fulya Üstün, “Türkiye ve Şehirlerine Mimarlık Tarihinden Bakmak: SeçilmişTez Bibliyografyası”, Türkiye AraştırmalarıLiteratür Dergisi, Cilt 7, Sayı13, İstanbul, 2009, s. 605-658. 83. Dilaver, Sadi, “Tarihçesi ve Tarihi Yapılarıyla Trabzon”, Trabzon, Sayı: 1, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1987, s. 12- 15. 84. Dilaver, Sadi, “Tarihi Yapılarıyla Trabzon”, Arkitekt Dergisi, Sayı: 458, 1998, s. 16- 19. 85. Dilaver, Sadi, “Tarihsel Yapılarıyla Trabzon”, Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 86. Diler, Ömer, “Trabzon’da Basılmışİslami Paralar”, Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 258-261. 87. Drews, Robert, “Karadeniz’de En Eski Grek Yerleşmeleri”, Ankara Üniversitesi Dil- Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih AraştırmalarıDergisi, Sayı: 26, 1991, s. 303-327. 88. Drews, Robert, “The Earliest Greek Settlements on the Black Sea”, The Journal of Hellenic Studies, Sayı: 98, 1976, s. 18-31. 89. Duman, Mustafa, “Kuruluşunun 100. Yıldönümünde Trabzon Lisesi Tarihçesi”, Trabzon Kültür-Sanat Yıllığı, İstanbul, 1987, s. 369-376. 57
90. Durmuş, Serap, “Türkiye’de Mimarlık Sempozyumlarıve Türk Mimarlık Bildirileri Bibliyografyası”, Türkiye AraştırmalarıLiteratür Dergisi, Cilt 7, Sayı13, İstanbul, 2009, s. 557-604. 91. Dursun, Pelin; Sağlamer, Gülsün, “Cultural Transformations and Reflection on the Physical Environment in Trabzon: A Morphological Analysis of Housing Patterns”, Housing Science and Its Applications, Sayı: 23, 1999. 92. Dursunoğlu, T. Ziya, “Maçka İlçesi”, Ülkü (Halkevleri ve HalkodalarıDergisi), Sayı: 42, 1950, s. 38-39. 93. Düzenli, Evrim, “Cumhuriyeti Trabzon’da İnşa Etmek: Belediye Zabıtnamelerinde (1936-1958) “Meydan”, “Anıt”, “Müze” ve “Sinema” Tartışmaları”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 265-291. 94. Düzenli, Evrim, “J. H. Lambert Trabzon’da, Yıl 1937: Trabzon’da ‘Şehirleşme’ Çabalarıve Lambert’in ‘Trabzon İmar Planıve İzah Raporu’ Üzerine Notlar”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 291-307. 95. Düzenli, Halil İbrahim, “İnziva Mekanları/Yapıları/Binaları: Trabzon Hatuniye Camii ve Trabzon Ziraat BankasıBinası”, Ada, Sayı: 2, 2004, s. 41-43. 96. Düzenli, Halil İbrahim, “Kestane Şehittur, Çürümez: Bir Doğu Karadeniz Köyü, Ustalar, Malzeme ve Yapım Geleneği”, Arredamento Mimarlık, Sayı: 187, s. 115-121, 2006. 97. Düzenli, Halil İbrahim, “OsmanlıMimarlığınıTrabzon’dan Okumak: Gülbahar Hatun ve İskender Paşa Camileri Karşılaştırması”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s.191-205. 98. Düzenli, Halil İbrahim, “Sedat Çetintaş Trabzon’da, Yıl 1937”, Arredamento Mimarlık,2008. 99. Düzenli, Halil İbrahim, “Sedat ÇetintaşTrabzon’da, Yıl 1937”, Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 353-365. 100. Düzenli, Halil İbrahim, “Trabzon Mahalle İsimleri”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı- Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s.453-465. 101. Düzenli, Halil İbrahim, “Trabzon Mimarlık AraştırmalarıBibliyografyası”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s.465-513. 102. Düzenli, Halil İbrahim; Düzenli, Evrim, “Gülenköyü’nde Mimarlık”, Geçmişten Geleceğe Çaykara Dernekpazarı, Çaykara ve DernekpazarıKültür Yardımlaşma Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 2005, s. 587-596. 58
103. Düzenli, Halil İbrahim, Tuluk, Ömer İskender, “Trabzon Camileri: Bir Envanter Denemesi (1461-2004)”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 425-453. 104. Eastmond, Anthony, “Art and Identity in Thirteenth-Century Byzantium: Hagia Sophia and the Empire of Trebizond”,BirminghamByzantine and Ottoman Monographs, U.K. Ashgate,2004. 105. Eastmond, Anthony, “Narratives of the Fall: Structure and Meaning in the Genesis Frieze at Hagia Sophia, Trebizond”, Dumbarton Oaks Papers, Sayı: 53, 1999, s. 219- 236. 106. Emiroğlu, Kudret, “Trabzon Seyahatnameleri Bibliyografyası”, Trabzon Kültür Sanat Yıllığı, Trabzonlular Kültür ve Dayanışma Derneği Yayınları, İstanbul, 1989, s. 189-219. 107. Emiroğlu, Kudret, “Trabzon’da Yok Olan Bir Anıt: Gürcü KralıSolomon II’nin Türbesi”, Trabzon, Sayı: 3, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1989, s. 79-80. 108. Emiroğlu, Kudret, “Trabzon’da XIX. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Kahvehane ve Kitabevi Bağlamında Toplumsal Tabakalanma”, Kültür ve Siyaset Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak AraştırmalarıDergisi,Sayı: 10, Ankara, 2000, s. 187-222. 109. Emiroğlu, Kudret, “Türkiye’nin Kalesi: Trabzon Şehri”, Birikim, Sayı: 86/87, 1975, s. 129-134. 110. Emre, Şinasi, “Trabzon ve Civarı”, Belediyeler Dergisi, Sayı: 23, Ankara,1937, s. 63-83. 111. Endres, Clifford, “Travelling in Turkey with Christopher M.”, Chicago Review, Sayı: 51, 2005. 112. Enön, Zerrin, “Resimlerle Trabzon Sokakları: KalıcıOlmak veya Olmamak”, Mimarlık Dergisi, Sayı: 234, 1989, s. 65-67. 113. Enön, Zerrin, “Trabzon Bahçeleri”, Trabzon, Sayı: 5, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1991, s. 66. 114. Ergün, Süreyya, “Giresun’dan Artvin’e – Trabzon’da İki Gün – 1”, İnan, Sayı: 29, Trabzon, 1947, s. 11-12. 115. Ergün, Süreyya, “Giresun’dan Artvin’e – Trabzon’da İki Gün – 2”, İnan, Sayı: 30, Trabzon, 1947, s. 15-16. 59
116. Ergün, Süreyya, “Giresun’dan Artvin’e – Trabzon’da İki Gün – 3”, İnan, Sayı: 31, Trabzon, 1947, s. 12-13. 117. Ergün, Süreyya, “Giresun’dan Artvin’e – Trabzon’da İki Gün – 4”, İnan, Sayı: 32, Trabzon, 1947, s. 7-8. 118. Ergün, Süreyya, “Giresun’dan Artvin’e – Trabzon’da İki Gün – 5”, İnan, Sayı: 33, Trabzon, 1947, s. 12. 119. Ergün, Süreyya, “Giresun’dan Artvin’e – Trabzon’da İki Gün – 6”, İnan, Sayı: 34- 35, Trabzon, 1947, s. 11-12. 120. Erten, Erkin, “Türk Mimarisine YabancıBir Tarz Kostaki Konağı”, Mimarlık, Sayı: 234, İstanbul, 1989, s. 87-88. 121. Ertuğrul, Özkan, “Akçaabat”, Sanat Tarihi AraştırmalarıDergisi, Sayı: 3, İstanbul, 1988, s. 65-72. 122. Ertürk, Zafer; Birlik, Süheyla, “Tarihi Mekandan Günümüze Kalanlar: Trabzon Orta- İç Kale”, Arkitekt Dergisi, Sayı: 495, 2003, s. 12-17. 123. Eruzun, Cengiz, “Doğu Karadeniz’de Dolma Tipi Evler”, Türk Folkloru Araştırmaları, Sayı: 1981/1, T.C. Kültür BakanlıgıMilli Folklor Arastırma Dairesi Yayınları: 35, Ankara, 1981, s. 11-39. 124. Eruzun, Cengiz, “Doğu Karadeniz’de Geleneksel Mimari ve Yerleşme”, Viya, Karadeniz Egitim Kültür ve Çevre Koruma VakfıYayını, İstanbul, 1992. 125. Eruzun, Cengiz, “İlginç Bir Sergi: Uzungöl’den Örnekler”, Mimarlık Dergisi, Sayı: 77, 1970, s. 14-20. 126. Esen, Nüket, “Türkiye’de Geçen Bir İngiliz Romanı: Trabzon’un Kuleleri”, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları, Sayı: 3, İstanbul, 1987, s. 29-33. 127. Eyice, Semavi, “Trabzon”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, Sayı: 304, İstanbul, 1970, s. 7-11. 128. Eyice, Semavi, “Trabzon Yakınında Meryemana (Sümela) Manastırı”, Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 25-70. (I. Ek: Meryemana (Sümela) ManastırıHakkında Yeni BazıNotlar, s. 49-60; II. Ek: Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Muhafaza Edilen Sumela Manastırı’na Ait El Yazmaları Hakkında Notlar, s. 61-63). 60
129. Eyice, Semavi, “Türkiye’de Bizans Mimarisi Hakkındaki YabancıAraştırmaların Kısa Tarihçesi (İkinci Dünya Savaşına Kadar)”, Sanat Tarihi Yıllığı,Sayı: VI, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Enstitüsü, İstanbul, 1976, s. 453-471. 130. Eyüboğlu, İsmet Zeki, “Maçka Vadisinde Manastırlar”, Kıyı: Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı: 19, Trabzon, 1987, s. 10-13. 131. Eyüboğlu, İsmet Zeki, “Maçka Vadisinde Manastırlar 2”, Kıyı: Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı: 21, Trabzon, 1987, s. 12-13. 132. Fallmerayer, Jacop Philip, “Das Hohenkloster Sumelas”, Byzanz und das Abendland, Vienna, 1943, s. 189-225. 133. Gerçek, Bekir, “Akçaabat’ın Orta Yeri Mahalle”, Trabzon, Sayı: 3, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1989, s. 23-29. 134. Gerçek, Bekir, “Ben Trabzon Liseliyim”, Trabzon, Sayı: 5, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1991, s. 93-98. 135. Gerçek, Bekir, “İki Köprü Bir Şehir”, Trabzon, Sayı: 4, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1990, s. 67-72. 136. Gerçek, Bekir, “Kahvehaneler”, Trabzon, Trabzon Valiliği Yayınları, İstanbul, 2006, s. 291-294. 137. Gerçek, Bekir, “Kıraathaneydiler Geçmişte”, Trabzon, Sayı: 6, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1992, s. 100-105. 138. Gerçek, Bekir, “Masal Gibi”, Trabzon, Sayı: 1, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1987, s. 46-51. 139. Gerçek, Bekir, “Trabzon Lisesi’nin MimarıBruno Taut” Bir Tutkudur Trabzon, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1997. 140. Gerçek, Bekir, “Trabzon’da Mimari Doku: Dün, Bugün, Yarın” Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997. 141. Gerçek, Bekir, “Trabzon’un Kalbine Saplanan Yol”, Arkitekt Dergisi, Sayı: 458, 1998, s. 35-37. 142. Goloğlu, Mahmut, “Trabzon’da İlk Kilise”, Türk Sesi Gazetesi, Tarih: 9.6.1976. 143. Göldeli, İpek; Göldeli, İzzet, “Günümüz Halk Mimarisinde Gelenekselin Etkisi: Dereiçi Mahallesi (Trabzon) Örneği”, Mimarlık Bülteni, Sayı: 7, KTÜ Mimarlık Bölümü Yayını, Trabzon, 1982, s.97-113. 61
144. Gregoire, Henri, “Les Veilleurs de Nuit a Trebizonde”, Byzantinische Zeitschrift, Sayı: 18/2, Teubneri, Leipzig, 1909. 145. Gündüzalp, Nural, “Doğu Karadeniz’de Kültürel Kimliğini Koruyan SaklıBir Yerleşme: Santa”, Trabzon, Sayı: 5, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1991, s. 56-60. 146. Gündüzalp, Nural, “Santa Bölgesi Tarihi Eserleri”, Trabzon Mimarlar OdasıBülteni, Sayı: 6, 1992, s. 2. 147. Gündüzalp, Nural, “Trabzon Ayasofya Müzesi’nde Bulunan Bir Heykel Başı”, Remzi Oğuz Arık Armağanı, Ankara Üniversitesi, Ankara, 1987, s. 209-214. 148. Günel, Abdullah, “Trabzon Eski Eserleri İçinde Excursien”, İnan Dergisi, Sayı: 4, Trabzon Halkevi Yayını, 1937, s. 22-23. 149. Güner, Ömer, “Türkiye’nin İkinci Safranbolu’su Trabzon’da Ortamahalle’nin Evleri”, Cumhuriyet Dergi, Sayı: 59, 1987, s.32. 150. Güngör, Bülent, “Trabzon Evleri”, Trabzon 87 Kültür Sanat Yıllığı, Trabzonlular Kültür ve Dayanışma Derneği Yayını, İstanbul, 1987, s. 12-20. 151. Gür, Şengül Öymen, “Doğu Karadeniz Konutu / The Eastern Black Sea Traditional Houses”, Doğu Karadeniz’de Kırsal Mimari-Rural Architecture in the Eastern Black Sea Region, Milli Reasürans T.A.S. Yayınları, İstanbul, 2005, s. 162-211. 152. Gür, Şengül Öymen, “Kırsal ve Kentsel Toplum İkilemi İçinde Trabzon”, Şehir Kulübü Derneği Yayını, Sayı: 3, 1995, s. 2. 153. Gür, Şengül Öymen, “Ortamahalle”, XXI Dergisi, Temmuz 2000, s. 104-105. 154. Gür, Şengül Öymen, “Trabzon’da Mimarlık Dün, Bugün, Yarın”, Mimarlık,Sayı: 234, 1989, s. 45-47. 155. Gür, Şengül Öymen, “Yöre Mimarlığı: Nostalgia”, Mimarlık Dergisi, Sayı: 22/200, 1984, s. 3-5. 156. Hacıfettahoğlu, İsmail, “Sedat Çetintaşve ‘Trabzon’un Sanat Eserleri’ Raporu”, Trabzon Fetih Yıllığı, Atlas Yayıncılık, Ankara, 1994, s. 81-82. 157. Halaçoğlu, Ahmet, “İngiliz Konsolosu Longworth’a Göre Trabzon Vilayeti (1892- 1898)”, Belleten, Cilt: 67, Sayı: 250, Ankara, 2003, s. 881-909. 158. Halil Edhem, “Trabzon’da Osmanlı Kitabeleri”, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, Sayı: 48, İstanbul, 1334, s. 321-358. 159. Hamamizâde İhsan Bey, “Trabzon Adetleri”, Halkbilgisi Haberleri Mecmuası, Ankara, 1931, s. 103-105. 62
160. Hamzaçebi, Metin, “Zamana ve Yalnızlığa Direnen Kefeli Camii”, Tekne, Sayı: 5, Sürmene Lisesi Dergisi, Trabzon, 2005, s. 50-52. 161. Hasluck, Frederick William, “Genoese Monuments at Trebizond”, Annual of the British School of Athens, Sayı: 18, 1910-11, s. 141-142. 162. Henry, H. P., “La Peinture Moldave du XVIe siècle a-t-elle pu être Influencée par Trébizonde?”, Byzantion, Sayı: 13, 1921, s. 735-739. 163. Horn, Robert C., “The Last Three Books of Xenophon's Anabasis”, The Classical Weekly,Cilt: 28, Sayı: 20, Classical Association of the Atlantic States, 1935, s. 156- 159. 164. Issawi, Charles, “The Tabriz-Trabzon Trade, 1830-1900: Rise and Decline of a Route”, International Journal of Middle East Studies, Cilt: 1, Sayı: 1, Cambridge University Press, 1970, s. 18-27. 165. İbiş, Tümerkan; Kuloğlu, Nilgün “Doğu Karadeniz Arşivi’nden Trabzon’da Rölöve Çalışmaları”, Mimarlık, Sayı: 234, İstanbul 1989, s. 76-79. 166. İnan, Kenan, “Bedestenlerin Türk Ticari Mimarisindeki Yeri ve Trabzon Bedesteni“, Ankara Üniversitesi OsmanlıTarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 7, 1996, s. 119-133. 167. İnan, Kenan, “Bedestenlerin Türk Ticari Mimarisindeki Yeri ve Trabzon Bedesteni”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 155-173. 168. İnan, Kenan, “KadıSicillerine Göre Trabzon Şehrinin Fiziki Yapısı(1643-1656)”, OsmanlıAraştırmaları, Sayı: XVIII, 1998, s. 161-186. 169. İnandık, Hamit, “Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Köy Hayatı”, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, Sayı: 9, İstanbul, 1958. 170. İnce, Kasım, “KabataşKöyü Merkez Camii/Çaykara/Trabzon”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 28, 2004, s. 225-236. 171. İren, Murat, “Trabzon-Çaykara-DernekpazarıGüney Kondu Mahallesi Camii”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, Sayı: 5, Ankara, 1983, s. 165-174. 172. İskender, Suat, “Bir Serender Üzerine İnceleme: Kazım Topaloğlu Serenderi- Pazar/Rize”, Dizayn Konstrüksiyon Dergisi, Sayı: 215, 2003, s. 72-78. 173. İskender, Suat, “Bir Serenderin Konstrüksiyon ve Süsleme ProgramıÜzerine: Akçaabat-Halim Pehlivan Serenderi”, Sanat Tarihi Araştırmaları, Prof. Dr. Haşim Karpuz’a Armağan, Kıvılcım Kitabevi, Konya, 2007, s. 257-270. 63
174. İskender, Suat, “Doğu Karadeniz Geleneksel Kültüründen Bir Kesit: ‘Körali’ Evinde Mimari Süsleme”, YapıDergisi, Sayı: 166, 1995, s. 86-97. 175. İskender, Suat, “Trabzon Çevresinde Mimari Süslemeye Bir Örnek: Çarşıbaşı (İskefiye)’deki ‘Gelleci Seranderinde Mimari Süsleme’”, Arkitekt Dergisi, Sayı: 437, İstanbul, 1996, s. 42-49. 176. İskender, Suat, “Trabzon’un Vakfıkebir İlçesinde Geleneksel Ahşap Mimari Süsleme İçin Bir Örnek: Refik Komut Seranderinde Mimari Süsleme”, Arkeoloji ve Sanat, Sayı: 120, İstanbul, 2005, s. 129-134. 177. Jacoby, David, “Marco Polo, His Close Relatives, and His Travel Account: Some New Insights”, Mediterranean Historical Review, Cilt: 21, Sayı: 2, 2006, s. 193–218. 178. Janssens, Emile, “Le Pays de Trébizonde”, Byzantion, Sayı: 36, 1966, s. 97-126. 179. Janssens, Emile, “Trébizonde”, Le Flambeau, Sayı: 46, 1963, s. 234-253. 180. Jennings, Ronald Carlton, “Pious Foundations in the Society and Economy of Ottoman Trabzon, 1565-1640: A Study Based on the Judicial Registers (șer’i mahkemesicilleri) of Trabzon”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Cilt: 33, Sayı: 3, 1990, s. 271-336. 181. Jennings, Ronald Carlton, “Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century: A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon, and Erzurum”, International Journal of Middle East Studies, Cilt: 7, Sayı: 1, Cambridge University Press, 1976, s. 21-57. 182. Kâbar, Olcay; Olşen, Koray, “Sümela Manastırı”, Trabzon, Sayı: 2, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Pan Matbaacılık, Ankara, 1988, s. 99- 100. 183. Kalafatoğlu, Osman Zihni, “Sürmene”, Trabzon, Sayı: 2, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Ankara, 1988, s. 110-111. 184. Kandil, Mustafa, “Mimar Bruno Taut”, Bülten, Sayı: 7, Mimarlar OdasıTrabzon Şubesi Yayınları, 1992. 185. Karaduman, Necmettin, “Çeşitli Yönleriyle Trabzon ve Karadenizli”, Trabzon 1989, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Trabzon, 1989. 186. Karahasanoğlu, Subutay Hikmet, “Trabzon Halkevi Kültür Dergisi ‘İnan’ın Bibliyografyası”,Trabzon Kültür-Sanat Yıllığı, İstanbul, 1987, s.293-349. 64
187. Karahasanoğlu, Subutay Hikmet, “Trabzon’da Türk Devri Yapıları”, Kültür ve Sanat Dergisi (Trabzon Özel Sayısı), Türkiye İşBankasıKültür Yayınları, Sayı: 18, Ankara, 1993, s.15-18. 188. Karahasanoğlu, Subutay Hikmet, “Trabzon’da Yok Olan Türk Devri Yapıları”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 23, Ankara, 1994, s. 146-149. 189. Karakoyunlu, Sadri, “Uzun Sokak ve Onun Yaşam Öyküsü (1938-1941)”, Trabzon, Sayı: 3, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Pan Matbaacılık, Ankara, 1989, s. 68-77. 190. Karaosmanoğlu, Hüseyin, “Sümela’dan Santa’ya”, Trabzon, Sayı: 5, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1991, s. 62-64. 191. Karpuz, Haşim, “Akçaabat’ın Tarihi Eserlerine Toplu Bir Bakış”, Akçaabat Yazıları I, İstanbul, 2004, s. 15-24. 192. Karpuz, Haşim, “Doğu Karadeniz Bölgesi’nde BazıAhşap Camiler”, Sanat Tarihi AraştırmalarıDergisi, Sayı: II/4, İstanbul, 1989, s. 37-45. 193. Karpuz, Haşim, “Doğu Karadeniz’de Yaylacılık ve Yayla Evleri”, Türk Halk Edebiyatında ve Folklorunda Yeni Görüşler, Ankara, 1985, s. 318-327. 194. Karpuz, Haşim, “Geleneksel Trabzon Evleri”, Kültür ve Sanat Dergisi (Trabzon Özel Sayısı), Sayı: 18, Ankara, 1993, s. 19-23. 195. Karpuz, Haşim, “Geleneksel Trabzon Evleri”, Trabzon 2000, Trabzon Valiliği Yayınları, İstanbul, 2000, s. 346-350. 196. Karpuz, Haşim, “Horuluoğlu, Ş., Trabzon ve Çevresinin Tarihi Eserleri”, Yayın Tanıtma, Türk Kültürü, Sayı: 257, 1987, s. 632. 197. Karpuz, Haşim, “Of İlçesinde AğaçlıCamii”, Lâle, Sayı: 8, İstanbul, 1992, s. 20-24. 198. Karpuz, Haşim, “Serander ve Loft: Türk ve Norveç Halk Mimarisinde Eşdeğerli İki Yapı”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Dergisi, Sayı: 19, Ankara, 2003, s. 71-82. 199. Karpuz, Haşim, “Trabzon Atatürk Müzesi”, Bilim Birlik Başarı, Sayı: 31, İzmir, 1981, s. 18- 22. 200. Karpuz, Haşim, “Trabzon Düzköy’de Tarihi Yapılar ve Halk Mimarisi”, Düzköy 2004, Trabzon, 2004, s. 31-41. 201. Karpuz, Haşim, “Trabzon Evleri”, Bilim Birlik Başarı, Sayı: 29, İzmir, 1981, s. 13- 17. 65
202. Karpuz, Haşim, “Trabzon İl Merkezi ve İlçelerindeki Önemli Tarihi Yapılar”, Trabzon, T.C. Kültür BakanlıgıYayınları, Ankara, 1996, s. 103-128. 203. Karpuz, Haşim, “Trabzon Köy Evleri Bölmeleri”, Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1981/2, Ankara, 1982, s.37-48. 204. Karpuz, Haşim, “Trabzon Köy Evlerinin Mimari Özellikleri”, Türk Folkloru Araştırmaları, Sayı: 1981/2, T.C. Kültür ve Turizm BakanlığıMilli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları: 35, Ankara, 1982, s.37-48. 205. Karpuz, Haşim, “Trabzon’da HacıEmin Ağa Çeşmeleri”, Trabzon, Sayı: 4, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Ankara, 1990, s. 83-86. 206. Karpuz, Haşim, “Trabzon’da Türk Devri Hamamları”, Trabzon 88-89 Kültür-Sanat Yıllığı, Sayı: 2, Trabzonlular Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, İstanbul, 1989, s. 109-135. 207. Karpuz, Haşim, “Trabzon’da Türk Devri Yapıları”, Kültür Sanat, Sanat: 18, Ankara, 1993, s. 15-19. 208. Karpuz, Haşim, “Trabzon’da Yok Olan BazıTürk Devri Yapıları”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 23, 1994, s. 145-160. 209. Karpuz, Haşim, “Trabzon’da Yok Olan Türk Devri Eserleri”, Sanat Tarihi Yıllığı, Sayı: 12, İstanbul, 1983, s. 95-116. 210. Karpuz, Haşim, “Trabzon’daki Kethüda Zade HacıEmin Ağa Çeşmeleri”, Trabzon, Sayı: 4, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1990, s. 83-86. 211. Karpuz, Haşim, “Trabzon’daki Nemlizade Konağı’nda Yer Alan Kütahya Çinileri”, Trabzon, Sayı: 6, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayını, Ankara, 1992, s. 62-67. 212. Karpuz, Haşim, “Trabzon’daki Türk Devri Yapılarına Toplu Bakış”, Trabzon Yıllığı 97, Trabzon Belediyesi Yayınları: 52, Ankara, 1997, s. 79-84. 213. Karpuz, Haşim, “Trabzon’un Çaykara İlçesi Köylerinde Bulunan BazıCamiler”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 21, İstanbul, 1990, s. 281-299. 214. Karpuz, Haşim, “Yeri Yaylasıve Yeri Köyü Camii”, Trabzon, Sayı: 7, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1993, s. 92-98. 215. Karpuz, Haşim, Aydın, Ş., “Trabzon’un Sürmene İlçesinde Bulunan İki Cami”, Sürmene, 1990, s. 673-683. 66
216. Kayaoğlu, İzzet Gündağ, “Hamamizade İhsan ve Eserleri”, Kıyı: Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı: 26, Trabzon, 1988, s. 8-11. 217. Keleş, Ruşen, “Trabzon Lisesi ve Cyrano De Bergerac”, Bir Tutkudur Trabzon, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1997. 218. Kelly, Lady, “Trabzon’dan Erzurum’a”, İnan, Sayı: 51-52, Trabzon, 1949, s. 19-22. 219. Kocabal, Sezen, “Tarihin Ayaktaki İzlerinden: Gazhane”, Tekne, Sayı: 8, Sürmene Lisesi Dergisi, Trabzon, 2006, s. 30-31. 220. Koçu, Reşat Ekrem, “Théophile Deyrolle 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a Seyahat”, Kıyı: Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı: 86, Trabzon, 1993, s. 14-20. 221. Kolias, Ioanna, “Bibliothèques et Manuscrits de Trébizonde”, Arheion Pontou, Sayı: 35, 1978-1979, s. 282-289. 222. Korlu, Muzaffer, “Trabzon’dan Kelkit’e”, İnan, Sayı: 23, Trabzon, 1946, s. 13-14. 223. Köksal, Recep, “Kentsel Rekreasyon Trabzon Kenti Örneği”, Tarım ve Köy, Sayı: 129, Ankara, 1999, s. 50-53. 224. Kökten, İ.Kılıç, “Anadolu’da Prehistorik Yerleşme Yerlerinin DağılışıÜzerine Bir Araştırma”, Ankara Üniversitesi Dil, Tarih, Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı: 3-4, 1952, s. 167-207. 225. Kökten, İ.Kılıç, “Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu’da Yapılan Tarih Öncesi Araştırmaları”, Belleten, Cilt: 8, Sayı: 32, 1944, s. 659-680. 226. Köktürk, Şahin; Kukul, M. Halistin, “Trabzon’un Beşikdüzü İlçesi’nde Serender’in Köy Hayatındaki Yeri ve Bir Serender Numunesi”, Erdem: Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, Sayı: 38, 2001, s. 361-371. 227. Kurnaz, Mehmet, “Trabzon’da 35 Vakfa Ait Notlar”, Trabzon Fetih Yıllığı, Ankara, 1994, s. 87-88. 228. Kurşun, Zekeriya, “Evliya Çelebi Trabzon’da, Trabzon İçin Vazgeçilmez Bir Kaynak: Evliya Çelebi Seyahatnamesi”, Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 207-230. 229. Kuzuoğlu, Nüvit S.,“Signification et Estheique de l`Eglise de la Sainte Sophie de Trabzon”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, Sayı: 349, İstanbul, 1983, s. 44-48. 230. Lafontaine; Dosogne, J., “Remarques Sur Le Programme Décoratif De Sainte-Sophie a Trébizonde”, Byzantino Bulgaria Sofija, Sayı: 7, 1981, s. 379-391. 67
231. Lambert, J. H. “Trabzon Şehrinin Haritası”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 307-308. 232. Lampsides, Odysseus, “Agios Eygenios o Trapezoyntios”, Arheion Pontou, Sayı: 18, 1953, s. 168-176. 233. Lampsides, Odysseus, “I Diaskeyi Toy Bioy Ton Idryton Tis monis Soymela Kata Parthenion Metakso-Poylon Kai Neofyton Kaysokalybitin”, Arheion Pontou, Sayı: 41, 1987, s. 3-50. 234. Lampsides, Odysseus, “O bios ton Osion Idryton tis Monis Soylema, kata ton Neofyton Kaysokaly-bitin”, Arheion Pontou, Sayı: 40, 1985, s. 280-292. 235. Lampsides, Odysseus; Marinescu, Fl., “Dyo progenesteroi Tis’Diaskeyis’ Morfai toy Istorikoy Tis Idryseos Tis Monis Soymela, Arheion Pontou, Sayı: 41, 1987, s. 221- 239. 236. Lermioğlu, Ayten, “Kısa Trabzon Tarihi ve Şehrin Özellikleri”, Türk Yurdu, Sayı: 7, Ankara, 1967, s. 10-12. 237. Lowry, Heath W., “The Fate Of Byzantine Monastic Properties Under The Ottomans: Examples From Mount Athos, Limnos And Trabzon”, Byzantinische Forschungen, Sayı: 16, 1990, s. 275-311. 238. Lowry, Heath W., “Trabzon’s Yeni Cuma Camii (New Friday Mosque): Why Is It Called What It Is?”, Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, Sayı: 3, 1975, s. 91-112. 239. Lowry, Heath W., “Trabzon’s Yeni Cuma Camii (New Friday Mosque): Why Is It Called What It Is?”, Studies in Defterology: Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, The Isıs Press, Istanbul, 1992, s. 101-114. 240. Madran, Emre, “Kuzey-Doğu Anadolu’da İki Bedesten”, Önasya, Sayı: 63, 1970, s. 10-11. 241. Mango, Cyril, “Notes on Byzantine Monuments”, Dumbarton Oaks Papers, Sayı: 23, Dumbarton Oaks, Trustees for Harvard University, 1970, s.369-375. 242. Martin, Hisard Bernadette, “Trébizonde et le Culte de Saint Eugène (Vle-Xle Siècles)”, Revue des Etudes Arménienne, Sayı: 3, 1993, s. 227-248. 243. Mcging, B. C., “On the Fringes, Culture and History in the Kingdom of Pontus”, Vestnik Drevnij Istorii, Sayı: 3, 1998, s. 97-112. 244. Meinardus, Otto, “The Panagia Soumela: Tradition and History”, Orientalia Suecana, Sayı: 19-20, 1970-1971, s. 63-80. 68
245. Meinardus, Otto, “The Place of the Anapeson of Soumela in Byzantine Art”, Orlens Christ, Sayı: 55, 1971, s. 195-203. 246. Merriam, Gordon P., “The Regional Geography of Anatolia”, Economic Geography, Sayı: 2/1, Clark University, 1926, s. 86-107. 247. Miller, William, “Recent Bibliography of Trebizond”, The English Historical Review, Sayı: 52/205, Oxford University Press, 1937, s. 109-110. 248. Miller, William, “The Chronology of Trebizond”, The English Historical Review, Sayı: 38/151, Oxford University Press, 1923, s. 408-410. 249. Millet, Gabriel, “Inscriptions Byzantines de Trébizonde”, Bulletin De Correspondance Hennénique, Sayı: 20, 1986, s. 496-501. 250. Millet, Gabriel, “Les Monastres et les Eglises de Trebizonde”, Bulletin de Correspondance Hellenique, Sayı: 19, 1895, s. 419-459. 251. Mintslov, S. R., “Aziz Yevgeni Kilisesi”, Trabzon, Sayı: 5, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1991, s. 41-42. 252. Minutoli, Baron Julius Von, “Trabzon (Mart 1860)”, 19. Yüzyıl Anadolu Şehirleri, (der. İlhan Pınar), Akademi Kitabevi, İzmir, 1998, s. 103-117. 253. Moraux, Paul, “Manuscrits de Souméla Conservés à Ankara”, Analecta Bollandiana, Sayı: 95, 1977, s. 261-268. 254. Murad, Mehmet, “Gülbahar Sultan”, Yunus Dergisi, Sayı: 8, Trabzon, 1994, s.3-6. 255. Mülayim, Selçuk, “Trabzon Ayasofyası’nın Tarihlenmesinde Geometrik Bir Kompozisyonun Kronolojik Değeri”, Sanat Tarihi Yıllığı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Enstitüsü, İstanbul, 1976, s. 215-225. 256. Nemlioğlu, Candan, “Geçmişten Günümüze Trabzon”, Mimar Sinan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 2, 1995, s. 146-153. 257. Nemlioğlu, Candan, “Trabzon'un Yeni Müzesi: Kostaki Köskü”, İlgi, Sayı: 102, 2001, s. 30-35. 258. Neville, Birdsall J., “A manuscript of the Monastery of the Soumela, Trebizond”, Byzantine and Modern Greek Studies, Sayı: 14/1, 1990 , s. 240-246. 259. Odabaşoğlu, Cumhur, “Fatih Camii veya Ortahisar Camii”, Kuzey Haber Gazetesi, Sayı: 166, 1964. 260. Odabaşoğlu, Cumhur, “Kanuni Sultan Süleyman’ın Trabzon’da Doğduğu Mahalle”, Yunus Dergisi, Sayı: 5, Trabzon, 1994. 69
261. Odabaşıoğlu, Cumhur, “Trabzon 1869-1933 YıllarıYaşantısıTürk Folkloru” Belleten, İstanbul, 1986, s. 505-506. 262. Oflaz, Mustafa, “1 Nolu Vakfiye Kayıt Defterine Göre 1842 YılıTrabzon Merkez Vakıfları”, Akademik Yorum, Sayı: 1, 1992, s. 20-23. 263. Okman, İbrahim, “Çaykara ve Dernekpazarı’nda Geleneksel Camiler”, Geçmişten Geleceğe Çaykara Dernekpazarı, Çaykara ve DernekpazarıKültür Yardımlaşma Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 2005, s. 579-586. 264. Olşen, Koray, “Trabzon’da KapıTokmakları”, Trabzon, Sayı: 2, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1988, s. 102- 103. 265. Ö., D., “Trabzon’da Tarihi Bir Manastır Sümela”, Hayat Tarih Mecmuası, Sayı: 10, İstanbul, 1970, s. 52-55. 266. Önge, Yılmaz, “Trabzon Ayasofya Camii”, Önasya, Sayı: 3/35, Ankara, 1968, s. 10- 11. 267. Önsoy,Hızır, “Trabzon Değirmendere’nin Dünü, Bugünü ve Yarını”, YapıDünyası, Sayı: 6/59, 2001, s. 46-47. 268. Özen, Hamiyet; Birlik, Süheyla, “Tarihi Eserlerin Tescil Süreci ve SonrasıSorunları: Trabzon KaymaklıManastırıÖrneği”, Mimarlık Dergisi, Sayı: 303, 2002, s. 52-56. 269. Özen, Hamiyet; Engin, Emre, “Trabzon Kent İçi Hanları”, Arkitekt Dergisi, Temmuz- Ağustos 2003. 270. Özen, Hamiyet; Engin, Emre, “Trabzon Kent İçi Hanlarının Analizi ve Yeniden Kullanma Önerileri”, Arkitekt Dergisi, Kasım-Aralık 2003. 271. Özen, Hamiyet; Erol, Şengül Yalçınkaya, “Uzungöl Yerleşmesi ve Sürdürülebilir Turizm”, Arredamento Mimarlık, Sayı: 2007/12, 2007, s. 80-85. 272. Özen, Hamiyet; Sürül, Ayça, “Sümela Manastırının Değişen Yüzü,” Arredamento Mimarlık, Sayı: 2005/1, s. 110-118. 273. Özer, Ahmet, “Trabzon’da Kültür Sanat Yayıncılığı”, Kıyı: Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı: 194, Trabzon, 2007, s. 22-28. 274. Özer, Ahmet, “Yurdumuza Hizmeti Büyük Bir Evrensel Mimar: Bruno Taut”, Kıyı: Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı: 147, Trabzon, 1998. 275. Özer, Mustafa, “Trabzon’un OsmanlıDönemi Ticaret Hayatıve Ticaret Yapıları: Genel Bir Değerlendirme”, Trabzon Yıllığı97, Trabzon Belediyesi Yayınları: 52, Ankara, 1997, s. 85-100. 70
276. Özgüner, Orhan, “Köyde Mimari –Doğu Karadeniz”, Mimarlık Dergisi, Sayı: 6/62, 1968, s. 19-27. 277. Öztekin, Kamuran, “Geçmişten Günümüze, Günümüzden Geleceğe Akçaabat ‘Orta Mahalle’”, Mimarlık Dergisi,Sayı: 27/234, 1989, s. 68-70. 278. Öztürk, Kutsal; Velioğlu, Ayşe, “Trabzon Kenti KorunmasıGerekli Kültür Varlıklarında Ahşap ve TaşYapıCephelerinde Pencere Oran ve Özellikleri”, Taç VakfıYıllığı, İstanbul, 1991, s. 154-162. 279. Öztürk, Metin, “Trabzon’da Fotoğraf”, Trabzon, Trabzon Valiliği Yayınları, İstanbul, 2006, s. 245-246. 280. Öztürk, Temel, “Arşiv Belgelerine Göre Trabzon’da Üçüncüoğlu Sarayı”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 237-265. 281. Palgrave, William Gifford, “A Tour in North-Eastern Anatolia”, Proceedings of the Royal Geographical Society, Sayı: 16, 1872, s. 222-224. 282. Papadopulo; Keramevs, A. I, “Ellinikoi Kodikes en ti Bibliothiki tis Monis Soymela”, 1915, s. 282-322. 283. Peker, Kemal, “Trabzon’un Kıymetleri”, İktisadi Yürüyüş, Sayı: 380, İstanbul, 1959, s. 16-17. 284. Pepe, Ahmet Can, “Trabzon El Sanatları”, Kültür ve Sanat Dergisi (Trabzon Özel Sayısı), Sayı: 18, Türkiye İşBankasıKültür Yayınları, Ankara, 1993, s. 49-51. 285. Pınar, İlhan, “Alman Gezgini J. P. Fallmerayer’in Gözüyle 19. Yüzyılda Trabzon”, Tarih ve Toplum, Sayı: 159, İstanbul, 1997, s. 8-11. 286. Plesters, Joyce, “Sancta Sophia, Trebizond: A Note on the Materials and Technique”, Studies in Conservation, Sayı: 8/4, International Institute for Conservation of Historic and Artistic Works,1963, s. 131-135. 287. Pulathaneli, Arslan, “Geçmişten Günümüze Trabzon’daki Sinemalar”, Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997. 288. Pulathaneli, Arslan, “Geçmişten Günümüze Trabzon’daki Sinemalar 1”, Kıyı: Kültür ve Sanat Dergisi, Trabzon, 1988, s. 8-10. 289. Pulathaneli, Arslan, “Geçmişten Günümüze Trabzon’daki Sinemalar 2”, Kıyı: Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı: 29, Trabzon, 1988, s. 16-17. 290. Pulathaneli, Arslan; Özer, Ahmet, “Trabzon’da Kent Yaşamı ve Evrimi: Karadeniz’in Başkenti”, Mimarlık,Sayı: 234, 1989,s. 59-60. 71
291. Retowski, Otto, “Die Münzen der Komnenen von Trapezunt”, Moskow, 1991, s. 113-302. 292. Rice, David Talbot, “Trebizond, a Mediaeval Citadel and Palace”, The Journal of Hellenic Studies, Sayı: 52/1, The Society for the Promotion of Hellenic Studies, 1932, s. 47-54. 293. Rice, David Talbot, “Notice On Some Religious Buildings in The City And Vilayet Of Trebizond”, Byzantion, Sayı: 1929-30, s.47-81. 294. Rice, Tamara Talbot, “Decorations in the Seljukid Style in the Church of Saint Sophia of Trabzon”, Beitrage Zur Kunstgeschichte-In Memoriam Ernst Diez, İstanbul, 1963. 295. Rice, Tamara Talbot, “Trabzon Ayasofyası’ndaki Selçuklu Üslubunda Süslemeler”, Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 71-86. 296. Rosenqvist, Jan Olof, “Att Köpa Lampor i Trapezunt: Glashandel och Glasproduktion i St. Eugenios’ Mirakler”, Byzantinska Sällskapet Bulletin, Sayı: 10, 1992, s. 15-23. 297. Rosenqvist, Jan Olof, “Local Worshipers, Imperial Patrons: Pilgrimage to St. Eugenios of Trebizond”, Dumbarton Oaks, Sayı: 56, Trustees for Harvard University, Dumbarton Oaks Papers, 2002, s. 193-212. 298. Rosenqvist, Jan Olof, “Miracles and Medical Learning-The Case of St. Eugenios of Trebizond”, Byzantinoslavica, Sayı: 56, 1995, s. 461-469. 299. Rosenqvist, Jan Olof, “Mirakelman i Statens Tjänst: om St. Eugenios och det Byzantska Trapezunt”, Svenska Forkningsinstitutet i Istanbul Medde Landen, Sayı: 13, 1988, s. 5-24. 300. Rosenqvist, Jan Olof, “Some Remarks on the Passions of St. Eugenios of Trebizond and their Sources”, Analecta Bollandiana, Sayı: 107, 1989, s. 39-64. 301. Safran, L., “The Genesis Frieze at Hagia Sophia at Trebizond”, Byzantine Studies Conference: Abstract of Papers, Sayı: 20, Mischigan, 1994, s. 29. 302. Sağsöz, Ayşe; Tutkun, Murat, “Uzungöl Köyü’nde Konut Mimarisi”, Geçmişten Geleceğe Çaykara Dernekpazarı, Çaykara ve DernekpazarıKültür Yardımlaşma Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 2005, s. 573-578. 303. Saradi, Helen, “The Use of Ancient Spolia in Byzantine Monuments: The Archaeological and Literary Evidence”, International Journal of the Classical Tradition, Sayı: 3/4, 1997, s. 395-423. 72
304. Saydam, Abdullah, “Vakıf Anlayışında Yenilenme İhtiyacıve XIX. Yüzyıl Ortalarında Trabzon Vakıfları”, OsmanlıAraştırmaları, Sayı: XXIII, İstanbul, 2003, s. 185-218. 305. Saydam, Abdullah, “Vakıf Kaynaklarının Zamanaşımından Korunması: Trabzon Hatuniye VakfıÖrneği”, Türk DünyasıAraştırmaları, Sayı: 159, 2005, s. 183-193. 306. Sevim, Ayşe, “Karadağ’da Bir Esmer Meryem: Sümela Manastırı”, Kültür ve Sanat Trabzon Özel Sayısı, Türkiye İşBankasıKültür Yayınları, Sayı: 18, 1993, s. 11-13. 307. Sevim, Ayşe, “Kostaki Konağı”, Trabzon Kalkınma VakfıDergisi, Sayı: 4, 1998. 308. Sevim, Ayşe, “Trabzon’da Önemli OsmanlıYapıları”, Bilim Birlik BaşarıDergisi, Sayı: 8, Yaşar Holding Yayınları, 1981. 309. Sevim, Ayşe, “Trabzon’da Tarih, Tarihte Trabzon”, Kültür ve Sanat Dergisi (Trabzon Özel Sayısı), Türkiye İşBankasıKültür Yayınları, Sayı: 18, Ankara, 1993, s.8-10. 310. Strzygowski, Joseph, “Les Chapiteaux de Sainte-Sophie at Trebizonde” Bulletin de Correspondance Hellenique, Sayı: 19, 1895, s. 517-522. 311. Suter, Henry, “Notes on a Journey from Erș-Rum to Trebizond, by Way of Shebb- Khaneh, Kara Hisvas, Tokat, and Erzurun, in October, 1838”, Journal of the Royal Geographical Society of London, Sayı: 10, 1840, s. 434-444. 312. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Doğu Karadeniz Geleneksel YapıSanatında İlginç Çözümler”, Trabzon 88-89 Kültür-Sanat Yıllıgı, Sayı: 2, Trabzonlular Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayını, İstanbul, 1989, s. 155-165. 313. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Gelenekselden Betonarmeye Trabzon Kırsal Mimarlığı”, Mimarlık Dergisi, Sayı: 234, 1989, s. 82-86. 314. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Geleneksel Trabzon Evleri”, Trabzon 2006, Trabzon Valiligi Yayını, İstanbul, 2006, s. 301- 307. 315. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Halk Dilinde Mimarlık-Doğu Karadeniz”, Mimarlık Bülteni, Sayı: 6, Karadeniz Teknik Üniversitesi Mimarlık Bölümü Yayını, Trabzon, 1981, s. 1-50. 316. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Halk Dilinde Mimarlık-Doğu Karadeniz”, Trabzon 87 Kültür Sanat Yıllığı, Trabzonlular Kültür ve Dayanışma Derneği Yayını, İstanbul, 1987, s. 21-74. 317. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Sürmene’de Bir ‘Kale’ Ev: MemişAğa Konağı”, Tekne, Sayı: 2, Sürmene Lisesi Dergisi, Trabzon, 2005, s. 46- 48. 73
318. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Trabzon Kırsal Mimarlığı”, Mimarlık Dergisi, Sayı:234, 1989, s. 82-86. 319. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Trabzon'da Folklor, Etnografya ve Geleneksel Mimarlık”, Trabzon 89, Kuzey Gazetecilik-Matbaacılık ve Ambalaj Sanayi A.Ş.,Trabzon, 1989, s. 158- 174. 320. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Trabzon’da Köy ve Yayla Mimarisi”, Arkitekt Dergisi, Sayı: 458, İstanbul, 1998, s. 27-34. 321. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Trabzon’da Köy ve Yayla Mimarisi”, Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 467- 483. 322. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Trabzon’da Zanaatlar ve Görsel Sanatlar”, Mimarlık Dergisi, Sayı: 234, 1989, s. 100-101. 323. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Yerleşme ve Evler”, Geçmişten Geleceğe Çaykara Dernekpazarı, Çaykara ve DernekpazarıKültür Yardımlaşma Cemiyeti Yay., İstanbul, 2005, s. 561-572. 324. Sümerkan, Mustafa Reşat; İbiş, Tümerkan, “Sürmene Yöresi Köy Yerleşmeleri ve Geleneksel Ev Mimarlığı”, Sürmene, Sürmene Belediyesi Kültür Yayınları, 1990, s.645-650. 325. Sümerkan, Mustafa Reşat; Özen, Hamiyet, “Doğu Karadeniz Ağa Konaklarının Son Örneği: Yakupoğlu Konağı”, Taç Vakfı25. Yıl Armagan Kitabı, İstanbul, 2001. 326. Sümerkan, Mustafa Reşat; Tosun, Vehbi, “Doğu Karadeniz Yöre Mimarlığında Gültepe (Kuce-ra)nın Yeri”, Sürmene, Sürmene Belediyesi Kültür Yayınları, 1990, s.656-665. 327. Şevket, “Trabzon’da ToplanmışHalk Hikayeleri”, Halk Bilgisi Haberleri Mecmuası, İstanbul, 1930, s. 14-17. 328. Tanrıverdi, Özge; Güler, Zeliha, “99 Pencereli Konak: Haşim Ağa Konağı”, Tekne, Sayı: 3, Sürmene Lisesi Dergisi, Trabzon, 2005, s. 38-39. 329. Taşkın, Ünal, “1317 (1899-1900) Maarif Salnamesi’ne Göre Trabzon Vilayeti’nde Eğitim Kurumları”, UluslararasıSosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 2/7, 2009. 330. Taşlı, Zekeriya, “Trabzon Yanbolu Köprüsü”, KarayollarıBülteni, Ankara, 1963, s. 3-5. 331. “Trabzon’u Tanıyalım”, Trabzon Barosu Dergisi, Sayı: 2, İstanbul, 1985, s. 16-17. 74
332. Tuluk, Ömer İskender, “İmâret-i Hatuniye’den Atapark’a: Trabzon’da Kamusal Alan Dönüşümüne Erken Bir Tanıklık”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 121-145. 333. Tuluk, Ömer İskender, “OsmanlıDönemi Trabzon’unda Mimari YapıKültürü”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 31-55. 334. Tuluk, Ömer İskender, “Trabzon İskender Paşa Camii: Fiziksel Gelişim Süreci Üzerine Tarihsel Bir Değerlendirme”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 145-155. 335. Tuluk, Ömer İskender, “Trabzon İskender Paşa Camii: Fiziksel Gelişim Süreci Üzerine Tarihsel Bir Değerlendirme”, UluslararasıKaradeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 3, 2008, s. 9-23. 336. Tuluk, Ömer İskender; Durmuş, Serap, “Araklı’nın Çok Kubbeli Camileri”, Arredamento Mimarlık, Sayı: 208, 2007, s. 110- 116. 337. Tuluk, Ömer İskender; Durmuş, Serap, “Araklı’nın Çok Kubbeli Camileri Üzerine Birkaç Not”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 205-215. 338. Tuluk, Ömer İskender; Düzenli, Halil İbrahim, “Osmanlı’da Fetih SonrasıDinsel Mekânın Camileştirilme Anlayışı: Trabzon Örneği (1461–1665)”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 93-121. 339. Tuluk, Ömer İskender; Düzenli, Halil İbrahim, “Trabzon Mimarlık Tarihi Yazını Üzerine BazıGözlemler ve Trabzon Kent Mirası”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı- Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 7-19. 340. Tuluk, Ömer İskender; Düzenli, Halil İbrahim; Düzenli, Evrim, “Yitik Mirasın İzinde: Trabzon’da OsmanlıCami ve Mescidleri (1461–1583)”, Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 55-93. 341. Tuluk, Ömer İskender; Üstün, Fulya, “Trabzon Bedesteni: Türk Bedesten Mimarisindeki Yeri ve Sorunlarına İlişkin Bir Değerlendirme”, Belleten, Sayı: LXXI/262, 2007, s. 923-937. 342. Tuluk, Ömer İskender; Üstün, Fulya, “Trabzon Bedesteni: Türk Bedesten Mimarisindeki Yeri ve Sorunlarına İlişkin Bir Değerlendirme”, Trabzon Kent Mirası Yer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 173-191. 343. Turgut, Leyla, “Cities of the Black Sea Coast”, s. 30-36. 75
344. Uraz, Murat, “Trabzon’da Medrese Kütüphaneleri”,Eğitim Hareketleri Dergisi, 1977, s. 258-259. 345. Usta, Gülay Keleş; Usta, Ayhan, “Trabzon’da Çağının TanığıBir Yapı” Yapı, Sayı: 172, 1980, s. 46-47. 346. Usta, Veysel, “Geçmişten Günümüze Trabzon Kütüphaneleri”, Müteferrika, Sayı: 8- 9, 1996, s. 125-136. 347. Usta, Veysel, “Geçmişten Günümüze Trabzon Kütüphaneleri”, Trabzon (Sanat- Aktüalite Dergisi), Sayı: 8-9-10, Trabzon, 1987, s. 14-15. 348. Uzun, Mehmet, “Trabzonla İlgili Tez ve Bibliyografya Çalışmalarından Örnekler”, Yunus Dergisi, Sayı: 13, Trabzon, 1996, s. 20-24. 349. Vasiliev, Alexander Alexandrovich, “The Foundation of the Empire of Trebizond (1204-1222)”, Speculum, Sayı: 11/1, Medieval Academy of America, 1936, s. 3-37. 350. Velioğlu, Ayşe, “Geleneksel Konut Çevrelerinin Korunması: Trabzon Kenti Taş YapıKonut Mimarisinin Malzmeme ve Estetik Açıdan İrdelenmesi”, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Konut AraştırmalarıMerkezi, Ankara, 1988. 351. Velioğlu, Ayşe, “Trabzon’da TaşYapıMimarisi-TaşYapıların Cepheleri”, Mimarlık Dergisi, Sayı: 234, 1989, s. 80-81. 352. Vural Nilhan; Vural, Serbülent; Engin, Nihan; Sümerkan, Reşat, “Eastern Black Sea Region: A Sample of Modular Design in the Vernacular Architecture”, Building and Environment, Sayı: 42, 2007. 353. Winfield, David, “A Note on the South-Eastern Borders of the Empire of Trebizond in the Thirteenth Century”, British Institute at Ankara, Anatolian Studies, Sayı: 12, 1962, s. 163-172. 354. Winfield, David, “Ayasofya Camii, Trabzon-1959”, Türk Arkeoloji Dergisi, Ankara, 1960, s. 71-72. 355. Winfield, David, “Ayasofya Camii, Trabzon-1962”, Türk Arkeoloji Dergisi, Ankara, 1960, s. 45-48. 356. Winfield, David, “Ayasofya Trabzon 1960”, Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı: 11, 1961, s. 37-39. 357. Winfield, David, “Middle and Later Byzantine Wall Painting Methods: A Comparative Study”, Dumbarton Oaks Papers, Sayı: 22, 1968, s.61-139. 76
358. Winfield, David, “Sancta Sophia, Trebizond: A Note on the Cleaning and Conservation Work”, Studies in Conservation, Sayı: 8/4, International Institute for Conservation of Historic and Artistic Works, 1963, s. 117-130. 359. Winfield, David, “Trabzon’da Yapılan Çalışma Raporu”, Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı: 1, Ankara, 1959, s. 41-43. 360. Winfield, David; Smith, M. Q.; Ballance, Selina; Powell, A., “The Yakupoğlu Konak: an Old Turkish House at Sürmene Kastil”, Anatolian Studies, Sayı: 10, British Institute at Ankara, 1960, s. 197-203. 361. Winfield, David; Wainwright, June, “Some Byzantine Churches from the Pontus”, Anatolian Studies, Sayı: 12, British Institute at Ankara, 1962, s. 131-161. 362. Wixom, W. D., “Reliquary-Casket of Trebizond”, The Treasury of San Marco, Venice, New York, Milan, 1984. 363. Wright, Denis A. H., “Elli Yıl Önce Trabzon”, Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 1992, s. 78-84. 364. “Yakın Yıllarda Yayımlanan Trabzon’la İlgili Kitaplardan Seçmeler”, Trabzon Kültür Sanat Yıllığı, Trabzonlular Kültür ve Dayanışma Derneği Yayınları, İstanbul, 1987, s. 357-368. 365. Yalçınkaya, Mehmet Alaaddin, “Trabzon”, Hayat Tarih Mecmuası, Sayı: 4, Trabzon, 1967, s. 2-9. 366. Yanbeğ, M. Kemal, “17. ve 18. Asırda Azak Kalesi ve Trabzon Valileri”, İnan Dergisi, Sayı: 5, Trabzon, 1943, s.7-13. 367. Yanbeğ, M. Kemal, “Yomra”, İnan Dergisi, Sayı: 3, Trabzon, 1942, s.25-29. 368. Yardımoğlu, Mehmet Ali, “Eski ile Söyleşi ve Mimari Mirasımız”, Trabzon, Sayı: 1, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Ankara, 1987, s. 36-39. 369. Yavruoğlu, Muhammet, “Gülbahar Hatun Camii”, Karadeniz Olay Gazetesi, Trabzon, 17-24-31 Mayıs 1996. 370. Yavruoğlu, Muhammet, “Hamza Paşa Türbesi”, Karadeniz Olay Gazetesi, Trabzon, 3 Ocak 1996. 371. Yavruoğlu, Muhammet, “İç Kale (YukarıHisar) Camii”, Karadeniz Olay Gazetesi, Trabzon, 26 Nisan 1996. 372. Yavruoğlu, Muhammet, “Orta Hisar Camii”, Karadeniz Olay Gazetesi, Trabzon, 19 Ocak 1996. 77
373. Yavruoğlu, Muhammet, “Semerciler Camii”, Karadeniz Olay Gazetesi, Trabzon, 1996. 374. Yavruoğlu, Muhammet, “Vakıf Eserlerimiz: Esentepe (Kudrettin) Camii”, KaradenizOlay Gazetesi, 16 Şubat 1996. 375. Yavruoğlu, Muhammet, “Vakıf Eserlerimiz: Fatih Küçük (Kindinar) Camii”, Karadeniz Olay Gazetesi, 26 Ocak 1996. 376. Yavuz, Mehmet, “Doğu Karadeniz Köy Camilerinde Bezeme Anlayışı”, Uluslar ArasıSosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 7, 2009, s. 306-322. 377. Yavuz, Mehmet, “Oflu Müderris HacıHasan Efendi ve Onun Manevi Etki Alanında Oluşan Mimari Yapılaşma”, Uluslar ArasıSosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı:7, 2009, s. 263-305. 378. Yazıcı, Mustafa, “Trabzon Eski Hükümet Konağı’nıUnutmayalım”, Trabzon: Aylık Dergi, Sayı: 8,9,10, Trabzon, 1987. 379. Yazıcı, Mustafa, “Trabzon’da Kitabeli Evler”, Yunus Dergisi, Sayı: 4, Trabzon, 1993, s. 14-18. 380. Yazıcı, Nurcan, “Trabzon Örneğinde Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Hükümet Konağı Binaları”, UluslararasıSosyal Arastırmalar Dergisi The Journal of International Social Research, Sayı: 1/5, 2008. 381. Yetimoğlu, Pınar, “Evliya Çelebi’ye Göre Trabzon”, Kültür ve Sanat Dergisi (Trabzon Özel Sayısı),Sayı: 18, Türkiye İşBankasıKültür Yayınları, Ankara, 1993, s. 40-41. 382. Yılmaz, Özgür, “Trabzon Ayasofya Camii”, Önasya, Sayı: 3, Ankara, 1968. 383. Yolalıcı, M. Emin, “Maarif Salnamelerine Göre Trabzon Vilayeti’nde Eğitim ve Öğretim Kurumları”, Ankara Üniversitesi OsmanlıTarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 5, Ankara, 1994, s. 435-473. 384. Yumuk, Aylin, “Kasabanın Kayıp Duvarları: Karakazi’de Bir Ev”, Tekne, Sayı: 2, Sürmene Lisesi Dergisi, Trabzon, 2005, s. 5-7. 385. Yücel, Erdem, “Sümela Manastırı”, Sanatsal Mozaik, Sayı: 3, İstanbul, 1995, s. 26- 31. 386. Yüksel, Murat, “Trabzon’da OsmanlıDönemi Kültür-Sanat Hareketleri”, Yunus Dergisi, Sayı: 4, Trabzon, 1993, s. 6-8. 387. Yüngül, Nuri, “Trabzon’daki Hazinedarzade Abdullah Paşa Çeşmesi”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 19, Ankara, 1988, s. 261-265. 78
388. Yücel, Erdem, “Trabzon’un Ev ve Konakları”, Kültür ve Sanat, Sayı: 5, Ankara, 1990, s. 34-39. 389. Zaman, Mehmet, “Tonya (Trabzon) İlçe Merkezinde Mesken Tipleri” Doğu Coğrafya Dergisi, Sayı: 1, 1995, s. 495-508. 390. Zehiroğlu, Ahmet Mican, “Prokopius’un Trabzon Seyahati”, Tarih ve Toplum, Sayı: 200, 2000, s. 98-101.
2.1.1.3. Tezler
1. Akat, Abdullah, Doğu Karadeniz Bölgesindeki Çepniler ve Çepni Müziği, İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2006. 2. Akdeniz, Filiz, Sürmene Yöresi Geleneksel Konut Mimarisinin İncelenmesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1994. 3. Aksoy, Filiz, Doğu Karadeniz Bölgesinde Bir KıyıYerleşiminin İncelenmesi: Sürmene, Yıldız Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1992. 4. Aktaş, Esen, Antik Çağda Doğu Karadeniz Bölgesi KıyıYerleşimleri ve Yerleşim Stratejileri, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2007. 5. Albayrak, Halil, Trabzon (Merkez) Konakları, Atatürk Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Lisans Tezi, Erzurum, 1991. 6. Atay, Zeynep, Doğu Karadeniz Konut Mimarisinden İki Örnek: Trabzon Nemlizade Konağıve Trabzon / Sürmene Memişağa Konağı, Ankara Üniversitesi, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı, Lisans Tezi, Ankara, 1993. 7. Birlik, Süheyla, Tarihi Çevrede Tasarım: Ortahisar'da Bir Deneme, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1999. 8. Birlik, Süheyla, Tarihi Çevrelerde Kentsel Kimlik-Değişiminin Eşik Analizi: Trabzon’da Bir Deneme / Threshold Analysis of Change in Urban Identity in the Historical Environments: A Case Study in Trabzon, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Doktora Tezi, Trabzon, 2006. 9. Cebeci, M.,Gülbahar Hatun Camii, Dokuz Eylül Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Lisans Tezi, İzmir, 1999. 10. Cihanoğlu, Selim, Trabzon’da Oynanan Horonlar, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1995. 79
11. Çağman, Çevri, Trabzon Kızlar Manastırı, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Bizans SanatıKürsüsü, Lisans Tezi, İstanbul, 1970. 12. Çakıroğlu, Birgül, Geleneksel Konut Mimarisinde Cephe Düzeyinde Malzeme Ve Biçim İncelemesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996. 13. Çakmak, Arda, Trabzon’da Dört Manastır, Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Lisans Tezi, Erzurum, 2003. 14. Çolak, Nejdet, Sürmene Yöresi Halk OyunlarıMüziklerinin Derlenmesi ve Genel Olarak Değerlendirilmesi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2007. 15. Efe, Burcu, Bruno Taut’un Mimarlık Anlayışının Trabzon Lisesi Özelinde İncelenmesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2010. 16. Emekçi, Zeliha, Trabzon’da Ortahisar Camii, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Lisans Tezi, İstanbul, 1968. 17. Emir, Osman, Prehistorik Dönemden Roma Dönemine Kadar Trabzon ve Çevresi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2008. 18. Engin, Emre, Tarihi Trabzon Kent İçi Hanlarının Analizi Ve Yeni İşlev Önerileri, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2002. 19. Ercüment, Sibel, XIX. Yüzyılda BatılıSeyyahlara Göre Doğu ve Orta Karadeniz, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1991. 20. Ergüney, Asiye Jule, Trabzon Kenti Gülbahar Hatun Mahallesinde -Kalcioglu Ve Şeyh Temel Sokakları- Tipoloji Çalışması, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2000. 21. Eryiğit, Hülya, Trabzon, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1996. 22. Eyüboğlu, Kemal, Trabzon’daki OsmanlıDönemi Türbeleri, Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Lisans Tezi, Erzurum, 1982. 23. Gedikli,Pınar, Proposals for the Preservation of a Group of Houses in Ortamahalle- Akçaabat, II Volume, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1997. 24. Gedikli, Reyhan, Trabzon Kenti Geleneksel Konutlarında Konut-Bahçe İlişkisi Üzerine Bir İnceleme, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1993. 80
25. Gülergün, Bilgi, Trabzon İli ve Çevresindeki Tarihi Eserler, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Umumi Türk Tarihi Kürsüsü, Lisans Tezi, İstanbul, 1971. 26. Gürdal, İrfan, Ordu, Giresun ve Trabzon Bölgesindeki Yerel Müzik Kültürü, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2003. 27. Hoş, Sacide, Trabzon GümüşEl Sanatları, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1998. 28. İskender, Mustafa, Trabzon’da OsmanlıDönemi Camileri, Atatürk Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, Lisans Tezi, Erzurum, 1981. 29. İskender, Suat, Doğu Karadeniz Konut Mimarisinde Süsleme Üzerine Bir İnceleme, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1987. 30. Kahrıman, Ömer, Trabzon’daki Türk-İslam Devri Mimari Eserleri, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2003. 31. Kalaycı, M. Tahsin, Trabzon Camileri, Atatürk Üniversitesi, Lisans Tezi, Erzurum, 1983. 32. Karahasanoğlu, Sibel, Trabzon Kenti Geleneksel Konut Mimarisindeki Çıkmaların Beğeni Tercihleri Üzerine Bir İnceleme, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2000. 33. Kavanoz, Mustafa, Trabzon’da Camiye Çevrilen Bizans Eserlerinde Türklerin İlaveleri, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1974. 34. Kaya, Emrah, Doğu Karadeniz Müzik Kültürü İçerisinde Nefesli Sazların Yeri, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 2007. 35. Konak, Volkan, Akçaabat Erkek Horonları, İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1992. 36. Korkmaz, Mehmet Akif, Türkü Türü ve Doğu Karadeniz Türkü Kültürü, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2006. 37. Kumantaş, Yücel, Trabzon’daki OsmanlıDönemi Çeşmeleri, Atatürk Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 1981. 38. Kultufan, Songül, Trabzon Kenti Semerciler Ve Kemeralti Sokaklarının Tarihi Dokusunun İncelenmesi, Koruma Ve Restorasyon Önerileri, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1994. 39. Mercangöz, Zeynep, Trabzon’daki Bizans Devri Kiliseleri, Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1980. 81
40. Mete, Hasan, Trabzon Hatuniyye Külliyesi, Atatürk Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 1986. 41. Okyay, Gülden, Trabzon Yöresi Geleneksel El Sanatlarından Hasır Örücülüğü ve Kazazlığın Araştırılmasıve Öğretim ProgramıÖnerisi, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2008. 42. Orhan, Zeynep, Trabzon Kenti Geleneksel Konutlarında Yapı- Sağlık Donatılarının İncelenmesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1994. 43. Özdemir, M.,Trabzon Hanları, Atatürk Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, Lisans Tezi, Erzurum, 1996. 44. Özdemir, Simla, Yayla Evlerinin Modernizasyonu, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1996. 45. Pulathan, Ayşegül, Trabzon'da Çarşılar Üzerine Bir İnceleme, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1990. 46. Saka, Emine, Akçaabat Geleneksel KonutlarıÖrneğinde Yöresel Kimlik Arayışı, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1996. 47. Saralıoğlu, M.,Trabzon’da Fatih Devrinde Camiye Çevrilen Bizans Eserlerine Yapılan Türk İlaveleri, Atatürk Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, Lisans Tezi, Erzurum, 1981. 48. Sesli, Canan, Trabzon Geleneksel Kent Konutlarının Girişleri Üzerine Bir İnceleme, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1996. 49. Sönmez, Neslihan, Doğu Karadeniz Eski Evleri, İstanbul Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Doktora Tezi, İstanbul, 1979. 50. Sümerkan, Mustafa Reşat, Biçimlendiren Etkenler Açısından Doğu Karadeniz Kırsal Kesiminde Geleneksel Evlerin YapıÖzellikleri, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Trabzon, 1990. 51. Şahinkaya, Fulya, Trabzon’da Cephanelik BinasıRestorasyonu, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1994. 52. Takaz, Hikmet, Trabzon’daki Türk Mimari Eserleri ve Üslup Özellikleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Lisans Tezi, İstanbul, 1964. 53. Taşçı, A., Trabzon’da OsmanlıDönemi Hamamları, Atatürk Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, Lisans Tezi, Erzurum, 1992. 54. Tavşan, Cengiz, Trabzon Kenti Geleneksel Konut Cepheleri Örneğinde Kullanıcı Biçim Tercihleri Üzerine Bir Çalışma, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1993. 82
55. Topaloğlu, A. Kadir, Karadeniz Bölgesi Köylerinde Ev ve El Sanatları, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Lisans Tezi, Ankara, 1965. 56. Tosun, Vehbi, Biçim Anlamıİzler: Doğu Karadeniz Bölgesinin Kırsal Alanlarındaki Yöresel Ev ve Yerleşme Biçimlerinin Değişiminin Analizi İçin Kuram ve Yöntem, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Trabzon, 1998. 57. Türkan, Ahmet, Trabzon’da Hıristiyanlık Tarihi ve Sümela Manastırı’nın Hıristiyanlıktaki Yeri, Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2003. 58. Uzun, Osman, Trabzon ve Kazalarındaki Türk Eserleri, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1974. 59. Uzunlar, Mustafa, Trabzon Yakınında Sümela Manastırı, Atatürk Üniversitesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 1991. 60. Velioğlu, Ayşe, Trabzon TaşYapıKonut Mimarisinde Cephe Elemanlarının Estetik Ağırlıklıİncelemesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1987. 61. Viter, Semra, Trabzon’da Aziz Eugenies Kilisesi (Yenicuma Camii), İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1972. 62. Yavuz, Mehmet, Çaykara-Dernekpazarıve Köylerindeki OsmanlıDönemi Camileri, Atatürk Üniversitesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, Lisans Tezi, Erzurum, 1993. 63. Yıldız, Cengiz, Trabzon’da İskender Paşa’ya Ait Mimari Eserler, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2002. 64. Yıldız, Tolga, Doğu Karadeniz Kültür ve Doğal Varlıklarının Yitimini Hazırlayan Etkenler ve Çözüm Önerileri, Mimar Sinan Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2001. 65. Yılmaz, Murat, Trabzon/ Ortahisar Geleneksel Konutlarında İşlevsel Ve Mekansal YapıEsnekliği Üzerine Bir İnceleme, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1990. 66. Zengin, Kaya, Trabzon Meryemana (Sümela) Manastırı, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Lisans Tezi, İstanbul, 1978. 83
2.1.1.4. Bildiriler
1. Alikılıç, Dündar, “Osmanlıdan Günümüze Trabzon Kütüphaneleri”, Trabzon ve Çevresi: UluslararasıTarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001, Trabzon), Bildiri Kitabı, Cilt 1, Trabzon Valiligi İl Kültür Müdürlügü Yayınları: 12, Trabzon, 2002, s. 273-278. 2. Alikılıç, Dündar, “Trabzon Sürmene’de Bir Türkmen Köyü: Baştımar”, Uluslararası Trabzon ve Çevresi Kültür ve Tarih Sempozyumu (16-18 Mayıs 2006), Trabzon, 2006. 3. Aydın, Mustafa, “Alman Seyyah Karl Koch’un 1843 Yılına Ait Trabzon İzlenimleri”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı, Trabzon, 2000, s.407-422. 4. Aygün, Necmettin, “XVIII. Yüzyılda Trabzon’un Ticari Yapıları”, Trabzon ve Çevresi: UluslararasıTarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001, Trabzon),Bildiri Kitabı, Cilt 1, Trabzon Valiligi İl Kültür Müdürlügü Yayınları: 12, Trabzon, 2002, s. 249-272. 5. Aysu, Emre, “Trabzon Kenti Planlama Çalışmalarıve Tarihsel Çevre Koruma İlişkileri”, Türkiye Birinci Şehircilik Kongresi, 2. Kitap, Ankara, 1982, s.181-208. 6. Bayartan, Mehmet, “OsmanlıŞehirlerinde Mimari Unsurların Şehre KattığıDeğerler ve Trabzon Örneği”, 17. CIEPO (UluslararasıOsmanlıve OsmanlıÖncesi Çalısmaları Komitesi) Sempozyumu (18-23 Eylül 2006, KTÜ, Trabzon), Trabzon, 2006. 7. Beyazlı, Dilek, “Mekansal Tarih: Trabzon Kenti Örneği”, UluslararasıKaradeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), Bildiri Kitabı, Cilt 2, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Trabzon, 2005, s. 1085-1102. 8. Bilgin, Mehmet, “Sürmene Şehrinin KurulmuşOlduğu Yerler”, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi (1-3 Haziran 1988), Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sönmez Matbaa ve Yayınevi, Samsun, 1990, s. 292-304. 9. Birlik, Süheyla, “Kentsel Kimlik Değişimi: Trabzon/Orta-İç Kale Örneği”, Kentleşme ve Yerel Yönetimler Sempozyumu (Ocak 2002), Bildiri Kitabı, Adana, 2002, s. 124- 131. 10. Bryer, Anthony, “The Pilgrim Monastery of Soumela as an Economic Paradigm”, XXe Congrès Int. Des Etudes Byzantines, 2001, s. 90-91. 84
11. Cordan, Özge, “The Role of Historical and Cultural Environments: A Case Study Trabzon”, Livenarch 2001: Liveable Environments and Architecture International Congress (4-7 July 2001, KTU, Trabzon/Turkey), Proceedings, Trabzon, 2001, s. 60- 65. 12. Çadırcı, Musa, “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Karadeniz Kentleri (Trabzon ve Samsun)”, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi (1-3 Haziran 1988), Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun, 1990, s. 15-23. 13. Çakıroğlu, Birgül, “Akçaabat Tarihi ve Geleneksel Konut Mimarisinin Analizi Üzerine Bir Çalışma”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), Cilt:2, Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon, 2007, s. 1063-1084. 14. Çelik, Şenol, “15-17. Yüzyıllar Arasında Trabzon Kalesi”, Trabzon ve Çevresi UluslararasıTarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001), Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon, 2001, s. 129-141. 15. Çetinkaya, Sibel, “Karadeniz Bölgesi’ndeki OsmanlıDönemi Kütüphaneleri ve Mimarisi”, 17. CIEPO (UluslararasıOsmanlıve OsmanlıÖncesi ÇalısmalarıKomitesi) Sempozyumu (18-23 Eylül 2006, KTÜ, Trabzon), Özet Kitapçığı, Trabzon, 2006, s. 61. 16. Çevik, Sonay; Eminağaoğlu, Zehra K.; Erşen, Fulya, “Nature-Effective Architecture- Settlements”, Livenarch 2003: International Symposium on Nature-Cities-Architecture and Sustainable Development (July 1-4, 2003, KTU, Trabzon), Proceedings Book, Trabzon, 2003, s. 168-178. 17. Çevik, Sonay; Tavşan, Filiz; Vural, Serbülent; Aşık, Özgür, “Renovation/Revitalisation Works in City Centres an Examples to Shopping-pedestrian Spaces: Trabzon Kunduracılar Street”, Livenarch 2003: International Symposium on “Nature-Cities- Architecture and Sustainable Development (July 1-4, 2003, KTU, Trabzon), Proceedings Book, Trabzon, 2003, s. 222- 246. 18. Çevik, Sonay; Velioğlu, Ayşe, “Trabzon Kenti TaşYapıKonut Mimarisi ve Bu Yapıların YoğunlaştığıSokaklar; Dizi Konutlar Üzerine Bir İnceleme”, Geçmişten Geleceğe Trabzon Ulusal Sempozyumu (23-25 Ekim 1991, KTÜ, Trabzon). 19. Dağlı, Yücel, “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Trabzon”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (6-8 Kasım 1998), Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon, 2000, s. 287-302. 85
20. Duymaz, Şevki, “II. Abdülhamid Dönemi Trabzon’da İmar Faaliyeti Örnekleri”, 17. CIEPO (UluslararasıOsmanlıve OsmanlıÖncesi ÇalısmalarıKomitesi) Sempozyumu (18-23 Eylül 2006, KTÜ, Trabzon), Özet Kitapçığı, Trabzon, 2006, s. 64. 21. Düzenli, Evrim; Düzenli, Halil İbrahim, “Constructing the Republic in Trabzon: Discussions of ‘Square’, ‘Monument’, ‘Museum’ and ‘Cinema’ at the Municipal Proceedings (1936-1958)”, Livenarch III, International Symposium on “Regionalism in Architecture”(July 05-07, KTU, 2007, Trabzon), Proceedings Book, Vol.1, 2007, s. 147-162. 22. Düzenli, Halil İbrahim; Düzenli, Evrim, “Ottoman Architecture ‘in the context of’ Trabzon: The Case Studies of the Cami-i Amire-i İmaret-i Hatuniye and the Cami-i Merhum İskender Pasa”, Livenarch III, International Symposium on “Regionalism in Architecture” (July 05-07, 2007, KTU, Trabzon), Proceedings Book, Vol:1, 2007, s. 129-143. 23. Düzenli, Halil İbrahim; Sancar, Cenap; Düzenli, Evrim, “Doğu Karadeniz’in Kırsal Mimari Geçmişine 20. Yüzyıl AraştırmalarıTemelinde ve Trabzon-Dernekpazarı- Gülen Köyü Örneginde Bir Bakış”, UluslararasıKaradeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), Bildiri Kitabı, Cilt 2, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Trabzon, 2005, s.1111-1148. 24. Elmalı, Derya; Sarı, Reyhan Midilli; Kahya, Nimet, Candaş; Özgen, Süleyman; Sağsöz, Ayşe, “Effect of Tradition, Custom and Belief on the Forming: Reflections from Traditional Houses to Today’s Ones”, 19. UluslararasıYapı-Yaşam Kongresi: Mimarlığın Geleceği- Gelecek İçin Mimarlık (22-25 Mart 2007, Bursa/Turkey), Bildiri Kitabı, Bursa, 2007, s. 199-226. 25. Emiroğlu, Kudret, “Trabzon Kültür Tarihi”, Trabzon’da Edebiyat ve Edebiyatta Trabzon Sempozyumu (18-19 Aralık 2004), s. 19-26. 26. Enön, Zerrin; Öztekin, Kamuran, “Bir Tarihi Kentsel Sit AlanıKoruma Örneği: Akçaabat- Orta Mahalle”, I. Kentsel Koruma ve Yenileme UygulamalarıKolokyumu, İstanbul, 7-8 Nisan 1993. 27. Erol, Şengül Yalçınkaya; Sancar,Kıymet, “İki Yol Bir Kent: Trabzon”, 20. UluslararasıYapıve Yaşam Kongresi (20-22 Mart 2008, Bursa), Mimarlar Odası Bursa Şubesi. 86
28. Erten, Erkin; Sümerkan, Mustafa Reşat; Öztekin, Kamuran, “Rize ve Trabzon Yöresinde Pencere Doğramalarında Yeni Uygulamalar”, IV. UluslararasıYapı-Yaşam Kongresi (1992, Bursa), Bildiri Kitabı, TMMOB Mimarlar OdasıBursa Şubesi, Bursa, 1992, s. 232-248. 29. Eruzun, Cengiz, “Ahşabın Kimlik Bulduğu Doğu Karadeniz Mimarisi”, V. MilletlerarasıTürk Halk Kültürü Kongresi Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri, Kültür BakanlığıYayınları, Ankara, 1997, s. 175-183. 30. Eruzun, Cengiz, “Doğu Karadeniz Bölgesinde Halk Mimarisi”, Etnografya ve Bilimsel Filmler Sempozyumu (11-13 Nisan 1973), Avusturya Kültür Yayınları: 3, İstanbul, 1973, s. 29- 30. 31. Eruzun, Cengiz, “Doğu Karadeniz Mimarisi ve Koruma Sorunları”, İslam Mimari MirasınıKoruma KonferansıBildiriler (22-26 Nisan 1985),İstanbul, 1987, s. 215-217. 32. Eruzun, Cengiz, “Doğu Karadeniz’de Seranderler”, I. UluslararasıTürk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara, 1977, s. 125- 140. 33. Gerçek, Bekir, “Trabzon’da Mimari Mekan ve Kültür”, VIII. Tarihi Türk Evleri Haftası, İstanbul-Trabzon, 1990. 34. Güllüdağ, Nesrin, “Trabzon Yer AdlarıÜzerine Bir Değerlendirme”, Uluslararası Trabzon ve Çevresi Kültür ve Tarih Sempozyumu (16-18 Mayıs 2006), Trabzon, 2006. 35. Gündüzalp, Nural, “Santa Bölgesi Üzerine”, II. UluslararasıTarih Boyunca Karadeniz Kongresi, (1-3 Haziran 1988, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun,), Bildiri Kitabı, Sönmez Matbaa ve Yayınevi, Samsun, 1990, s. 468-492. 36. Güngör, Y.; İbiş, Tümerkan; Tosun, Vehbi, “Doğu Karadeniz Bölgesi Yöresel Mimarlık Örnekleri”, VIII. Tarihi Türk Evleri Haftasıİstanbul-Trabzon, 1990. 37. İbiş, Tümerkan, “Trabzon’da Bir Ticaret Sokağının Eski ve Yeni Yüzü”, II. UluslararasıTarih Boyunca Karadeniz Kongresi, (1-3 Haziran 1988, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun,), Bildiri Kitabı, Sönmez Matbaa ve Yayınevi, Samsun, 1990, s. 351-363. 38. Jennings, Ronald Carlton, “The Pious Foundation of Imaret-i Hatuniye in Trabzon, 1565-1640”, X. Türk Tarih Kongresi, Cilt: 4, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1986. 87
39. Kahya, Nimet Candaş;Elmalı, Derya; Sarı, Reyhan Midilli; Özgen, Süleyman; Sağsöz, Ayşe, “Coastal Settlements in the Eastern Black Sea Region: An Example of Trabzon/Konakönü Urban District”, V. International Gazimagosa Symposium (8-10 October 2007), Eastern Mediterranean University, Gazimagosa/North Cyprus. 40. Kahya, Nimet Candaş;Elmalı, Derya; Sarı, Reyhan Midilli; Sağsöz, Ayşe, “Tarihi ve Mimari Mirasın Kalkınma Planı İçindeki Önemi ve Yeri: Doğu Karadeniz Bölgesi/Tarihi Çevreler”, Doğu Karadeniz Bölgesi Kalkınma Sempozyumu (13-14 Ekim 2005), Trabzon, 2005, s. 311-324. 41. Karadayı, Gülcan; Karadayı, Ayhan, “Continuity of Urban Identity and Visual Impact Assesment (via)”, Livenarch 2001: Liveable Environments and Architecture International Congress (4-7 July 2001, KTU, Trabzon/Turkey), Proceedings, Trabzon, 2001, s. 84-91. 42. Karahasanoğlu, Subutay Hikmet; Sümerkan, Mustafa Reşat, “Trabzon Köy Evi Müzesi”, Trabzon ve Çevresi UluslararasıTarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001), Cilt: 1, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon, 2001, s. 797-811. 43. Karpuz, Haşim, “Doğu Karadeniz Bölgesinde BazıAhşap Camiler”, 8. Milletlerarası Türk SanatıKongresi (26 Eylül-1 Ekim 1987, Kahire). 44. Karpuz, Haşim, “Doğu Karadeniz’de Yaylacılık ve Yayla Evleri”, UluslararasıTürk Folklor ve Halk EdebiyatıKongresi (Konya, 26-28 Ekim 1984), Türk Halk Edebiyatında ve Folklorunda Yeni Görüşler, Ankara, 1985, s. 318-327. 45. Karpuz, Haşim, “Trabzon Evlerinin Mimari Özellikleri”, Türk Halk Mimarisi Sempozyum Bildirileri (Konya, 5-7 Mart 1990), T.C. Kültür BakanlığıHalk Kültürünü Araştırma Dairesi Yayınları: 148, Ankara, 1991, s.115-135. 46. Karpuz, Haşim, “Trabzon Tarihi Araştırmalarında Saha Çalışmasının Önemi”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (6-8 Kasım 1998), Bildiriler Kitabı, 1. Baskı, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları: 81, Trabzon, 1999, s. 223-234. 47. Karpuz, Haşim, “Trabzon’da Türk Devri Hamamları”, II. UluslararasıTarih Boyunca Karadeniz Kongresi, (1-3 Haziran 1988, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun), Bildiri Kitabı, Sönmez Matbaa ve Yayınevi, Samsun, 1990, s. 370-412. 48. Karpuz, Haşim, “Trabzon’da Yok Olan BazıTürk Devri Yapıları”, Geçmişten Geleceğe Trabzon Ulusal Sempozyumu (23-25 Ekim 1991, KTÜ, Trabzon). 88
49. Karpuz, Haşim, “Yok Olan Bir Sanat Eserimiz: Of AğaçlıCamii”, IX. Milletlerarası Türk SanatlarıKongresi’nde Sunulan Bildiri (İstanbul, 23-27 Eylül 1992). 50. Karpuz, Haşim; Özen, Hamiyet, “Trabzon ve Çevresindeki OsmanlıCamilerinin Plan Tipleri”, 17. CIEPO (UluslararasıOsmanlıve OsmanlıÖncesi ÇalısmalarıKomitesi) Sempozyumu (18-23 Eylül 2006, KTÜ, Trabzon), Trabzon, 2006. 51. Karpuz, Haşim; Sümerkan, Mustafa Reşat, “Trabzon Köy Evi Müzesi”, Trabzon ve Çevresi: UluslararasıTarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001, Trabzon), Bildiri Kitabı, Cilt 1, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları: 12, Trabzon, 2002, s. 797-810. 52. Kaya, Elmas, “Trabzon İl Merkezinde Kurtarma Kazısında Ortaya Çıkan Buluntular”, 9. Müze Kurtarma KazılarıSemineri (27-29 Nisan 1998), Ankara, 1999, s. 321-334. 53. Kuloğlu, Nilgün; Özdemir, İlkay; Ural, Sibel, “Gelenekselden Günümüze Konut Giriş Mekanları”, V. UluslararasıYapı-Yaşam Kongresi (1993, Bursa), Bildiri Kitabı, TMMOB Mimarlar OdasıBursa Subesi, Bursa, 1993, s. 362-372. 54. Nemlioğlu, Candan, “Görsel Belgelerde Trabzon”, Trabzon ve Çevresi: Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001, Trabzon), Bildiri Kitabı, Cilt 2, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları: 12, Trabzon, 2002, s. 429-481. 55. Okman, İbrahim, “Doğu Karadeniz Köyleri Sivil Mimarisinin Önemi, Yozlaşmasıve Konuya KorumacıYaklaşımla Çözüm Yolları”, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi (1-3 Haziran 1988), Samsun, 1990, s. 277-304. 56. Okman, İbrahim, “Trabzon Evlerinin Dünü Bugünü”, VIII. Tarihi Türk Evleri Haftası’nda Sunulan Bildiri, İstanbul-Trabzon, 1990. 57. Orbay, Kayhan, “The Imperial Waqf of Hatuniyye in Trabzon Between 1024-75/1615- 1665”, 17. CIEPO (UluslararasıOsmanlıve OsmanlıÖncesi ÇalısmalarıKomitesi) Sempozyumu (18-23 Eylül 2006, KTÜ, Trabzon), Trabzon, 2006. 58. Özbilen, Ali, “Kent İçi Açık Alanların ve Tarihi Dokunun Değişiminde Trabzon Örnekleri”, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi (1-3 Haziran 1988), Samsun, 1990, s. 277-291. 59. Özdemir, İlkay Maşat, “Doğu Karadeniz Konut Donatısının Dünü ve Bugünü”, II. UluslararasıTarih Boyunca Karadeniz Kongresi, (1-3 Haziran 1988, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun,), Bildiri Kitabı, Sönmez Matbaa ve Yayınevi, Samsun, 1990, s. 341-350. 89
60. Özdemir, İlkay Maşat; Usta, Ayhan, “Trabzon’da Geleneksel Dokuda Dinsel Mekanların Fiziksel Çevrenin Oluşumuna Etkileri”, Geçmişten Geleceğe Trabzon Ulusal Sempozyumu (23-25 Ekim 1991, KTÜ, Trabzon). 61. Özen, Hamiyet, “Tourism in the Historic City: A Case Trabzon”, Livenarch 2001: Liveable Environments and Architecture International Congress (4-7 July 2001, KTU, Trabzon/Turkey), Proceedings, Trabzon, 2001, s. 50-54. 62. Özen, Hamiyet; Birlik, Süheyla, “Reusing of the Early Twentieth Century Architecture Heritage: Case in Trabzon”, Livenarch 2003: International Symposium on “Nature- Cities- Architecture and Sustainable Development” (July 1-4, 2003, KTU, Trabzon), Proceedings Book, Trabzon, 2003, s. 299-308. 63. Özen, Hamiyet; Çevik, Sonay, “Restoration of Historic Neighborhood and Their Positive Impacts on Urban Environment: A Case Trabzon-Turkey”, 17th International Conference on Making Cities Livable, (Freiburg, Germany, 5-9 September 1995). 64. Özen, Hamiyet; Özyaba, Murat, “The Housing Policies and Their Consequences on the Built Environment: A Case Trabzon- Turkey”, Housing and The Built Environment- International Conference on Housing in the 21st Century: Looking Forward (Virginia, USA, 11-14 June 1997) 65. Özen, Sanem Lerzan; Sinan, P. Ebru; Tutkun, Murat, “An Evaluation of Urban Debris Zone Formation Factors in the scope of Ortahisar Historical Site Area”, 22. World Congress of Architecture, 3-7 July 2005, İstanbul. 66. Öztürk, Kutsal, “Doğu Karadeniz Geleneksel KonutlarıÜzerine Mimari Araştırmalar”, VIII. Tarihi Türk Evleri Haftası, İstanbul-Trabzon, 1990. 67. Öztürk, Kutsal; Velioğlu Ayşe; Tavşan, Cengiz; Ovalı, Filiz, “Trabzon Kenti TaşYapı Konut Mimarisinin Estetik Açıdan Genel Özellikleri”, V. UluslararasıYapı-Yaşam Kongresi (1993, Bursa), Bildiri Kitabı, TMMOB Mimarlar OdasıBursa Şubesi, Bursa, 1993, s. 24-39. 68. Rice, David Talbot, “St. Sophia, Trebizond an the Work of the Walker Trust”, Akten des XI. Int. Byzantinisten Kongresses, München, 1960, s. 508-510. 69. Sağsöz, Ayşe, “Tarihi Çevre İçinde Tasarımlarda Yüzey Arayışları: Tarihi Bir Sokakta Tasarım Önerileri”, Kuram ve Uygulama Mimari Biçimlendirme Yüzey Sergi ve Sempozyumu Bildiriler Kitabı(Ankara, 7- 8-9 Ekim 1999), Gazi Üniversitesi, s. 217- 231. 90
70. Sağsöz, Ayşe; Midilli, Reyhan; Elmalı, Derya; Özgen, Süleyman, “Tarihi Çevre İçinde Koruma Çalısmalarının Arkasından Yasanan ‘Antagonizm’: Trabzon Bedesten Örnegi”, 15. UluslararasıYapıve Yaşam Kongresi: Kentler ve Mimarlık (18-20 Eylül 2003, TMMOB Mimarlar OdasıBursa Şubesi), Bildiri Kitabı, Bursa, 2004, s. 103-132. 71. Sağsöz, Ayşe; Özbayraktar, Mehtap; Ayyıldız, Sonay; Özgen, Süleyman, “Vernaküler Mimari Örneğinde Yüzeysel Değişimlerin Cephelere Yansımasıve Kullanıcıların Yorumları”, Kuram ve Uygulama Mimari BiçimlendirmeYüzey Sergi ve Sempozyumu Bildiriler Kitabı(Ankara, 7-8-9 Ekim 1999), Gazi Üniversitesi, s. 183-194. 72. Sakel, Dean, “The Soumela Manuscript of The Chronicle of 1570”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (15-16 Mayıs 2005), Cilt: 1, Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon, 2007, s. 151-157. 73. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Yaşamın Yapıya Yansıması”, YapıYaşam 94 Fuar ve Kongresi, 3-8 Mayıs 1994, Bursa, 1994. 74. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Doğu Karadeniz Geleneksel Köy Evlerinde Yapısal Biçimsel Farklılıklar”, VIII. Tarihi Türk Evleri Haftası, İstanbul-Trabzon, 1990. 75. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Doğu Karadeniz Geleneksel YapıSanatında İlginç Çözümler”, II. UluslararasıTarih Boyunca Karadeniz Kongresi, (1-3 Haziran 1988, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun,), Bildiri Kitabı, Sönmez Matbaa ve Yayınevi, Samsun, 1990, s. 305-321. 76. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Doğu Karadeniz Köy Evlerinde YapıMalzeme ve Konstrüksiyonların Dağılımı”, V. UluslararasıYapı-Yaşam Kongresi, 4-9 Mayıs 1992, TMMOB Mimarlar Odası. 77. Sümerkan, Mustafa Reşat, “Doğu Karadeniz’de Kırsal Kesim Geleneksel Ev Plan Tiplerinin Yöresel Dağılımı”, Türk Halk Mimarisi Sempozyum Bildirileri (5-7 Mart 1990, Konya), T.C. Kültür BakanlığıHalk Kültürünü Araştırma Dairesi Yayınları: 148, Ankara, 1991, s. 173-184. 78. Sümerkan, Mustafa Reşat; Erten, Erkin, “Health Precautions Proposed For The Eastern Black Sea Vernacular Houses”, Health Buildings’94 Proceedings of the 3rd International Conference (Budapest, 22-25 Ağustos, 1994), Volume I, 1994, s. 201 204. 91
79. Sümerkan, Mustafa Reşat; Erten, Erkin; Öztekin, Kamuran, “Rize ve Trabzon Yöresinde Pencere Doğramalarında Yeni Bir Tür: DonatılıMozaik Doğramalar”, IV. UluslararasıYapı-Yaşam Kongresi (12-17 Mayıs 1992, Bursa), Bildiri Kitabı, TMMOB Mimarlar OdasıBursa Şubesi, Bursa, 1992, s. 232-248. 80. Sümerkan, Mustafa Reşat; Özen, Hamiyet, “Identity of the Eastern Black Sea People, Small Towns Housing and Identity”, IFHP Urban Planning Summer School, Lecture Book, (Trabzon, Turkey, 7-9 August 1997),s. 91-92. 81. Tosun, Vehbi, “Changes In Vernacular House and Settlement Forms In Rural Parts of Eastern Black Sea Region of Turkey”, II. UluslararasıTarih Boyunca Karadeniz Kongresi, (1-3 Haziran 1988, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun,), Bildiri Kitabı, Sönmez Matbaa ve Yayınevi, Samsun, 1990, s. 364-369. 82. Tosun, Vehbi, “Doğu Karadeniz’in Kırsal Kesimlerinde Ev ve Yerleşim Şekillerindeki Değişme”, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi (1-3 Haziran 1988), Samsun, 1990, s. 364-412. 83. Tosun, Vehbi; Öztürk, Kutsal, “Aesthetic Evaluation of the Traditional Vernacular and Modern Houses in Rural Parts of the Eastern Black Sea Region”, XI. IAPS Conference on Culture Space History Proceedings (Ankara, 8-12 July 1990), Cilt: IV, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, s. 182- 187. 84. Tuluk, Ömer İskender; Çilingir, Alev, “İmaret Mezarlığı’ndan Atapark’a: Trabzon’da Tarihsel Bir Dönüşüm”, Uluslararası Trabzon ve Çevresi Kültür ve Tarih Sempozyumu(16- 18 Mayıs), Trabzon, 2006. 85. Tuluk, Ömer İskender; Düzenli, Halil İbrahim, “Yitik Mirasın İzinde: Trabzon’da OsmanlıCami ve Mescidleri (1461-1583)”, 17. CIEPO (UluslararasıOsmanlıve OsmanlıÖncesi ÇalısmalarıKomitesi) Sempozyumu (18-23 Eylül 2006, KTÜ, Trabzon), Özet Kitapçığı, Trabzon, 2006, s. 56. 86. Tuluk, Ömer İskender; Düzenli, Halil İbrahim; Düzenli Evrim, “Osmanlı’da Fetih SonrasıDinsel Mekanın Camileştirilme Anlayışı: Trabzon Örneği (1461-1665)”, Gelenek, Kimlik, Bireşim: Kültürel Kesişmeler ve Sanat UluslararasıSempozyumu, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 16-18 Kasım, Ankara, 2005. 87. Tuluk, Ömer İskender; Üstün, Fulya, “Trabzon Bedesteni: Türk Bedesten Mimarisi İçerisindeki Yeri ve Önemi”, UluslararasıTrabzon ve Çevresi Kültür ve Tarih Sempozyumu (16-18 Mayıs), Trabzon, 2006. 92
88. Tutkun, Murat, “Yıkılan Yapılar, Yok Olan Tarih”, UluslararasıKaradeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), Bildiri Kitabı, Cilt 2, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Trabzon, 2005, s.1103-1110. 89. Türk, Yelda Aydın, “Geçmişve Bugün: Akçaabat”, UluslararasıKaradeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), Bildiri Kitabı, Cilt 2, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Trabzon, 2005, s.1051-1062. 90. Türk, Yelda Aydın, “Nitelikli YapılıÇevreler Yaratma Bağlamında Bir İrdeleme: Akçaabat Kentsel Yerleşmesi”, 19. UluslararasıYapıve Yaşam Kongresi: Mimarlığın Geleceği-Gelecek İçin Mimarlık (22-24 Mart 2007, TMMOB Mimarlar OdasıBursa Şubesi), Bildiri Kitabı, Bursa, 2007, s. 169-170. 91. Ustaömeroğlu, Ayça Araz; Ustaömeroğlu, Gürol, “The Transformation of Present Building Stocks in Historical Texture”, Livenarch 2003: International Symposium on “Nature-Cities-Architecture and Sustainable Development (July 1-4, 2003, KTU, Trabzon), Proceedings Book, Trabzon, 2003, s. 435- 448. (Trabzon Pazarkapı Mahallesi’ndeki tarihi yapıların dönüşümüne ilişkin bir çalışma). 92. Yalçın, Asu Bilban, “Trabzon’da Erken Bizans Dönemi Plastik Eserler Üzerine Değerlendirmeler”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), Bildiri Kitabı, Cilt 1, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Trabzon, 2005, s. 37-54. 93. Yalçınkaya, Şengül, “Trabzon Kent İçi Ulasımında Tarihi Köprüler”, ICANAS-38. UluslararasıAsya ve Kuzey Afrika ÇalısmalarıKongresi (10-15 Eylül 2007, Ankara). 94. Yılmaz, Özgür, “İngiliz Seyyah Frederik Walpole’un 1850 YılıTrabzon İzlenimleri”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), Cilt: 1, Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon, 2007, s. 439-452. 95. Zorlu, Tülay; Kahya, Nimet Candaş; Özgen, Süleyman; Şen, Derya Elmalı; Sarı, Reyhan Midilli; Sağsöz, Ayşe, “Doğu Karadeniz Bölgesi Ahşap Camilerinde Restorasyon”, Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu (27-29 Eylül 2007, Ankara).
2.1.1.5. Araştırma Projeleri ve Raporlar
1. Çetintaş, Sedat, “Trabzon Âbideleri Üzerindeki Tetkiklerimin Verimi Olan Rapor”, 18.08.1937 tarihli daktilo nüsha. 93
2. Çetintaş, Sedat, “Trabzon’un Sanat Eserleri Raporu”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı- Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 365-383. 3. “Doğu Karadeniz Bölgesi Geleneksel Mimarisi ve El Sanatları- Mimari, Yapıve Kültürel Doku Araştırması”, Araştırma Önerisi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Mimarlık Bölümü, Trabzon, 1992. 4. Ertürk, Zafer; Sümerkan, Mustafa Reşat, “Doğu Karadeniz Geleneksel Mimarisinin Plan Tipolojileri ve YapıKarakteristikleri,” Araştırma Raporu, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Proje Kod: 86.112.002.1, Trabzon, Aralık 1987. 5. Gündüzalp, Nural; Çakıroğlu, Birgül, “Geleneksel Konutlarda Mimari Süslemeler”, Doğu Karadeniz Bölgesi Nitelikli Konut Araştırması, c. IV, DPT (Proje No: 91.112.002.2), Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon, 1993, s. 177- 202. 6. Kubat, A. S.; Dökmeci, Vedia, “Anadolu Kale Şehirlerinin Morfolojik Analizleri: Ankara, Antalya, Bursa, Diyarbakır, Erzurum, İznik, Niğde, Trabzon, Urfa Kale Şehirlerinden Örnekleme,” İstanbul Teknik Üniversitesi, Araştırma Projesi Raporu, İstanbul, 1994. 7. Lambert, J. H, “Şehircilik MütehassısıMimar J. H. Lambert Tarafından Avan Projesinde Teklif Edilen Trabzon Meselesi ve İmar Plân HarekâtıÜzerine İptidai Rapor (28 Ağustos-8 Eylül 1937): EsbabıMucibe”, Belediyeler Dergisi, Sayı: 29, 1938, s. 36-43 8. Lambert, J. H.; “Şehircilik MütehassısıMimar J. H. Lambert Tarafından Avan Projesinde Teklif Edilen Trabzon Meselesi ve İmar Plân HarekâtıÜzerine İptidai Rapor (28 Ağustos-8 Eylül 937): EsbabıMucibe”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı- Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 309-319. 9. Lambert,J.H., “Trabzon İmar Planıve İzah Raporu”, Belediyeler Dergisi, Sayı: 67, 1941, s. 36-57. 10. Lambert, J. H.; “Trabzon İmar Planıve İzah Raporu”, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı- Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s. 319-353. 11. Okman, İbrahim; Asasoğlu, Ali; Kuloğlu, Nilgün; Ural, Sibel E., “Doğu Karadeniz Bölgesi Kentsel Konut Tipolojileri”, Doğu Karadeniz Bölgesi Nitelikli Konut Araştırması, c. IV, DPT (Proje No: 91.112.002.2), Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon, 1993, s. 106-163. 94
12. Velioğlu, Ayşe, “Geleneksel Konut Çevrelerinin Korunması: Trabzon Kenti TaşYapı Konut Mimarisinin Malzeme ve Estetik Açıdan İrdelenmesi”, (Proje+ Poster), Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Konut AraştırmalarıMerkezi, Ankara, 1988.
2.1.2. YardımcıAlan Bibliyografyaları
2.1.2.1. Koruma / Restorasyon AraştırmalarıBibliyografyası
2.1.2.1.1. Makaleler
1. Aysu, Emre, “Trabzon (Trapezunt) – Conservation Planning for a Historical City”, Angewandte Stadforschung in der Türkei: Istanbul, Bursa, Trapezunt, Nizäa, 1986, Selbstverlag Lehrstuhl für Sozialgeographie, Sayı: 30, Universität Augsburg, Augsburg 1993, s. 69-86. 2. İbiş, Tümerkan, “Trabzon’da Rölöve Çalışmaları”, Mimarlık Dergisi, Sayı: 2, 1989. 3. İbiş, Tümerkan; Kuloğlu, Nilgün, “Doğu Karadeniz Arşivi’nden Trabzon’da Rölöve Çalışmaları”, Mimarlık, Sayı: 234, İstanbul, 1989, s. 76-79. 4. İren, Murat, “Trabzon-Çaykara-DernekpazarıGüney Kondu Mahallesi Camii”, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, Sayı: 5, Ankara, 1983, s. 165-174. 5. Keleş, Ruşen, “Trabzon’u Çarpık Kentleşmeden Koruma”, Trabzon, Sayı: 2, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayını, Pan Matbaacılık, Ankara, 1988, s. 17-18. 6. Kuloğlu, Nilgün; Asasoğlu, Ali, “Korumada Yaşam Çekirdeği Kavramı”, Yapı, Sayı: 223, 2000, s. 88-98. 7. Özen, Hamiyet, “Trabzon Kırsal Yerel Mimarisi Soyu Tükeniyor, Korunma İstiyor”, Trabzon Kültür Sanat Yaşam Dergisi, Sayı: 113, 2010, s. 28-34. 8. Özen, Hamiyet; Birlik, Süheyla, “Tarihi Eserlerin Tescil Süreci ve SonrasıSorunları: Trabzon KaymaklıManastırıÖrneği”, Mimarlık Dergisi, Sayı: 303, 2002, s. 52-56. 9. Özen, Hamiyet; Engin, Emre, “Trabzon Kent İçi Hanlarının Analizi ve Yeniden Kullanma Önerileri”, Arkitekt Dergisi, 2003. 10. Özen, Hamiyet; Erol, Şengül Yalçınkaya, “Uzungöl Yerleşmesi ve Sürdürülebilir Turizm”, Arredamento Mimarlık, Sayı: 12, 2007, s. 80-85. 95
11. Özen, Sanem Lerzan; Aydemir, Şinasi, “Trabzon’un Mimari Mirasının Korunması: Bütünleşik Koruma Yaklaşımı”, Kent ve Politika: Antik Kentten Dünya Kentine, Ankara, 2007, s. 221-243. 12. Velioğlu, Ayşe, “Geleneksel Konut Çevrelerinin Korunması: Trabzon Kenti TaşYapı Konut Mimarisinin Malzeme ve Estetik Açıdan İrdelenmesi”, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Konut AraştırmalarıMerkezi, Ankara, 1988. 13. Saydam, Abdullah, “Vakıf Kaynaklarının Zamanaşımından Korunması: Trabzon Hatuniye VakfıÖrneği”, Türk DünyasıAraştırmaları, Sayı: 159, 1980, s. 183-193.
2.1.2.1.2. Tezler
1. Candaş, Nimet, Tarihi Çevre Korumada Yaklaşımlar ve Teknikler Örnekleme: Doğu Karadeniz Bölgesi Kentsel Sitleri, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2002. 2. Engin, Emre, Tarihi Trabzon Kent İçi Hanlarının Analizi Ve Yeni İşlev Önerileri, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2002. 3. Erşen, Fulya, Koruma Yaşatma Öncelikli Yerleşmeler, Mekanlar Doğu Karadeniz Bölgesi BalıkçıKöyleri, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2003. 4. İdris, Moh'd, Akçaabat Ortamahalle’nin Sıhhilestirilerek Korunması Üzerine, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1987. 5. Kahya, Nimet Candaş, Doğu Karadeniz Bölgesi Kentsel Sitlerinde Koruma Sürecinin Değerlendirilmesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Trabzon, 2007. 6. Karadayı, Gülcan, Kent Kimliğinin Sürdürülebilirliği ve Görsel Etki Değerlendirilmesi: Trabzon Örneği, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2000. 7. Koçhan, Ahmet, Doğu Karadeniz Bölgesi Yaylalarıİçin Enerji DuyarlıBir Bungalov Önerisi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1997. 96
8. Kultufan, Songül, Trabzon Kenti Semerciler ve KemeraltıSokaklarının Tarihi Dokusunun İncelenmesi, Koruma ve Restorasyon Önerileri, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1994. 9. Özen, Sanem Lerzan, Koruma Yaklaşımlarına Yeni Bir Bakış AçısıOlarak "Bütünleşik Koruma"- Trabzon Örneği, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2005. 10. Özkazanç, Mehtap E.,Kent Merkezinde Yaya-Alışveriş Mekanları Trabzon Kunduracılar Caddesi Örneğinde Yenileme Canlandırma Çalışması, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1998. 11. Sert, Arzu, Endüstri Binalarının Yeniden İşlevlendirilmesi: Karadeniz Bölgesi Tekel Binalarının Analizi ve Yeni İşlev Önerileri, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2004. 12. Şahinkaya, Fulya, Trabzon’da Cephanelik BinasıRestorasyonu, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1994. 13. Tutkun, Murat, Tarihi Binaların Bilgisayar Destekli Rölöve Alımlarıve Modellemeleri Üzerine Bir Uygulama, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2005. 14. Yıldız, Tolga, Doğu Karadeniz Kültür ve Doğal Varlıklarının Yitimini Hazırlayan Etkenler ve Çözüm Önerileri, Mimar Sinan Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2001. 15. Yurdseven, Cem, Bir Gecekondu İyileştirme Stratejisi Olarak Katılım: Trabzon Zafer Mahallesi’nde Bir Örnek Çalışma, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1993.
2.1.2.1.3. Bildiriler
1. Ataman, Mukaddes; Tülay Zorlu, “Hatuniye (Gülbahar Hatun) Camii ve Türbesi,” Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu, 27-29 Eylül 2007, Bildiriler Kitabı, Ankara, s. 55–67. 97
2. Çevik, Sonay; Tavşan, Filiz; Vural, Serbülent; Aşık, Özgür, “Renovation/Revitalisation Works in City Centres an Examples to Shopping- pedestrian Spaces: Trabzon Kunduracılar Street”, Livenarch 2003: International Symposium on “Nature-Cities-Architecture and Sustainable Development (July 1-4, 2003, KTU, Trabzon), Proceedings Book, Trabzon, 2003, s. 222- 246. 3. Enön, Zerrin; Öztekin, Kamuran, “Bir Tarihi Kentsel Sit AlanıKoruma Örneği: Akçaabat-Orta Mahalle”, I. Kentsel Koruma ve Yenileme UygulamalarıKolokyumu (İstanbul, 7-8 Nisan 1993). 4. Eruzun, Cengiz, “Doğu Karadeniz Mimarisi ve Koruma Sorunları”, İslam Mimari MirasınıKoruma KonferansıBildiriler (22-26 Nisan 1985),1987, s. 215-217. 5. Özen, Hamiyet; Çevik, Sonay, “Restoration of Historic Neighborhood and Their Positive Impacts on Urban Environment: A Case Trabzon-Turkey”, 17th International Conference on Making Cities Livable, (Freiburg, Germany, 5-9 September 1995). 6. Özen, Sanem Lerzan; Kadıoğulları, A. İ., “Kültür ve Tabiat VarlıklarınıKoruma Kurullarının CBS Yardımıyla Saptama – Belgeleme Çalışmalarıİçin Model Önerisi”, 4. Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, 13-16 Eylül 2006, İstanbul. 7. Sağsöz, Ayşe; Midilli, Reyhan; Elmalı, Derya; Özgen, Süleyman, “Tarihi Çevre İçinde Koruma Çalışmalarının Arkasından Yaşanan ‘Antagonizm’: Trabzon Bedesten Örneği”, 15. UluslararasıYapıve Yasam Kongresi: Kentler ve Mimarlık (18-20 Eylül 2003, TMMOB Mimarlar OdasıBursa Şubesi), Bildiri Kitabı, Bursa, 2004, s. 103- 132. 8. Ustaömeroğlu, Ayça Araz; Ustaömeroğlu, Gürol, “The Transformation of Present Building Stocks in Historical Texture”, Livenarch 2003: International Symposium on “Nature-Cities-Architecture and Sustainable Development (July 1-4, 2003, KTU, Trabzon), Proceedings Book, Trabzon, 2003, s. 435- 448. 9. Velioğlu, Ayşe; Araz, Ayça, “Koruma Altına Alınan Bölgelerde Çevre Kirliliği ve Trabzon Kentinden Bir Örnek”, V. UluslararasıYapı- Yasam Kongresi (1993, Bursa), Bildiri Kitabı, TMMOB Mimarlar OdasıBursa Şubesi, Bursa, 1993, s. 49-58. 10. Zorlu, Tülay; Kahya, Nimet Candaş; Özgen, Süleyman; Şen, Derya Elmalı;Sarı, Reyhan Midilli; Sağsöz, Ayşe, “Doğu Karadeniz Bölgesi Ahşap Camilerinde Restorasyon”, Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu (27-29 Eylül 2007, Ankara). 98
11. Zorlu, Tülay; Ataman, Mukaddes, “Trabzon Merkez Yeni Cuma Cami Restorasyonunda Yapılan İmalatlar, Onarım Teknikleri ve Uygulama”, Tarihi Eserlerin Güçlendirilmesi ve Geleceğe Güvenle Devredilmesi Sempozyumu, 27-29 Eylül 2007, Bildiriler Kitabı, Ankara, s. 69–85.
2.1.2.1.4. Araştırma Projeleri ve Raporlar
1. Candaş, Nimet, “Tarihi Çevre Korumada Yaklaşımlar ve Teknikler; Örnekleme: Doğu Karadeniz Bölgesi Kentsel Sitleri,”Dan.: Prof. Dr. Gülay Usta, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon, Eylül 2002. 2. Çevik, Sonay; Erşen, Fulya, “Koruma-Yaşatma Öncelikli Yerleşmeler, Mekanlar, Doğu Karadeniz Bölgesi Sahil Yerleşmeleri,” Karadeniz Teknik Üniversitesi, Araştırma Fonu Araştırma Raporları, Trabzon, 2001-2003. 3. Kahya, Nimet Candaş, “Doğu Karadeniz Bölgesi Kentsel Sitlerinde Koruma Sürecinde Eskime-Ayıklama-İşlev Değişimi ve Etkileri,” Dan.: Prof. Dr. Ayşe Sağsöz, Kod No: 2005.120.001.1, KTÜ, Trabzon, 04.05.2005. 4. Velioğlu, Ayşe, “Geleneksel Konut Çevrelerinin Korunması: Trabzon Kenti TaşYapı Konut Mimarisinin Malzeme ve Estetik Açıdan İrdelenmesi”, (Proje+ Poster), Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi Konut AraştırmalarıMerkezi, Ankara, 1988.
2.1.2.2. SeçilmişTrabzon Tarihi AraştırmalarıBibliyografyası
2.1.2.2.1. Kitaplar
1. 1930-1940 Vilayet Belgelerine Göre Trabzon, Trabzon Valiliği Yayınları, Eser Ofset, Trabzon, 1997. 2. Afzelius, P. W., De Imperio Trapezuntino, Upsala, 1824. 3. Ahrveiller, Hélène, Byzance et la Mer, Presses Universitaires de France, Paris, 1966. 4. Akbulut, Ömer, Die Historischen Werke in Trabzon; Ein Handbüchlein Für Touristen der Die Historischen Werke, (çev. Mehmet Keleş), İnkılap Matbaası, Trabzon, 1962. 99
5. Akbulut, Ömer, Trabzon Fethi ve Trabzon Kralları, Hakimiyet Basımevi, Trabzon, 1964. 6. Akbulut, Ömer, Trabzon Kitabeleri, Ülkü Basımevi, İstanbul, 1953. 7. Akçaabat-Vakfıkebir Öşür Defteri: 1850, Vakfıkebir Kültür ve Yardımlaşma Derneği, (yay. haz. Zehra Topal), Ankara, 2005. 8. Albayrak, Haşim, Of ve Çaykara, Ferşat Yayınevi, İstanbul, 1990. 9. Albayrak, Haşim, Tarih Boyunca Doğu Karadeniz’de Etnik Yapılanmalar ve Pontus, Babıali Kitaplığı, İstanbul, 2003. 10. Albayrak, Hüseyin, Trabzon Kültür Tarihine Bir Bakış: Trabzon Tarihi, Trabzon Eğitim Tarihi, Trabzon Basın Tarihi, Trabzon,1989. 11. Albayrak, Hüseyin, Trabzon’un Fethi, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon, 1995. 12. Asan, Ömer, Pontos Kültürü, Belge Yayınları, İstanbul, 1996. 13. Ascherson, Neal, Black Sea, Hill and Wang, 1996. 14. Aşut, Atilla; Aygül, Bilgin, ve diğ.,Trabzon, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Ankara, 1989. 15. Atmaca, Muhammet, Tarih İçinde Tonya, Tonya Belediyesi Yayınları, Trabzon, 2005. 16. Aygül, Bilgin; Baki, Hayati; Emiroğlu, Kudret; Eryavuz, Şenay; Somel, İlkay, Trabzon Kanuni Özel Sayısı, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Ankara, 1994. 17. Aygün, Necmettin, On Sekizinci Yüzyılda Trabzon’da Ticaret, Serander Yayınları, Trabzon, 2005. 18. Bal, Mehmet Akif, Hatıralarda Trabzon’un Yakın Tarihi, (1869-1950), ABP Yayınevi, 2004. 19. Bal, Mehmet Akif, Trabzon Kronolojisi (M.Ö. 800-M.S. 2010), Trabzon Kitaplığı Yayını, İstanbul, 2009. 20. Başgelen, Nezih, Bir Zamanlar Trabzon,Arkeoloji ve Sanat Yayınları, Bir Zamanlar Kentler Dizisi: 21, İstanbul, 1998. 21. Bayoğlu, Ayhan, Of Kazasının Siyasi, Kültürel ve Sosyo-Ekonomik Tarihi, Denizli, 2000. 22. Beauchamp, Le Citoyen, Relation Historique Et Géographique D’un Voyage de Constantinople à Trébizonde, Paris, 1801. 23. Bektaş, İhsan, Atatürk Trabzon’da, Trabzon, 1981. 100
24. Beldiceanu, Irene,L’exil a Trébizonde d’une quarantaine de combattants albanais a la fin du XVe siècle, Atina, 1998. 25. Bıjışkyan, Per Minas, Karadeniz KıyılarıTarih ve Coğrafyası1817-1819, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1969. 26. Bıjışkyan, Per Minas, Pontos Tarihi: Tarihin Horona Durduğu Yer Karadeniz, ChiviyazılarıYayınevi, İstanbul, 1998. 27. Bilgin, Mehmet, Doğu Karadeniz, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2007. 28. Bilgin, Mehmet, Doğu Karadeniz Tarih-Kültür-İnsan, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2010. 29. Bilgin, Mehmet, Doğu Karadeniz Tarih-Kültür-İnsan, Serander Yayınları, Trabzon, 2000. 30. Bilgin, Mehmet, Karadeniz’de Post Modern Pontusçuluk, Doğu Kütüphanesi, İstanbul, 2008. 31. Bilgin, Mehmet, Sürmene, İstanbul, 1990. 32. Bilgin, Mehmet; Yıldırım, Ömer, Sürmene Tarihi, Sürmene Belediyesi Yayınları, İstanbul, 1990. 33. Boman, Patrick, Trébizonde En Hiver/La Stase Du Léophore, Le Serpent à Plumes, Paris, 2003. 34. Bostan, M. Hanefi, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal Ve İktisadî Hayat, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. Türk Tarih Kurumu YayınlarıXXVII. Dizi; Sayı5, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara, 2002. 35. Brandes, Wolfram, Die Städte Kleinasiens im 7. und 8. Jahrhunderts, Amsterdam, 1989. 36. Brendemoen, Bernt,The Turkish Dialects Of Trabzon: Their Phonology And Historical Development, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, 2002. 37. Bryce, James; Toynbee, Arnold Joseph, The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-1916: Documents Presented to Viscount Frey of Falloden by Viscount Bryce, Gomidas Institute, London, 2000. 38. Bryer, Anthony, Empire of Trebizond of The Pontos, Variorum Reprints, 1890. 39. Burnaby, Fred, On Horseback Through Asia Minor, Sampson Low, Marston, Searle and Rivington, London, 1877. 40. Büyük Tarih Trabzon’da, (der. Trabzon Çocuk Esirgeme Kurumu), Cumhuriyet Matbaası, İstanbul, 1938. 101
41. Cuinet, Vital, La Turquie D’asie: Géographie Administrative Statistique Descriptive Et Raisonnée De Chaque Province De L’asie-Mineure,İstanbul, 2001. 42. Cumhuriyetin 50. Yılında Trabzon, Ajans-Türk Matbaacılık, Ankara, 1973. 43. Cumhuriyeti'nin 75. Yılına Armağan Dizisi; 3,Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayını, Trabzon, 1998. 44. Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1997. 45. Çakan, İlker, Karadeniz Bölgesi: Amasya, Artvin, Bartın, Bayburt, Bolu, Çorum, Giresun, Gümüşhane, Kastamonu, Ordu, Rize, Samsun, Sinop, Tokat, Trabzon, Zonguldak, Öztan Matbaacılık, Ankara, 1994. 46. Çakıroğlu, Said Bilal, Tarihi, Ekonomik, Sosyal Yönleriyle Trabzon, Sanayi Odalarıve Ticaret BorsalarıBirliği Matbaası, Ankara, 1964. 47. Çapa Mesut, Pontus Meselesi, Serander Yayınları, Trabzon, 2001. 48. Çapa, Mesut, Pontus Meselesi: Trabzon Ve Giresun’da Milli Mücadele, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 135,Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1993. 49. Çapa, Mesut, Trabzon’da Kanuni Sultan Süleyman, Trabzon İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon, 2003. 50. Çapa, Mesut; Çiçek, Rahmi, Yirminci Yüzyıl Başlarında Trabzon’da Yaşam, Serander Yayınları, Trabzon, 2004. 51. Çiçek, Kemal; Öksüz, Hikmet; Saydam, Abdullah, (yay. haz.), Cumhuriyet’in 75. OsmanlıDevleti’nin 700. Yılında Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı: 6-8 Kasım 1998: Bildiriler, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları; 81, Trabzon, 2000. 52. Çiçek, Rahmi (yay. haz.), Milli Mücadele ve Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Trabzon'da Yerel Yönetim, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon. 53. Demir, Necati, Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesinin Tarihi Altyapısı(Tarih-Etnik Yapı- Dil-Kültür), Genelkurmay ATASE Başkanlığı, Ankara, 2005. 54. Demircioğlu, Sezgin, Tarihin Ayak İzleri OsmanlıBelgelerinde Trabzon, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon, 2008. 55. Doğu Karadeniz Bölgesi: Bölgesel Gelişme, Şehirleşme ve Yerleşme Düzeni, T.C. İmar ve İskan Bakanlığı, Ankara, 1972. 56. Economides, Demosthenes, The Pontus (and the Right Claims of its Greek Population), Constantinople, 1920. 102
57. Emiroğlu, Kudret, Trabzon-Maçka Etimoloji Sözlüğü, 1989. 58. Erayda, Fuat, Trabzon Şehri Tarihi, İstanbul Üniversitesi Genel Kurul Merkezi, İstanbul, 1937. 59. Eren, Muharrem, Zağnos Paşa, Zağnos Kültür ve Eğitim VakfıYayınları, Balıkesir, 1994. 60. Evaggelidi, Trifona E., Istoria tis Pontikis Trapezountas, Apo ta Archaiotata Chronia Mechri Simera, Ekdotikos Oikos Adelfon Kiriakidi A. E., Thessaloniki, 1994. 61. Eyüboğlu, İsmet Zeki, Maçka, Pencere Yayınları, İstanbul, 2004. 62. Fallmerayer, Jacob Philipp, Doğudan Fragmanlar, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2002. 63. Fallmerayer, Jacob Philipp, Geschichte des Kaisertums von Trapezunt, Georg Olms Verlagsbuchhandlung, Hildesheim, 1964. 64. Fallmerayer, Jacob Philipp, Original Fragmente, Chroniken, Inschriften und anders Materiale zur Geschichte des Kaisertum, Trapezunt, München, 1842. 65. Fallmerayer, Jacob Philipp, Trabzon İmparatorluğu Tarihi, 1827. 66. Faroqhi, Suraiya, Osmanlılar’da Kentler ve Kentliler, (çev. Neyyir Kalaycıoğlu), Tarih VakfıYurt Yayınları, İstanbul, 1993. 67. Finlay, George, A History Of Greece V4, Mediaeval Greece And The Empire Of Trebizond, A. D. 1204-1461: From Its Conquest By The Romans To The Present Time (1877), Kessinger Publishing, LLC, 2009. 68. Finlay, George, History of the Byzantine and Greek Empires, William Blackwood and Sons, Edinburgh, London, 1854. 69. Finlay, George, Medieval Greece and Trebizond: The History of from its Conquest by the Crusaders to its Conquest by the Turks and of the Empire of Trebizond 1204-1461, William Blackwood and Sons, Edinburgh, London, 1854. 70. Finlay, George, The History of Greece from its conquest by the crusaders to its conquest by the Turks and of the Empire of Trebizond 1204 – 1461, William Blackwood, London, 1851. 71. Foss, A. M., The Empire of Trebizond and the Pontos, Variorum Reprints, Londra, 1980. 72. Gainsford, Thomas, The History of Trebizond in Four Books, Printed for Tho. Downes and Eph. Dawson, London, 1616. 103
73. Geçmişten Günümüze Çaykara, (haz. Çaykara Belediyesi), Çaykara Belediyesi Kültür Yayını, Trabzon. 74. Gedikli, Yusuf, Pontus Meselesi, Bilge Karınca Yayınları, İstanbul, 2002. 75. Goloğlu, Mahmut, Anadolu’nun Milli Devleti Pontos, Ankara, 1973. 76. Goloğlu, Mahmut, Atatürk ve Trabzon, Özkan Ofset, Trabzon 1981. 77. Goloğlu, Mahmut, Milli Mücadele’de Trabzon ve Mustafa Kemal Paşa, Karadeniz Teknik Üniversitesi Basımevi, Trabzon, 1981. 78. Goloğlu, Mahmut, Trabzon Tarihi: Fetihten Kurtuluşa Kadar, Kalite Matbaası, Ankara, 1975. 79. Guilland, R.,Correspondance de Nicephore Gregoras, Paris, 1927. 80. Güler, Ali, Yakın Tarihimizde Pontus Meselesi ve Rum-Yunan Terör Örgütleri, Rizeliler Kültür ve Dayanışma Derneği, Ankara, 1995. 81. Hacıfettahoğlu, İsmail; BAL, Muhittin, Trabzon Fetih Yıllığı, Atlas Yayıncılık, Ankara, 1994. 82. Hahanov, A., Panaret’in Trabzon Tarihi, (çev. Enver Uzun), Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon, 2004. 83. Halil Edhem, Trabzon’da OsmanlıKitabeleri, (haz. İsmail Hacıfettahoğlu), Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon, 2001. 84. Hann, Ildiko Beller, Doğu Karadeniz’de Efsane Tarih ve Kültür, (çev. Ali İhsan Aksamaz), ChiviyazılarıYayınevi, İstanbul, 1999. 85. Hatipoğlu, Zeyyat; Kuğu, Feyyaz, Trabzon ve İki Trabzonlu Tarih, Kültür ve İktisat Bilimine Dair Çeşitlemeler ve Özgeçmişler, Serander Yayınları, Trabzon, 2010. 86. Hüseyin Hüsnü,Trabzonlu Hüseyin Hüsnü'nün Manzum Ve Mensur Asarı. 87. Işık, Adem, Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2001. 88. İsen, Mustafa; Canım,Rıdvan, Hamamizade İhsan, Hayatı, Eserleri ve Divanı, Semih Ofset, Ankara, 1989. 89. Jennings, Ronald Carlton, Studies On Ottoman Social History in The Sixteenth And Seventeenth Centuries:Women, Zimmis And Sharia Courts in Kayseri, Cyprus And Trabzon,Analecta Isisiana; 39, Isis, İstanbul, 1999. 90. Kansız, İsmail; Koç, Mehmet Öncel (yay. haz.), Atatürk Trabzon’da, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon, 2001. 91. Karadeniz’de Pontus Rüyası, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon, 1997. 104
92. Karadenizli, Kemal, Trabzon Tarihi, Ankara Basımevi, Ankara, 1954. 93. Karagöz, İlyas, Grek, Bizans ve Eski Türk Kaynaklarına Göre Trabzon Yer Adları, Derya Kitabevi, Trabzon, 2006. 94. Karagöz, İlyas, Mitolojide Doğu Karadeniz, İsmet Yayınları, Ankara, 2003. 95. Karagöz, İlyas, Tarihsel Süreçte Trabzon Halkı, (ed. Ömer Şen), Derya Kitabevi Yayınları, Trabzon, 1998. 96. Karagöz, İlyas, Trabzon Tarihi İçin Düşündüklerim, BasılmamışMetin. 97. Karaman, Sami Sabit, Trabzon ve Kars Hatıraları: İstiklal Mücadelesi ve Enver Paşa, Arma Yayınları; 40, İstanbul,2002. 98. Karpov, Sergei Pavlovich, L’impero di Trebisonda, Venezia, Genova e Roma, 1204- 1461; Rapportipolitici, Diplomatici e Commerciali, Roma, 1986. 99. Karslıoğlu, Yusuf,Doğu Karadeniz Tarihi: Otokton Halklarıve Etnik Yapısı, Universal Yayınları, İstanbul, 2009. 100. Kaya, Osman; Yüksel, Murat, Karadeniz Teknik Üniversitesi’nin Tarihsel Gelişimi, Trabzon, 1994. 101. Kayra, Mediha, Hoşça Kal Trabzon, Dünya Kitapları, İstanbul, 2005. 102. King, Charles, The Black Sea A History, Oxford University Press, New York, 2005. 103. Koch, Karl, Wanderungen im Oriente, Während der Jahre 1843 und 1844: Reise Längs der Donau nach Konstantinople und nach Trebisond, Druck und Verlag des Landes-Industrie-Comptoirs, Weimar, 1846. 104. Koç, Necmi, Trabzon'lu Cihan PadişahıKanuni, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları; No: 14,Kültür Araştırma Kurulu Dizisi; 7, Trabzon, 1995. 105. Koromila, Marianna, Pontos-Anatolia, Lucy Braggiotti Publications, Athens, 1989. 106. Koromila, Marianna, The Greeks in the Black Sea: From the Bronze Age to the Early 20th Century, Panorama Cultural Society, Athens, 1991. 107. Krikorian, Mesrob K., The Armenians of Trebizond,Routledge-Kegan Paul, London, 1977. 108. Ksenophon, Anabasis Onbinlerin Dönüşü, (çev. Tanju Gökçöl), Sosyal Yayınlar, İstanbul, 1998. 109. Küçüker, Yüksel, Trabzon Tarihi Bibliyografyası, Serander Yayınları, Trabzon, 2008. 110. Lermioğlu, Muzaffer, Akçaabat – Akçaabat Tarihi ve Birinci Genel Savaş, Hicret Hatıraları, Kardeşler Basımevi, İstanbul, 1949. 105
111. Lowry, Heath W.,The Islamization & Turkification Of The City Of Trabzon (Trebizond),1461-1583, İstanbul, 2009. 112. Lowry, Heath W., Trabzon Şehrinin İslâmlaşma ve Türkleşmesi: 1461-1583, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları; 159, İstanbul, 1981. 113. Lowry, Heath W.,Trabzon Şehrinin İslamlaşmasıve Türkleşmesi (1461–1583): Trabzon Örneğinde OsmanlıTahrir Defterlerinin Şehirleşme Demografik Tarihi İçin Kaynak Olarak Kullanılması, I. Basım, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1981 (II. Basım: 1998). 114. Lynch, Harry Finnis Blosse, Armenia, Travels and Studies, Longmans, Green and Company, London, 1901. 115. Marriner, John, Trebizond and Beyond, Rubert-Hart-Davis Ltd., London, 1969. 116. Mazlum, Neriman, İlimiz Trabzon, Başara Yayınları, Ankara, 1966. 117. Mercier, Raymond, An Almanac for Trebizond forthe Year 1336, Corpus des Astronomes Byzantins 7, Louvain, Belgium, 1994. 118. Miller, William,Son Trabzon İmparatorluğu: (1204-1461), Heyamola Yayınları, İstanbul, 2007. 119. Miller, William, Trebizond: The Last Greek Empire, Society for Promoting, London, 1926. 120. Minzlov, The Empire of Trebizond, Berlin, 1922. 121. Mümtaz, Hüseyin, Karadeniz’in KitabıPontus Masalı, Yeni BatıTrakya Dergisi Yayınları, İstanbul, 2000. 122. Naslian, Jean, Les Événements Politico-Religieux En Proche-Orient de 1914 à 1918: Mémoires, I: Juillet 1914-Octobre 1918, Le Cercle d’Écrits Caucasiens, Chamigny, 2008. 123. Odabaşıoğlu, Cumhur, Trabzon 1869-1933 YıllarıYaşantısı, İlk - San Matbaası, Ankara. 124. Odabaşıoğlu, Cumhur, Trabzon Belgelerle Milli Mücadele Yılları1919-1923, Trabzon, 1990. 125. Odabaşıoğlu, Cumhur, Trabzon Doğu Karadeniz Gazete ve Mecmuaları1869-1928, Trabzon, 1987. 126. Odabaşıoğlu, Cumhur, Trabzon Kaynakçası, Erol Ofset, Trabzon, 1991. 127. Odabaşıoğlu, Cumhur, Trabzon Milli Mücadele YıllarıBasını: 1919-1925, Eser Ofset, Trabzon, 1993. 106
128. Ostrogorsky, George, Bizans Devleti Tarihi, (çev. Fikret Işıltan), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1986. 129. Öksüz, Melek, On Sekizinci Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon Toplum Kültür Ekonomi, Serander Yayınları, Trabzon, 2006. 130. Önal, Ahmet, ve diğ. (yay. kur.), Trabzon, Çevre Koruma Vakfı, Trabzon, 1993. 131. Öncesi ve Sonrasıile Trabzon’un Fethi, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları; 91. Tarih ve Biyografi Serisi; 3, Trabzon,2001. 132. Özel, Sabahattin, Milli Mücadelede Trabzon, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991. 133. Öztürk, Özhan, Karadeniz Ansiklopedik Sözlük, 2 Cilt, Heyamola Yayınları, İstanbul, 2005. 134. Özükan, Bülent, Karadeniz, Boyut Yayıncılık, İstanbul, 2004. 135. Pereira, Michael, East of Trebizond, Readers Union, 1972. 136. Sanarego, Bartolomeo, Lettera Intorno Alla Impresa Di Megollo Lercari in Trebisonda, Geneve, 1877. 137. Sarınay, Yusuf; Pehlivanlı, Hamit; Saydam, Abdullah, Pontus Meselesi ve Yunanistan’ın Politikası(Makaleler), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara,1999. 138. Scaron, Joseph Macé, Trébizonde Avant L’oubli, Robert Laffont, Paris, 1990. 139. Segl, Franz, Vom Kentrites Bis Trapezus, U. Büttner, Erlangen, 1925. 140. Siharulidze, Yuri; Manvelişvili, Alexandre ve diğ., Doğu Karadeniz Halklarının Tarih ve Kültürleri, (haz. Hayri Hayrioğlu), Sorun Yayınları, İstanbul, 1998. 141. Sınır, Sebahattin, Trabzon’un Tarihi, Coğrafi, Ekonomik, Endüstri, Sosyal, Kültürel Durumu, Töyko Matbaası, Ankara, 1969. 142. Szana, Bernhard, Meine Erinnerungen An Den Kaiser von Trapezunt Den König Von, Bern, 1922. 143. Şakir Şevket, Trabzon Tarihi, 1877. 144. Şakir Şevket, Trabzon Tarihi, (haz. İsmail Hacıfettahoğlu), Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon, 2001. 145. Şen, Ömer, Trabzon Tarihi,Derya Kitabevi Yayını, Trabzon, 1998. 146. Şimsek, Rasim, Trabzon Belediye Tarihi I – OsmanlıDönemi, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları: 8, Trabzon, 1993. 107
147. Tarakçıoğlu, Mustafa Reşit, Trabzon’un Yakın Tarihi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Rektörlüğü, Trabzon, 1986. 148. Tellioğlu, İbrahim, Komnenosların Karadeniz Hakimiyeti Trabzon Rum Devleti (1204-1461), Serander Yayınları, Trabzon, 2009. 149. Tellioğlu, İbrahim, OsmanlıHakimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler, Serander Yayınları, Trabzon, 2004. 150. Texier, Charles, Küçük Asya CoğrafyasıTarihi ve Arkeolojisi, 3 Cilt, Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri VakfıYayınları, Ankara, 2002. 151. Trabzonlu Cihan PadişahıMuhteşem Kanuni Sultan Süleyman, (yay. haz. Ali Baki, Mesut Çapa, vd.), Trabzon, 2005. 152. Trabzon’un Fethi, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları: 21, Trabzon, 1995. 153. Trabzon’un Kurtuluşu, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları: 10, Trabzon 1995. 154. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1869, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 1, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 1993. 155. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1870, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 2, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 1993. 156. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1871, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 3, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 1993. 157. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1872, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 4, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 1994. 158. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1873, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 5, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 1995. 159. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1874, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 6, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 1995. 160. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1875, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 7, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 1995. 161. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1876, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 8, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 1995. 162. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1877, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 9, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 1995. 163. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1878, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 10, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 1999. 108
164. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1879, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 11, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 1999. 165. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1881, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 12, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 1999. 166. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1888, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 13, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 2002. 167. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1892, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 14, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 2005. 168. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1894, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 15, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 2007. 169. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1896, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 16, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 2007. 170. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1898, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 17, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 2007. 171. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1900, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 18, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 2008. 172. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1901, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 19, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 2008. 173. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1902, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 20, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 2008. 174. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1903, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 21, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 2008. 175. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1904, (haz. Kudret Emiroğlu), Cilt: 22, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Trabzon, 2009. 176. Turgay, A. Üner, Trade And Merchants In The Nineteent-Century Trabzon: Elements Of Ethnic Conflict, Christians and Jews in the Ottoman Empire. 177. Türkmen, Sinan, Geyikli, Erdem Ofset, Trabzon, 2000. 178. Türkoğlu, Ömer (haz.), BinbaşıSüleyman Bey’in Manzum Anıları/Memleketim Trabzon, Mahallem Tekfurçayır, Kebikeç Yayınları, Ankara, 1997. 179. Uspenski, Fyodor Ivanoviç, Trabzon Tarihi (Kuruluşundan Fethine Kadar),(çev. Enver Uzun), Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon, 2003. 180. Usta, Veysel, Arşivlere Yansıyan Belgelerle Trabzon’da Atatürk Sevgisi, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon, 2005. 109
181. Usta, Veysel, Atatürk ve Trabzon: Fotoğraflar-Belgeler-Demeçler, Serander Yayınları, Trabzon, 1999. 182. Usta, Veysel, Başlangıçtan Günümüze Pontus Sorunu, Serander Yayınları, Trabzon, 2007. 183. Usta, Veysel, (yay. haz) UluslararasıKaradeniz İncelemeleri Dergisi, Serander Yayınevi, Trabzon, 2006. 184. Usta, Veysel; Soytürk, Yaşar, Tarihi, Coğrafyası, Folkloru İle İlimiz Trabzon, Basın Kitabevi, Trabzon, 1988. 185. Uzun, Enver, Akçaabat Yer Adları, Darıca Belediyesi Kültür Yayınları: 1, Trabzon. 186. Uzun, Enver, Rus İşgal KomutanıS. P. Mintslov’un Trabzon Günlüğü, Trabzon, 2008. 187. Üçüncüoğlu, Adnan Güngör, Tarihsel Süreçten Günümüze Trabzon-Gümüşhane: Halklar Sülaleler Aşiretler Oymaklar Lakaplar, Celepler Matbaası, Trabzon, 2002. 188. Üçüncüoğlu, Adnan Güngör; Kahveci, A. Celil; Güğercin, Mustafa, Yitik Gymnias Şehri ve Thekesh Dağı: Bayburt-Gümüşhane-Trabzon’da Onbinlerin Hatıratı, Gümüşhane, 2009. 189. Yazıcı, Mustafa, AdlarıTrabzon’un Mahallelerine Ad OlmuşBeşMeşhur Trabzon Valisi, Eser Ofset, Trabzon, 2000. 190. Yazıcı, Mustafa, Fetihten Günümüze Trabzon Valileri Albümü (1461-2003), Trabzon Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Trabzon, 2003. 191. Yazıcı, Mustafa, Geçmişten Günümüze AkyazıTarihi, AkyazıBelediyesi Yayınları, Trabzon, 2002. 192. Yazıcı, Mustafa, OsmanlıDöneminde Akçaabat (1461-1923), Topkar Matbaacılık, Trabzon, 2006. 193. Yazıcı, Mustafa, Osmanlıca Belgelerde Geçmişten Günümüze Trabzon’un Dış Ticaret Tarihi: (Trabzon UluslararasıBir İhracat Ve İthalât Şehridir),Doğu Karadeniz İhracatçılar Birliği Genel Sekreterliği, Trabzon, 2005. 194. Yazıcı, Mustafa, Resmi Osmanlıca Belgelerde Trabzon’un Kısa Tarihçesi, Başbakanlık DışTicaret Müsteşarlığı, Trabzon, 2003. 195. Yazıcı, Mustafa, Trabzon ve Çevresinde Sosyo-Kültürel Yapı, Trabzon Haber Gazetesi Kültür Yayınları, Trabzon, 2000. 196. Yüksel, Ayhan, Doğu Karadeniz Araştırmaları, Kitapevi Yayınları, İstanbul, 2005. 110
197. Yüksel, Murat, Şakir Şevketin Trabzon Tarihinden Sayfalar Ve Şevket Name-i Osmani’si, Yunus Dergisi Yayınları; No: 6, Karadeniz Gazetesi Ofset Tesisleri, Trabzon, 1993. 198. Yüksel, Murat, Trabzon AkyazıKitabeleri, AkyazıBelediyesi Kültür Yayınları: 3, Isparta, 2003. 199. Zakythinos, D. A.,Le Chrysobulle d’Alexis III Comnene: Empereur de Trébizonde en Faveur des Vénitiens, Société d’Edition, Paris, 1932. 200. Zehiroğlu, Ahmet Mican, Antik Çağlarda Doğu Karadeniz, Çiviyazıları, İstanbul, 2000.
2.1.2.2.2. Makaleler
1. “1565-1640: A Study Based on the Judicial Registers (Şer’i Mahkeme Sicilleri) of Trabzon”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Sayı: 33/3, 1990, s. 271-336. 2. Akalın, Cüneyt, “Milli Mücadelede Trabzon”, Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 355-365. 3. Albayrak, Hüseyin, “Doğu Karadeniz Bölgesinde İlk Matbaa, İlk Gazete ve İlk Salname”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 4, Çorum, 2005, s. 39-52. 4. Albayrak, Hüseyin, “Fethe Kadar Trabzon Transit Yoluna Bir Bakış ve Bir Hatırlatma”, Yunus Dergisi, Sayı: 1, Trabzon, 1993, s. 14-16. 5. Albayrak, Hüseyin, “Trabzon’da Amerikan Azınlık Okulları”, Trabzon, Sayı: 6, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma VakfıYayınları, Ankara, 1992, s. 40-45. 6. Âren, Yusuf Mazhar, “Trabzon’un Tarihteki ve Bugünkü Manzarası”, İnan, Sayı: 27, Trabzon, 1947, s. 3-5. 7. Âşık, Mehmet, “Trabzon”, Trabzon Kültür-Sanat Yıllığı, İstanbul, 1987, s. 487-490. 8. Ayata, Sadri, “Balkan Harbinde Trabzon Gönüllüleri ve ManisalıArap Hâfız”, İnan, Sayı: 9, Trabzon, 1943, s. 11. 9. Aygün, Necmettin, “XIX. Yüzyılın Ortalarında Trabzon’da Sosyal ve İktisadi Yapı”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 17, Çorum, 2008, s. 75-112. 111
10. Balivet, Michel, “15. Yüzyılda Müslümanlar ile Hıristiyanlar Arasında Dinsel Kaynaşmanın İki YandaşıBir Türk: SimavnalıBedreddin ve Bir Rum: Trabzonlu Georgias”, Tarih ve Toplum, Sayı: 6/32, 1986, s. 48-55. 11. Banescu, N., “Le Conflit Entre Gênes Et L’empire de Trébizonde à la Veille de la Conquête Turque (1418-1449)”, Studi Bizantini e Neoellenici, Sayı: 5, 1939, s. 4-10. 12. Başeğmez, Şinasi, “Trabzon Rum İmparatoru Aleksios Komnenos’un Fermanları”, Antika, Sayı: 22, İstanbul,1987, s. 10-29. 13. Bekaroğlu, Kemal Peker, “Tarihte İktisadi Trabzon”, Ülkü, Sayı: 40, Ankara, 1950, s. 15-18. 14. Beldiceanu, Nicoara, “L’Empire de Trébizonde a Travers un Registre Ottoman de 1487”, Arheion Pontou,Sayı: 35, 1979, s. 54-73. 15. Beldiceanu, Nicoara, “Recherche sur la Ville Ottomane au XVe Siècle”, Etude et Actes, Paris, 1973, s. 30-32. 16. Beygü, A. Şerif, “Trabzon Tarihinden Bir Yaprak”, Doğuda Kültür Hareketleri, Sayı: 2, 1938, s. 6-7. 17. Birinci, Nejat, “Ein Poetisches Werk Über Den Krimkrieg Trabzonlu Rızais Manzumei Sivastopol”, Güney Doğu Avrupa AraştırmalarıDergisi, Sayı: 10-11, 1983, s. 275-311. 18. Bostan, İdris, “Rusya’nın Karadeniz’de Ticarete Başlamasıve Osmanlıİmparatorluğu (1700-1787)”, Belleten, Cilt: 59, Sayı: 23, Ankara, 1995, s. 353-394. 19. Bostan, M. Hanefi, “15. ve 16. Yüzyıllarda Trabzon Şehrinde Nüfus Hareketleri ve Yerleşim Yerleri”, Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul, 1997, s. 112- 180. 20. Bostan, M. Hanefi, “16. Asrın Ortalarında Çaykara”, Çaykaralılar: Haber-Yorum ve Kültür-Sanat Dergisi, Sayı: 5, İstanbul, 1993, s. 33-40. 21. Bryer, Anthony, “Empire of Trebizond”, Dictionary of the Middle Ages, Sayı: 12, New York, 1989, s. 168-170. 22. Bryer, Anthony, “Greeks and Türkmens: The Pontic Exception”, Dumbarton Oaks Papers, Sayı: 29, 1975, s. 115-148. 23. Bryer, Anthony, “Rural Society in Matzouka”, Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society, Washington, 1986, s. 53-95. 24. Bryer, Anthony, “Rural Society in the Empire of Trebizond”, Arheion Pontou, 1966- 67, Sayı: 28, s. 152-160. 112
25. Bryer, Anthony, “Shipping in the Empire of Trebizond”, Mariner’s Mirror, Sayı: 52/1, 1966, s. 3-12. 26. Bryer, Anthony, “Shipping in the Empire of Trebizond”, Journal of the Society for Nautical Research, Sayı: 52, 1966, s. 3-12. 27. Bryer, Anthony, “Trabzon İmparatorluğu’nda Gemicilik”, Bir Tutkudur Trabzon, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 1997. 28. Bryer, Anthony; Winfield, David, “A Bibliography of Travellers’ Reports on the Pontos”, Arheion Pontou, Sayı: 33, 1975, s. 25-27. 29. Buharalı, İzzet, “Trabzon KurtuluşYıldönümünde”, İnan, Sayı: 49, Trabzon, 1949, s.17-21. 30. Çapa, Mesut, “Cumhuriyet Döneminde Trabzon”, Trabzon, Trabzon Valiliği Yayınları, İstanbul, 2000, s. 83-99. 31. Çapa, Mesut, “Milli Mücadele Döneminde Trabzon’da Rum-Pontus Meselesi”, Türk Kültürü, Sayı: 356, Ankara, 1992, s. 25-35. 32. Çapa, Mesut, “Milli Mücadele’de Doğu Karadeniz”, Türkler, Cilt: 15, Ankara, 2002, s. 661-678. 33. Çapa, Mesut, “Milli Mücadele’den Cumhuriyet’e Trabzon’da Tiyatro ve Sinema”, Toplumsal Tarih,Sayı: 94, 2001, s. 22-28. 34. Çapa, Mesut, “Trabzon’da Rus İşgali ve Sonuçları”, Türk Kültürü,Sayı: 433, Ankara, 1999, s. 267-274. 35. Çapa, Mesut, “Trabzon’da Yayınlanan "İstikbal Gazetesi"nde Pontus Meselesi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 57, 1967, s. 66-73. 36. Çapa, Mesut, “Trabzon’dan Rize’ye Bir Yolculuk: Ağustos 1922’de Rize”, Türk Kültürü, Sayı: 38, 1974, s. 438-447. 37. Çapa, Mesut, “Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluş Yıllarında Trabzon Rus Konsolosluğu”, UluslararasıKaradeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 4, Serander Yayınevi, 2008, s. 93-114. 38. Çiçek, Rahmi, “Kanuni Şehri Trabzon’da Tarihi İnceleme Gezisi”, Trabzonlu Cihan PadişahıMuhteşem Kanuni Sultan Süleyman, Trabzon, 2005, s. 61-64. 39. Çiçek, Rahmi, “Milli Mücadele Döneminde Trabzon'da Şehirleşme Faaliyetleri”, Cumhuriyetin 80. Yılına Armağan, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2004, s. 119-134. 113
40. Çiçek,Rahmi, “Trabzon’da Ermeni Nüfusu ve 1895 Ermeni Olayları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt: 16, 2001, s. 121-140. 41. Çiçek, Rahmi, “Trabzon’da Ermeni Nüfusu ve 1895 Ermeni Olayları”, Türk Kültürü, Sayı: 38, 1974, s. 653-666. 42. Çiğdem, Süleyman, “Eskiçağ’da Trabzon Limanı: Askeri ve Ekonomik Yönden Gelişimi ve Doğu-Batıİlişkilerindeki Rolü”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 10, 2003, s. 133-155. 43. Çulha, Şevket, “Trabzon’dan Beşikdüzü’ne”, İnan,Sayı: 30, Trabzon, 1974, s. 10-12. 44. Daver, Bülent, “Trabzon Tarihine Bakışlar”, Türk Kültürü Araştırmaları, Sayı: 27/1-2, 1989, s. 57-62. 45. Demir, Ahmet, “Pontus Meselesi ‘Yunanlıların Doğu Karadeniz’de Devlet Kurma Hayali’”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 62, 2002, s. 86-91. 46. Demircioğlu, İsmail Hakkı,“İngiliz Konsolos William Gifford Palgrave’in Trabzon Hatıraları”, Tarih ve Toplum, Sayı: 40, 1984, s. 108-111. 47. Demircioğlu, İsmail Hakkı, “Trabzon’daki İngiliz Konsolosu Alfred Biliotti’nin Raporunda Batum’dan Trabzon’a Göçler”, Tarih ve Toplum, Sayı: 38, 1984, s. 209- 213. 48. Demircioğlu, İsmail Hakkı, “Trabzonlu Bir Yerel Tarihçi: Hasan Umur”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 6/22, 2009, s.115-122. 49. Doğanay, Hayati, “Trabzon İlinde Nüfus Hareketleri ve Göçler”, Atatürk Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Sayı: 15, 1986, s. 281-230. 50. Doğanay, Rahmi, “Milli Mücadele Döneminde İtilaf Devletlerinin Pontusçu Faaliyetlere Yaklaşımı”, UluslararasıKaradeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 3, Serander Yayınevi, Trabzon, 2007, s. 59-74. 51. Doğu, Ali Fuat; Çiçek, İhsan; Gürgen, Gürcan, “23 Haziran 1988 Çatak Heyelanı (Trabzon-Maçka)”, Coğrafya Araştırmaları,Sayı: 1, Ankara, 1989, s. 103-107. 52. Duman, Mustafa, “Trabzon 1669-1933 YıllarıYaşantısı”, Türk Folkloru Belleteni, Sayı: 2, İstanbul, 1987, s. 505-506. 53. Duman, Önder, “Birinci Dünya SavaşıYıllarında Karadeniz’de OsmanlıKayık Taşımacılığı”, UluslararasıKaradeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 2, Serander Yayınevi, Trabzon, 2007, s. 137-147. 114
54. Dumanoğlu, Aydın, “Karadeniz Teknik Üniversitesi’nin Dünü-Bugünü ve Yarını”, Kültür ve Sanat Dergisi (Trabzon Özel Sayısı), Türkiye İşBankasıKültür Yayınları, Sayı: 18, Ankara, 1993, s. 5-7. 55. Emiroğlu, Kudret, “Trabzon Seyahatnameleri Bibliyografyası”, Trabzon Kültür Sanat Yıllığı, 1988. 56. Emiroğlu, Kudret, “Türkiye’nin Kalesi: Trabzon Şehri”, Birikim,Sayı: 86-87, İstanbul, 1996, s. 129-134. 57. Emiroğlu, Kudret, “Vilayet Salnamelerine Göre Trabzon’da Bürokrasi ve Eşraf”, Kebikeç Dergisi,Sayı: 14, Ankara, 2002, s. 155-172. 58. Erler, Mehmet Yavuz, “XIX. Yüzyıl Boyunca OsmanlıKaradenizinde Ekonomi”, UluslararasıSosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 7, 2009, s. 119-127. 59. Ertaylan, İsmail H., “Trabzon’un Fethi”, Öncesi ve Sonrasıyla Trabzon’un Fethi, (haz. İsmail Hacıfettahoğlu), Ankara, 2001, s. 26-53. 60. Evrimer, Rıfat Necdet, “Büyük Tarih Trabzon’da”, İnan, Sayı: 4, Trabzon, 1937, s. 23. 61. Gedikli, Fethi, “1560-1566 Yıllarında Akçaabat ve Köylerinin Sosyal ve Hukuki Durumu”, Akçaabat YazılarıI, İstanbul, 2004, s. 53-103. 62. Gökbilgin, M.Tayyip, “XVI. Yüzyıl Başlarında Trabzon Livasıve Doğu Karadeniz Bölgesi”, Belleten, Sayı: XXVI/102, 1962, s. 293-337. 63. Gökbilgin, M. Tayyib, “XVI. Yüzyıl Başlarında Trabzon Livasıve Doğu Karadeniz Bölgesi”, Trabzon Kültür-Sanat Yıllığı, İstanbul, 1987, s. 441-486. 64. Gökbilgin, M. Tayyib, “15 ve 16. Asırlarda Eyalet-i Rum”, Vakıflar Dergisi, Sayı:6, 1965, s. 51-61. 65. Gül, Muammer, “13.-15. Yüzyıllarda Anadolu Türkleri ile Trabzon İmparatorluğu Arasındaki İlişkiler”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 13/2, 1987, s. 421-437. 66. Günel, Abdullah, “Atatürk Trabzon’da, Biz Tarih Huzurunda”, İnan, Sayı: 3, Trabzon, 1937, s. 27. 67. Günel, Abdullah, “Trabzon Tarihi Yazılabilir mi?”, İnan, Sayı: 48, Trabzon, 1949, s. 3- 5. 68. Günel, Abdullah, “Trabzon’da Tren ve Liman”, İnan, Sayı: 14-15, Trabzon, 1944. 69. Günel, Abdullah, “Trabzon’un Ekonomik Durumu Hakkında”, İnan, Sayı: 22, Trabzon, 1946. 70. Günel, Abdullah, “Trabzon’un Kurtuluşu”, İnan, Sayı: 37, Trabzon, 1948, s. 3-4. 115
71. Gürkan, Kazım İsmail, “Trabzon Tarihi-Fethi”, Trabzon Fetih Yıllığı, Ankara, 1994, s. 26-35. 72. Hacıfettahoğlu, İsmail, “Kuruluşundan Fethine Trabzon’un Kısa Tarihi ve Fethi”, Öncesi ve Sonrasıyla Trabzon’un Fethi, Ankara, 2001, s. 11-21. 73. Halaçoğlu, Ahmet, “İngiliz Konsolosu Longworth’a Göre Trabzon Vilayeti (1892- 1898)”, Belleten, Sayı: 67-250, 1956, s. 881-909. 74. Halil Edhem, “Trabzon’da OsmanlıKitabeleri”, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, Sayı: VII/48, 1334/1915, s. 320-358. 75. Halil Edhem, “Trabzon’da OsmanlıKitabeleri”, Türk Tarih Encümeni,Sayı: 48, İstanbul, 1918. 76. Haliloğlu, HakkıTuncay, “Trabzon AdıÜzerinde Bir Araştırma –I”, İnan, Sayı:16, Trabzon, 1945, s. 15-22. 77. Haliloğlu, HakkıTuncay, “Trabzon AdıÜzerinde Bir Araştırma –II”, İnan, Sayı:17, Trabzon, 1945, s. 19-24. 78. Haliloğlu, HakkıTuncay, “Trabzon AdıÜzerinde Bir Araştırma –III”, İnan, Sayı:18, Trabzon, 1945, s. 14-20. 79. Haliloğlu, HakkıTuncay, “Trabzon AdıÜzerinde Bir Araştırma –IV”, İnan, Sayı:20, Trabzon, 1945, s. 22-24. 80. Haliloğlu, HakkıTuncay, “Trabzon AdıÜzerinde Bir Araştırma –V”, İnan, Sayı:21, Trabzon, 1945, s. 14-16. 81. Haliloğlu, HakkıTuncay, “Trabzon AdıÜzerinde Bir Araştırma –VI”, İnan, Sayı:22, Trabzon, 1946, s. 20-22. 82. Hamzaçebi, Metin, “Trabzon Vilayeti Salnamelerinde Sürmene (1869-1873)”, Tekne, Sayı: 13, Trabzon, 2007, s. 53-57. 83. Hamzaçebi, Metin, “Trabzon Vilayeti Salnamelerinde Sürmene (1874-1878)”, Tekne, Sayı: 14, Trabzon, 2007, s. 52-57. 84. Hamzaçebi, Metin, “Trabzon Vilayeti Salnamelerinde Sürmene (1881-1889)”, Tekne, Sayı: 15, Trabzon, 2007, s. 52-57. 85. Hasluck, Frederick William, “The Crypto-Christians of Trebizond”, The Journal of Hellenic Studies, Sayı: 41/2, The Society for the Promotion of Hellenic Studies, 1921, s. 199-202. 86. Irmscher, J., “L’empire de Trébizonde Entre l’Oriente et l’Occident”, Byzantinische Forschungen, Sayı: 25, 1999, s. 243-249. 116
87. Issawi, Charles, “Tebriz-Trabzon Ticareti (1830-1900) Bir Yolun Yükselişi ve Gerileyişi”, Trabzon,Sayı: 2, Ankara, 1988, s. 80-84. 88. İnalcık, Halil, “Mehmed the Conqueror (1432-1481) and His Time”, Speculum, Sayı: 35/2,Medieval Academy of America, 1960, s. 408-427. 89. İnan, Kenan, “1831 Nolu Şer’iye Siciline Göre 17.Yüzyıl Ortalarında Trabzon`da Mülk Satışları”, Türk DünyasıAraştırmaları, Sayı: 120, 1999, s. 103-124. 90. İnan, Kenan, “KadıSicillerine Göre Trabzon Şehrinin Fiziki Yapısı(1643-1656)”, OsmanlıAraştırmaları, Sayı: 18, İstanbul, 1998, s. 161-186. 91. İnan, Kenan, “Trabzon Şer’iye Sicillerine Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Borç - Alacak İlişkileri”, İslamiyat, Sayı: 4,Ankara, 1999, s. 91-109. 92. İnan, Kenan, “Trabzon Tarihi”, Trabzon, Trabzon Valiliği Yayınları, İstanbul, 2006, s. 56-88. 93. İnan, Kenan, “Trabzon’un Osmanlılar Tarafından Fethi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14/Özel Sayı: İstanbul’un Fethinin 550. Yılı, 2003, s. 70-84. 94. İnbaşı, Mehmet, “Trabzon/Batum Eyâleti Valileri (1755-1795)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat AraştırmalarıEnstitüsü Dergisi, Sayı: 13/31, 1994, s. 161-191. 95. İpek, Nedim, “Orta ve Doğu Karadeniz Limanlarındaki Ticari Faaliyetlerin Kent Nüfusuna Etkisi (1838-1900)”, UluslararasıKaradeniz İncelemeleri Dergisi,Sayı: 1, Trabzon, 2006, s. 107-121. 96. Jennings, Ronald Carlton, “Pious Foundations in the Society and Economy of Ottoman Trabzon, 1565-1640: A Study Based on the Judicial Registers (Şer’i mahkeme sicilleri) of Trabzon”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Sayı: 33/3, 1990. 97. “Journey from Erzurum to Trabzon 1838”, Journal Geographie Society, London, 1840, s. 434-444. 98. Kaptan, Hüseyin, “Trabzon Kenti Planlama Modeli Üzerine Eleştiriler”, Yapı, Sayı:59, İstanbul, 1985, s. 40-42. 99. Karabacak,Rıfat, “Yoroz Yardı”, Tekne, Sayı: 7, Trabzon, 2005, s. 19-21. 100. Karaçavuş,Ahmet, “19. Yüzyıl Trabzon’unda Gayrimüslimler”, OsmanlıSiyasal ve Sosyal Hayatında Ermeniler, İstanbul, 2009. 101. “Karadeniz’de Bir Zümrüt Kent: Trabzon”, Birlik, Sayı: 55, Ankara, 1989, s. 3-7. 117
102. Karahasanoğlu, Subutay Hikmet, “Trabzon Vilâyeti Salnameleri”, Trabzon Kültür Sanat Yıllığı, Sayı: 2, İstanbul, 1988, s. 225-249. 103. Keleş, Ruşen, “Trabzon Deyince… (50 Yıl Öncesinin Alacakaranlığından Çizgiler)”, Trabzon, Sayı: 4, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı Yayınları, Ankara, 1990, s. 13-15. 104. Kılıç, Ümit, “Trabzon İskender Paşa Vakfı”, UluslararasıKaradeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 4, Serander Yayınları, Trabzon, 2008, s. 9-28. 105. Kırzıoğlu, Mehmet Fahrettin, “Milli Tarihimizde Trabzon Bölgesi”, Trabzon Fetih Yıllığı, Ankara, 1994, s. 110-121. 106. Klausberger, Margarethe Zuber, “Von Sinop Nach Trabzon”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, Sayı: 304, İstanbul, 1970, s. 37-39. 107. Kollautz, Arnulf, “Der Briefwechsel Jakob Philipp Fallmerayers mit Silvestre de Sacy zur Geschichte des Kaisertums von Trapezunt und Fallmerayers” Bericht an die Danische Akademie der Wissenschaften über seine Vorarbeiten zur trapezuntinischen Geschichte, Südost-Forschungen, Sayı: 51, 1992, s. 269-282. 108. Kursanskis, Michel, “L’Empire de Trébizonde et la Géorgie”, Revue Des Études Byzantines,Sayı: 35, 1977, s. 237-256. 109. Kursanskis, Michel, “L’Empire de Trébizonde et les Turcs Au 13 Siècle”, Revue Des Études Byzantines,Sayı: 46, 1988, s. 109-124. 110. Kursanskis, Michel, “The Coinage of the Grand Komnenos Manuel I”, Arheion Pontou,Sayı: 35, 1979, s. 23-37. 111. Kursanskis, Michel, “Une Nouvelle Monnaie de l’empire de Trébizonde”, Revue Numismatique, Sayı: 14, 1972, s. 269-270. 112. Küçükuğurlu, Murat, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Trabzon Ticareti”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 3, Serander Yayınevi, Trabzon, 2008, s. 151- 176. 113. Lermioğlu, Ayten, “Kısa Trabzon Tarihi ve Şehrin Özellikleri”, Türk Yurdu, Sayı: 7, Ankara, 1967, s. 10-12. 114. Lowry, Heath W., “From Trabzon to İstanbul”, OsmanlıAraştırmaları, İstanbul, 1990, s. 39-48. 115. Lowry, Heath W., “From Trabzon to İstanbul: The Relationship Between Süleyman the Lawgiver & His Foster Brother (Süt Karındaşı) Yahya Efendi”, Osmanlı AraştırmalarıDergisi, Sayı: 9, 1989, s. 39-48. 118
116. Lowry, Heath W., “OsmanlıFethinin Ardından Trabzon Şehri”, Öncesi ve Sonrasıyla Trabzon’un Fethi, Ankara, 2001, s. 88-101. 117. Lowry, Heath W., “Trabzon Şehrinin İslamlaşma ve Türkleşmesi 1416-1583”, OsmanlıAraştırmaları,Sayı: 3, İstanbul, 1982, s. 357-358. 118. Meeker, Michael E., “Tarihsel Süreç İçinde Doğu Karadeniz’de Toplumsal Değişim”, (kısaltarak çeviren: Kudret Emiroğlu), Kıyı: Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı:22, Trabzon, 1988, s. 12-14. 119. Odabaşıoğlu, Cumhur, “Trabzon-İran Transit Nakliyesi”, ÇağınıYakalayan Osmanlı, s. 441-482. 120. Okur, Mehmet; Küçükuğurlu, Murat, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Trabzon- Erzurum Ticari İlişkileri”, Türk DünyasıAraştırmaları, Sayı: 159, 2005, s.101-116. 121. Oral, Mustafa, “Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Tarihçesi”, Toplumsal Tarih, Sayı: 20/130, 2004, s. 64-67. 122. Ortaylı, İlber, “XIX. Yüzyılda Trabzon Vilayeti ve Giresun Üzerine Gözlemler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: 15, 1997, s. 171-193. 123. Öksüz, Melek, “XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon’da Âyân, Eşkiya ve Göç Sorunları”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 5/1, 2005, s. 169-186. 124. Öksüz, Melek, “Kuruluşundan 19. Yüzyıla Kadar Trabzon Tarihine Kısa Bir Bakış- 1”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 5, Çorum, 2005, s. 11-25. 125. Öksüz, Melek, “Kuruluşundan 19. Yüzyıla Kadar Trabzon Tarihine Kısa Bir Bakış- 2”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 6, Çorum, 2005, s. 97-107. 126. Özcan, Besim, “Trabzon Eyaleti’nin Kırım Harbi’ne Katkıları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat AraştırmalarıEnstitüsü Dergisi, Sayı: 17, 2001, s. 247-260. 127. Öztürk, Yücel, “13. ve 17. Yüzyıllarda Karadeniz Ticareti”, Türk Dünyası Araştırmaları,Sayı: 97, 1995, s. 113-136. 128. Parmaksızoğlu, İsmet, “Trabzon’un Fethi 21 Muharrem 866-26 Ekim 1461”, Diyanet İşleri BaşkanlığıDergisi, Sayı: 112-113, Ankara, 1971, s. 334-341. 129. Peker, Kemal, “Tarihî Trabzon Yunan - Roma - Bizans - Kommen ve Türk Devirleri”, İktisadî Yürüyüş, Sayı: 379, İstanbul, 1959, s. 20-23. 130. Peker, Kemal, “Tarihte Trabzon”, İktisadî Yürüyüş, Sayı: 393, İstanbul, 1961, s. 18- 20. 119
131. Planhol, Xavier, “Grandeur et Decadence du Vignoble de Trebizonde”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Sayı: 22/3, 1979, s. 314-329. 132. Saydam, Abdullah, “19. Yüzyılda Trabzon’un Ticari Önemi ve Ulaşım Sektörü”, Trabzon Araştırmaları-1, Trabzon, 1994, s. 99-114. 133. Saydam, Abdullah, “KurtuluşSavaşı’nda Trabzon`a Yönelik Ermeni-Rum Tehdidi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı: 17, Ankara, 1990, s. 421-434. 134. Saydam, Abdullah, “OsmanlıMadenciliği ve 19. Yüzyılın Ortalarında Trabzon’daki Maden Ocakları”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 6, Samsun, 1991, s. 255-270. 135. Saydam, Abdullah, “Trabzon Şer’iye Sicillerindeki Fermanlara Göre Katolik Ermeniler ve Mezhep Değiştirme Yasağı”, Tarih ve Toplum, Sayı: 34/202, 2000, s. 188-194. 136. Sertoğlu, Mithat, “Trabzon Bölgesi’nde Rum-Pontus Cumhuriyeti Kurulması Faaliyetleri”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 41, 2000, s. 56-60. 137. Sevim, Ayşe, “Trabzon’da Tarih Tarihte Trabzon”, Kültür ve Sanat Trabzon Özel Sayısı, Sayı: 18, 1993, s. 8-10. 138. Siler, Abdurrahman, “XIX. Yüzyılda Trabzon’un Kaza ve Nahiyelerinin Ekonomik Durumu (1869-1905), Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı: 9,1994, s. 261-279. 139. Sönmez, Ayten, “Trabzon Şehrinin İslâmlaşması”, Virgül, Sayı: 17, İstanbul, 1999, s.32-33. 140. “Survey at Buzluca, Trabzon Vilayet, Turkey 1992”, XI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, (24-28 Mayıs 1993, Ankara), Ankara, 1994, s. 73-84. 141. Süleyman, “Rusların 1810’da Trabzon’a Bir Baskını”, Mecmua-i Askeriye, Sayı:41/45-48, 1923, s.24-28. 142. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi”, İnan, Sayı: 51-52, Trabzon, 1949, s. 4-5. 143. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi”, İnan, Sayı: 48, Trabzon, 1949, s. 17-18. 144. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi – 1”, İnan, Sayı: 26, Trabzon, 1946, s. 22-23. 145. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi – 2”, İnan, Sayı: 27, Trabzon, 1947, s. 14-15. 146. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi – 3”, İnan, Sayı: 28, Trabzon, 1947, s. 11-12. 147. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi – 4”, İnan, Sayı: 29, Trabzon, 1947, s. 16. 148. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi – 5”, İnan, Sayı: 31, Trabzon, 1947, s. 16. 149. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi – 6”, İnan, Sayı: 32, Trabzon, 1947, s. 22-23. 150. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi – 7”, İnan, Sayı: 33, Trabzon, 1947, s. 21. 120
151. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi – 8”, İnan, Sayı: 34-35, Trabzon, 1947, s. 28, s.32. 152. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi – 9”, İnan, Sayı: 37, Trabzon, 1948, s. 16. 153. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi – 11”, İnan, Sayı: 39, Trabzon, 1948, s. 13-14. 154. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi – 12”, İnan, Sayı: 40-41, Trabzon, 1948, s. 14. 155. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi – 13”, İnan, Sayı: 42-43, Trabzon, 1948, s. 17-18. 156. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi – 14”, İnan, Sayı: 44-45, Trabzon, 1948, s. 20-21, s. 24. 157. Şakir Şevket, “Trabzon Tarihi – 16”, İnan, Sayı: 46-47, Trabzon, 1948, s. 20-21. 158. Tarakçıoğlu, Reşit, “Trabzon’da Oğuz Türkler”, İnan, Sayı: 16, Trabzon, 1945, s. 1- 3. 159. Tekindağ, M., “Trabzon - Rum İmparatorluğunun Fethi”, Bilgi,Sayı: 145, İstanbul, 1959, s. 4-6. 160. Tellioğlu, İbrahim, “Doğu Karadeniz Bölgesinin Bugünkü Etnik Yapısına Tesir Eden Göçler”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı: 5, Çorum, 2005, s. 1-10. 161. Tellioğlu, İbrahim, “Doğu Karadeniz Bölgesinin Türk Yurdu Haline Gelmesi Hakkında Bir Değerlendirme”, Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları, Sayı: 2/2, 2007. 162. Tellioğlu, İbrahim, “Orta ve Doğu Karadeniz Tarihi Araştırmalarının Dünü, Bugünü ve Geleceği Hakkında Bir Değerlendirme”, Orta Karadeniz Kültürü, Ankara, 2005, s. 67-80. 163. Tellioğlu, İbrahim, “Trabzon Rum Devleti’nin Kuruluşu Hakkındaki Tartışmalar”, Erdem, Sayı: 14/41, 2004, s. 139-146. 164. Toumanoff, Cyril, “On the Relationship Between the Founder of the Empire of Trebizond and the Georgian Queen Thamar”, Speculum, Sayı: 15/3, Medieval Academy of America, 1940, s. 299-312. 165. “Trabzon İlinin Kısa Tarihi”, Trabzon 1997 Yıllığı, Ankara, 1997, s. 55-77. 166. “Trabzon Valisi Cemal Azmi Bey’den Gelen ve Rus Hükümetince Ermenilerden Çeteler Teşkil Edilmekte Olduğunu Bildiren Rapor”, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayı: 82, Ankara, 1982, s. 31-36. 167. “Trabzon’un Tarihçesi”, Yeni Öğretmen, Sayı: 43-44, Ankara, 1957, s. 14-25. 168. Turan, Osman, “Trabzon Tarihi”, Horon, Sayı: 5-6, 1977, s. 24-26. 169. Turan, Osman, “Trabzon Tarihine Bir Bakış”, Trabzon Fetih Yıllığı, Ankara, 1994, s. 36-43. 121
170. Tülbentçi, Feridun Fazıl, “Birkaç Türk Şehrinin Tarihçesi: Amasya, Çoruh, Çorum, Erzincan, Giresun, Ordu, Samsun, Tokat, Trabzon, Van, Yozgat”, Vatan, İstanbul, 1952, s. 4040-4163. 171. Türkcan, Ergun, “İngiliz Konsolosu W. Gifford Palgrave’in Raporlarına Göre 1870’de Trabzon”, Tarih ve Toplum, Sayı: 6/31, 1986, s. 34-46. 172. Usta, Veysel, “Milli Mücadele Yıllarında İki Trabzonlu: Eyübzade Ömer Fevzi ve Esad Ömer Eyyubi”, Toplumsal Tarih, Sayı: 9/49, 1998, s. 47-48. 173. Üçüncü, Kemal, “Trabzon Yöresi Sözlü Kültür/Tarih Malzemesinin Trabzon Tarihi Araştırmalarıiçin Kaynak Olarak Durumu ve Önemi”, Türk DünyasıAraştırmaları, Sayı: 170, 2007, s. 161-174. 174. Vasiliev, Alexander Alexandrovich, “The Empire of Trebizond in History and Literature”, Byzantion, Sayı: 15, 1940-1941, s. 316-377. 175. Vasiliev, Alexander Alexandrovich, “The Foundation of the Empire of trebizond (1204-1222)”, Speculum, Sayı: 11, 1936, s. 3-37. 176. Vasiliev, Alexander Alexandrovich, “Zur Geschichte von Trapezunt unter Justinian dem Grossen”, Byzantinische Zeitschrift, Sayı: 30, 1930, s. 381-386. 177. Winfield, David, “A Note on the South-Eastern Borders of the Empire of Trebizond in the Thirteenth Century”, Anatolian Studiese, Ankara, 1962, s. 163-172. 178. Yağmurdereli, Nesip, “Trabzon Valileri”, İnan, Sayı: 16, Trabzon, 1945, s. 9. 179. Yağmurdereli, Nesip, “Trabzon ve Valileri”, İnan, Sayı: 17, Trabzon, 1945, s.32-35. 180. “Yakın Yıllarda Yayımlanan Trabzon’la İlgili Kitaplardan Seçmeler”, Trabzon Kültür-Sanat Yıllığı, İstanbul, 1987, s. 357-368. 181. Yanbeğ, M. Kemal, “17. Asır Ortalarına Doğru Trabzon”, İnan, Sayı: 1, Trabzon, 1942, s. 24-29. 182. Yanbeğ, M. Kemal, “17. Asırda Trabzon’un Tarihine Bir Bakış”, İnan, Sayı: 4, Trabzon, 1943, s. 25-27. 183. Yanbeğ, M. Kemal, “Trabzon Nasıl Alındı?”, İnan, Sayı: 25, Trabzon, 1945, s. 15- 20. 184. Yanbeğ, M. Kemal, “Trabzon’un Fethi”, Öncesi ve Sonrasıyla Trabzon’un Fethi, Ankara, 2001, s. 70-79. 185. Yazıcı, Mustafa, “Trabzon Fethinin Trabzon’da İşlenmeyen Özellikleri”, Trabzon (Sanat-Aktüalite Dergisi), Sayı:22-23-24, Trabzon, 1988, s. 4,5. 186. Yazıcı, Mustafa, “Trabzonlu Kanuni”, Tarih ve Medeniyet, Sayı: 14, 1995, s. 31-32. 122
187. Yel, Selma, “1. Dünya Savaşı’nda Trabzon’daki Rum ve Ermeni Faaliyetleri”, Gazi Üniversitesi Kastamonu Eğitim Dergisi, Sayı: 971, 2001, s. 237-244. 188. Yerasimos, Stephane, “Pontus Meselesi, 1912-1923”, Toplum Bilim, Sayı: 43-44, İstanbul, s. 33-76. 189. Yılmazçelik, İbrahim, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon”, Yunus Dergisi, Sayı: 4,1993, s. 3-4. 190. Yücel, Yaşar, “Fatih’in Trabzon’u Fethi Öncesinde Osmanlı-Trabzon-Akkoyunlu İlişkileri”, Belleten, Sayı: 194, Ankara, 1985, s. 287-311. 191. Yüksel, Alâaddin, “Ticaretin Başşehri Trabzon”, İdarecinin Sesi, Sayı: 54, Ankara, 1995, s. 26-27. 192. YükseL, Murat, “Tarihte Trabzon”, Yunus Dergisi, Sayı: 5, Trabzon, 1994, s. 3-8. 193. Zachariadou, Elizabeth, “Trebizond and the Turks (1352-1402)”, Arheion Pontou, Sayı: 35, 1979, s. 333-358.
2.1.2.2.3. Tezler
1. Açık, Turan, Şer’iye Sicillerine Göre Trabzon’da Mülk Satışları, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2007. 2. Akbal, İsmail, 1919-1923 YıllarıArasında Muhalif Kimliğiyle Trabzon, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara, 2004. 3. Akbulut, Hülya, Şer’iyye Sicillerine Göre XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon’da Gayrimüslimler (1800-1850), Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Sivas, 2007. 4. Akdemir, Hasan, 2032 No’lu Trabzon Şer’iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Tahlili, On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2008. 5. Albayrak, Kadir, 2034 Nolu Trabzon Şer’iyye Sicil Defterinin (Vr. 70-142 Arası)Değerlendirilmesi, On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 1999. 6. Albayrak, Nihat, 42/2034 Nolu Şer’iyye Defterine (Vr. 1-70) Göre Trabzon’un Sosyo- Ekonomik Ve Kültürel Yapısı, On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi Ve SanatlarıAnabilim Dalı,Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2001. 123
7. Anıt, Kasım, Trabzon Ahkam Defteri’ne Göre Rize’nin İktisadi ve Sosyal Yapısı (1740-1911), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1996. 8. Arıcı, Hayrettin, XIX. Yüzyılda Trabzon Vilayetinde Eğitim (Vilâyet Salnamelerine Göre), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2006. 9. Aygün, Necmettin, XVIII. Yüzyılda Trabzon’da Ticaret, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara, 2002. 10. Aygün, Necmettin, Trabzon Gümrüğü, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1997. 11. Bay, Abdullah, Trabzon Eyaletinde Mütegallibe Hareketleri ve Ayanlık(1750-1850), Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, Erzurum, 2007. 12. Biber, Tuğba Eray, Milli Mücadele Döneminde Doğu Karadeniz, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2006. 13. Bostan, M. Hanefi, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, Marmara Üniversitesi, Türkiyat AraştırmalarıEnstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 1993. 14. Bostancı,Harun, OsmanlıDöneminde Doğu Karadeniz Bölgesinde Kurulan Tekke ve Zaviyeler, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2007. 15. Budak, Nermin, Trabzon Salnamesi H. 1309 (1891), Ankara Üniversitesi, Tarih Bölümü, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, Lisans Tezi, Ankara, 1989. 16. Bülbül, Mustafa, 2039/225 NumaralıTrabzon Şer’iyye Sicilinin (vr. 71–123) Transkribi ve Değerlendirmesi (H. 1303-1305/M. 1886-1888), On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2007. 17. Çapa, Mesut, Trabzon ve Giresun’da Rum Faaliyetleri (1919-1922), Ankara Üniversitesi, Bilim UzmanlığıTezi, Ankara, 1986. 18. Çevik, Özlem, Tunç Çağlarda Doğu Karadeniz Bölgesi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 1995. 19. Çoban, Metin, Doğu Karadeniz Trabzon Alt Bölgesinde DışTicaret, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1995. 20. Çolak, Ali, 1868 No’lu Trabzon Şeriye Siciline Göre Kentin Sosyal Ve Ekonomik Hayatı(1703-1705), Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1997. 124
21. Demircioğlu, İsmail Hakkı, 1881-1908 Döneminde Trabzon Sancağı, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1996. 22. Dil, Ali Kenan, Korucu Köyü (Akçaabat-Trabzon) Sosyal Antropolojik Bir Araştırma, Ankara Üniversitesi, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, Ankara, 1984-1985. 23. Dursun, Yücel, Şer’iyye Sicillerine Göre Trabzon’da Mülk Satışları1171-1182/1758- 1769, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2003. 24. Ekiz, Zeki, 1828 Nolu Trabzon Kadı Sicili (Transkripsiyon-Değerlendirme), Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2003. 25. Erayda, Fuat, Trabzon Şehrinin Tarihi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Lisans Tezi, İstanbul, 1957. 26. Erbaş, Umut, Milli Mücadele Döneminde Pontus-Rum Faaliyetleri, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2006. 27. Erden, Gülseren, 1890 NumaralıTrabzon Şer’iyye Siciline Göre 'Trabzon', Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Van, 2000. 28. Eryılmaz, Songül, 928-936 NumaralıAyniyât Defterlerine Göre Trabzon Vilâyeti, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Tokat, 2007. 29. Eser, Ebru, Salnamelere Göre 19. Yüzyılın Son Çeyreğinde Trabzon Vilayeti, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2003. 30. Eşit, Süleyman, OsmanlıDönemi Mahkeme KayıtlarıTrabzon Şer’iyye Sicilleri 42/2079 (1322-1325) Nolu Deftere Göre Yöre Araştırması, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 1998. 31. Eynallı, Mehmet, 1941/127 Nolu Trabzon Seriye Sicili (Transkrip ve Tahlil), On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2002. 32. Gangal, Mustafa, 2093/225 No’lu Trabzon Şer’iyye Siciline (Vr.1-70) Göre Şehrin İdari, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Yapısı(H. 1311-1305/M. 1883-1888), Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2004. 33. Gedikli, Ahmet, İkinci Meşrutiyet (1908-1918) Döneminde Trabzon (Eğitim ve Kültür Hayatı), Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2002. 125
34. Güney, İmdat, OsmanlıDönemi Mahkeme Kayıtları(Trabzon Şer’iyye Sicilleri) 42/2081 Nolu Deftere Göre Yöre Araştırması, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 1998. 35. Hind, J.G.F.,Greek Colonisation in the Black Sea Area in the Archaic and Classical Periods, Doctoral Thesis, Cambirdge, 1971. 36. Hoss, Annette, Die Turkischen Kriegsgerichtsverhandlungen, 1919-1921, Ph. D. Universitaet Wien, Austria, 1991. 37. Işık, Adem, Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi, İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1995. 38. Işık, Neşe, Doğu Karadeniz Efsanelerini Derleme ve Araştırma (Trabzon, Rize ve Artvin Efsaneleri), Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1998. 39. İldeniz, İrşat, Vilayet Salnamelerine Göre Trabzon'un İktisadi ve Ticari Hayatı(1869- 1904), Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1988. 40. İmamoğlu, Hüseyin Vehbi, 2093/279 (H. 1327-1329, M.1909-1991) Trabzon Şer’iyye Sicil Defterine Göre Yöre Araştırması, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve SanatlarıAnabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2003. 41. Kadıoğlu, Yahya, Akçaabat İlçesinin (Trabzon) Beşeri ve İktisadi Coğrafya Özellikleri, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Erzurum, 2003. 42. Kafesoğlu, F. Gülnur, Milli Mücadele Döneminde Doğu Karadeniz Bölgesi Faaliyetleri, Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1988. 43. Kalabalık, Halil, Çaykara İlçesinin Ekonomik Yapısı, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1992. 44. Kara, Osman, Milli Mücadelede Trabzon, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1987. 45. Karaca, Halit Dündar, The Russian Administration of the Occupied Ottoman Territories During the FirstWorld War: 1915-1917, Bilkent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2002. 126
46. Karaçavuş, Ahmet, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşıve Trabzon, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1999. 47. Kılıçaslan, Aydın, Trabzon-Değirmendere Havzası’nın Beşeri ve İktisadi Coğrafya Özellikleri, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Erzurum, 1994. 48. Kırpık, Cevdet, 1830 NumaralıTrabzon Şeriye Siciline Göre Kentin Sosyal ve Ekonomik Hayatı(1643-1644), Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1998. 49. Konak, Figen, Milli Mücadele ve Trabzon, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlke ve İnkılaplarıTarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1990. 50. Kuruca, Nazım, 19. Yüzyılda Trabzon Gümrüğü ve Çevre Ticareti, Marmara Üniversitesi, Ortadoğu ve İslam Ülkeleri Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 2003. 51. Küçüker, Yüksel, Trabzon Tarihi Bibliyografyası, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2008. 52. Latifoğlu, Abdurrahman, 2110/296 NumaralıTrabzon Şer’iyye Sicilinin Transkribi ve Değerlendirmesi (H. 1332-1334/M.1914-1916), Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2005. 53. Lowry, Heath W., The Ottoman Tahrir Defters as a source for Urban Demographic History: The Case Study of Trabzon (C.A. 1486-1583), University of California, Ph. D., Los Angeles, 1977. 54. Okudan, Mehmet, 2032/218 NumaralıTrabzon Şer’iyye Sicili (H. 1296-1297/M. 1879-1880) Transkripsiyon ve Değerlendirmesi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 2005. 55. Okuyan, Abdurrahman, XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde (1875-1900) Trabzon, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi Ve Sanatları Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Samsun, 2003. 56. Özel, Sebahattin, Milli Mücadele’de Trabzon, İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, İstanbul, 1988. 57. Özer, Güldeniz, H. 1153-1155 (M.1740-1742) Tarihli Trabzon Şer’iyye Sicili, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 1997. 58. Özgören, Aydın, Milli Mücadele Döneminde Trabzon Rum Metropolitliğinin Faaliyetleri, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2006. 127
59. Öztürk, Fatih, Rose Macaulay’in “Trabzon Kuleleri” AdlıEserinin Yeni Tarihselcilik Eleştiri Metodu İle İncelenmesi, Erciyes Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 2008. 60. Öztürk, Temel, İki SavaşDöneminde Trabzon (1680-1690/1723-1746), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 2004. 61. Pehlivan, Fatma, 1849 NumaralıŞer’iye Siciline Göre Trabzon Şehrinde Sosyal ve Ekonomik Hayat (1676-1677), Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2000. 62. Piyale, Mesut, Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ıMilliye Cemiyeti ve Faaliyetleri, Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, İstanbul, 1992. 63. Piyale, Mesut, Trabzon’da Eğitim ve Kültür Hayatı(1839-1923),Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1988. 64. Pural, Abdullah, Trabzon’un Tarihi Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1995. 65. Ramazanoğlu, Abdulhamid, 1876 No’lu Trabzon Şer’iyye Sicili ve Bu Sicil Çerçevesinde Sulh Akdi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2001. 66. Sancar, Cenap, Trabzon’da İç Göçler, Kentle Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Bütünleşme, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1992. 67. Saraç, Nejla, M. 1583 (H. 991) Tarihli Trabzon Tahrir Defterindeki Şahıs Adları, Ankara Üniversitesi, Tarih Bölümü, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, Lisans Tezi, Ankara, 1990. 68. Sarıalıoğlu, Nuriye, Trabzon Salnamesi, Ankara Üniversitesi, Tarih Bölümü, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, Lisans Tezi, Ankara, 1988. 69. Sarıoğlan, Emine Esin, Tanzimat’ın Trabzon’da Uygulanması(1839-1856),Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 1996. 70. Selcik, Gökhan, Trabzon Gazetesi’ne Göre Trabzon Vilayeti (1906-1907), Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2003. 71. Sezgin, İsmet, 1876/62 (H.1128-1129/M. 1716-1717) No'lu Trabzon Ser'iyye Sicil Defterine Göre Yöre Araştırması, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve SanatlarıAnabilim Dalı,Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2003. 128
72. Sula, Murat, Trabzon İl Halk Kütüphanesi’ndeki Arap Dili ve BelagatıAlanındaki Yazmalar ve Ali Kuşçu’nun “Risale Fi’L-Mecaz ve L’isti’are”sinin Edisyon Kritiği, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2000. 73. Şahiner, Ayşegül, 1964/150 No’lu Trabzon Ser’iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Tahlili, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve SanatlarıAnabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2007. 74. Şahiner, Makbule, Trabzon Salnamesi (1295), Gaziosmanpasa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Tokat, 1999. 75. Şimsek, Eyyüb, Şer‘iye Sicillerine Göre Trabzon’da Borç-Alacak İlişkileri, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2007. 76. Topkara, Adem, Vakfıkebir’de Sosyal ve Dini Yapı, UludağÜniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Bursa, 2007. 77. Tosun, Miraç, Şeriye Sicillerine Göre Trabzon’da Mülk Satışları1148-1735 / 1153- 1741, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2005. 78. Tozlu, Selahattin, Trabzon-Erzurum-Bayezid Yolu (1850-1900),Atatürk Üniversitesi, Doktora Tezi, Erzurum, 1997. 79. Tursun, Mehmet, Of’un Sosyo-Kültürel ve Dini YapısıÜzerine Bir İnceleme, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Sivas, 1998. 80. Usta, Sebahattin, Trabzon’da Borç-Alacak İlişkileri (1693-1700), Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2004. 81. Uygun, Aynur, 1866/52 (H. 1113-1114/M. 1702-1703) Nolu Trabzon Şeriyye Sicil Defterine Göre Yöre Araştırması, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi Ve SanatlarıAnabilim Dalı,Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2001. 82. Uzlu, Alaaddin, Trabzon Muhafaza-ı Hukuk-ı Milliye Cemiyeti’nin Milli Mücadele’deki Yeri, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1987. 83. Uzun, Musa, 1924/110 No’lu Trabzon Şer’iyye Sicil Defterinin Transkripsiyonu ve Tahlili, On Dokuz Mayıs Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2007. 84. Ülker, Selma, Trabzonlu Avni DivanıTranskripsiyonlu Metin İnceleme Sözlük, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya, 2006. 129
85. Üner, Turgay, International Politics, Economic Development and Social Change in Trabzon in the 19th Century, Wisconsin Universty, Doktora Tezi, Wiskonsin- Medison, 1976. 86. Yazıcı, Ahmet, 2091 Nolu Trabzon Şer’iyye Sicil Defterinin Değerlendirilmesi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 1999. 87. Yer, Kader, Trabzon Sülüklü Şehir Mezarlığı’ndaki 18. Yüzyıl Mezar Taşları, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2004. 88. Yıldırım, Ömer, Trabzon’da Dini Hayat, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Sivas, 2004. 89. Yıldız, Ethem, Çaykara ve BazıKöylerinde Sosyal Yapıve Kültürel Kimlik, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2001. 90. Yıldız, Kemal, 1876 Nolu Trabzon Şer’iyye Sicilinin Tam Metin Transkripsiyonu, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Rize, 2003. 91. Yılmaz, Yahya, Trabzon’un 1967/153 numaralıH. 1257-1260 Tarihli Şer’iyye Sicil Defteri, Niğde Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Niğde, 2000. 92. Zerey, Orhan, 1824 Nolu Trabzon KadıSicili (Transkripsiyon-Değerlendirme), Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon, 2003.
2.1.2.2.4. Bildiriler
1. Acun, Fatma, “Tarih Boyunca Pontus”, Milli Mücadelede Giresun Sempozyumu (6-7 Mart 1999), İstanbul, 1999, s. 143-149. 2. Açık, Turan, “1916 No’lu Şer’iyye Siciline Göre Trabzon’da Mülk Satışları”, UluslararasıTrabzon ve Çevresi Kültür ve Tarih Sempozyumu (16-18 Mayıs 2006), Trabzon, 2006. 3. Ak, Mahmut, “İslam Coğrafyacılarına Göre Trabzon”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı (6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı,(yay. haz. Kemal Çiçek, Kenan İnan, Hikmet Öksüz, Abdullah Saydam), Trabzon, 2000, s. 21-34. 4. Akın, Cavit, “19. Yüzyılın Son Yarısında Trabzon Vilayeti”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı,(yay. haz. Kemal Çiçek, Kenan İnan, Hikmet Öksüz, Abdullah Saydam), Trabzon, 2000, s. 193-2000. 130
5. Albayrak, Hüseyin, “19. Yüzyılda Trabzon’da Azınlık ve YabancıOkullar”, Trabzon ve Çevresi UluslararasıTarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001), Cilt: 1, Trabzon, 2001, s. 413-440. 6. Albayrak, Hüseyin, “Trabzon’da Asırlık Bir Eğitim Kurumu: Mekteb-i Dar-ul Muallamin ve Asırlık Eğitmenler (1890-1978)”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu 25-26 Mayıs 2005, Cilt: 2, Trabzon, 2007, s. 707-756. 7. Arslan, Mithat Kerim; Öksüz, Hikmet, (yay. haz.), “Trabzon ve Çevresi”, Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri: 3-5 Mayıs 2001, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları; 12, Trabzon, 2001. 8. Atalar, Münir, “XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Karadeniz Ticaretinde Trabzon’un Yeri ve Önemi”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı, Trabzon, 2000, s. 122-135. 9. Aydın, Mahir, “Atatürk’ün Büyük Nutkunda Trabzon”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı (6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı, Trabzon, 2000, s. 553-558. 10. Aygün, Necmettin, “Trabzon Gümrüğü (1750-1800), Trabzon Tarihi Sempozyumu (6- 8 Kasım 1998), Trabzon, 2000, s. 311-325. 11. Beyoğlu, Süleyman, “Birinci Dünya Savaşı’nda Trabzon (1914-1919)”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı, Trabzon, 2000, s. 479-488. 12. Beyoğlu, Süleyman, “Trabzon ve Savaş”, Trabzon Tarihi ve Sempozyumu 6-8 Kasım 1997. 13. Bilgin, Mehmet, “Doğu Karadeniz Bölgesinin Etnik Tarihi Üzerine”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı,Trabzon, 2000, s. 47-87. 14. Birinci, Ali, “Trabzon’da Matbuat ve Neşriyat Hayatı(1865-1928)”,İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, s. 3-14. 15. Bostan, İdris, “Karadeniz’in DışTicarete KapalıOlduğu Dönemde Trabzon Limanı”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (6-8 Kasım 1998), Trabzon, 2000, s. 303-309. 16. Bostan, M. Hanefi, “15. ve 16. Yüzyıllarda Trabzon Şehrinde Nüfus ve İskan Hareketleri”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (6-8 Kasım 1998), Trabzon, 2000, s. 167- 178. 17. Cumhuriyet’in 75. OsmanlıDevleti’nin 700. Yılında Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı: 6- 8 Kasım 1998: Bildiriler, (yay. haz. Kemal Çiçek, Kenan İnan, Hikmet Öksüz, Abdullah Saydam), Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları; 81, Trabzon, 2000. 131
18. Çadırcı, Musa, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Karadeniz Kentleri (Trabzon- Samsun)”, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, s. 15-23. 19. Çapa, Mesut, “İkinci Dünya Savaşı’nda Trabzon”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu 25- 26 Mayıs 2005, Karadeniz Teknik Üniversitesi Matbaası, 2005, s. 1013-1029. 20. Çapraz, Hayri, “19. Yüzyılın İlk Yarısında Rusya’nın Ticaret Politikasında Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu”, 17. CIEPO (UluslararasıOsmanlıve OsmanlıÖncesi ÇalısmalarıKomitesi) Sempozyumu (18-23 Eylül 2006, KTÜ, Trabzon), Trabzon, 2006. 21. Çiçek, Kemal, “Şer’iye Sicillerine Göre Trabzon’da Müslim-Gayr-i Müslim Münasebetleri”, Trabzon Tarihi Sempozyumu. 22. Çiçek, Rahmi, “Trabzon’da Yerel Yönetim Düşüncesi ve Şehirleşme Çalışmaları (1919-1933)”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı, Trabzon, 2000, s. 591-601. 23. Dağlı, Yücel, “Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Trabzon”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı,Trabzon, 2000, s. 287-302. 24. Dingeç, Emine, “16. Yüzyılda Trabzon Limanı”, 17. CIEPO (UluslararasıOsmanlıve OsmanlıÖncesi ÇalısmalarıKomitesi) Sempozyumu (18-23 Eylül 2006, KTÜ, Trabzon), Trabzon, 2006. 25. Giurescu, C.,“Les Relations des Pays Roumains Avec Trebizonde aux XIV-XIX Siecles”, MilletlerarasıTürkoloji Kongresi (Türk Tarihi), (I. İstanbul, 15-20.10.1973), İstanbul, 1979, s. 69-77. 26. Grammont, Jean-Louis Bacque, “17. Yüzyılda Trabzon Üzerinde Birkaç Bakış”, 17. CIEPO (UluslararasıOsmanlıve OsmanlıÖncesi ÇalısmalarıKomitesi) Sempozyumu (18-23 Eylül 2006, KTÜ, Trabzon), Trabzon, 2006. 27. İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi (1-3 Haziran 1988), (ed. Bayram Kodaman, Jean-Louis Bacque Grammont, Mehmet Sağlam, Mehmet Ali Ünal), Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sönmez Matbaa ve Yayınevi, Samsun, 1990. 28. İnan, Kenan, “Trabzon’un Fethi”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı,Trabzon, 2000, s. 141-151. 29. İpek, Ali, “Trabzon’un Ortaçağda Ticaretteki Yeri”, UluslararasıTrabzon ve Çevresi Kültür ve Tarih Sempozyumu (16-18 Mayıs 2006), Trabzon, 2006. 30. Karaçavuş, Ahmet, “19. Yüzyılda Trabzon Nüfusu”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (6-8 Kasım 1998), Trabzon, 2000, s. 429-441. 132
31. Karaman, Oktay, “Şer’iyye Sicillerinin Önemi ve Hicri 1253-1256 (M. 1837-1840) Tarihli Trabzon Şer’iyye Sicili Defteri”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı, Trabzon, 2000, s. 395-400. 32. Karadeniz Tarihi Sempozyumu 25-26 Mayıs 2005, Cilt 1-2,(yay. haz. Kenan İnan, Hikmet Öksüz, Mehmet Okur, Veysel Usta), Karadeniz Teknik Üniversitesi Matbaası, 2005. 33. Karpuz, Haşim, “Trabzon Tarihi Araştırmalarında Saha Çalışmasının Önemi”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı, (yay. haz. Kemal Çiçek, Kenan İnan, Hikmet Öksüz, Abdullah Saydam), Trabzon, 2000, s. 223-234. 34. Keskinkılıç, Erdoğan, “Karadeniz Bölgesi’nde Açılan Azınlık Okulları”, 17. CIEPO (UluslararasıOsmanlıve OsmanlıÖncesi ÇalısmalarıKomitesi) Sempozyumu (18-23 Eylül 2006, KTÜ, Trabzon), Trabzon, 2006. 35. Kırpık, Cevdet, “1830 NumaralıŞer’iyye Siciline Göre Trabzon’da Ekonomik Hayat”, Trabzon ve Çevresi UluslararasıTarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001), Cilt: 1, Trabzon, 2001, s. 237-248. 36. Kırzıoğlu, Mehmet Fahrettin, “Karadeniz’in Doğu Kıyıları, Gürcistan ve Eski Trabzon Vilayeti’miz (Batum-Samsun Dahil) Bölgesinde, M.Ö. VII. Yüzyılda OsmanlıFethine Kadar Yerleşen Türkler ve Coğrafyada Yaşayan Hatıraları”, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, s. 83-91. 37. Kutlug, Emin, “Doğu Karadeniz Tarihi Açısından Mühim Bir Kaynak: 12206 Numaralı Evkaf Defteri”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu 25-26 Mayıs 2005, Cilt: 1, Trabzon, 2007, s. 417-438. 38. Kütükoğlu, Mübahat, “XIX. Yüzyılda Trabzon Ticareti”, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 1986, s. 97-131. 39. Lowry, Heath W., “Questions of Trabzon’s Efrenciyan Population: 1486-1583”, VIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara, 11-15 Ekim 1976), s. 1493-1501. 40. Öksüz, Melek, “Tarihi Osmani Encümeni Trabzon Şubesi ve Trabzon Tarihi Meselesi”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu 25-26 Mayıs 2005,Karadeniz Teknik Üniversitesi Matbaası, 2005, s. 803-815. 41. Özkaya, Yücel, “XVIII. Yüzyılda Trabzon’un Genel Durumu”, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 1986, s. 133-145. 42. Özsait, Mehmet, “İlkçağ Tarihinde Trabzon ve Çevresi”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı, Trabzon, 2000, s. 35-45. 133
43. Safran, Mustafa, “13. ve 14. Yüzyılda Karadeniz Limanlarının Ticari ve Tarihi Önemi”, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi (1-3 Haziran 1988), Samsun, 1990, s. 459-462. 44. Shukurov, Rustam, “Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Türkçe Konuşan Bizanslılar”, (çev. Kemal Çiçek), Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı, Trabzon, 2000, s. 111-121. 45. Trabzon Tarihi Sempozyumu (6-8 Kasım 1998) (ed. Kemal Çiçek, Kenan İnan, Hikmet Öksüz, Abdullah Saydam), Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon, 2000. 46. Trabzon ve Çevresi UluslararasıTarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001),(yay. haz. Mithat Kerim Aslan, Hikmet Öksüz), Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon, 2002. 47. Tozlu, Selahattin, “19. Yüzyılda Sosyo-Ekonomik Bakımdan Trabzon Limanı”, Trabzon ve Çevresi UluslararasıTarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001), Cilt: 1, Trabzon, 2001, s. 381-397. 48. Uğur, Ahmet, “Karadeniz ve CivarıHakkında Amasya ve Trabzon”,I. Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi, s. 159-161. 49. Uğur, Ahmet, “Tarihi Metinlerimizde Karadeniz ve Trabzon”, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi (13-17 Ekim 1986), Samsun, 1988, s. 159-161. 50. UluslararasıDil-Tarih-Edebiyat Sempozyumu, 3-5 Mayıs 2001, 1.Cilt Tarih, Trabzon Valiliği İl Kültür Turizm Müdürlüğü Yayınları:12, Trabzon, 2001. 51. UluslararasıDil-Tarih-Edebiyat Sempozyumu, 3-5 Mayıs 2001, 2.Cilt Dil-Edebiyat, Trabzon Valiliği İl Kültür Turizm Müdürlüğü Yayınları:13, Trabzon, 2001. 52. UluslararasıTrabzon ve Çevresi Kültür ve Tarih Sempozyumu (16-18 Mayıs 2006), Düzenleyen: Trabzon Türk Ocağı. 53. Yalçınkaya, Mehmet Alaaddin, “Trabzon’da Son İngiliz Konsolosu Vorley Harris ve Bölge Hakkındaki Gözlemleri (1948-1957)”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu 25-26 Mayıs 2005,Karadeniz Teknik Üniversitesi Matbaası, 2005, s. 1031-1039. 54. Yılmazçelik, İbrahim, “XVIII. Yüzyılda Trabzon’un Sosyal Durumu”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı, Trabzon, 2000, s. 253-266. 55. Yüksel, Ayhan, “Trabzon Vilayetinde Yer Adlarınıve İdari YapıyıDeğiştirme Teşebbüsleri”, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım 1998) Bildiriler Kitabı, Trabzon, 2000, s. 201-222. 134
2.2. Bibliyografik Dizin
2.2.1. Eser AdlarıDizini
2.2.1.1. Mimarlık ve Sanat Tarihi AraştırmalarıBibliyografyasıEser Adları Dizini
1. II. Abdülhamid Dönemi Trabzon’da İmar Faaliyeti Örnekleri, Şevki Duymaz, 2006. 2. XIX. Yüzyılda Trabzon Vilayetinde Eğitim (Vilâyet Salnamelerine Göre), Hayrettin Arıcı, 2006. 3. 1 Nolu Vakfiye Kayıt Defterine Göre 1842 YılıTrabzon Merkez Vakıfları, Mustafa Oflaz, 1992. 4. 1317 (1899-1900) Maarif Salnamesi’ne Göre Trabzon Vilayeti’nde Eğitim Kurumları, Ünal Taşkın, 2009. 5. 15-17. Yüzyıllar Arasında Trabzon Kalesi, Şenol Çelik, 2001. 6. 17. ve 18. Asırda Azak Kalesi ve Trabzon Valileri, M. Kemal Yanbeğ, 1943. 7. 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a, Théophile Deyrolle. 8. 17. Yüzyıl Anadolu Şehirleri Manisa, Edirne, Kütahya, Ankara, İstanbul, Trabzon, Antalya, Diyarbakır, Konya, İzmir, İlhan Pınar (der.), 1998. 9. 17. Yüzyılın İkinci Yarısında Karadeniz Kentleri (Trabzon ve Samsun), Musa Çadırcı, 1990. 10. 99 Pencereli Konak: Haşim Ağa Konağı, Zeliha Güler, Özge Tanrıverdi, 2005. 11. A manuscript of the Monastery of the Soumela, Trebizond, Birdsall J. Neville, 1990. 12. A New Twelfth-Century Byzantine Coin from the Mint of Trebizond, Simon Bendall, 1979. 13. A Note on the South-Eastern Borders of the Empire of Trebizond in the Thirteenth Century, David Winfield, 1962. 14. A Pontic Greek History, Sam Topalidis, 2007. 15. A Tour in North-Eastern Anatolia, William Gifford Palgrave, 1872. 16. Aesthetic Evaluation of the Traditional Vernacular and Modern Houses in Rural Parts of the Eastern Black Sea Region, Vehbi Tosun, Kutsal Öztürk, 1990. 17. Agios Eygenios o Polioyhos Tis Trapezoyntos, Odysseas Lampsidis, 1984. 18. Agios Eygenios o Trapezoyntios, Odysseas Lampsidis, 1953. 19. Ahşabın Kimlik Bulduğu Doğu Karadeniz Mimarisi, Cengiz Eruzun, 1997. 135
20. Akçaabat, Haydar Gedikoğlu, Atilla Bölükbaşı, 1996. 21. Akçaabat, Özkan Ertuğrul, 1988. 22. Akçaabat Erkek Horonları, Volkan Konak, 1992. 23. Akçaabat Geleneksel KonutlarıÖrneğinde Yöresel Kimlik Arayışı, Emine Saka, 1996. 24. Akçaabat İlçesi, M. Ali Çeltik, 1945. 25. Akçaabat Orta Mahalle’de Bir Araştırma, Zerrin Enön, Kamuran Öztekin, Vehbi Tosun, Bülent Güngör, 1985. 26. Akçaabat Tarihi ve Geleneksel Konut Mimarisinin Analizi Üzerine Bir Çalışma, Birgül Çakıroğlu, 2007. 27. Akçaabat’ın Orta Yeri Mahalle, Bekir Gerçek, 1989. 28. Akçaabat’ın Tarihi Eserlerine Toplu Bir Bakış, Haşim Karpuz, 2004. 29. Akçaabat’ta Türk-İslam Eserleri ve Kitabeler, Murat Yüksel, 2006. 30. Alman Gezgini J. P. Fallmerayer’in Gözüyle 19. Yüzyılda Trabzon, İlhan Pınar, 1997. 31. Alman Seyyah Karl Koch’un 1843 Yılına Ait Trabzon İzlenimleri, Mustafa Aydın, 2000. 32. An Evaluation of Urban Debris Zone Formation Factors in the Scope of Ortahisar Historical Site Area, Sanem Lerzan Özen, P. Ebru Sinan, Murat Tutkun, 2005. 33. Anabasis’ten Atatürk’e Seyahatnamelerde Trabzon, Veysel Usta, 1999. 34. Anadolu Hikâyeleri-Efsaneleri, 1972. 35. Anadolu Kale Şehirlerinin Morfolojik Analizleri: Ankara, Antalya, Bursa, Diyarbakır, Erzurum, İznik, Niğde, Trabzon, Urfa Kale Şehirlerinden Örnekleme, A. S. Kubat, Vedia Dökmeci, 1994. 36. Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde Bulunan Pontus Krallığı’na ve Pontus Kentlerine Ait Roma Devri Sikkeleri, Melih Arslan, 1997. 37. Anadolu’da Prehistorik Yerleşme Yerlerinin DağılışıÜzerine Bir Araştırma, İ.Kılıç Kökten, 1952. 38. Anatolian Vernacular Houses, Metin Sözen, Cengiz Eruzun, 1996. 39. Anılarda Trabzon Cilt 1-2, Atilla Bölükbaşı, 2006. 40. Antik Çağda Doğu Karadeniz Bölgesi KıyıYerleşimleri ve Yerleşim Stratejileri, Esen Aktaş, 2007. 41. Araklı’nın Çok Kubbeli Camileri, Ömer İskender Tuluk, Serap Durmuş, 2007. 42. Araklı’nın Çok Kubbeli Camileri Üzerine Birkaç Not, Ömer İskender Tuluk, Serap Durmuş, 2010. 136
43. Arrianus’un Karadeniz Seyahati, Flavius Arrianus, 2005. 44. Arşiv Belgelerine Göre Trabzon’da Üçüncüoğlu Sarayı, Temel Öztürk, 2010. 45. Art and Identity in Thirteenth-Century Byzantium: Hagia Sophia and the Empire of Trebizond, Anthony Eastmond, 2004. 46. Asie Mineure: Géographique, Historique et Archéologique des Provinces et des Villes de Chersonnese D’Asie, Charles Texier, 1862. 47. Atatürk Evleri Atatürk Müzeleri, Mehmet Önder, 1993. 48. Atatürk Portreleri, Atatürk’le Özdeşleşen Tarihi Yapılar, Atatürk Evleri, Karadeniz Konakları, Cemal Akyıldız, 2001. 49. Atatürk ve Trabzon (Fotoğraflar-Belgeler-Demeçler), Veysel Usta, 1999. 50. Att Köpa Lampor i Trapezunt: Glashandel och Glasproduktion i St. Eugenios’ Mirakler, Jan Olof Rosenqvist, 1992. 51. Au Sujet Du Pont De Trébizonde, Savvaslonıdhıs, 1870. 52. Ayasofya Camii, Trabzon-1959, David Winfield, 1960. 53. Ayasofya Camii, Trabzon-1962, David Winfield, 1960. 54. Ayasofya Trabzon 1960, David Winfield, 1961. 55. Aziz Yevgeni Kilisesi, S. R. Mintslov, 1991. 56. Batılıların Gözüyle Trabzon, Cüneyt Akalın, 1997. 57. Bedestenlerin Türk Ticari Mimarisindeki Yeri ve Trabzon Bedesteni, Kenan İnan, 1996. 58. Bedestenlerin Türk Ticari Mimarisindeki Yeri ve Trabzon Bedesteni, Kenan İnan, 2010. 59. Ben Trabzon Liseliyim, Bekir Gerçek, 1991. 60. Bibliothèques et Manuscrits de Trébizonde, Ioanna Kolias, 1978-1979. 61. Biçim Anlamıİzler: Doğu Karadeniz Bölgesinin Kırsal Alanlarındaki Yöresel Ev ve Yerleşme Biçimlerinin Değişiminin Analizi için Kuram ve Yöntem, Vehbi Tosun, 1998. 62. Biçimlendiren Etkenler Açısından Doğu Karadeniz Kırsal Kesiminde Geleneksel Evlerin YapıÖzellikleri, Mustafa Reşat Sümerkan, 1990. 63. Biens du Monastère Sainte-Sophie de Trébizonde Dans Plusieurs Bandons du Pays a ala Charnière de la Conquête (1461), Nicoara Beldıceanu, Petre S. Nàsturel, 1990. 64. Biens Monastiques D’après un Registre Ottoman de Trébizonde (1487)-Monastères de la Chrysoképhalos et du Pharos, Nicoara Beldiceanu. 137
65. Bir Kentin Belleği, Öner Ciravoğlu, 1997. 66. Bir Mimari Deneyim: Trabzon ve Sarajevo’da Mahalle (Jedan Gaditeljski Pokusaj: Mahalle u Trabzonu i Sarajevu), Halil İbrahim Düzenli (ed.), 2007. 67. Bir Serender Üzerine İnceleme: Kazım Topaloğlu Serenderi- Pazar/Rize, Suat İskender, 2003. 68. Bir Serenderin Konstrüksiyon ve Süsleme ProgramıÜzerine: Akçaabat-Halim Pehlivan Serenderi, Suat İskender, 2007. 69. Bir Tarihi Kentsel Sit AlanıKoruma Örneği: Akçaabat- Orta Mahalle, Zerrin Enön, Kamuran Öztekin, 1993. 70. Bir Tutkudur Trabzon, İzzet GündağKayaoğlu ve diğ., 1997. 71. Bir Yeniden İnşa Denemesi: 18. Yüzyıl Ortalarında Trabzon Evleri Hakkında Bazı Tespitler, Turan Açık, 2008. 72. Bir Zamanlar Trabzon, Nezih Başgelen, 1998. 73. Bizans’ın Damak Tadı– Kokular, Şaraplar, Yemekler, Andrew Dalby, 2004. 74. Bruno Taut’un Mimarlık Anlayışının Trabzon Lisesi Özelinde İncelenmesi, Burcu Efe, 2010. 75. Bulutlardaki Manastır (Monastery in the Clouds): Sumela, Ömer Şen, 1994. 76. Bulutların Ötesinde SaklıManastır Sümela, İsmail Köse, 2010. 77. Byzantine Architecture, Charles Texıer, R.P. Pullan, 1864. 78. Byzantine art and its Influences, David Talbot Rice, 1973. 79. Byzantine Coins, Philip Grierson, 1983. 80. Byzantine Painting at Trebizon, Gabriel Millet, David Talbot Rice, 1936. 81. Byzantion Naidrion Paraten Trapezounta, A. E. Çakalof, 1910. 82. Catalog of the Coins of the Vandals, Ostrogoths and Lombards and of the Empires of Thessalonica, Nicae, and Trebizond in the Britsh Museum, Warwick William Wroth, 1911. 83. Changes In Vernacular House and Settlement Forms In Rural Parts of Eastern Black Sea Region of Turkey, Vehbi Tosun, 1990. 84. Chronique: manuscrits de Trébizonde au Musée archéologique d'Ankara, Paul Moraux, 1965. 85. Cities of Heracilius, T. S. Brown, Anthony, Bryer, David Winfield, 1978. 86. Cities of the Black Sea Coast, Leyla Turgut. 138
87. Coastal Settlements in the Eastern Black Sea Region: An Example of Trabzon/Konakönü Urban District, Nimet CandaşKahya, Derya Elmalı, Reyhan Midilli Sarı, Süleyman Özgen, Ayşe Sağsöz, 2007. 88. Coins and History (Trebizond), I. C. G. Campbell, 1976. 89. Constructing the Republic in Trabzon: Discussions of ‘Square’, ‘Monument’, ‘Museum’ and ‘Cinema’ at the Municipal Proceedings (1936-1958), Evrim Düzenli, Halil İbrahim Düzenli, 2007. 90. Continuity of Urban Identity and Visual Impact Assesment (via), Gülcan Karadayı, Ayhan Karadayı, 2001. 91. Cultural Transformations and Reflection on the Physical Environment in Trabzon: A Morphological Analysis of Housing Patterns, Pelin Dursun, Gülsüm Sağlamer, 1999. 92. Cumhuriyet Dönemi Mimarlık Dergileri ve Mimarlık Tarihi YazılarıBibliyografyası, Ömer İskender Tuluk, 2009. 93. Cumhuriyeti Trabzon’da İnşa Etmek: Belediye Zabıtnamelerinde (1936-1958) “Meydan”, “Anıt”, “Müze” ve “Sinema” Tartışmaları, Halil İbrahim Düzenli, Evrim Düzenli, 2008. 94. Çaykara-Dernekpazarıve Köylerindeki OsmanlıDönemi Camileri, Mehmet Yavuz, 1993. 95. Çaykara ve Dernekpazarı’nda Geleneksel Camiler, İbrahim Okman, 2005. 96. Çeşitli Yönleriyle Trabzon ve Karadenizli, Necmettin Karaduman, 1989. 97. Das Hohenkloster Sumelas, Jacop Philip Fallmerayer, 1943. 98. Decorations in the Seljukid style in the Church of Saint Sophia of Trebizond, Tamara Talbot Rice, 1963. 99. Deux Monuments Byzantines de Trebizonde, N. Baklanov, 1927-28. 100. Die Münzen der komnenen von Trapezunt, Otto Retowski, 1974. 101. Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri 1800-1914, Eyüp Özveren ve diğ., 1994. 102. Doğu Karadeniz Ağa Konaklarının Son Örneği: Yakupoğlu Konağı, Mustafa Reşat Sümerkan, Hamiyet Özen, 2001. 103. Doğu Karadeniz Araştırmaları, Ayhan Yüksel, 2005. 104. Doğu Karadeniz Arşivi’nden Trabzon’da Rölöve Çalışmaları, Tümerkan İbiş, Nilgün Kuloğlu, 1989. 139
105. Doğu Karadeniz Bölgesi Ahşap Camilerinde Restorasyon, Tülay Zorlu, Nimet CandaşKahya, Süleyman Özgen, Derya ElmalıŞen, Reyhan Midilli Sarı, Ayşe Sağsöz, 2007. 106. Doğu Karadeniz Bölgesi Geleneksel Mimarisi ve El Sanatları- Mimari, Yapıve Kültürel Doku Araştırması, 1992. 107. Doğu Karadeniz Bölgesi Kentsel Konut Tipolojileri, İbrahim Okman, Ali Asaoğlu, Nilgün Kuloğlu, Sibel E. Ural, 1993. 108. Doğu Karadeniz Bölgesi Yöresel Mimarlık Örnekleri, Y. Güngör, Tümerkan İbiş, Vehbi Tosun, 1990. 109. Doğu Karadeniz Bölgesinde BazıAhşap Camiler, Haşim Karpuz, 1989. 110. Doğu Karadeniz Bölgesinde Bir KıyıYerleşiminin İncelenmesi: Sürmene, Filiz Aksoy, 1992. 111. Doğu Karadeniz Bölgesinde Halk Mimarisi, Cengiz Eruzun, 1973. 112. Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Köy Hayatı, Hamit İnandık, 1958. 113. Doğu Karadeniz Bölgesinde Oynanan Horonlar Karşılamalar –Barlar ve Halaylar, Selim Cihanoğlu, 2004. 114. Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Yaşamın Yapıya Yansıması, Mustafa Reşat Sümerkan, 1994. 115. Doğu Karadeniz Bölgesindeki Çepniler ve Çepni Müziği, Abdullah Akat, 2006. 116. Doğu Karadeniz Eski Evleri, Neslihan Sönmez, 1979. 117. Doğu Karadeniz Geleneksel KonutlarıÜzerine Mimari Araştırmalar, Kutsal Öztürk, 1990. 118. Doğu Karadeniz Geleneksel Köy Evlerinde Yapısal Biçimsel Farklılıklar, Mustafa Reşat Sümerkan, 1990. 119. Doğu Karadeniz Geleneksel Kültüründen Bir Kesit: ‘Körali’ Evinde Mimari Süsleme, Suat İskender, 1995. 120. Doğu Karadeniz Geleneksel Mimarisinin Plan Tipolojileri ve YapıKarakteristikleri, Zafer Ertürk, Mustafa Reşat Sümerkan, 1987. 121. Doğu Karadeniz Geleneksel YapıSanatında İlginç Çözümler, Mustafa Reşat Sümerkan, 1989. 122. Doğu Karadeniz Geleneksel YapıSanatında İlginç Çözümler, Mustafa Reşat Sümerkan, 1990. 123. Doğu Karadeniz Konut Donatısının Dünü ve Bugünü, İlkay Maşat Özdemir, 1990. 140
124. Doğu Karadeniz Konut Mimarisinde Süsleme Üzerine Bir İnceleme, Suat İskender, 1987. 125. Doğu Karadeniz Konut Mimarisinden İki Örnek: Trabzon Nemlizade Konağıve Trabzon / Sürmene Memişağa Konağı, Zeynep Atay, 1993. 126. Doğu Karadeniz Konutu / The Eastern Black Sea Traditional Houses, Şengül Öymen Gür, 2005. 127. Doğu Karadeniz Köy Camilerinde Bezeme Anlayışı, Mehmet Yavuz, 2009. 128. Doğu Karadeniz Köy Evlerinde YapıMalzeme ve Konstrüksiyonların Dagılımı, Mustafa Reşat Sümerkan, 1994. 129. Doğu Karadeniz Köyleri Sivil Mimarisinin Önemi, Yozlaşmasıve Konuya Korumacı Yaklaşımla Çözüm Yolları, İbrahim Okman, 1990. 130. Doğu Karadeniz Kültür ve Doğal Varlıklarının Yitimini Hazırlayan Etkenler ve Çözüm Önerileri, Tolga Yıldız, 2001. 131. Doğu Karadeniz Mimarisi ve Koruma Sorunları, Cengiz Eruzun, 1987. 132. Doğu Karadeniz Müzik Kültürü İçerisinde Nefesli Sazların Yeri, Emrah Kaya, 2007. 133. Doğu Karadeniz Örneğinde Konut Kültürü, Şengül Öymen Gür, 2000. 134. Doğu Karadeniz Yöre Mimarlıgında Gültepe (Kuce-ra)nın Yeri, Mustafa Reşat Sümerkan, Vehbi Tosun, 2005. 135. Doğu Karadeniz ve Evleri, Bülent Çetinor, 1986. 136. Doğu Karadeniz’de Dağlar Yaylalar ve Turizm, Mustafa Reşat Sümerkan, 1997. 137. Doğu Karadeniz’de Dolma Tipi Evler, Cengiz Eruzun, 1981. 138. Doğu Karadeniz’de Geleneksel Mimari ve Yerleşme, Cengiz Eruzun, 1992. 139. Doğu Karadeniz’de Kırsal Kesim Geleneksel Ev Plan Tiplerinin Yöresel Dagılımı, Mustafa Reşat Sümerkan, 1991. 140. Doğu Karadeniz’in Kırsal Kesimlerinde Ev ve Yerleşim Şekillerindeki Değişme, Vehbi Tosun, 1990. 141. Doğu Karadeniz’de Kırsal Mimari, Şengül Öymen Gür, Afife Batur, 2005. 142. Doğu Karadeniz’de Kültürel Kimliğini Koruyan SaklıBir Yerleşme: Santa, Nural Gündüzalp, 1991. 143. Doğu Karadeniz’in Kırsal Mimari Geçmisine 20. Yüzyıl ArastırmalarıTemelinde ve Trabzon-Dernekpazarı-Gülen Köyü Örneginde Bir Bakıs, Halil İbrahim Düzenli, Cenap Sancar, Evrim Düzenli, 2005. 144. Doğu Karadeniz’de Seranderler, Cengiz Eruzun, 1977. 141
145. Doğu Karadeniz’de Yaylacılık ve Yayla Evleri, Haşim Karpuz, 1985. 146. Dr. H. Barth’s Reise von Trapezunt Durch Die Nördliche Hälfte Klein-Asiens Nach Scutari im Herbst 1858, Heinrich Barth, 1860. 147. Dyo Progenesteroi Tis’Diaskeyis’ Morfai toy Istorikoy Tis Idryseos Tis Monis Soymela, Odysseus Lampsıdes, Fl. Marınescu, 1987. 148. Early Turkish Buildings in Trabzon, Selina Ballance, 1965. 149. Eastern Black Sea Region: A Sample of Modular Design in the Vernacular Architecture, Nilhan Vural, Serbülent Vural, Nihan Engin, Mustafa Reşat Sümerkan, 2007. 150. Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey, Cilt:1, Thomas Alan Sinclair, 1987. 151. Effect of Tradition, Custom and Belief on the Forming: Reflections from Traditional Houses to Today’s Ones, Derya Elmalı, Reyhan Midilli Sarı, Nimet CandaşKahya, Süleyman Özgen, Ayşe Sağsöz, 2007. 152. Eine Trapezuntische Bilderhandschrift Vom Jahre 1346, Josef Strzygowski, 1890. 153. Elli Yıl Önce Trabzon, Denis A.H. Wright, 1992. 154. Ellinikoi Kodikes en ti Bibliothiki tis Monis Soymela, Papadopulo, A. I. Keramevs, 1915. 155. Epistola Georgii Trapezuntii, 1729. 156. Epithalamies and Eclipses in Fourteen-Century Trebizond, Anthony Bryer, 1986. 157. Eski ile Söyleşi ve Mimari Mirasımız, Mehmet Ali Yardımoğlu, 1987. 158. Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 1, Osman Nuri Kardeş, 1999. 159. Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 2, Osman Nuri Kardeş, 2001. 160. Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 3, Osman Nuri Kardeş, 2005. 161. Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 4, Osman Nuri Kardeş, 2006. 162. Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 5, Osman Nuri Kardeş, 2011. 163. Eski Trabzon’a Dair-1, Vefa Baki Cinemre, 1937. 164. Eski Trabzon’a Dair-2, Vefa Baki Cinemre, 1937. 165. Eski Trabzon’a Dair-3, Vefa Baki Cinemre, 1937. 166. Eski Trabzon’a Dair-4, Vefa Baki Cinemre, 1937. 167. Eski Trabzon’a Dair-5, Vefa Baki Cinemre, 1937. 168. Eski Trabzon’a Dair-6, Vefa Baki Cinemre, 1937. 169. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Evliya Çelebi, 1970. 142
170. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Trabzon, Yücel Dağlı, 2000. 171. Evliya Çelebi Trabzon’da, Trabzon İçin Vazgeçilmez Bir Kaynak: Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Zekeriya Kurşun, 1997. 172. Evliya Çelebi’ye Göre Trabzon, Pınar Yetimoğlu, 1993. 173. Fatih Camii veya Ortahisar Camii, Cumhur Odabaşoğlu, 1964. 174. Fotoğraflarla Trabzon, Yaşar Bedri Özdemir. 175. Fra Oriente e Occidente: gli Zen, un Palazzo e il Mito di Trebisonda, E. Concino, 1984. 176. Geçmişve Bugün: Akçaabat, Yelda Aydın Türk, 2005. 177. Geçmişten Günümüze, Günümüzden Geleceğe Akçaabat ‘Orta Mahalle, Kamuran Öztekin, 1989. 178. Geçmişten Günümüze Trabzon, Candan Nemlioğlu, 1995. 179. Geçmişten Günümüze Trabzon Kütüphaneleri, Veysel Usta, 1987. 180. Geçmişten Günümüze Trabzon Kütüphaneleri, Veysel Usta, 1996. 181. Geçmişten Günümüze Trabzon’daki Sinemalar, Arslan Pulathaneli, 1997. 182. Geçmişten Günümüze Trabzon’daki Sinemalar 1, Arslan Pulathaneli, 1988. 183. Geçmişten Günümüze Trabzon’daki Sinemalar 2, Arslan Pulathaneli, 1988. 184. Geleneksel Konut Çevrelerinin Korunması: Trabzon Kenti Taş YapıKonut Mimarisinin Malzeme ve Estetik Açıdan İrdelenmesi, Ayşe Velioğlu, 1988. 185. Geleneksel Konut Mimarisinde Cephe Düzeyinde Malzeme Ve Biçim İncelemesi, Birgül Çakıroğlu, 1996. 186. Geleneksel Konutlarda Mimari Süslemeler, Nural Gündüzalp, Birgül Çakıroğlu, 1993. 187. Geleneksel Trabzon Evleri, Haşim Karpuz, 1993. 188. Geleneksel Trabzon Evleri, Haşim Karpuz, 2000. 189. Geleneksel Trabzon Evleri, Mustafa Reşat Sümerkan, 2006. 190. Gelenekselden Betonarmeye Trabzon Kırsal Mimarlığı, Mustafa Reşat Sümerkan, 1989. 191. Gelenekselden Günümüze Konut GirişMekanları, Nilgün Kuloğlu, İlkay Özdemir, Sibel Ural, 1993. 192. Genoese Monuments at Trebizond, F. W. Hasluck, 1910-11. 193. Geschichte der Byzantinischen Literatur 1049-1051, Karl Krumbacher, 1897. 194. Giresun’dan Artvin’e – Trabzon’da İki Gün – 1, Süreyya Ergün, 1947. 143
195. Giresun’dan Artvin’e – Trabzon’da İki Gün – 2, Süreyya Ergün, 1947. 196. Giresun’dan Artvin’e – Trabzon’da İki Gün – 3, Süreyya Ergün, 1947. 197. Giresun’dan Artvin’e – Trabzon’da İki Gün – 4, Süreyya Ergün, 1947. 198. Giresun’dan Artvin’e – Trabzon’da İki Gün – 5, Süreyya Ergün, 1947. 199. Giresun’dan Artvin’e – Trabzon’da İki Gün – 6, Süreyya Ergün, 1947. 200. Görsel Belgelerde Trabzon, Candan Nemlioğlu, 2001. 201. Görsel Belgelerde Trabzon: Panel ve Tablolar (Yağlıboya- Suluboya-Karakalem) Gravür ve Litografiler 1461-1914, Candan Nemlioğlu, 2005. 202. Gravürlerle Atatürk Portreleri Milli Mücadele ve Trabzon Yapıları, Cemal Akyıldız, 2007. 203. Gravürlerle Türkiye – Anadolu, M. Sevim, 1997. 204. Greeks and Türkmen: The Pontic Exception, Anthony Bryer, 1975. 205. Gülbahar Hatun Camii, M. Cebeci, 1999. 206. Gülbahar Hatun Camii, Muhammet Yavruoğlu, 1996. 207. Gülbahar Hatun Camii - Ayşe Hatun ve Yavuz Selim, Ömer Akbulut, 1965. 208. Gülenköyü’nde Mimarlık, Halil İbrahim Düzenli, Evrim Düzenli, 2005. 209. Günümüz Halk Mimarisinde Gelenekselin Etkisi: Dereiçi Mahallesi (Trabzon) Örneği, İpek Göldeli, İzzet Göldeli, 1982. 210. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi-2 Cilt (Bursa - Bolu - Trabzon - Erzurum - Azerbaycan - Kafkasya - Kırım - Girit), Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, 2005. 211. Halk Dilinde Mimarlık-Doğu Karadeniz, Mustafa Reşat Sümerkan, 1987. 212. Hamamizade İhsan ve Eserleri, İzzet GündağKayaoğlu, 1988. 213. Hamza Paşa Türbesi, Muhammet Yavruoğlu, 1996. 214. Hasan Paşa Camii ve Çevre Yapıları, Aydan Bulut, 2003. 215. Hay Vanorayk i Turkia 1: Kağadio, Sepasdio yev Drabizoni gusagalutyants Yeğadz Vanorayk. (Türkiye’deki Ermeni Manastırları1: Ankara, Sivas ve Trabzon Vilayetlerindeki Manastırlar), E. D. Balyan, 1914. 216. Hēekklēsia Trapezountos, Chrysanthos, 1933. 217. Health Precautions Proposed For The Eastern Black Sea Vernacular Houses, Mustafa Reşat Sümerkan, Erkin Ertan, 1994. 218. Her Yönüyle Araklı, SinanDurmuş, Hasan Suiçmez, Zeki Dilek, 1996. 219. Her Yönüyle Dünden Bugüne Ağasar-Şalpazarı, Sebahattin Karaca, 2000. 144
220. Her Yönüyle İlimiz Trabzon, Sebahattin Sınır, Pirağa Uzun, 1972. 221. Her Yönüyle Tonya, Hasan Kalyoncu, 1989. 222. Her Yönüyle Trabzon, Sebahattin Sınır, 1966. 223. Horuluoglu, Ş., Trabzon ve Çevresinin Tarihi Eserleri, Haşim Karpuz, 1987. 224. I Diaskeyi Toy Bioy Ton Idryton Tis Monis Soymela Kata Parthenion Metakso- Poylon Kai Neofyton Kaysokalybitin, Odysseus Lampsides, 1987. 225. I Panagia Soymela, Theoklitoy Monahoy Dionysatoy, 1994. 226. Icons and the Object of Pilgrimage in Middle Byzantine Constantinople, Annemarie Weyl Carr, 2002. 227. Identity of the Eastern Black Sea People, Small Towns Housing and Identity, Mustafa Reşat Sümerkan, Hamiyet Özen, 1997. 228. Imperial order Saint Eugene of Trebizond, James Douglas Laird, 1991. 229. Inscriptions Byzantines de Trébizonde, Karl Krumbacher. 230. Inscriptions Byzantines de Trébizonde, Gabriel Millet, 1986. 231. Istoria tis para tin Trapezoynta Ieras Basilikis Patriarhikis Stayropigiakis Monist is Yperagias Theotokoy tis Soymela, Epameinondas Kyriakides, 1898. 232. Istoria tis Pontikis Trapezountas, Apo ta archaiotata chronia mechri simera, Trifona E. Evaggelıdı, 1994. 233. İç Kale (YukarıHisar) Camii, Muhammet Yavruoğlu, 1996. 234. İki Köprü Bir Şehir, Bekir Gerçek, 1990. 235. İki Yol Bir Kent: Trabzon, Şengül Yalçınkaya Erol, Kıymet Sancar, 2008. 236. İkona-Trabzon (Trabzon Müzesindeki İkonalar Kataloğu), Nilgün Yılmazer, 2003. 237. İlginç Bir Sergi: Uzungöl’den Örnekler, Cengiz Eruzun, 1970. 238. İmaret Mezarlığı’ndan Atapark’a: Trabzon’da Tarihsel Bir Dönüşüm, Ömer İskender Tuluk, Alev Çilingir, 2006. 239. İmâret-i Hatuniye’den Atapark’a: Trabzon’da Kamusal Alan Dönüşümüne Erken Bir Tanıklık, Ömer İskender Tuluk, 2010. 240. İngiliz Konsolosu Longworth’a Göre Trabzon Vilayeti (1892-1898), Ahmet Halaçoğlu, 2003. 241. İngiliz Konsolos William Gifford Palgrave’in Trabzon Hatıraları, İsmail Hakkı Demircioğlu, 2005. 242. İngiliz Seyyah Frederik Walpole’un 1850 YılıTrabzon İzlenimleri, Özgür Yılmaz, 2007. 145
243. İnziva Mekanları/Yapıları/Binaları: Trabzon Hatuniye Camii ve Trabzon Ziraat BankasıBinası, Halil İbrahim Düzenli, 2004. 244. İslam’da Vakıf, Zağanus Paşa ve Zevcesi Nefise Hatun Vakfiyeleri, Ali Himmet Berki, 1958. 245. İşgal Yıllarında (1916-1917) Trabzon’da Rus Askeri Gazetesi Veonniy Listok (Makaleler Toplusu), Enver Uzun, 2008. 246. J. H. Lambert Trabzon’da, Yıl 1937: Trabzon’da ‘Şehirleşme’ Çabalarıve Lambert’in ‘Trabzon İmar Planıve İzah Raporu’ Üzerine Notlar, Evrim Düzenli, 2010. 247. KabataşKöyü Merkez Camii/Çaykara/Trabzon, Kasım İnce, 2004. 248. KadıSicillerine Göre Trabzon Şehrinin Fiziki Yapısı(1643-1656), Kenan İnan, 1998. 249. Kadis’ten Semerkand’a ‘Karadeniz Yolculuğu’ Bölümü, Ruy Gonzales de Clavijo, 1994. 250. Kahvehaneler, Bekir Gerçek, 2006. 251. Kanuni Sultan Süleyman’ın Trabzon’da Doğduğu Mahalle, Cumhur Odabaşoğlu, 1994. 252. Karadağ’da Bir Esmer Meryem: Sumela Manastırı, Ayşe Sevim, 1993. 253. Karadeniz Bölgesi Köylerinde Ev ve El Sanatları, A. Kadir Topaloğlu, 1964. 254. Karadeniz Bölgesi’ndeki OsmanlıDönemi Kütüphaneleri ve Mimarisi, Sibel Çetinkaya, 2006. 255. Karadeniz Kappadokiasi (Pontos): Bir Tarihsel Coğrafya Araştırmasıve Gezi Rehberi, Bilge Umar, 2000. 256. Karadeniz KıyıKentleri / Samsun Hopa Arası, Ünsal Bekdemir, 2007. 257. Karadeniz Türküleri Maçka Yaylalarından Sesler, İsmet Zeki Eyüboğlu, 1995. 258. Karadeniz’de En Eski Grek Yerleşmeleri, Robert Drews, 1991. 259. Karadeniz’in İncisi Serander – Nayla – Trabzon, Atalay Yılmaz, 2007. 260. Karadeniz’in Tarih ve Arkeolojisi Üzerine, Sümer Atasoy (haz.), 2005. 261. Karadeniz’in Tarihi YapılarıYerlerini Beton Bloklara Terk Etti, Bu Evlere Yazık Oluyor, Zehra Çakır, 1990. 262. Kare Kare Karadeniz, 2008. 263. Kartpostal Koleksiyonuyla 1880-1920 YıllarıArasındaki Trabzon, Hasan Akçaoğlu, 1997. 146
264. Kasabanın Kayıp Duvarları: Karakazi’de Bir Ev, Aylin Yumuk, 2005. 265. Kent İçi Açık Alanların ve Tarihi Dokunun Değişiminde Trabzon Örnekleri, Ali Özbilen, 1990. 266. Kentsel Kimlik Değişimi: Trabzon/Orta-İç Kale Örneği, Süheyla Birlik, 2002. 267. Kentsel Rekreasyon Trabzon Kenti Örneği, Recep Köksal, 1999. 268. Kestane Şehittur, Çürümez: Bir Doğu Karadeniz Köyü, Ustalar, Malzeme ve Yapım Geleneği, Halil İbrahim Düzenli, 2006. 269. Kıraathaneydiler Geçmişte, Bekir Gerçek, 1992. 270. Kırsal ve Kentsel Toplum İkilimi İçinde Trabzon, Şengül Öymen Gür, 1995. 271. Kısa Trabzon Tarihi ve Şehrin Özellikleri, Ayten Lermioğlu, 1967. 272. Kostaki Konağı, Ayşe Sevim, 1998. 273. Köy Mimarisine Hazırlık, Kâzım Bulutay, 1937. 274. Köyde Mimari: Doğu Karadeniz, Orhan Özgüner, 1968. 275. Köyde Mimari: Doğu Karadeniz, Orhan Özgüner, 1970. 276. Ktitorikon tis Monis Soymela, N. Kaysokalybıtıs, 1775. 277. Kuruluşunun 100. Yıldönümünde Trabzon Lisesi Tarihçesi, Mustafa Duman, 1987. 278. Kuzey-Doğu Anadolu’da İki Bedesten, Emre Madran, 1970. 279. Kültür Varlıklarıyla Trabzon, Cilt:1, İlçeler ve Köyler, Mustafa Reşat Sümerkan, İbrahim Okman, 1999. 280. Le Pays de Trébizonde, Emile Janssens, 1966. 281. La Peinture Moldave du XVIe siècle a-t-elle pu être Influencée par Trébizonde?, H. P. Henry, 1921. 282. La Sainte-Sophie de Trebizonde, N. Brounov, 1927-28. 283. Les Chapiteaux de Sainte-Sophie at Trebizonde, J. Strzygowski, 1895. 284. Les Biens du Monastère d’Aya Sofya à Trébizonde dans la Région d’Aqdjaabad Avant 1461, Nicoara Beldiceanu, 1986. 285. Les églises et les Monastères des Grands Centres Byzantins: Bithynie, Hellespont, Latros, Galèsios, Trébizonde, Raymond Janin, 1975. 286. Les Monastere de la Theokepastos a la Lumiere d’un Recensement Ottoman de Trebizonde, N. Beldiceanu, 1985. 287. Les Monastres et les Eglises de Trebizonde, G. Millet, 1895. 288. Les Reliefs de la Sainte-Sophie de Trebizonde, M. Alpatov, 1927-28. 289. Les Veilleurs de Nuit a Trebizonde, Henri Gregoire. 147
290. Les Voyageurs dans l’Empire Ottoman (XIVe-XVI Siècles, Bibliographie, Itinéraires et Inventaire des Lieux Habités), Stéphane Yerasimos, 1991. 291. Local Worshipers, Imperial Patrons: Pilgrimage to St. Eugenios of Trebizond, Jan Olof Rosenqvıst, 2002. 292. Lone sentinels in the Near East: Myrtle Shane, Bitlis: Mary Mathews, Monastir: Olive Crawford, Trebizond: Mary Graffam, Sivas, Ethel D Hubbard, 1920. 293. Maarif Salnamelerine Göre Trabzon Vilayeti’nde Eğitim ve Öğretim Kurumları, M. Emin Yolalıcı, 1994. 294. Maçka, İsmet Zeki Eyüboğlu, 2004. 295. Maçka İlçesi, T. Ziya Dursunoğlu, 1950. 296. Maçka Vadisinde Manastırlar, İsmet Zeki Eyüboğlu, 1987. 297. Maçka Vadisinde Manastırlar 2, İsmet Zeki Eyüboğlu, 1987. 298. Marco Polo, His Close Relatives, and His Travel Account: Some New Insights, David Jacoby, 2006. 299. Masal Gibi, Bekir Gerçek, 1987. 300. Memleketim Trabzon Mahallem Tekfurçayır, BinbaşıSüleyman Bey, 1997. 301. Mémoire De L’archevêque d’Athènes Chrisanthos De Trébizonde 1881-1949, Chrysanthos, 1970. 302. Meryemana Manastir: The Monastery of Soumela, Anthony Bryer, 1972. 303. Middle and Later Byzantine Wall Painting Methods: A Comparative Study, David Winfield, 1968. 304. Mimar Bruno Taut, Mustafa Kandil, 1992. 305. Miracles and Medical Learning-The Case of St. Eugenios of Trebizond, Jan Olof Rosenqvist, 1995. 306. Mirakelman i Statens Tjänst: om St. Eugenios och det Byzantska Trapezunt, Jan Olof Rosenqvist, 1988. 307. Mekansal Tarih: Trabzon Kenti Örneği, Dilek Şen Beyazlı, 2005. 308. Mnimi Panagias Soymela, F. Ktenidi, 1964. 309. Modal Parameter Identification of Hagia Sophia Bell-Tower via Ambient Vibration Test, Alemdar Bayraktar, Temel Türker, BarışSevim, Ahmet Can Altuni, Faruk Yıldırım, 2009. 310. Narratives of the Fall: Structure and Meaning in the Genesis Frieze at Hagia Sophia, Trebizond, Anthony Eastmond, 1999. 148
311. Nature-Effective Architecture- Settlements, Sonay Çevik, Zehra K. Eminağaoğlu, Fulya Erşen, 2003. 312. Nineteenth – Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond: Architectural and Historical Notes, Part I, Selina Ballance, Anthony Bryer, David Winfield, 1966. 313. Nineteenth – Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond: Architectural and Historical Notes, Part II, Anthony Bryer, 1968. 314. Nineteenth – Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond: Architectural and Historical Notes, Part III, Anthony Bryer, David Winfield, 1970. 315. Nineteenth – Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond: Architectural and Historical Notes, Part VI, Anthony Bryer, Jane Isaac, David Winfield, 1972. 316. Nitelikli YapılıÇevreler Yaratma Baglamında Bir İrdeleme: Akçaabat Kentsel Yerlesmesi, Yelda Aydın Türk, 2007. 317. Notes on a Journey from Erș-Rum to Trebizond, by Way of Shebb-Khaneh, Kara Hisvas, Tokat, and Erzurun, in October, 1838, Henry Suter, 1840. 318. Notes on Byzantine Monuments, Cyril Mango, 1970. 319. Notice On Some Religious Buildings İn The City And Vilayet Of Trebizond, David Talbot Rice, 1929-1930. 320. Notes on Vazelon, Franz Cumont, 1905. 321. OBios ton Osion Idryton tis Monis Soylema, kata ton Neofyton Kaysokaly-bitin, Odysseus Lampsides, 1985. 322. Of İlçesinde AgaçlıCamii, Haşim Karpuz, 1992. 323. Oflu Müderris HacıHasan Efendi ve Onun Manevi Etki Alanında Oluşan Mimari Yapılaşma, Mehmet Yavuz, 2009. 324. On the Fringes, Culture and History in the Kingdom of Pontus, B. C. Mcging, 1998. 325. Ordu, Giresun ve Trabzon Bölgesindeki Yerel Müzik Kültürü, İrfan Gürdal, 2003. 326. Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu’da Yapılan Tarih Öncesi Araştırmaları, İ.Kılıç Kökten, 1944. 327. Orta Hisar Camii, Muhammet Yavruoğlu, 1996. 328. Ortamahalle, Şengül Öymen Gür, 2000. 329. OsmanlıDönemi Trabzon’unda Mimari YapıKültürü, Ömer İskender Tuluk, 2010. 330. OsmanlıMimarlığınıTrabzon’dan Okumak: Gülbahar Hatun ve İskender Paşa Camileri Karşılaştırması, Halil İbrahim Düzenli, Evrim Düzenli, 2008. 149
331. OsmanlıMimarlığının Metinsel Dili: Mimarlık Tarihi Yazınında Şer’iyye Sicillerinin Yeri, Turan Açık, Ömer İskender Tuluk, 2009. 332. OsmanlıŞehirlerinde Mimari Unsurların Şehre KattığıDeğerler ve Trabzon Örneği, Mehmet Bayartan, 2006. 333. Osmanlı’da Fetih SonrasıDinsel Mekânın Camileştirilme Anlayışı: Trabzon Örneği (1461–1665), Ömer İskender Tuluk, Halil İbrahim Düzenli, 2005. 334. Osmanlı’da Fetih SonrasıDinsel Mekânın Camileştirilme Anlayışı: Trabzon Örneği (1461–1665), Ömer İskender Tuluk, Halil İbrahim Düzenli, 2010. 335. Osmanlıdan Günümüze Trabzon Kütüphaneleri, Dündar Alikılıç, 2002. 336. Osmanlı’dan Günümüze Trabzon’da Tiyatro, Necati Zengin, 2009. 337. Ottoman Architecture ‘in the Context of’ Trabzon: The Case Studies of the Cami-i Amire-i İmaret-i Hatuniye and the Cami-i Merhum İskender Paşa, Evrim Düzenli, Halil İbrahim Düzenli, 2007. 338. Panagia Soymela, Panellinio Proskynima kai iero Symbolo 1951-1977, P. Tanimanidi, 1978. 339. Panagia Soymela Thryloi kai Istoria, R. Papadimtrioy, 1962. 340. Panagia Soymela toy Arhaioy Pontoy, Monahis Magdalinis, 1985. 341. Peoples and Settlement in Anatolia and the Caucasus 800-1900, Anthony Bryer, 1988. 342. Pious Foundations in the Society and Economy of Ottoman Trabzon, 1565-1640: A Study Based on the Judicial Registers (șerși mahkeme sicilleri) of Trabzon, Ronald C. Jennings, 1990. 343. Pontus Bölgesi Şehir Sikkeleri ve Zela Definesi, Melih Arslan, 1991. 344. Pontus: Engravings, Maps, Coins, Tassos Kyriakidis. 345. Prehistorik Dönemden Roma Dönemine Kadar Trabzon ve Çevresi, Osman Emir, 2008. 346. Prokopius’un Trabzon Seyahati, Ahmet Mican Zehiroğlu, 2000. 347. Proposals fort the Preservation of a Group of Houses in Ortamahalle-Akçaabat, Pınar Gedikli, 1997. 348. Recent Bibliography of Trebizond, William Miller, 1937. 349. Reliquary-Casket of Trebizond, W. D. Wixom, 1984. 350. Remarques Sur Le Programme Décoratif De Sainte-Sophie a Trébizonde, Lafontaıne, J. Dosogne, 1981. 150
351. Renovation/Revitalisation Works in City Centres an Examples to Shopping- Pedestrian Spaces: Trabzon Kunduracılar Street, Sonay Çevik, Filiz Tavşan, Serbülent Vural, Özgür Aşık, 2003. 352. Resimlerle Trabzon SokaklarıKalıcıOlmak veya Olmamak, Zerrin Enön, 1989. 353. Restoration of Historic Neighborhood and Their Positive Impacts on Urban Environment: A Case Trabzon-Turkey, Hamiyet Özen, Sonay Çevik, 1995. 354. Reusing of the Early Twentieth Century Architecture Heritage: Case in Trabzon, Hamiyet Özen, Süheyla Birlik, 2003. 355. Rize ve Trabzon Yöresinde Pencere Doğramalarında Yeni Bir Tür: DonatılıMozaik Doğramalar, Mustafa Reşat Sümerkan, Erkin Erten, Kamuran Öztekin, 1992. 356. Rize ve Trabzon Yöresinde Pencere Doğramalarında Yeni Uygulamalar, Erkin Erten, Mustafa Reşat Sümerkan, Kamuran Öztekin, 1992. 357. Rus Hesabatlarında Trabzon (1916-1918), Enver Uzun, 2009. 358. Rus İşgal KomutanıS. P. Mintslov’un Trabzon Günlüğü, Enver Uzun (çev.), 2008. 359. Sanat Tarihi Araştırmaları, 2007. 360. Sancta Sophia, Trebizond: A Note on the Cleaning and Conservation Work, David Winfield, 1963. 361. Sancta Sophia, Trebizond: A Note on the Materials and Technique, Joyce Plesters, 1963. 362. Santa Bölgesi Tarihi Eserleri, Nural Gündüzalp, 1982. 363. Santa Bölgesi Üzerine, Nural Gündüzalp, 1990. 364. Sedat ÇetintaşTrabzon’da, Yıl 1937, Halil İbrahim Düzenli, 2008. 365. Sedat ÇetintaşTrabzon’da, Yıl 1937, Halil İbrahim Düzenli, 2010. 366. Sedat Çetintaşve ‘Trabzon’un Sanat Eserleri’ Raporu, İsmail Hacıfettahoğlu, 1994. 367. Semerciler Camii, Muhammet Yavruoğlu, 1996. 368. Serander ve Loft: Türk ve Norveç Halk Mimarisinde Eşdeğerli İki Yapı, Haşim Karpuz, 2003. 369. Serendi/Serender Kelimesi Üzerine, Necati Demir, 2003. 370. Signification et Estheique de 1’Eglise de la Sainte Sophie de Trabzon, Nüvit S. Kuzuoğlu, 1983. 371. Some Byzantine Churches from the Pontus, David Winfield, June Wainwrigtht, 1962. 151
372. Some Remarks on the Passions of St. Eugenios of Trebizond and their Sources, Jan Olof Rosenqvist, 1989. 373. Some Trapezuntine Monastic Obits, Anthony Bryer, 1976. 374. Son Devir Bizans Mimarisi İstanbul’da Palaiologos’lar Devri Anıtları, Semavi Eyice, 1963. 375. Soymela Ithografia, F. Ktenidi, 1953. 376. St. Sophia, Trebizond an the Work of the Walker Trust, David Talbot Rice, 1960. 377. Storia Monis Soymela, E. Kyriakidi, 1898. 378. Sumela, Tarsicio Succi Da Verıca, 1970. 379. Sumela Manastırı, Olcay Kabar, Koray Olşen, 1988. 380. Sumela Monastery-Turkey, 1982. 381. Sümela Manastırının Degişen Yüzü, Hamiyet Özen, Ayça Sürül, 2005. 382. Sümela’dan Santa’ya, Hüseyin Karaosmanoğlu, 1991. 383. Survey in Trabzon and Gümüşhane Vilayets, Turkey, 1992-1994, James Crow, Anthony Bryer, 1997. 384. Sürmene, Osman Zihni Kalafatoğlu, 1988. 385. Sümela, Ömer Akbulut, 1963. 386. Sümela Manastırı, Ayşe Sevim, 1993. 387. Sümela Manastırı, Erdem Yücel, 1995. 388. Sürmene, Mehmet Bilgin, 1990. 389. Sürmene Şehrinin KurulmuşOlduğu Yerler, Mehmet Bilgin, 1990. 390. Sürmene Yöresi Geleneksel Konut Mimarisinin İncelenmesi, Filiz Akdeniz, 1994. 391. Sürmene Yöresi Halk OyunlarıMüziklerinin Derlenmesi ve Genel Olarak Değerlendirilmesi, Nejdet Çolak, 2007. 392. Sürmene Yöresi Köy Yerleşmeleri ve Geleneksel Ev Mimarlığı, Mustafa Reşat Sümerkan, İbişTümerkan, 1990. 393. Sürmene’de Bir ‘Kale’ Ev: MemişAğa Konağı, Mustafa Reşat Sümerkan, 2005. 394. Symboli eis ton bion ton Athinaion Monahon-İdryton tis Monis Soymela, Odysseas Lampsidis, 1956. 395. Şairlerin Dilinden Trabzon, Murat Yüksel, 1996. 396. Şakir Şevket’in Trabzon Tarihinden Sayfalar ve Şevketname-i Osman-i’si, Murat Yüksel, 1993. 152
397. Şehircilik MütehassısıMimar J. H. Lambert Tarafından Avan Projesinde Teklif Edilen Trabzon Meselesi ve İmar Plân HarekâtıÜzerine İptidai Rapor (28 Ağustos-8 Eylül 1937): EsbabıMucibe, J. H. Lambert, 1938. 398. Şehircilik MütehassısıMimar J. H. Lambert Tarafından Avan Projesinde Teklif Edilen Trabzon Meselesi ve İmar Plân HarekâtıÜzerine İptidai Rapor (28 Ağustos-8 Eylül 1937): EsbabıMucibe, J. H. Lambert, 2010. 399. Tarih İçinde Trabzon Lisesi, Hüseyin Albayrak, 1987. 400. Tarih ve Kültür Kenti Trabzon-Trabzon The City of Culture and History, Volkan Canalioğlu ve diğ. (haz.), 1999. 401. Tarihi ve Turistik Değerleri ile Trabzon: Ganita ve Bir Yayla (Trabzon Turizm Envanteri), 1993. 402. Tarihçesi ve Tarihi Yapılarıyla Trabzon, Sadi Dilaver, 1987. 403. Tarihi Çevrede Tasarım: Ortahisar'da Bir Deneme, Süheyla Birlik, 1999. 404. Tarihi Çevrelerde Kentsel Kimlik-Değişiminin Eşik Analizi: Trabzon’da Bir Deneme/Threshold Analysis of Change in Urban Identity in the Historical Environments: A Case Study in Trabzon, Süheyla Birlik, 2006. 405. Tarihi Eserleri ile Trabzon, Şamil Horuluoğlu, 1978. 406. Tarihi Eserleri İtibariyle Trabzon, Said Bilal Çakıroğlu, 1953. 407. Tarihi Eserlerin Tescil Süreci ve SonrasıSorunları: Trabzon KaymaklıManastırı Örneği, Hamiyet Özen, Süheyla Birlik, 2002. 408. Tarihi Çevre İçinde Koruma Çalışmalarının Arkasından Yaşanan ‘Antagonizm’: Trabzon Bedesten Örneği, Ayşe Sağsöz, Reyhan Midilli, Derya Elmalı, Süleyman Özgen, 2003. 409. Tarihi Çevre İçinde Tasarımlarda Yüzey Arayışları:Tarihi Bir Sokakta Tasarım Önerileri, Ayşe Sağsöz, 1999. 410. Tarihi, Kültürü, Turizmi ve Her Yönüyle Trabzon, 1997. 411. Tarihi Mekandan Günümüze Kalanlar: Trabzon Orta- İç Kale, Zafer Ertürk, Süheyla Birlik, 2003. 412. Tarihi Trabzon Kent İçi Hanlarının Analizi Ve Yeni İşlev Önerileri, Emre Engin, 2002. 413. Tarihi ve Mimari Mirasın Kalkınma Planıİçindeki Önemi ve Yeri: Doğu Karadeniz Bölgesi/Tarihi Çevreler, Nimet CandaşKahya, Derya Elmalı, Reyhan Midilli Sarı, Ayşe Sağsöz, 2005. 153
414. Tarihi Yapılarıyla Trabzon, Sadi Dilaver, 1998. 415. Tarihin Ayaktaki İzlerinden: Gazhane, Sezen Kocabal, 2006. 416. Tarihe Karışan Gülbahar Hatun İlkokulu, Hüseyin Albayrak, 1987. 417. Tarihsel Yapılarıyla Trabzon, Sadi Dilaver, 1997. 418. Tavernier Seyahatnamesi, Jean-Baptiste Tavernier, 2006. 419. The Fate of Byzantine Monastic Properties Under The Ottomans: Examples From Mount Athos, Limnos And Trabzon, Heath W. Lowry. 420. The Byzantine Churches of Trebizond, Selina Ballance, 1960. 421. The Chronology of Trebizond, William Miller, 1923. 422. The Church of Hagia Sophia in Trebizond, Anthony Bryer, 1969. 423. The Crypto-Christians of the Pontos and Consul William Gifford Palgrave of Trebizond, Anthony Bryer, 1983. 424. The Byzantine Monuments and Topografy of the Pontos, Anthony Bryer, David Winfield, 1985. 425. The Church of Haghia Sophia at Trebizond, David Talbot Rice, 1968. 426. The Earliest Greek Settlements on the Black Sea, Robert Drews, 1976. 427. The Estate of Empire of Trebizond, Anthony Bryer, 1979. 428. The Foundation of the Empire of Trebizond (1204-1222), A. A. Vasiliev, 1936. 429. The Frescoes of Sumela, Mehmet Havuş, 2007. 430. The Genesis Frieze at Hagia Sophia at Trebizond, L. Safran, 1994. 431. The Greek Pontians of the Black Sea: Sinope, Amisos, Kotyora, Kerasus, Trapezus: 1300 BC-2000 AD, Constantine Hionides, 2003. 432. The Hagiographic Dossier of St. Eugenios of Trebizond in Codex Athous Dionysiou 154: A Critical Edition with Introduction, Jan Olof Rosenqvist, 1996. 433. The Housing Policies and Their Consequences on the Built Environment: A Case Trabzon- Turkey, Hamiyet Özen, Murat Özyaba, 1997. 434. The Imperial Waqf of Hatuniyye in Trabzon Between 1024-75/1615-1665, Kayhan Orbay, 2006. 435. The Last Three Books of Xenophon’s Anabasis, Robert C. Horn, 1935. 436. The Littoral of the Empire of Trebizond in Two Fourteenth-Century Portolano Maps, Anthony Bryer, 1969. 437. The Lives of the Monastery Builders of Soumela: Saints Barnabas and Sophronios of Athens and Saint Christopher of Trebizond, Dormition S. Icons, 1991. 154
438. The Monastery of Sumela, Özkan Tüfek, 1978. 439. The Panagia Soumela: Tradition and History, Otto Meinardus, 1970-1971. 440. The Pilgrim Monastery of Soumela as an Economic Paradigm, Anthony Bryer, 2001. 441. The Pious Foundations of İmaret-i Hatuniye in Trabzon, Ronald Carlton Jennıngs, 1993. 442. The Pious Foundations of İmaret-i Hatuniye in Trabzon, Ronald CarltonJennıngs, 1986. 443. The Place of the Anapeson of Soumela in Byzantine Art, Otto Meinardus, 1971. 444. The Post-Byzantine Monuments of the Pontus, Anthony Bryer ve diğ., 2002. 445. The Regional Geography of Anatolia, Gordon P. Merriam, 1926. 446. The Role of Historical and Cultural Environments: A Case Study Trabzon, Özge Cordan, 2001. 447. The Soumela Manuscript of The Chronicle of 1570, Dean Sakel, 2007. 448. The Tabriz-Trabzon Trade, 1830-1900: Rise and Decline of a Route, Charles Issawi, 1970. 449. The Transformation of Present Building Stocks in Historical Texture, Ayça Araz Ustaömeroğlu, Gürol Ustaömeroğlu, 2003. 450. The Treatment of Byzantine Place-Names, Anthony Bryer, 1984. 451. The Use of Ancient Spolia in Byzantine Monuments: The Archaeological and Literary Evidence, Helen Saradi, 1997. 452. The Yakupoğlu Konak: An Old Turkish House at Sürmene Kastil, David Winfield, M. Q. Smith, Sellina Ballance, A. Powell, 1960. 453. Théophile Deyrolle 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a Seyahat, Reşat Ekrem Koçu, 1993. 454. Tipik Yapılarıyla OsmanlıŞehirciliğinde Çarşıve Klasik Dönem İmar Sistemi, Mustafa Cezar, 1985. 455. Tonya (Trabzon) İlçe Merkezinde Mesken Tipleri, Mehmet Zaman, 1995. 456. Tourism in the Historic City: A Case Trabzon, Hamiyet Özen, 2001. 457. Trabzon’91, İ. Topal, A. Bölükbaşı, 1991. 458. Trabzon 1973 İl Yıllığı, Komisyon, 1973. 459. Trabzon, Komisyon, 1987. 460. Trabzon, Komisyon, 1988. 461. Trabzon, Komisyon, 1989. 155
462. Trabzon, Komisyon, 1990. 463. Trabzon, Komisyon, 1991. 464. Trabzon, Komisyon, 1992. 465. Trabzon, Komisyon, 1993. 466. Trabzon, Komisyon, 1996. 467. Trabzon, Komisyon, 2000. 468. Trabzon, Komisyon, 2006. 469. Trabzon, Komisyon, 2007. 470. Trabzon (Kanuni Özel Sayısı), Komisyon, 1994. 471. Trabzon, Ahmet Can Bali, 2002. 472. Trabzon, Erdem Yücel, 1988. 473. Trabzon, Halil Kahraman, 1987. 474. Trabzon, Haşim Karpuz, 1990. 475. Trabzon, Hülya Eryiğit, 1996. 476. Trabzon, Mehmet Alaaddin Yalçınkaya, 1967. 477. Trabzon, Mehmet Aşık, 1987. 478. Trabzon, Semavi Eyice, 1970. 479. Trabzon 1869-1933 YıllarıYaşantısıTürk Folkloru, Cumhur Odabaşıoğlu, 1986. 480. Trabzon Âbideleri Üzerindeki Tetkiklerimin Verimi Olan Rapor, Sedat Çetintaş, 1937. 481. Trabzon Adetleri, İhsan Hamamizade, 1931. 482. Trabzon AkyazıKitabeleri, Murat Yüksel, 2004. 483. Trabzon and Sumela, Erdem Yücel, 1989. 484. Trabzon Atatürk Müzesi, Haşim Karpuz, 1981. 485. Trabzon Ayasofya Camii, Yılmaz Özgür, 1968. 486. Trabzon Ayasofya Camii Şerifi (1461-2004), Mustafa Yazıcı, 2004. 487. Trabzon Ayasofya Müzesi’nde Bulunan Bir Heykel Başı, Nural Gündüzalp, 1987. 488. Trabzon Ayasofyası’ndaki Selçuk Üslubunda Süslemeler, Tamara Talbot Rice, 1997. 489. Trabzon Ayasofyası’nın Tarihlenmesinde Geometrik Bir Kompozisyonun Kronolojik Değeri, Selçuk Mülayim, 1976. 490. Trabzon Bahçeleri, Zerrin Enön, 1991. 491. Trabzon Bakır ve Bronz Atölyeleri, Oktay Belli, İzzet GündağKayaoğlu. 492. Trabzon Bakırcılığı, Oktay Belli, İzzet GündağKayaoğlu, 1997. 156
493. Trabzon Bakırcılığının Tarihsel Gelişimi, Oktay Belli, İzzet GündağKayaoğlu, 1993. 494. Trabzon Bedesteni: Türk Bedesten Mimarisindeki Yeri ve Sorunlarına İlişkin Bir Değerlendirme, Ömer İskender Tuluk, Fulya Üstün, 2006. 495. Trabzon Bedesteni: Türk Bedesten Mimarisindeki Yeri ve Sorunlarına İlişkin Bir Değerlendirme, Ömer İskender Tuluk, Fulya Üstün, 2007. 496. Trabzon Bedesteni: Türk Bedesten Mimarisindeki Yeri ve Sorunlarına İlişkin Bir Değerlendirme, Ömer İskender Tuluk, Fulya Üstün, 2010. 497. Trabzon Belediye Tarihi, Rasim Şimşek, 1993. 498. Trabzon Bölgesi Halk Musikisine Giriş, Süleyman Şenel, 1994. 499. Trabzon Camileri, M. Tahsin Kalaycı, 1983. 500. Trabzon Camileri: Bir Envanter Denemesi (1461–2004), Ömer İskender Tuluk, Halil İbrahim Düzenli, 2010. 501. Trabzon-Çaykara-DernekpazarıGüney Kondu Mahallesi Camii, Murat İren, 1983. 502. Trabzon Çevresinde Mimari Süslemeye Bir Örnek: Çarşıbaşı(İskefiye)’deki ‘Gelleci Seranderinde Mimari Süsleme’, Suat İskender, 1996. 503. Trabzon Değirmendere’nin Dünü, Bugünü ve Yarını,Hızır Önsoy, 2001. 504. Trabzon Düzköy’de Tarihi Yapılar ve Halk Mimarisi, Haşim Karpuz, 2004. 505. Trabzon El Sanatları, Ahmet Can Pepe, 1993. 506. Trabzon El Sanatları, Oktay Belli, İzzet GündağKayaoğlu, 1993. 507. Trabzon Eski Eserleri İçinde Excursien, Abdullah Günel, 1937. 508. Trabzon Eski Hükümet Konağı’nıUnutmayalım, Mustafa Yazıcı, 1987. 509. Trabzon et Sumela, Erdem Yücel, 1989. 510. Trabzon Evleri, Bülent Güngör, 1987. 511. Trabzon Evleri, Haşim Karpuz, 1981. 512. Trabzon Evlerinin Dünü Bugünü, İbrahim Okman, 1990. 513. Trabzon Evlerinin Mimari Özellikleri, Haşim Karpuz, 1990-1991. 514. Trabzon Fotoğraf Albümü, Süleyman İskender, 2002. 515. Trabzon Geleneksel Kent Konutlarının Girişleri Üzerine Bir İnceleme, Canan Sesli, 1996. 516. Trabzon GümüşEl Sanatları, Sacide Hoş, 1998. 517. Trabzon Halk Şairleri, Mustafa Duman, 1995. 518. Trabzon Halkevi Kültür Dergisi ‘İnan’ın Bibliyografyası, Subutay Hikmet Karahasanoğlu, 1987. 157
519. Trabzon Hanları, M. Özdemir, 1996. 520. Trabzon Hatuniyye Külliyesi, Hasan Mete, 1986. 521. Trabzon Fotoğraf Albümü, Süleyman İskender, 2002. 522. Trabzon İl Halk Kütüphanesi Arap Harfli Basma Eserler Kataloğu, Komisyon, 1998. 523. Trabzon İl Merkezi ve İlçelerindeki Önemli Tarihi Yapılar, Haşim Karpuz, 1996. 524. Trabzon İli ve Çevresindeki Tarihi Eserler, Bilgi Gülergün, 1971. 525. Trabzon İlinin Şirin İlçesi Yomra, İrfan Ertav (haz), 2006. 526. Trabzon İmar Planıve İzah Raporu, J. H. Lambert, 1941. 527. Trabzon İmar Planıve İzah Raporu, J. H. Lambert, 2010. 528. Trabzon İmâret (Hâtûniye) Külliyesi, Hüseyin Albayrak, 1998. 529. Trabzon İskender Paşa Camii: Fiziksel Gelişim Süreci Üzerine Tarihsel Bir Değerlendirme, Ömer İskender Tuluk, 2008. 530. Trabzon İskender Paşa Camii: Fiziksel Gelişim Süreci Üzerine Tarihsel Bir Değerlendirme, Ömer İskender Tuluk, 2010. 531. Trabzon İskender Paşa Külliyesi, Hüseyin Albayrak, 1998. 532. Trabzon Kavak MeydanıYerleşmesi Üzerine Bir Genelleme, Özgönül Aksoy, Şinasi Aydemir, Zafer Ertürk, Hamiyet Özen, 1976. 533. Trabzon Kent İçi Hanları, Hamiyet Özen, Emre Engin, 2003. 534. Trabzon Kent İçi Hanlarının Analizi ve Yeniden Kullanma Önerileri, Hamiyet Özen, Emre Engin, 2003. 535. Trabzon Kent İçi Kültür VarlıklarıEnvanteri, Hamiyet Özen, Ömer İskender Tuluk ve diğ, 2010. 536. Trabzon Kent İçi Tescilli YapıEnvanteri ve Dağılımı, Ayça Sürül Çavdar, Hamiyet Özen, 2010. 537. Trabzon Kent İçi Ulaşımında Tarihi Köprüler, Şengül Yalçınkaya, 2007. 538. Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Ömer İskender Tuluk, Halil İbrahim Düzenli (ed), 2010. 539. Trabzon Kenti Geleneksel Konut Cepheleri Örneğinde KullanıcıBiçim Tercihleri Üzerine Bir Çalışma, Cengiz Tavşan, 1993. 540. Trabzon Kenti Geleneksel Konut Mimarisindeki Çıkmaların Beğeni Tercihleri Üzerine Bir İnceleme, Sibel Karahasanoğlu, 2000. 541. Trabzon Kenti Geleneksel Konutlarında Konut-Bahçe İlişkisi Üzerine Bir İnceleme, Reyhan Gedikli, 1993. 158
542. Trabzon Kenti Geleneksel Konutlarında Yapı- Sağlık Donatılarının İncelenmesi, Zeynep Orhan, 1994. 543. Trabzon Kenti Gülbahar Hatun Mahallesinde-Kalcioğlu ve Şeyh Temel Sokakları- Tipoloji Çalışması, Asiye Jule Ergüney, 2000. 544. Trabzon Kenti KorunmasıGerekli Kültür Varlıklarında Ahşap ve Taş Yapı Cephelerinde Pencere Oran ve Özellikleri, Kutsal Öztürk, Ayşe Velioğlu Sağsöz, 1991. 545. Trabzon Kenti Orta-İç Kale Tarihi Yerleşimi Üzerinde Bir Deneme, Emre Aysu, 1977. 546. Trabzon Kenti Planlama Çalışmalarıve Tarihsel Çevre Koruma İlişkileri, Emre Aysu, 1982. 547. Trabzon Kenti Semerciler ve KemeraltıSokaklarının Tarihi Dokusunun İncelenmesi, Koruma ve Restorasyon Önerileri, Songül Kutlufan, 1994. 548. Trabzon Kırsal Mimarlığı, Mustafa Reşat Sümerkan, 1989. 549. Trabzon Kızlar Manastırı, Çevri Çağman, 1970. 550. Trabzon Kitabeleri, Ömer Akbulut, 1954. 551. Trabzon Köy Evleri Bölmeleri, Haşim Karpuz, 1982. 552. Trabzon Köy Evlerinin Mimari Özellikleri, Haşim Karpuz, 1982. 553. Trabzon Kuleleri İngiliz Misyonerler Karadeniz’de, Rose Macaulay, 1995. 554. Trabzon Kültür Sanat Yıllığı87, İzzet GündağKayaoğlu, Mustafa Duman, Alaattin Bahçekapılı(haz), 1987. 555. Trabzon Kültür Tarihi, Kudret Emiroğlu, 2004. 556. Trabzon Kültür ve Turizm Envanteri, M. Erdal Çağdaş, Zübeyir Ayaz, Züleyha Kantarcı(haz.), 1987. 557. Trabzon Lisesi ve Cyrano De Bergerac, Ruşen Keleş, 1997. 558. Trabzon Lisesi’nin MimarıBruno Taut, Bekir Gerçek, 1997. 559. Trabzon Mahalle İsimleri, Halil İbrahim Düzenli, 2010. 560. Trabzon (Mart 1860), Baron Julius Von Minutoli. 561. Trabzon (Merkez) Konakları, Halil Albayrak, 1991. 562. Trabzon Meryemana (Sümela) Manastırı, Kaya Zengin, 1978. 563. Trabzon Mimarlık AraştırmalarıBibliyografyası, Halil İbrahim Düzenli, 2010. 564. Trabzon Mimarlık Tarihi YazınıÜzerine BazıGözlemler ve Trabzon Mimarlık Tarihi Yazıları, Ömer İskender Tuluk, Halil İbrahim Düzenli, 2008. 159
565. Trabzon Müzeleri, Mehmet Öncel Koç ve diğ. (haz.), 2004. 566. Trabzon/ Ortahisar Geleneksel Konutlarında İşlevsel ve Mekansal YapıEsnekliği Üzerine Bir İnceleme, Murat Yılmaz, 1990. 567. Trabzon Orta Hisâr ve Çevresi, Hüseyin Albayrak, 1998. 568. Trabzon Örneğinde Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Hükümet KonağıBinaları, Nurcan Yazıcı, 2008. 569. Trabzon Simgeleri, Erdem Aksoy, 1997. 570. Trabzon Simgeleri, Erdem Aksoy, 1991. 571. Trabzon Simgeleri, Erdem Aksoy, 1998. 572. Trabzon Sürmene’de Bir Türkmen Köyü: Baştımar, Dündar Alikılıç, 2006. 573. Trabzon Sürmene’de Bir Türkmen Köyü: Baştımar, Dündar Alikılıç-1, 2006. 574. Trabzon Sürmene’de Bir Türkmen Köyü: Baştımar, Dündar Alikılıç-2, 2006. 575. Trabzon Şehrinin Haritası, 2010. 576. Trabzon Şivesi ve Özellikleri, Hüsnü Üstün, 1947. 577. Trabzon Kenti TaşYapıKonut Mimarisi ve Bu Yapıların YoğunlaştığıSokaklar; Dizi Konutlar Üzerine Bir İnceleme, Sonay Çevik, Ayşe Velioğlu, 1991. 578. Trabzon Kenti TaşYapıKonut Mimarisinin Estetik Açıdan Genel Özellikleri, Kutsal Öztürk, Ayşe Velioğlu, Cengiz Tavşan, Filiz Ovalı, 1993. 579. Trabzon Köy Evi Müzesi, Haşim Karpuz, Mustafa Reşat Sümerkan, 2001. 580. Trabzon Seyahatnameleri Bibliyografyası, Kudret Emiroğlu, 1989. 581. Trabzon Tarihi Araştırmalarında Saha Çalışmasının Önemi, Haşim Karpuz, 1999. 582. Trabzon TaşYapıKonut Mimarisinde Cephe Elemanlarının Estetik Ağırlıklı İncelemesi, Ayşe Velioğlu, 1987. 583. Trabzon (Trapezunt) – Conservation Planning for a Historical City, Emre Aysu, 1993. 584. Trabzon und Sumela, Erdem Yücel, 1989. 585. Trabzon ve Çevresindeki OsmanlıCamilerinin Plan Tipleri, Haşim Karpuz, Hamiyet Özen, 2006. 586. Trabzon ve Çevresinin Tarihi Eserleri, Şamil Horuluoğlu, 1983. 587. Trabzon ve Havalisinde ToplanmışFolklor Malzemesi, Bilal Aziz Yanıkoğlu, 1943. 588. Trabzon ve Kazalarındaki Türk Eserleri, Osman Uzun, 1974. 589. Trabzon Yöresi Ağızları, Cilt:1-2-3, Necati Demir, 2006. 590. Trabzon Yöresi Geleneksel El Sanatları, Mustafa Reşat Sümerkan, 1998. 160
591. Trabzon Yöresi Geleneksel El Sanatlarından Hasır Örücülüğü ve Kazazlığın Araştırılmasıve Öğretim ProgramıÖnerisi, Gülden Okyay, 2008. 592. Trabzon Yöresi Giysileri, El İşleri ve Kalıpları, Selim Cihanoğlu, 1997. 593. Trabzon Yöresi Türküleri, Türküler ve Atma Türküler, Tuncer Gülensoy. 594. Trabzon Yöresinde Destan Kültürü ve Tarihi Alt Yapısı, Necati Demir, 2006. 595. Trabzon ve Yöresinde Seranderler, Necati Demir, 1985. 596. Trabzon Yakınında Meryem Ana Manastırı, Semavi Eyice, 1966. 597. Trabzon Yakınında Meryem Ana Manastırı, Semavi Eyice, 1997. 598. Trabzon Yakınında Sümela Manastırı, Mustafa Uzunlar, 1991. 599. Trabzon Yanbolu Köprüsü, Zekeriya Taşlı, 1963. 600. Trabzon Yer AdlarıÜzerine Bir Değerlendirme, Nesrin Güllüdağ, 2006. 601. Trabzon ve Civarı, Şinasi Emre, 1937. 602. Trabzon ve Kazalarındaki Türk Eserleri, Osman Uzun, 1974. 603. Trabzon ve Yöresinde Ahşap Camiler, Ahmet Demir, 2004. 604. Trabzon’da XIX. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Kahvehane ve Kitabevi Bağlamında Toplumsal Tabakalanma, Kudret Emiroğlu, 2000. 605. Trabzon’da 35 Vakfa Ait Notlar, Mehmet Kurnaz, 1948. 606. Trabzon’da 35 Vakfa Ait Notlar, Mehmet Kurnaz, 1994. 607. Trabzon’da Aziz Eugenies Kilisesi (Yenicuma Camii), Semra Viter, 1972. 608. Trabzon’da Basılmışİslami Paralar, Ömer Diler, 1997. 609. Trabzon’da Bir Ticaret Sokağının Eski ve Yeni Yüzü, Tümerkan İbiş, 1990. 610. Trabzon’da Camiye Çevrilen Bizans Eserlerinde Türklerin İlaveleri, Mustafa Kavanoz, 1974. 611. Trabzon’da Cephanelik BinasıRestorasyonu, Fulya Şahinkaya, 1994. 612. Trabzon’da Çağının TanığıBir Yapı, Gülay KeleşUsta, Ayhan Usta, 1980. 613. Trabzon’da Çarşılar Üzerine Bir İnceleme, Ayşegül Pulathan, 1990. 614. Trabzon’da Dört Manastır, Arda Çakmak, 2003. 615. Trabzon’da Erken Bizans Dönemi Plastik Eserler Üzerine Değerlendirmeler, Asu Bilban Yalçın, 2005. 616. Trabzon’da Fatih Devrinde Camiye Çevrilen Bizans Eserlerine Yapılan Türk İlaveleri, M. Saralıoğlu, 1981. 617. Trabzon’da Folklor, Etnografya ve Geleneksel Mimarlık, Mustafa Reşat Sümerkan, 1989. 161
618. Trabzon’da Fotoğraf, Metin Öztürk, 2006. 619. Trabzon’da Geleneksel Dokuda Dinsel Mekanların Fiziksel Çevrenin Oluşumuna Etkileri, İlkay Maşat Özdemir, Ayhan Usta, 1991. 620. Trabzon’da HacıEmin Ağa Çeşmeleri, Haşim Karpuz, 1990. 621. Trabzon’da Hıristiyanlık Tarihi ve Sümela Manastırı’nın Hıristiyanlıktaki Yeri, Ahmet Türkan, 2003. 622. Trabzon’da İlk Kilise, Mahmut Goloğlu, 1976. 623. Trabzon’da İskender Paşa’ya Ait Mimari Eserler, Cengiz Yıldız, 2002. 624. Trabzon’da KapıTokmakları, Koray Olşen, 1988. 625. Trabzon’da Kent Yaşamıve Evrimi: Karadeniz’in Başkenti, Arslan Pulathaneli, A. Özer, 1989. 626. Trabzon’da Kitabeli Evler, Mustafa Yazıcı, 1993. 627. Trabzon’da Kültür Hayatı, Murat Uraz, 1977. 628. Trabzon’da Köy ve Yayla Mimarisi, Mustafa Reşat Sümerkan, 1997. 629. Trabzon’da Köy ve Yayla Mimarisi, Mustafa Reşat Sümerkan, 1998. 630. Trabzon’da Kültür Sanat Yayıncılığı, Ahmet Özer, 2007. 631. Trabzon’da Medrese Kütüphaneleri, Murat Uraz, 1977. 632. Trabzon’da Meşhur Destanlar ve Efsaneler, Mustafa Yazıcı, 2004. 633. Trabzon’da Mimari Doku, Bekir Gerçek, 1997. 634. Trabzon’da Mimari Mekan ve Kültür, Bekir Gerçek, 1990. 635. Trabzon’da Mimarlık Dün, Bugün, Yarın, Şengül Öymen Gür, 1989. 636. Trabzon’da Ortahisar Camii, Zeliha Emekçi, 1968. 637. Trabzon’da OsmanlıDönemi Camileri, Mustafa İskender, 1981. 638. Trabzon’da OsmanlıDönemi Hamamları, A. Taşçı, 1992. 639. Trabzon’da OsmanlıDönemi Kültür-Sanat Hareketleri, Murat Yüksel, 1993. 640. Trabzon’da OsmanlıKitabeleri, Halil Edhem, 1334. 641. Trabzon’da OsmanlıKitabeleri, Halil Edhem, 2001. 642. Trabzon’da Oynanan Horonlar, Selim Cihanoğlu, 1995. 643. Trabzon’da Önemli OsmanlıYapıları, Ayşe Sevim, 1981. 644. Trabzon’da Sinema Kültürü, Enver Uzun, 2006. 645. Trabzon’da Tarih, Tarihte Trabzon, Ayşe Sevim, 1993. 646. Trabzon’da Tarihi Bir Manastır Sümela, Ö. D., 1970. 647. Trabzon’da Tarihi Eserler, Bilge, 1935. 162
648. Trabzon’da TaşYapıMimarisi- TaşYapıların Cepheleri, Ayşe Velioğlu, 1989. 649. Trabzon’da ToplanmışHalk Hikayeleri, Şevket, 1930. 650. Trabzon’da Türk Bakırcılık Sanatının Tarihsel Gelişimi, Oktay Belli, İzzet Gündağ Kayaoğlu, 2002. 651. Trabzon’da Türk Devri Hamamları, Haşim Karpuz, 1989. 652. Trabzon’da Türk Devri Hamamları, Haşim Karpuz, 1990. 653. Trabzon’da Türk Devri Yapıları, Haşim Karpuz, 1993. 654. Trabzon’da Türk Devri Yapıları, Subutay Hikmet Karahasanoğlu, 1993. 655. Trabzon’daki Türk-İslam Devri Mimari Eserleri, Ömer Kahrıman, 2003. 656. Trabzon’da Türk-İslam Eserleri ve Kitabeleri, 3 Cilt, Murat Yüksel, 1991. 657. Trabzon’da Türk-İslam Eserleri ve Kitabeleri, 5 Cilt, Murat Yüksel, 2000. 658. Trabzon’s Yeni Cuma Camii (New Friday Mosque): Why Is It Called What It Is?, Heath W. Lowry, 1975. 659. Trabzon’da Yok Olan BazıTürk Devri Yapıları, Haşim Karpuz, 1991. 660. Trabzon’da Yok Olan BazıTürk Devri Yapıları, Haşim Karpuz, 1994. 661. Trabzon’da Yok Olan Bir Anıt: Gürcü KralıSolomon II’nin Türbesi, Kudret Emiroğlu, 1989. 662. Trabzon’da Yok Olan Türk Devri Eserleri, Haşim Karpuz, 1983. 663. Trabzon’da Yok Olan Türk Devri Yapıları, Subutay Hikmet Karahasanoğlu, 1994. 664. Trabzon’da Zanaatlar ve Görsel Sanatlar, Mustafa Reşat Sümerkan, 1989. 665. Trabzon’daki Bizans ÇağıYapıları, Mükerrem Anabolu, 1969. 666. Trabzon’daki Bizans Devri Kiliseleri, Zeynep Mercangöz, 1980. 667. Trabzon’daki Erken Devir Türk Yapıları, Selina Ballance, 1977. 668. Trabzon’daki Hazinedarzade Abdullah Paşa Çeşmesi, Nuri Yüngül, 1988. 669. Trabzon’daki Kethüda Zade HacıEmin Ağa Çeşmeleri, Haşim Karpuz, 1990. 670. Trabzon’daki Manastırlar, M. Volkan Canalioğlu, 1991. 671. Trabzon’daki Nemlizade Konağı’nda Yer Alan Kütahya Çinileri, Haşim Karpuz, 1992. 672. Trabzon’daki OsmanlıDönemi Çeşmeleri, Yücel Kumantaş, 1981. 673. Trabzon’daki OsmanlıDönemi Türbeleri, Kemal Eyüboğlu, 1982. 674. Trabzon’daki Türk Devri Yapılarına Toplu Bakış, Haşim Karpuz, 1997. 675. Trabzon’daki Türk Mimari Eserleri ve Üslup Özellikleri, Hikmet Takaz, 1964. 676. Trabzon’dan Erzurum’a, Lady Kelly, 1949. 163
677. Trabzon’dan Kelkit’e, Muzaffer Korlu, 1946. 678. Trabzonla İlgili Tez ve Bibliyografya Çalışmalarından Örnekler, Mehmet Uzun, 1996. 679. Trabzon’s Yeni Cuma Camii (New Friday Mosque): Why Is It Called What It Is?, Heath W. Lowry, 1975. 680. Trabzon’s Yeni Cuma Camii (New Friday Mosque): Why Is It Called What It Is?, Heath W. Lowry, 1992. 681. Trabzon’u Tanıyalım, 1985. 682. Trabzon’u Yazanlar, Alaettin Bahçekapılı, 1987. 683. Trabzon’un Abidevi Eserlerinden Kostaki Köşkü, Candan Nemlioğlu, 2008. 684. Trabzon’un Beşikdüzü İlçesi’nde Serender’in Köy Hayatındaki Yeri ve Bir Serender Numunesi, Şahin Köktürk, M. Halistin Kukul, 2001. 685. Trabzon’un Çaykara İlçesi Köylerinde Bulunan BazıCamiler, Haşim Karpuz, 1990. 686. Trabzon’un Eski Evleri, Mahmut Akok, 1951. 687. Trabzon’un Eski Evleri, Mahmut Akok, 2010. 688. Trabzon’un Ev ve Konakları, Erdem Yücel, 1990. 689. Trabzon’un Kalbine Saplanan Yol, Bekir Gerçek, 1998. 690. Trabzon’un Kentsel Dönüşümü, Yelda Aydın, 2003. 691. Trabzon’un Kıymetleri, Kemal Peker, 1959. 692. Trabzon’un OsmanlıDönemi Ticaret Hayatıve Ticaret Yapıları: Genel Bir Değerlendirme, Mustafa Özer, 1997. 693. Trabzon’un Sanat Eserleri Raporu, Sedat Çetintaş, 2010. 694. Trabzon’un Sürmene İlçesinde Bulunan İki Cami, Haşim Karpuz, Ş. Aydın, 1990. 695. Trabzon’un Tarihi Eserleri, Ömer Akbulut, 1963. 696. Trabzon’un Vakfıkebir İlçesinde Geleneksel Ahşap Mimari Süsleme İçin Bir Örnek: Refik Komut Seranderinde Mimari Süsleme, Suat İskender, 2005. 697. Trabzon’un Yeni Müzesi: Kostaki Köşkü, Candan Nemlioğlu, 2001. 698. Trapezoys kai i Moni Soymela toy Pontoy, Anamniseis 1910-1922, Andreas Spyrantis, 1991. 699. Travelling in Turkey with Christopher M., Clifford Endres. 700. Travels in Russia, Persia, Turkey and Greece in 1828-1829, Thomas Alcock, 1831. 701. Trebisonda, Renata Cargnelli. 702. Trebizond, Cevat Şentürk, 1975. 164
703. Trebizond, a Mediaeval Citadel and Palace, David Talbot Rice, 1932. 704. Trebizond and Rome, Anthony Bryer, 1964. 705. Trébizonde, Emile Janssens, 1963. 706. Trebizonde en Colchide, Emile Janssens, 1969. 707. Trébizonde et le Culte de Saint Eugène (Vle-Xle Siècles), Hisard Bernadette Martin, 1993. 708. Trébizonde Porta D’Oriente, Succi da Vercia Tarsicio, 1973. 709. Türk Mimarisine YabancıBir Tarz Kostaki Konağı, Erkin Erten, 1989. 710. Türkiye ve Şehirlerine Mimarlık Tarihinden Bakmak: SeçilmişTez Bibliyografyası, Fulya Üstün Demirkaya, 2009. 711. Türkiye’de Bizans Mimarisi Hakkındaki YabancıAraştırmaların Kısa Tarihçesi (İkinci Dünya Savaşına Kadar), Semavi Eyice, 1976. 712. Türkiye’de Geçen Bir İngiliz Romanı: Trabzon’un Kuleleri, Nüket Esen, 1987. 713. Türkiye’de Mimarlık Sempozyumlarıve Türk Mimarlık Bildirileri Bibliyografyası, Serap Durmuş, 2009. 714. Türkiye’nin İkinci Safranbolu’su Trabzon’da Ortamahalle’nin Evleri, Ömer Güner, 1987. 715. Türkiye’nin Kalesi: Trabzon Şehri, Kudret Emiroğlu, 1975. 716. Türkiye’nin Şaheserlerinden Örnekler, Mehmet Özel. 717. Türkü Türü ve Doğu Karadeniz Türkü Kültürü, Mehmet Akif Korkmaz, 2006. 718. Une Église à Demande du Client à Trébizonde, Anthony Bryer, 1982. 719. Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century: A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon, and Erzurum, Ronald Carlton Jennings, 1976. 720. Uzun Sokak ve Onun Yaşam Öyküsü (1938-1941), Sadri Karakoyunlu, 1989. 721. Uzungöl Köyü’nde Konut Mimarisi, Ayşe Sağsöz, Murat Tutkun, 2005. 722. Uzungöl Yerleşmesi ve Sürdürülebilir Turizm, Hamiyet Özen, Şengül Yalçınkaya Erol, 2007. 723. Vakıf Anlayışında Yenilenme İhtiyacıve XIX. Yüzyıl Ortalarında Trabzon Vakıfları, Abdullah Saydam, 2003. 724. Vakıf Eserlerimiz: Esentepe (Kudrettin) Camii, Muhammet Yavruoğlu, 1996. 725. Vakıf Eserlerimiz: Fatih Küçük (Kindinar) Camii, Muhammet Yavruoğlu, 1996. 726. Vakıf Kaynaklarının Zamanaşımından Korunması: Trabzon Hatuniye VakfıÖrneği, Abdullah Saydam, 1980. 165
727. Venetian Merchant Traveled in Tartary, India, Persia and Across Armenia to Trebizond 1271-1295, Marco Polo, 1871. 728. Vernaküler Mimari Örneğinde Yüzeysel Degişimlerin Cephelere Yansımasıve Kullanıcıların Yorumları, Ayşe Sağsöz, Mehtap Özbayraktar, Sonay Ayyıldız, Süleyman Özgen, 1999. 729. Voyage de Pierre Dupré de Constantinople à Trébizonde (1803), Henri Cordier, Pierre Dupre, 1919. 730. Yakın Yıllarda Yayımlanan Trabzon’la İlgili Kitaplardan Seçmeler, 1987. 731. Yayla Evlerinin Modernizasyonu, Simla Özdemir, 1996. 732. Yerleşme ve Evler, Mustafa Reşat Sümerkan, 2005. 733. Yeri Yaylasıve Yeri Köyü Camii, Haşim Karpuz, 1993. 734. Yıkılan Yapılar, Yok Olan Tarih, Murat Tutkun, 2005. 735. Yitik Mirasın İzinde: Trabzon’da OsmanlıCami ve Mescidleri (1461–1583), Ömer İskender Tuluk, Halil İbrahim Düzenli, Evrim Düzenli, 2006. 736. Yitik Mirasın İzinde: Trabzon’da OsmanlıCami ve Mescidleri (1461–1583), Ömer İskender Tuluk, Halil İbrahim Düzenli, Evrim Düzenli, 2010. 737. Yok Olan Bir Sanat Eserimiz: Of AgaçlıCamii, Haşim Karpuz, 1992. 738. Yomra, M. Kemal Yanbeğ, 1942. 739. Yöre Mimarlığı: Nostalgia, Şengül Öymen Gür, 1984. 740. Yurdumuza Hizmeti Büyük Bir Evrensel Mimar: Bruno Taut, Ahmet Özer, 1998. 741. Zamana ve Yalnızlığa Direnen Kefeli Camii, Metin Hamzaçebi, 2005.
2.2.1.2. Koruma / Restorasyon AraştırmalarıBibliyografasıEser Adları Dizini
1. Akçaabat Ortamahalle’nin Sıhhileştirilerek KorunmasıÜzerine, Moh’d İdris, 1987. 2. Bir Gecekondu İyileştirme Stratejisi Olarak Katılım: Trabzon Zafer Mahallesi’nde Bir Örnek Çalışma, Cem Yurdseven, 1993. 3. Bir Tarihi Kentsel Sit AlanıKoruma Örneği: Akçaabat- Orta Mahalle, Zerrin Enön, Kamuran Öztekin, 1993. 4. Doğu Karadeniz Arşivi’nden Trabzon’da Rölöve Çalışmaları, İbişTümerkan, Nilgün Kuloğlu, 1989. 166
5. Doğu Karadeniz Bölgesi Ahşap Camilerinde Restorasyon, Tülay Zorlu, Nimet Candaş Kahya, Süleyman Özgen, Derya ElmalıŞen, Reyhan Midilli Sarı, Ayşe Sağsöz, 2007. 6. Doğu Karadeniz Bölgesi Kentsel Sitlerinde Koruma Sürecinde Eskime-Ayıklama-İşlev Değişimi ve Etkileri, Nimet CandaşKahya, 2005. 7. Doğu Karadeniz Bölgesi Kentsel Sitlerinde Koruma Sürecinin Değerlendirilmesi, Nimet Candaş, 2007. 8. Doğu Karadeniz Bölgesi Yaylalarıİçin Enerji DuyarlıBir Bungalov Önerisi, Ahmet Koçhan, 1997. 9. Doğu Karadeniz Kültür ve Doğal Varlıklarının Yitimini Hazırlayan Etkenler ve Çözüm Önerileri, Tolga Yıldız, 2001. 10. Doğu Karadeniz Mimarisi ve Koruma Sorunları, Cengiz Eruzun, 1985. 11. Endüstri Binalarının Yeniden İşlevlendirilmesi: Karadeniz Bölgesi Tekel Binalarının Analizi ve Yeni İşlev Önerileri, Arzu Sert, 2004. 12. Geleneksel Konut Çevrelerinin Korunması: Trabzon Kenti Taş Yapı Konut Mimarisinin Malzeme ve Estetik Açıdan İrdelenmesi, Ayşe Velioğlu, 1988. 13. Kent Kimliğinin Sürdürülebilirliği ve Görsel Etki Değerlendirilmesi: Trabzon Örneği, Gülcan Karadayı, 2000. 14. Kent Merkezinde Yaya-AlışverişMekanlarıTrabzon Kunduracılar Caddesi Örneğinde Yenileme Canlandırma Çalışması, Mehtap Emiralioğlu Özkazanç, 1998. 15. Koruma Altına Alınan Bölgelerde Çevre Kirliliği ve Trabzon Kentinden Bir Örnek, Ayşe Velioğlu, Ayça Araz, 1993. 16. Koruma Yaklaşımlarına Yeni Bir BakışAçısıOlarak “Bütünleşik Koruma”- Trabzon Örneği, Sanem Lerzan Özen, 2005. 17. Koruma Yaşatma Öncelikli Yerleşmeler, Mekanlar Doğu Karadeniz Bölgesi Balıkçı Köyleri, Fulya Erşen, 2003. 18. Koruma-Yaşatma Öncelikli Yerleşmeler, Mekanlar, Doğu Karadeniz Bölgesi Sahil Yerleşmeleri, Sonay Çevik, Fulya Erşen, 2001-2003. 19. Korumada Yaşam Çekirdeği Kavramı, Nilgün Kuloğlu, Ali Asasoğlu, 2000. 20. Kültür ve Tabiat VarlıklarınıKoruma Kurullarının CBS Yardımıyla Saptama – Belgeleme Çalışmalarıİçin Model Önerisi, Sanem Lerzan Özen, A. İ. Kadıoğulları, 2006. 21. Proposals fort the Preservation of a Group of Houses in Ortamahalle- Akçaabat, Pınar Gedikli, 1997. 167
22. Renovation/Revitalisation Works in City Centres an Examples to Shopping-Pedestrian Spaces: Trabzon Kunduracılar Street, Sonay Çevik, Filiz Tavşan, Serbülent Vural, Özgür Aşık, 2003. 23. Restoration of Historic Neighborhood and Their Positive Impacts on Urban Environment: A Case Trabzon-Turkey, Hamiyet Özen, Sonay Çevik, 1995. 24. Tarihi Binaların Bilgisayar Destekli Rölöve Alımlarıve Modellemeleri Üzerine Bir Uygulama, Murat Tutkun, 2005. 25. Tarihi Çevre İçinde Koruma Çalışmalarının Arkasından Yaşanan ‘Antagonizm’: Trabzon Bedesten Örneği, Ayşe Sağsöz, Reyhan Midilli, Derya Elmalı, Süleyman Özgen, 2004. 26. Tarihi Çevre Korumada Yaklaşımlar ve Teknikler; Örnekleme: Doğu Karadeniz Bölgesi Kentsel Sitleri, Nimet Candaş, 2002. 27. Tarihi Eserlerin Tescil Süreci ve SonrasıSorunları: Trabzon KaymaklıManastırı Örneği, Hamiyet Özen, Süheyla Birlik, 2002. 28. Tarihi Çevre Korumada Yaklaşımlar ve Teknikler Örnekleme: Doğu Karadeniz Bölgesi Kentsel Sitleri, Nimet Candaş, 2002. 29. Tarihi Trabzon Kent İçi Hanlarının Analizi ve Yeni İşlev Önerileri, Emre Engin, 2002. 30. The Transformation of Present Building Stocks in Historical Texture, Ayça Araz Ustamömeroğlu, Gürol Ustaömeroğlu, 2003. 31. Trabzon-Çaykara-DernekpazarıGüney Kondu Mahallesi Camii, Murat İren, 1983. 32. Trabzon Kent İçi Hanlarının Analizi ve Yeniden Kullanma Önerileri, Hamiyet Özen, Emre Engin, 2003. 33. Trabzon Kenti Semerciler ve KemeraltıSokaklarının Tarihi Dokusunun İncelenmesi, Koruma ve Restorasyon Önerileri, Songül Kultufan, 1994. 34. Trabzon Kırsal Yerel Mimarisi Soyu Tükeniyor, Korunma İstiyor, Hamiyet Özen, 2010. 35. Trabzon (Trapezunt) – Conservation Planning for a Historical City, Emre Aysu, 1993. 36. Trabzon’da Cephanelik BinasıRestorasyonu, Fulya Şahinkaya, 1994. 37. Trabzon’da Rölöve Çalışmaları, İbişTümerkan, 1989. 38. Trabzon’u Çarpık Kentleşmeden Koruma, Ruşen Keleş, 1988. 39. Trabzon’un Mimari Mirasının Korunması: Bütünleşik Koruma Yaklaşımı, Sanem Lerzan Özen, Şinasi Aydemir, 2007. 168
40. Uzungöl Yerleşmesi ve Sürdürülebilir Turizm, Hamiyet Özen, Şengül Yalçınkaya Erol, 2007. 41. Vakıf Kaynaklarının Zamanaşımından Korunması: Trabzon Hatuniye VakfıÖrneği, Abdullah Saydam, 1980.
2.2.1.3. SeçilmişTrabzon Tarihi AraştırmalarıBibliyografyasıEser Adları Dizini
1. XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Karadeniz Ticaretinde Trabzon’un Yeri ve Önemi, Münir Atalar, 2000. 2. XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadî Hayat, Hanefi Bostan, 1993. 3. XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadî Hayat, Hanefi Bostan, 2002. 4. XVI. Yüzyıl Başlarında Trabzon Livasıve Doğu Karadeniz Bölgesi, M. Tayyip Gökbilgin, 1962. 5. XVI. Yüzyıl Başlarında Trabzon Livasıve Doğu Karadeniz Bölgesi, M. Tayyip Gökbilgin, 1987. 6. XVIII. Yüzyılda Trabzon’da Ticaret, Necmettin Aygün, 2002. 7. XVIII. Yüzyılda Trabzon’un Genel Durumu, Yücel Özkaya, 1986. 8. XVIII. Yüzyılda Trabzon’un Sosyal Durumu, İbrahim Yılmazçelik, 2000. 9. XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon’da Âyân, Eşkiya ve Göç Sorunları, Melek Öksüz, 2005. 10. XIX. Yüzyıl Boyunca OsmanlıKaradenizi’nde Ekonomi, Mehmet Yavuz Erler, 2009. 11. XIX. Yüzyılda Trabzon Ticareti, Mübahat Kütükoğlu, 1986. 12. XIX. Yüzyılda Trabzon Vilayeti ve Giresun Üzerine Gözlemler, İlber Ortaylı, 1997. 13. XIX. Yüzyılda Trabzon Vilayetinde Eğitim (Vilâyet Salnamelerine Göre), Hayrettin Arıcı, 2006. 14. XIX. Yüzyılda Trabzon’un Kaza ve Nahiyelerinin Ekonomik Durumu (1869-1905), Abdurrahman Siler, 1994. 15. XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Karadeniz Kentleri (Trabzon-Samsun), Musa Çadırcı. 16. XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon, İbrahim Yılmazçelik, 1993. 169
17. XIX. Yüzyılın Ortalarında Trabzon’da Sosyal ve İktisadi Yapı, Necmettin Aygün, 2008. 18. XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde (1875-1900) Trabzon, Abdurrahman Okuyan, 2003. 19. 1. Dünya Savaşı’nda Trabzon’daki Rum ve Ermeni Faaliyetleri, Selma Yel, 2001. 20. 13.-15. Yüzyıllarda Anadolu Türkleri ile Trabzon İmparatorluğu Arasındaki İlişkiler, Muammer Gül, 1987. 21. 13. ve 14. Yüzyılda Karadeniz Limanlarının Ticari ve Tarihi Önemi, Mustafa Safran, 1990. 22. 13. ve 17. Yüzyıllarda Karadeniz Ticareti, Yücel Öztürk, 1995. 23. 15 ve 16. Asırlarda Eyalet-i Rum, M. Tayyib Gökbilgin, 1965. 24. 15. ve 16. Yüzyıllarda Trabzon Şehrinde Nüfus Hareketleri ve Yerleşim Yerleri, M. Hanefi Bostan, 1997. 25. 15. ve 16. Yüzyıllarda Trabzon Şehrinde Nüfus ve İskan Hareketleri, M. Hanefi Bostan, 2000. 26. 15. Yüzyılda Müslümanlar ile Hıristiyanlar Arasında Dinsel Kaynaşmanın İki Yandaşı Bir Türk: SimavnalıBedreddin ve Bir Rum: Trabzonlu Georgias, Michel Balivet, 1986. 27. 1560-1566 Yıllarında Akçaabat ve Köylerinin Sosyal ve Hukuki Durumu, Fethi Gedikli, 2004. 28. 1565-1640: A Study Based on the Judicial Registers (Şer’i mahkeme sicilleri) of Trabzon, 1990. 29. 16. Asrın Ortalarında Çaykara, M. Hanefi Bostan, 1993. 30. 16. Yüzyılda Trabzon Limanı, Emine Dingeç, 2006. 31. 17. Asır Ortalarına Doğru Trabzon, M. Kemal Yanbeğ, 1942. 32. 17. Asırda Trabzon’un Tarihine Bir Bakış, M. Kemal Yanbeğ, 1943. 33. 17. Yüzyılda Trabzon Üzerinde Birkaç Bakış, Jean-Louis Bacque Grammont, 2006. 34. 1824 Nolu Trabzon KadıSicili (Transkripsiyon-Değerlendirme), Orhan Zerey, 2003. 35. 1828 Nolu Trabzon KadıSicili (Transkripsiyon-Değerlendirme), Zeki Ekiz, 2003. 36. 1830 NumaralıŞer’iyye Siciline Göre Trabzon’da Ekonomik Hayat, Cevdet Kırpık, 2001. 37. 1830 NumaralıTrabzon Şeriye Siciline Göre Kentin Sosyal ve Ekonomik Hayatı (1643-1644),Cevdet Kırpık, 1998. 38. 1831 Nolu Şer’iyye Siciline Göre 17.Yüzyıl Ortalarında Trabzon’da Mülk Satışları, Kenan İnan, 1999. 170
39. 1849 NumaralıŞer’iyye Siciline Göre Trabzon Şehrinde Sosyal ve Ekonomik Hayat (1676-1677),Fatma Pehlivan, 2000. 40. 1866/52 (H. 1113-1114/M. 1702-1703) Nolu Trabzon Şeriyye Sicil Defterine Göre Yöre Araştırması, Aynur Uygun, 2001. 41. 1868 No’lu Trabzon Şeriye Siciline Göre Kentin Sosyal Ve Ekonomik Hayatı(1703- 1705),Ali Çolak, 1997. 42. 1876/62 (H.1128-1129/M. 1716-1717) No'lu Trabzon Şer’iyye Sicil Defterine Göre Yöre Araştırması, İsmet Sezgin, 2003. 43. 1876 No’lu Trabzon Şer’iyye Sicili ve Bu Sicil Çerçevesinde Sulh Akdi, Abdulhamid Ramazanoğlu, 2001. 44. 1876 Nolu Trabzon Şer’iyye Sicilinin Tam Metin Transkripsiyonu, Kemal Yıldız, 2003. 45. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşıve Trabzon, Ahmet Karaçavuş, 1999. 46. 1881-1908 Döneminde Trabzon Sancağı, İsmail HakkıDemircioğlu, 1996. 47. 1890 NumaralıTrabzon Şer’iyye Siciline Göre 'Trabzon', Gülseren Erden, 2000. 48. 19. Yüzyıl Trabzon’unda Gayrimüslimler, Ahmet Karaçavuş, 2009. 49. 19. Yüzyılda Sosyo-Ekonomik Bakımdan Trabzon Limanı, Selahattin Tozlu, 2001. 50. 19. Yüzyılda Trabzon Gümrüğü ve Çevre Ticareti, Nazım Kuruca, 2003. 51. 19. Yüzyılda Trabzon Nüfusu, Ahmet Karaçavuş, 2000. 52. 19. Yüzyılda Trabzon’da Azınlık ve YabancıOkullar, Hüseyin Albayrak, 2001. 53. 19. Yüzyılda Trabzon’un Ticari Önemi ve Ulaşım Sektörü, Abdullah Saydam, 1994. 54. 19. Yüzyılın İlk Yarısında Rusya’nın Ticaret Politikasında Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu, Hayri Çapraz, 2006. 55. 19. Yüzyılın Son Yarısında Trabzon Vilayeti, Cavit Akın, 2000. 56. 1916 No’lu Şer’iyye Siciline Göre Trabzon’da Mülk Satışları, Turan Açık, 2006. 57. 1919-1923 YıllarıArasında Muhalif Kimliğiyle Trabzon, İsmail Akbal, 2004. 58. 1924/110 No’lu Trabzon Şer’iyye Sicil Defterinin Transkripsiyonu ve Tahlili, Musa Uzun, 2007. 59. 1930-1940 Vilayet Belgelerine Göre Trabzon, Kolektif, 1997. 60. 1941/127 Nolu Trabzon Şeriye Sicili (Transkript ve Tahlil),Mehmet Eynallı, 2002. 61. 1964/150 No’lu Trabzon Şer’iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Tahlili, Ayşegül Şahiner, 2007. 171
62. 2032 No’lu Trabzon Şer’iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Tahlili, Hasan Akdemir, 2008. 63. 2032/218 Numaralı Trabzon Şer’iyye Sicili (H. 1296-1297/M. 1879-1880) Transkripsiyon ve Değerlendirmesi, Mehmet Okudan, 2005. 64. 2034 Nolu Trabzon Şer’iyye Sicil Defterinin (Vr. 70-142 Arası) Değerlendirilmesi, Kadir Albayrak, 1999. 65. 2039/225 Numaralı Trabzon Şer’iyye Sicilinin (vr. 71–123) Transkribi ve Değerlendirmesi (H. 1303-1305/M. 1886-1888),Mustafa Bülbül, 2007. 66. 2091 Nolu Trabzon Şer’iyye Sicil Defterinin Değerlendirilmesi, Ahmet Yazıcı, 1999. 67. 2093/225 No’lu Trabzon Şer’iyye Siciline (Vr.1-70) Göre Şehrin İdari, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Yapısı(H. 1311-1305/M. 1883-1888),Mustafa Gangal, 2004. 68. 2093/279 (H. 1327-1329, M.1909-1991) Trabzon Şer'iyye Sicil Defterine Göre Yöre Araştırması, Hüseyin Vehbi İmamoğlu, 2003. 69. 2110/296 NumaralıTrabzon Şer’iyye Sicilinin Transkribi ve Değerlendirmesi (H. 1332-1334/M.1914-1916), Abdurrahman Latifoğlu, 2005. 70. 23 Haziran 1988 Çatak Heyelanı(Trabzon-Maçka), Ali Fuat Doğu, İhsan Çiçek, Gürcan Gürgen, 1989. 71. 42/2034 Nolu Şer’iyye Defterine (Vr. 1-70) Göre Trabzon’un Sosyo- Ekonomik Ve Kültürel Yapısı, Nihat Albayrak, 2001. 72. 928-936 NumaralıAyniyât Defterlerine Göre Trabzon Vilâyeti, Songül Eryılmaz, 2007. 73. A Bibliography of Travellers’ Reports on the Pontos, Anthony Bryer, David Winfield, 1975. 74. A History Of Greece V4, Mediaeval Greece And The Empire Of Trebizond, A. D. 1204 - 1461: From Its Conquest By The Romans To The Present Time (1877), George Fınlay, 2009. 75. A Note on the South-Eastern Borders of the Empire of Trebizond in the Thirteenth Century, David Winfield, 1962. 76. AdlarıTrabzon’un Mahallelerine Ad OlmuşBeşMeşhur Trabzon Valisi, Mustafa Yazıcı, 2000. 77. Akçaabat – Akçaabat Tarihi ve Birinci Genel Savaş, Muzaffer Lermioğlu, 1949. 78. Akçaabat İlçesinin (Trabzon) Beşeri ve İktisadi Coğrafya Özellikleri, Yahya Kadıoğlu, 2003. 172
79. Akçaabat-Vakfıkebir Öşür Defteri: 1850, 2005. 80. Akçaabat Yer Adları, Enver Uzun, 81. An Almanac for Trebizond for the Year 1336, RaymondMercier, 1994. 82. Anabasis Onbinlerin Dönüşü, Ksenophon, 1998. 83. Anadolu’nun Milli Devleti Pontos, Mahmut Goloğlu, 1973. 84. Antik Çağlarda Doğu Karadeniz, Ahmet Mican Zehiroğlu, 2000. 85. Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi, Adem Işık, 1995. 86. Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi, Adem Işık, 2001. 87. Armenia, Travels and Studies, Harry Finnis Blosse Lynch, 1901. 88. Arşivlere Yansıyan Belgelerle Trabzon’da Atatürk Sevgisi, Veysel Usta, 2005. 89. Atatürk Trabzon’da, İhsan Bektaş, 1981. 90. Atatürk Trabzon’da, İsmail Kansız, Mehmet Öncel Koç, 2001. 91. Atatürk Trabzon’da, Biz Tarih Huzurunda, Abdullah Günel, 1937. 92. Atatürk ve Trabzon, Mahmut Goloğlu, 1981. 93. Atatürk ve Trabzon: Fotoğraflar-Belgeler-Demeçler, Veysel Usta, 1999. 94. Atatürk’ün Büyük Nutkunda Trabzon, Mahir Aydın, 2000. 95. Balkan Harbinde Trabzon Gönüllüleri ve ManisalıArap Hâfız, Sadri Ayata, 1943. 96. Başlangıçtan Günümüze Pontus Sorunu, 2007. 97. Binbaşı Süleyman Bey’in Manzum Anıları/Memleketim Trabzon, Mahallem Tekfurçayır, Ömer Türkoğlu, 1997. 98. Birkaç Türk Şehrinin Tarihçesi: Amasya, Çoruh, Çorum, Erzincan, Giresun, Ordu, Samsun, Tokat, Trabzon, Van, Yozgat, Feridun Fazıl Tülbentçi, 1952. 99. Bir Zamanlar Trabzon, Nezih Başgelen, 1998. 100. Birinci Dünya SavaşıYıllarında Karadeniz’de OsmanlıKayık Taşımacılığı, Önder Duman, 2007. 101. Birinci Dünya Savaşı’nda Trabzon (1914-1919), Süleyman Beyoğlu, 2000. 102. Bizans Devleti Tarihi, GeorgeOstrogorsky, 1986. 103. Black Sea, NealAscherson, 1996. 104. Büyük Tarih Trabzon’da, Rıfat Necdet Evrimer, 1937. 105. Byzance et la Mer, HélèneAhrveiller, 1966. 106. Correspondance de Nicephore Gregoras, R. Guilland, 1927. 107. Cumhuriyet Döneminde Trabzon, Mesut Çapa, 2000. 108. Cumhuriyetin 50. Yılında Trabzon, 1973. 173
109. Cumhuriyet’in 75. OsmanlıDevleti’nin 700. Yılında Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı: 6-8 Kasım 1998: Bildiriler, Kemal Çiçek, Hikmet Öksüz, Abdullah Saydam, 2000. 110. Cumhuriyet’ in 75. OsmanlıDevleti’nin 700. Yılında Trabzon Tarihi Sempozyumu (6-8 Kasım1998), Kolektif, 1999. 111. Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Trabzon-Erzurum Ticari İlişkileri, Mehmet Okur, Murat Küçükuğurlu, 2005. 112. Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Trabzon Ticareti, Murat Küçükuğurlu, 2008. 113. Cumhuriyeti'nin 75. Yılına Armağan Dizisi; 3, Kolektif, 1998. 114. Çaykara İlçesinin Ekonomik Yapısı, Halil Kalabalık, 1992. 115. Çaykara ve BazıKöylerinde Sosyal Yapıve Kültürel Kimlik, Ethem Yıldız, 2001. 116. De Imperio Trapezuntino, P.W.Afzelius, 1824. 117. Der Briefwechsel Jakob Philipp Fallmerayers mit Silvestre de Sacy zur Geschichte des Kaisertums von Trapezunt und Fallmerayers, Arnulf Kollautz, 1992. 118. Die Historischen Werke in Trabzon; Ein Handbüchlein Für Touristen der Die Historischen Werke, ÖmerAkbulut, 1962. 119. Die Städte Kleinasiens im 7. und 8. Jahrhunderts, Wolfram Brandes, 1989. 120. Die Turkischen Kriegsgerichtsverhandlungen, 1919-1921, Annette Hoss, 1991. 121. Doğu Karadeniz, Mehmet Bilgin, 2007. 122. Doğu Karadeniz Araştırmaları, Ayhan Yüksel, 2005. 123. Doğu Karadeniz Bölgesi: Bölgesel Gelişme, Şehirleşme ve Yerleşme Düzeni, 1972. 124. Doğu Karadeniz Bölgesinde İlk Matbaa, İlk Gazete ve İlk Salname, Hüseyin Albayrak, 2005. 125. Doğu Karadeniz Bölgesi’nde Türkçe Konuşan Bizanslılar, RustamShukurov, 2000. 126. Doğu Karadeniz Bölgesinin Bugünkü Etnik yapısına Tesir Eden Göçler, İbrahim Tellioğlu, 2005. 127. Doğu Karadeniz Bölgesinin Etnik Tarihi Üzerine, Mehmet Bilgin, 2000. 128. Doğu Karadeniz Bölgesinin Türk Yurdu Haline Gelmesi Hakkında Bir Değerlendirme, İbrahim Tellioğlu, 2007. 129. Doğu Karadeniz Efsanelerini Derleme ve Araştırma (Trabzon, Rize ve Artvin Efsaneleri), Neşe Işık, 1998. 130. Doğu Karadeniz Halklarının Tarih ve Kültürleri, YuriSiharulidze, AlexandreManvelişvili, 1998. 131. Doğu Karadeniz Tarih-Kültür-İnsan, Mehmet Bilgin, 2000. 174
132. Doğu Karadeniz Tarih-Kültür-İnsan, Mehmet Bilgin, 2010. 133. Doğu Karadeniz Tarihi Açısından Mühim Bir Kaynak: 12206 NumaralıEvkaf Defteri, Emin Kutlug, 2007. 134. Doğu Karadeniz Tarihi: Otokton Halklarıve Etnik Yapısı, Yusuf Karslıoğlu, 2009. 135. Doğu Karadeniz Trabzon Alt Bölgesinde DışTicaret, Metin Çoban, 1995. 136. Doğu Karadeniz’de Efsane Tarih ve Kültür, Ildiko Beller Hann, 1999. 137. Doğudan Fragmanlar, Jacob PhilippFallmerayer, 2002. 138. East of Trebizond, Michael Pereira, 1972. 139. Ein Poetisches Werk Über Den Krimkrieg Trabzonlu Rızais Manzumei Sivastopol, Nejat Birinci, 1983. 140. Empire of Trebizond, Anthony Bryer, 1989. 141. Empire of Trebizond of The Pontos, Anthony Bryer, 1990. 142. Eskiçağ’da Trabzon Limanı: Askeri ve Ekonomik Yönden Gelişimi ve Doğu-Batı İlişkilerindeki Rolü, Süleyman Çiğdem, 2003. 143. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Trabzon, Yücel Dağlı, 2000. 144. Fatih Sultan Mehmet-Uzun Hasan Rekabetinde Trabzon Meselesi, Bekir Sıtkı Baykal, 1964. 145. Fatih’in Trabzon’u Fethi Öncesinde Osmanlı-Trabzon-Akkoyunlu İlişkileri, Yaşar Yücel, 1985. 146. Fetihten Günümüze Trabzon Valileri Albümü (1461-2003), Mustafa Yazıcı, 2003. 147. Fethe Kadar Trabzon Transit Yoluna Bir Bakışve Bir Hatırlatma, Hüseyin Albayrak, 1993. 148. From Trabzon to İstanbul, Heath W. Lowry, 1990. 149. From Trabzon to İstanbul: The Relationship Between Süleyman the Lawgiver & His Foster Brother (Süt Karındaşı) Yahya Efendi, Heath W. Lowry, 1989. 150. Geçmişten Günümüze AkyazıTarihi, Mustafa Yazıcı, 2002. 151. Geçmişten Günümüze Çaykara. 152. Geschichte des Kaisertums von Trapezunt, Jacob PhilippFallmerayer, 1964. 153. Grandeur et Decadence du Vignoble de Trebizonde, Xavier Planhol, 1979. 154. Greeks and Türkmens: The Pontic Exception, Anthony Bryer, 1975. 155. Greek Colonisation in the Black Sea Area in the Archaic and Classical Periods, J.G.F. Hind, 1971. 175
156. Grek, Bizans ve Eski Türk Kaynaklarına Göre Trabzon Yer Adları, İlyas Karagöz, 2006. 157. H. 1153-1155 (M.1740-1742) Tarihli Trabzon Şer’iyye Sicili, Güldeniz Özer, 1997. 158. Hamamızade İhsan, Hayatı, Eserleri ve Divanı, Mustafa İsen, Rıdvan Canım, 1989. 159. Hatıralarda Trabzon’un Yakın Tarihi, (1869-1950), Mehmet Akif Bal, 2004. 160. History of the Byzantine and Greek Empires, George Fınlay, 1854. 161. Hoşça Kal Trabzon, Mediha Kayra, 2005. 162. International Politics, Economic Development and Social Change in Trabzon in the 19th Century, Turgay Üner, 1976. 163. Istoria tis Pontikis Trapezountas, Apo ta Archaiotata Chronia Mechri Simera, Trifona E.Evaggelidi, 1994. 164. İki SavaşDöneminde Trabzon (1680-1690/1723-1746), Temel Öztürk, 2004. 165. İkinci Dünya Savaşı’nda Trabzon, Mesut Çapa, 2005. 166. İkinci Meşrutiyet (1908-1918) Döneminde Trabzon (Eğitim ve Kültür Hayatı), Ahmet Gedikli, 2002. 167. İlimiz Trabzon, Neriman Mazlum, 1966. 168. İlkçağTarihinde Trabzon ve Çevresi, Mehmet Özsait, 2000. 169. İngiliz Konsolos William Gifford Palgrave’in Trabzon Hatıraları, İsmail H. Demircioğlu, 1984. 170. İngiliz Konsolosu W. Gifford Palgrave’in Raporlarına Göre 1870’de Trabzon, Ergun Türkcan, 1986. 171. İngiliz Konsolosu Longworth’a Göre Trabzon Vilayeti (1892-1898), Ahmet Halaçoğlu, 1956. 172. İslam Coğrafyacılarına Göre Trabzon, Mahmut Ak, 2000. 173. Journey from Erzurum to Trabzon 1838, 1840. 174. KadıSicillerine Göre Akçaabat’ta Mülk Satışları(1648-1658), Kenan İnan, 1998. 175. KadıSicillerine Göre Trabzon Şehrinin Fiziki Yapısı(1643-1656), Kenan İnan, 1998. 176. Kanuni Şehri Trabzon’da Tarihi İnceleme Gezisi, Rahmi Çiçek, 2005. 177. Karadeniz, Bülent Özükan, 2004. 178. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük, Özhan Öztürk, 2005. 176
179. Karadeniz Bölgesi: Amasya, Artvin, Bartın, Bayburt, Bolu, Çorum, Giresun, Gümüşhane, Kastamonu, Ordu, Rize, Samsun, Sinop, Tokat, Trabzon, Zonguldak, İlker Çakan, 1994. 180. Karadeniz Bölgesi’nde Açılan Azınlık Okulları, Erdoğan Keskinkılıç, 2006. 181. Karadeniz KıyılarıTarih ve Coğrafyası1817-1819, Per MinasBıjışkyan, 1969. 182. Karadeniz Teknik Üniversitesi’nin Dünü-Bugünü ve Yarını, Aydın Dumanoğlu, 1993. 183. Karadeniz Teknik Üniversitesi’nin Tarihsel Gelişimi, Osman Kaya, Murat Yüksel, 1994. 184. Karadeniz ve CivarıHakkında Amasya ve Trabzon, Ahmet Uğur. 185. Karadeniz’de Bir Zümrüt Kent: Trabzon, 1989. 186. Karadeniz’de Pontus Rüyası, 1997. 187. Karadeniz’de Post Modern Pontusçuluk, Mehmet Bilgin, 2008. 188. Karadeniz’in DışTicarete KapalıOlduğu Dönemde Trabzon Limanı, İdris Bostan, 2000. 189. Karadeniz’in Doğu Kıyıları, Gürcistan ve Eski Trabzon Vilayeti’miz (Batum- Samsun Dahil) Bölgesinde, M.Ö. VII. Yüzyılda OsmanlıFethine Kadar Yerleşen Türkler ve Coğrafyada Yaşayan Hatıraları, M. Fahrettin Kırzıoğlu. 190. Karadeniz’in KitabıPontus Masalı, Hüseyin Mümtaz, 2000. 191. Kısa Trabzon Tarihi ve Şehrin Özellikleri, Ayten Lermioğlu, 1967. 192. Komnenosların Karadeniz Hakimiyeti Trabzon Rum Devleti (1204-1461), İbrahim Tellioğlu, 2009. 193. Korucu Köyü (Akçaabat-Trabzon) Sosyal Antropolojik Bir Araştırma, Ali Kenan Dil, 1984-85. 194. KurtuluşSavaşı’nda Trabzon’a Yönelik Ermeni-Rum Tehdidi, Abdullah Saydam, 1990. 195. Kuruluşundan 19. Yüzyıla Kadar Trabzon Tarihine Kısa Bir Bakış-1, Melek Öksüz, 2005. 196. Kuruluşundan 19. Yüzyıla Kadar Trabzon Tarihine Kısa Bir Bakış-2, Melek Öksüz, 2005. 197. Kuruluşundan Fethine Trabzon’un Kısa Tarihi ve Fethi, İsmail Hacıfettahoğlu, 2001. 198. Küçük Asya CoğrafyasıTarihi ve Arkeolojisi, Charles Texier, 2002. 177
199. La Turquie d’Asie: Géographie Administrative Statistique Descriptive Et Raisonnée De Chaque Province de l’Asie-Mineure, Vital Cuinet, 2001. 200. Le Chrysobulle d’Alexis III Comnene: Empereur de Trébizonde en Faveur des Vénitiens, D. A.Zakythinos, 1932. 201. Le Conflit Entre Gênes Et L’empire de Trébizonde à la Veille de la Conquête Turque (1418-1449), N. Banescu, 1939. 202. L’Empire de Trébizonde a Travers un Registre Ottoman de 1487, NicoaraBeldiceanu, 1979. 203. L’empire de Trébizonde Entre l’Oriente et l’Occident,J. Irmscher, 1999. 204. L’Empire de Trébizonde et la Géorgie, MichelKursanskis, 1977. 205. L’Empire de Trébizonde et les Turcs Au 13 Siècle, MichelKursanskis, 1988. 206. L’exil a Trébizonde d’une quarantaine de combattants albanais a la fin du XVe siècle, IreneBeldiceanu, 1998. 207. Les Événements Politico-Religieux En Proche-Orient de 1914 à 1918: Mémoires, I: Juillet 1914-Octobre 1918, Jean Naslian, 2008. 208. Les Relations des Pays Roumains Avec Trebizonde aux XIV-XIX Siecles MilletlerarasıTürkoloji Kongresi (Türk Tarihi), C. Gıurescu, 1979. 209. Lettera Intorno Alla Impresa Di Megollo Lercari in Trebisonda, Bartolomeo Sanarego, 1877. 210. L’impero di Trebisonda, Venezia, Genova e Roma, 1204-1461; Rapportipolitici, Diplomatici e Commerciali, Sergei Pavlovich Karpov, 1986. 211. M. 1583 (H. 991) Tarihli Trabzon Tahrir Defterindeki Şahıs Adları, Nejla Saraç, 1990. 212. Maçka, İsmet Zeki Eyüboğlu, 2004. 213. MadurdağıSavaşı, Mehmet Bilgin, 2000. 214. Medieval Greece and Trebizond: The History of from its Conquest by the Crusaders to its Conquest by the Turks and of the Empire of Trebizond 1204-1461, George Fınlay, 1854. 215. Mehmed the Conqueror (1432-1481) and His Time, Halil İnalcık, 1960. 216. Meine Erinnerungen An Den Kaiser von Trapezunt Den König Von, Bernhard Szana, 1922. 217. Milli Mücadele Döneminde Doğu Karadeniz, Tuğba Eray Biber, 2006. 178
218. Milli Mücadele Döneminde Doğu Karadeniz Bölgesi Faaliyetleri, F. Gülnur Kafesoğlu, 1988. 219. Milli Mücadele Döneminde İtilaf Devletlerinin Pontusçu Faaliyetlere Yaklaşımı, Rahmi Doğanay, 2007. 220. Milli Mücadele Döneminde Pontus-Rum Faaliyetleri, Umut Erbaş, 2006. 221. Milli Mücadele Döneminde Trabzon Rum Metropolitliğinin Faaliyetleri,Aydın Özgören, 2006. 222. Milli Mücadele Döneminde Trabzon`da Rum-Pontus Meselesi, Mesut Çapa, 1992. 223. Milli Mücadele Döneminde Trabzon'da Şehirleşme Faaliyetleri, Rahmi Çiçek, 2004. 224. Milli Mücadele Trabzon Ve Mustafa Kemal Paşa, Mhamut Goloğlu, 1981. 225. Milli Mücadele ve Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Trabzon’da Yerel Yönetim, Rahmi Çiçek. 226. Milli Mücadele ve Trabzon, Figen Konak, 1990. 227. Milli Mücadele Yıllarında İki Trabzonlu: Eyübzade Ömer Fevzi ve Esad Ömer Eyyubi, Veysel Usta, 1998. 228. Milli Mücadele’de Doğu Karadeniz, Mesut Çapa, 2002. 229. Milli Mücadelede Trabzon, Osman Kara, 1987. 230. Milli Mücadelede Trabzon, Sabahattin Özel, 1988. 231. Milli Mücadelede Trabzon, Sabahattin Özel, 1991. 232. Milli Mücadelede Trabzon, Cüneyt Akalın, 1997. 233. Milli Mücadele’den Cumhuriyet’e Trabzon’da Tiyatro ve Sinema, Mesut Çapa, 2001. 234. Milli Tarihimizde Trabzon Bölgesi, Mehmet Fahrettin Kırzıoğlu, 1994. 235. Mitolojide Doğu Karadeniz, İlyas Karagöz, 2003. 236. Of ve Çaykara, Haşim Albayrak, 1990. 237. Of Kazasının Siyasi, Kültürel ve Sosyo-Ekonomik Tarihi, Ayhan Bayoğlu, 2000. 238. Of’un Sosyo-Kültürel ve Dini YapısıÜzerine Bir İnceleme, Mehmet Tursun, 1998. 239. On Horseback Through Asia Minor, Fred Burnaby, 1877. 240. On Sekizinci Yüzyılda Trabzon’da Ticaret, Necmettin Aygün, 2005. 241. On Sekizinci Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon Toplum Kültür Ekonomi, Melek Öksüz, 2006. 242. On the Relationship Between the Founder of the Empire of Trebizond and the Georgian Queen Thamar, Cyril Toumanoff, 1940. 179
243. Original Fragmente, Chroniken, Inschriften und anders Materiale zur Geschichte des Kaisertum, Trapezunt, Jacob Philipp Fallmerayer, 1842. 244. Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesinin Tarihi Altyapısı(Tarih-Etnik Yapı- Dil-Kültür), Necati Demir, 2005. 245. Orta ve Doğu Karadeniz Limanlarındaki Ticari Faaliyetlerin Kent Nüfusuna Etkisi (1838-1900), Nedim İpek, 2006. 246. Orta ve Doğu Karadeniz Tarihi Araştırmalarının Dünü, Bugünü ve Geleceği Hakkında Bir Değerlendirme, İbrahim Tellioğlu, 2005. 247. OsmanlıDönemi Mahkeme KayıtlarıTrabzon Şer’iyye Sicilleri 42/2079 (1322- 1325) Nolu Deftere Göre Yöre Araştırması, Süleyman Eşit, 1998. 248. OsmanlıDönemi Mahkeme Kayıtları(Trabzon Şer’iyye Sicilleri) 42/2081 Nolu Deftere Göre Yöre Araştırması, İmdat Güney, 1998. 249. OsmanlıDöneminde Akçaabat (1461-1923), Mustafa Yazıcı, 2006. 250. OsmanlıDöneminde Doğu Karadeniz Bölgesinde Kurulan Tekke ve Zaviyeler, Harun Bostancı, 2007. 251. OsmanlıFethinin Ardından Trabzon Şehri, Heath W. Lowry, 2001. 252. OsmanlıHakimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler, İbrahim Tellioğlu, 2004. 253. OsmanlıMadenciliği ve 19. Yüzyılın Ortalarında Trabzon’daki Maden Ocakları, Abdullah Saydam, 1991. 254. Osmanlıca Belgelerde Geçmişten Günümüze Trabzon’un Dış Ticaret Tarihi: (Trabzon UluslararasıBir İhracat ve İthalât Şehridir), Mustafa Yazıcı, 2005. 255. Osmanlılar’da Kentler ve Kentliler, Suraiya Faroqhi, 1993. 256. Öncesi ve Sonrasıİle Trabzon’un Fethi, 2001. 257. Panaret’in Trabzon Tarihi, A. Hahanov, (çev. Enver Uzun), 2004. 258. Pious Foundations in the Society and Economy of Ottoman Trabzon, 1565-1640: A Study Based on the Judicial Registers (Şer’i mahkeme sicilleri) of Trabzon, R. C. Jennings, 1990. 259. Pontos-Anatolia, MariannaKoromila, 1989. 260. Pontos Kültürü, Ömer Asan, 1996. 261. Pontos Tarihi: Tarihin Horona Durduğu Yer Karadeniz, Per MinasBıjışkyan, 1998. 262. Pontus Meselesi, Mesut Çapa, 2001. 263. Pontus Meselesi, Yusuf Gedikli, 2002. 264. Pontus Meselesi, Stephane Yerasimos, 1912-1923. 180
265. Pontus Meselesi: Trabzon ve Giresun’da Milli Mücadele, Mesut Çapa, 1993. 266. Pontus Meselesi ve Yunanistan’ın Politikası(Makaleler), Yusuf Sarınay, Hamit Pehlivanlı, Abdullah Saydam, 1999. 267. Pontus Meselesi ‘Yunanlıların Doğu Karadeniz’de Devlet Kurma Hayali’, Ahmet Demir, 2002. 268. Questions of Trabzon’s Efrenciyan Population: 1486-1583, Heath W. Lowry, 1976. 269. Recherche sur la Ville Ottomane au XVe Siècle, NicoaraBeldiceanu, 1973. 270. Relation Historique Et Géographique D’un Voyage de Constantinople à Trébizonde, Le CitoyenBeauchamp, 1801. 271. Resmi Osmanlıca Belgelerde Trabzon’un Kısa Tarihçesi, Mustafa Yazıcı, 2003. 272. Rose Macaulay’in “Trabzon Kuleleri” AdlıEserinin Yeni Tarihselcilik Eleştiri Metodu İle İncelenmesi, Fatih Öztürk, 2008. 273. Rural Society in Matzouka, Anthony Bryer, 1986. 274. Rural Society in the Empire of Trebizond, Anthony Bryer, 1966-67. 275. Rus İşgal KomutanıS. P. Mintslov’un Trabzon Günlüğü, Enver Uzun, 2008. 276. Rus İşgalinde Trabzon Direnişi, Mehmet Bilgin, 2008. 277. Rusların 1810’da Trabzon’a Bir Baskını, Süleyman, 1923. 278. Rusya’nın Karadeniz’de Ticarete Başlamasıve Osmanlıİmparatorluğu (1700-1787), İdris Bostan, 1995. 279. Salnamelere Göre 19. Yüzyılın Son Çeyreğinde Trabzon Vilayeti, Ebru Eser, 2003. 280. Shipping in the Empire of Trebizond, Anthony Bryer, 1966. 281. Son Trabzon İmparatorluğu: (1204 - 1461), William Miller, 2007. 282. Studies On Ottoman Social History İn The Sixteenth And Seventeenth Centuries: Women, Zimmis And Sharia Courts İn Kayseri, Cyprus And Trabzon, Ronald C. Jennıngs, 1999. 283. Survey at Buzluca, Trabzon Vilayet, Turkey 1992, 1994. 284. Sürmene, Mehmet Bilgin, 1990. 285. Sürmene Tarihi, Mehmet Bilgin, 1990. 286. Şer’iyye Sicillerine Göre XIX. Yüzyılın İlk yarısında Trabzon’da Gayrimüslimler (1800-1850), Hülya Akbulut, 2007. 287. Şer‘iye Sicillerine Göre Trabzon’da Borç-Alacak İlişkileri, Eyyüb Şimşek, 2007. 288. Şer’iye Sicillerine Göre Trabzon’da Mülk Satışları, Turan Açık, 2007. 181
289. Şeriye Sicillerine Göre Trabzon’da Mülk Satışları1148-1735 / 1153-1741, Miraç Tosun, 2005. 290. Şer’iyye Sicillerine Göre Trabzon’da Mülk Satışları1171-1182/1758-1769, Yücel Dursun, 2003. 291. Şer`iye Sicillerine Göre Trabzon’da Müslim-Gayr-i Müslim Münasebetleri, Kemal Çiçek. 292. Şer’iyye Sicillerinin Önemi ve Hicri 1253-1256 (M. 1837-1840) Tarihli Trabzon Şer’iyye Sicili Defteri, Oktay Karaman, 2000. 293. Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Musa Çadırcı, 1997. 294. Tanzimat’ın Trabzon’da Uygulanması(1839-1856), Emine Esin Sarıoğlan, 1996. 295. Tarih Boyunca Doğu Karadeniz’de Etnik Yapılanmalar ve Pontus, Haşim Albayrak, 2003. 296. Tarih Boyunca Pontus, Fatma Acun, 1999. 297. Tarih İçinde Tonya, Muhammet Atmaca, 2005. 298. Tarihi, Coğrafyası, Folkloru İle İlimiz Trabzon, Veysel Usta, Yaşar Soytürk, 1988. 299. Tarihi, Ekonomik, Sosyal Yönleriyle Trabzon, Said Bilal Çakıroğlu, 1964. 300. Tarihi Metinlerimizde Karadeniz ve Trabzon, Ahmet Uğur, 1988. 301. Tarihi Osman-i Encümeni Trabzon Şubesi ve Trabzon Tarihi Meselesi, Melek Öksüz, 2005. 302. Tarihî Trabzon Yunan - Roma - Bizans - Kommen ve Türk Devirleri, Kemal Peker, 1959. 303. Tarihin Ayak İzleri OsmanlıBelgelerinde Trabzon, Sezgin Demircioğlu, 2008. 304. Tarihsel Süreç İçinde Doğu Karadeniz’de Toplumsal Değişim, Michael E. Meeker, 1988. 305. Tarihsel Süreçte Trabzon Halkı, İlyas Karagöz, 1998. 306. Tarihsel Süreçten Günümüze Trabzon-Gümüşhane: Halklar Sülaleler Aşiretler Oymaklar Lakaplar, Adnan Güngör Üçüncüoğlu, 2002. 307. Tarihte İktisadi Trabzon, Kemal Peker Bekaroğlu, 1950. 308. Tarihte Trabzon, Kemal Peker, 1961. 309. Tarihte Trabzon, Murat Yüksel, 1994. 310. Tebriz-Trabzon Ticareti (1830-1900) Bir Yolun Yükselişi ve Gerileyişi, Charles Issawi, 1988. 182
311. The Armenians of Trebizond, Mesrob K. Krikorian, 1977. 312. The Black Sea A History, Charles King, 2005. 313. The Coinage of the Grand Komnenos Manuel I, MichelKursanskis, 1979. 314. The Crypto-Christians of Trebizond, F.W. Hasluck, 1921. 315. The Empire of Trebizond, Minzlov, 1922. 316. The Empire of Trebizond and the Pontos, A. M. Foss, 1980. 317. The Empire of Trebizond in History and Literature, Alexander Alexandrovich Vasiliev, 1940-41. 318. The Fate of Byzantine Monastic Properties Under The Ottomans: Examples From Mount Athos, Limnos And Trabzon, Heath W. Lowry, 319. The Foundation of the Empire of Trebizond (1204-1222), Alexander Alexandrovich Vasiliev, 1936. 320. The Greeks in the Black Sea: From the Bronze Age to the Early 20th Century, MariannaKoromila, 1991. 321. The History of Greece from its conquest by the crusaders to its conquest by the Turks and of the Empire of Trebizond 1204 – 1461,George Fınlay, 1851. 322. The History of Trebizond in Four Books, ThomasGainsford, 1616. 323. The Islamization & Turkification Of The City Of Trabzon (Trebizond), 1461-1583, Heath W. Lowry, 2009. 324. The Ottoman Tahrir Defters as a source for Urban Demographic History: The Case Study of Trabzon (C.A. 1486-1583), Heath W. Lowry, 1977. 325. The Pontus (and the Right Claims of its Greek Population), Demosthenes Economides, 1920. 326. The Russian Administration of the Occupied Ottoman Territories During the FirstWorld War: 1915-1917, Halit Dündar Karaca, 2002. 327. The Turkish Dialects Of Trabzon: Their Phonology And Historical Development, Bernt Brendemoen, 2002. 328. Ticaretin Başşehri Trabzon, Alâaddin Yüksel, 1995. 329. Trabzon, Ahmet Önal, 1993. 330. Trabzon, Atilla Aşut, Bilgin Aygül, 1989. 331. Trabzon, Mehmet Aşık, 1987. 332. Trabzon 1869 - 1933 YıllarıYaşantısı, Cumhur Odabaşıoğlu. 333. Trabzon 1869 - 1933 YıllarıYaşantısı, Mustafa Duman, 1987. 183
334. Trabzon 2000, 2000. 335. Trabzon 2006, 2006. 336. Trabzon 89, 1989. 337. Trabzon AdıÜzerinde Bir Araştırma –I, HakkıTuncay Haliloğlu, 1945. 338. Trabzon AdıÜzerinde Bir Araştırma –II, HakkıTuncay Haliloğlu, 1945. 339. Trabzon AdıÜzerinde Bir Araştırma –III, HakkıTuncay Haliloğlu, 1945. 340. Trabzon AdıÜzerinde Bir Araştırma –IV, HakkıTuncay Haliloğlu, 1945. 341. Trabzon AdıÜzerinde Bir Araştırma –V, HakkıTuncay Haliloğlu, 1945. 342. Trabzon AdıÜzerinde Bir Araştırma –VI, HakkıTuncay Haliloğlu, 1946. 343. Trabzon Ahkam Defteri’ne Göre Rize’nin İktisadi ve Sosyal Yapısı(1740-1911), Kasım Anıt, 1996. 344. Trabzon AkyazıKitabeleri, Murat Yüksel, 2003. 345. Trabzon/Batum Eyâleti Valileri (1755-1795), Mehmet İnbaşı, 1994. 346. Trabzon Belediye Tarihi I – OsmanlıDönemi, Rasim Şimşek, 1993. 347. Trabzon Belgelerle Milli Mücadele Yılları1919-1923, Cumhur Odabaşıoğlu, 1990. 348. Trabzon Bölgesi’nde Rum-Pontus Cumhuriyeti KurulmasıFaaliyetleri, Mithat Sertoğlu, 2000. 349. Trabzon-Değirmendere Havzası’nın Beşeri ve İktisadi Coğrafya Özellikleri, Aydın Kılıçaslan, 1994. 350. Trabzon Deyince… (50 Yıl Öncesinin Alacakaranlığından Çizgiler), Ruşen Keleş, 1990. 351. Trabzon Doğu Karadeniz Gazete ve Mecmuaları1869-1928, Cumhur Odabaşıoğlu, 1981. 352. Trabzon-Erzurum-Bayezid Yolu (1850-1900), Selahattin Tozlu, 1997. 353. Trabzon Eyaleti ve Kırım Harbi, Sezgin Demircioğlu, Nazım Kuruca, 2008. 354. Trabzon Eyaletinde Mütegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750-1850), Abdullah Bay, 2007. 355. Trabzon Eyaleti’nin Kırım Harbi’ne Katkıları, Besim Özcan, 2001. 356. Trabzon Fetih Yıllığı, İsmail Hacıfettahoğlu, Muhittin Bal, 1994. 357. Trabzon Fethi ve Trabzon Kralları, Ömer Akbulut, 1964. 358. Trabzon Fethinin Trabzon’da İşlenmeyen Özellikleri, Mustafa Yazıcı, 1988. 359. Trabzon Gazetesi’ne Göre Trabzon Vilayeti (1906-1907), Gökhan Selcik, 2003. 360. Trabzon Gümrüğü, Necmettin Aygün, 1997. 184
361. Trabzon Gümrüğü (1750-1800), Necmettin Aygün, 2000. 362. Trabzon İl Halk Kütüphanesi’ndeki Arap Dili ve BelagatıAlanındaki Yazmalar ve Ali Kuşçu’nun “Risale Fi’L-Mecaz ve L’isti’are”sinin Edisyon Kritiği, Murat Sula, 2000. 363. Trabzon İlinde Nüfus Hareketleri ve Göçler, Hayati Doğanay, 1986. 364. Trabzon İlinin Kısa Tarihi, 1997. 365. Trabzon İmparatorluğu Tarihi, Jacob PhilippFallmerayer, 1827. 366. Trabzon İmparatorluğu’nda Gemicilik, Anthony Bryer, 1997. 367. Trabzon-İran Transit Nakliyesi, Cumhur Odabaşıoğlu. 368. Trabzon İskender Paşa Vakfı, Ümit Kılıç, 2008. 369. Trabzon Kanuni Özel Sayısı, Bilgin Aygül, Hayati Baki, Kudret Emiroğlu, Şenay Eryavuz, İlkay Somel, 1994. 370. Trabzon Kaynakçası, Cumhur Odabaşıoğlu, 1991. 371. Trabzon Kenti Planlama Modeli Üzerine Eleştiriler, Hüseyin Kaptan, 1985. 372. Trabzon Kitabeleri, Ömer Akbulut, 1953. 373. Trabzon Kronolojisi (M.Ö. 800-M.S. 2010), Mehmet Akif Bal, 2009. 374. Trabzon KurtuluşYıldönümünde, İzzet Buharalı, 1949. 375. Trabzon Kültür Tarihine Bir Bakış: Trabzon Tarihi: Trabzon Eğitim Tarihi: Trabzon Basın Tarihi, Hüseyin Albayrak, 1989. 376. Trabzon-Maçka Etimoloji Sözlüğü, Kudret Emiroğlu, 1984. 377. Trabzon Milli Mücadele YıllarıBasını: 1919-1925, Cumhur Odabaşıoğlu, 1993. 378. Trabzon Muhafaza-ı Hukuk-ı Milliye Cemiyeti’nin Milli Mücadele’deki YeriAlaaddin Uzlu, 1987. 379. Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ıMilliye Cemiyeti ve Faaliyetleri, Mesut Piyale, 1992. 380. Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Tarihçesi, Mustafa Oral, 1994. 381. Trabzon Müdafa-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti, Ergün Aybars, 1989. 382. Trabzon Nasıl Alındı?,M. Kemal Yanbeğ, 1945. 383. Trabzon Rum Devleti’nin Kuruluşu Hakkındaki Tartışmalar, İbrahim Tellioğlu, 2004. 384. Trabzon - Rum İmparatorluğunun Fethi, M. Tekindağ, 1959. 385. Trabzon Rum İmparatoru Aleksios Komnenos’un Fermanları, Şinasi Başeğmez, 1987. 386. Trabzon Salnamesi, Nuriye Sarıalioğlu, 1988. 185
387. Trabzon Salnamesi (1295), Makbule Şahiner, 1999. 388. Trabzon Salnamesi H. 1309 (1891), Nermin Budak, 1989. 389. Trabzon Seyahatnameleri Bibliyografyası, Kudret Emiroğlu, 1988. 390. Trabzon Sülüklü Şehir Mezarlığı’ndaki 18. Yüzyıl Mezar Taşları, Kader Yer, 2004. 391. Trabzon Şehri Tarihi, Fuat Erayda, 1937. 392. Trabzon Şehrinin İslâmlaşma ve Türkleşmesi: 1461-1583, Heath W. Lowry, 1981. 393. Trabzon Şehrinin İslâmlaşma ve Türkleşmesi: 1461-1583, Heath W. Lowry, 1982. 394. Trabzon Şehrinin İslâmlaşması, Ayten Sönmez, 1999. 395. Trabzon Şehrinin İslamlaşmasıve Türkleşmesi (1461–1583): Trabzon Örneğinde OsmanlıTahrir Defterlerinin Şehirleşme Demografik Tarihi İçin Kaynak Olarak Kullanılması, Heath W. Lowry, 1981. 396. Trabzon Şehrinin Tarihi, Fuat Erayda, 1957. 397. Trabzon Şer’iye Sicillerindeki Fermanlara Göre Katolik Ermeniler ve Mezhep Değiştirme Yasağı, Abdullah Saydam, 2000. 398. Trabzon Şer’iye Sicillerine Göre 17. Yüzyıl Ortalarında Borç - Alacak İlişkileri, Kenan İnan, 1999. 399. Trabzon Tarihi, Kemal Karadenizli, 1954. 400. Trabzon Tarihi, Kenan İnan, 2006. 401. Trabzon Tarihi, Osman Turan, 1977. 402. Trabzon Tarihi, Ömer Şen, 1998. 403. Trabzon Tarihi, Şakir Şevket, 1949. 404. Trabzon Tarihi 1, Şakir Şevket, 1946. 405. Trabzon Tarihi 2, Şakir Şevket, 1947. 406. Trabzon Tarihi 3, Şakir Şevket, 1947. 407. Trabzon Tarihi 4, Şakir Şevket, 1947. 408. Trabzon Tarihi 5, Şakir Şevket, 1947. 409. Trabzon Tarihi 6, Şakir Şevket, 1947. 410. Trabzon Tarihi 7, Şakir Şevket, 1947. 411. Trabzon Tarihi 8, Şakir Şevket, 1947. 412. Trabzon Tarihi 9, Şakir Şevket, 1948. 413. Trabzon Tarihi 10, Şakir Şevket, 1948. 414. Trabzon Tarihi 11, Şakir Şevket, 1948. 415. Trabzon Tarihi 12, Şakir Şevket, 1948. 186
416. Trabzon Tarihi 13, Şakir Şevket, 1948. 417. Trabzon Tarihi 14, Şakir Şevket, 1948. 418. Trabzon Tarihi 15, Şakir Şevket, 1948. 419. Trabzon Tarihi 16, Şakir Şevket, 1948. 420. Trabzon Tarihi Araştırmalarında Saha Çalışmasının Önemi, Haşim Karpuz, 2000. 421. Trabzon Tarihi Bibliyografyası, Yüksel Küçüker, 2008. 422. Trabzon Tarihi Bibliyografyası, Yüksel Küçüker, 2010. 423. Trabzon Tarihi: Fetihten Kurtuluşa Kadar, Mahmut Goloğlu, 1975. 424. Trabzon Tarihi-Fethi, Kazım İsmail Gürkan, 1994. 425. Trabzon Tarihi (Kuruluşundan Fethine Kadar), Fyodor Ivanoviç Uspenskı, 2003. 426. Trabzon Tarihi İçin Düşündüklerim, İlyas Karagöz. 427. Trabzon Tarihi Sempozyumu (6-8 Kasım 1998), 2000. 428. Trabzon Tarihi Yazılabilir mi?, Abdullah Günel, 1949. 429. Trabzon Tarihinden Bir Yaprak, A. Şerif Beygü, 1938. 430. Trabzon Tarihine Bakışlar, Bülent Daver, 1989. 431. Trabzon Tarihine Bir Bakış, Osman Turan, 1994. 432. Trabzon Valisi Cemal Azmi Bey’den Gelen ve Rus Hükümetince Ermenilerden Çeteler Teşkil Edilmekte Olduğunu Bildiren Rapor, 1982. 433. Trabzon Valileri, Nesip Yağmurdereli, 1945. 434. Trabzon ve Çevresi, Mithat Kerim Arslan, Hikmet Öksüz, 2001. 435. Trabzon ve Çevresi UluslararasıDil-Tarih-Edebiyat Sempozyumu, 3-5 Mayıs 2001, 1. Cilt, (haz. Mithat Kerim Arslan, Hikmet Öksüz), 2002. 436. Trabzon ve Çevresi UluslararasıDil-Tarih-Edebiyat Sempozyumu, 3-5 Mayıs 2001, 2. Cilt, (haz. Mithat Kerim Arslan, Hikmet Öksüz), 2002. 437. Trabzon ve Çevresinde Sosyo-Kültürel Yapı, Mustafa Yazıcı, 2000. 438. Trabzon ve Giresun’da Rum Faaliyetleri (1919-1922), Mesut Çapa, 1986. 439. Trabzon ve İki Trabzonlu Tarih, Kültür ve İktisat Bilimine Dair Çeşitlemeler ve Özgeçmişler, Zeyyat Hatipoğlu, Feyyaz Kuğu, 2010. 440. Trabzon ve Kars Hatıraları: İstiklal Mücadelesi ve Enver Paşa, Sami Sabit Karaman, 2002. 441. Trabzon ve Savaş, Süleyman Beyoğlu, 1997. 442. Trabzon ve Valileri, Nesip Yağmurdereli, 1945. 443. Trabzon Vilayeti Salnameleri, Subutay Hikmet Karahasanoğlu, 1988. 187
444. Trabzon Vilayeti Salnamelerinde Sürmene (1869-1873), Metin Hamzaçebi, 2007. 445. Trabzon Vilayeti Salnamelerinde Sürmene (1874-1878), Metin Hamzaçebi, 2007. 446. Trabzon Vilayeti Salnamelerinde Sürmene (1881-1889), Metin Hamzaçebi, 2007. 447. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1869, Kudret Emiroğlu (haz.), 1993. 448. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1870, Kudret Emiroğlu (haz.), 1993. 449. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1871, Kudret Emiroğlu (haz.), 1993. 450. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1872, Kudret Emiroğlu (haz.), 1994. 451. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1873, Kudret Emiroğlu (haz.), 1995. 452. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1874, Kudret Emiroğlu (haz.), 1995. 453. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1875, Kudret Emiroğlu (haz.), 1995. 454. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1876, Kudret Emiroğlu (haz.), 1995. 455. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1877, Kudret Emiroğlu (haz.), 1995. 456. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1878, Kudret Emiroğlu (haz.), 1999. 457. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1879, Kudret Emiroğlu (haz.), 1999. 458. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1881, Kudret Emiroğlu (haz.), 1999. 459. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1888, Kudret Emiroğlu (haz.), 2002. 460. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1892, Kudret Emiroğlu (haz.), 2005. 461. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1894, Kudret Emiroğlu (haz.), 2007. 462. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1896, Kudret Emiroğlu (haz.), 2007. 463. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1898, Kudret Emiroğlu (haz.), 2007. 464. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1900, Kudret Emiroğlu (haz.), 2008. 465. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1901, Kudret Emiroğlu (haz.), 2008. 466. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1902, Kudret Emiroğlu (haz.), 2008. 467. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1903, Kudret Emiroğlu (haz.), 2008. 468. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1904, Kudret Emiroğlu (haz.), 2009. 469. Trabzon Vilayetinde Yer Adlarınıve İdari YapıyıDeğiştirme Teşebbüsleri, Ayhan Yüksel, 2000. 470. Trabzon Yıllığı1997, Hüseyin Albayrak, 1997. 471. Trabzon Yöresi Sözlü Kültür/Tarih Malzemesinin Trabzon Tarihi Araştırmalarıİçin Kaynak Olarak Durumu ve Önemi, Kemal Üçüncü, 2007. 472. Trabzon’da Amerikan Azınlık Okulları, Hüseyin Albayrak, 1992. 473. Trabzon’da Asırlık Bir Eğitim Kurumu: Mekteb-i Dar-ul Muallamin ve Asırlık Eğitmenler (1890-1978), Hüseyin Albayrak, 2007. 188
474. Trabzon’da Borç-Alacak İlişkileri (1693-1700), Sebahattin Usta, 2004. 475. Trabzon’da Dini Hayat,Ömer Yıldırım, 2004. 476. Trabzon’da Eğitim ve Kültür Hayatı(1839-1923), Mesut Piyale, 1988. 477. Trabzon’da Ermeni Nüfusu ve 1895 Ermeni Olayları, Rahmi Çiçek, 1974. 478. Trabzon’da Ermeni Nüfusu ve 1895 Ermeni Olayları, Rahmi Çiçek, 2001. 479. Trabzon’da İç Göçler, Kentle Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Bütünleşme, Cenap Sancar, 1992. 480. Trabzon’da Kanuni Sultan Süleyman, Mesut Çapa, 2003. 481. Trabzon’da Matbuat ve Neşriyat Hayatı(1865-1928), Ali Birinci. 482. Trabzon’da Oğuz Türkler, Reşit Tarakçıoğlu, 1945. 483. Trabzon’da OsmanlıKitabeleri, Halil Edhem, 1915. 484. Trabzon’da OsmanlıKitabeleri, Halil Edhem, 1918. 485. Trabzon’da OsmanlıKitabeleri, Halil Edhem, 2001. 486. Trabzon’da Rus İşgali ve Sonuçları, Mesut Çapa, 1999. 487. Trabzon’da Son İngiliz Konsolosu Vorley Harris ve Bölge Hakkındaki Gözlemleri (1948-1957), Mehmet Alaaddin Yalçınkaya, 2005. 488. Trabzon’da Tarih Tarihte Trabzon, Ayşe Sevim, 1993. 489. Trabzon’da Tren ve Liman, Abdullah Günel, 1944. 490. Trabzon’da Yayınlanan "İstikbal Gazetesi"nde Pontus Meselesi, Mesut Çapa, 1967. 491. Trabzon’da Yerel Yönetim Düşüncesi ve Şehirleşme Çalışmaları(1919-1933), Rahmi Çiçek, 2000. 492. Trabzon’daki İngiliz Konsolosu Alfred Biliotti’nin Raporunda Batum’dan Trabzon’a Göçler, İsmail HakkıDemircioğlu, 1984. 493. Trabzon’dan Beşikdüzü’ne, Şevket Çulha, 1974. 494. Trabzon’dan Rize’ye Bir Yolculuk: Ağustos 1922’de Rize, Mesut Çapa, 1974. 495. Trabzonlu Avni DivanıTranskripsiyonlu Metin İnceleme Sözlük, Selma Ülker, 2006. 496. Trabzonlu Bir Yerel Tarihçi: Hasan Umur, İsmail HakkıDemircioğlu, 2009. 497. Trabzonlu Cihan PadişahıKanuni, Necmi Koç, 1995. 498. Trabzonlu Cihan PadişahıMuhteşem Kanuni Sultan Süleyman, 2005. 499. Trabzonlu Hüseyin Hüsnü'nün Manzum Ve Mensur Asarı, Hüseyin Hüsnü, 500. Trabzonlu Kanuni, Mustafa Yazıcı, 1995. 189
501. Trabzon’un 1967/153 NumaralıH. 1257-1260 Tarihli Şer’iyye Sicil Defteri, Yahya Yılmaz, 2000. 502. Trabzon’un Ekonomik Durumu Hakkında, Abdullah Günel, 1946. 503. Trabzon’un Fethi, Hüseyin Albayrak, 1995. 504. Trabzon’un Fethi, İsmail H. Ertaylan, 2001. 505. Trabzon’un Fethi, Kenan İnan, 2000. 506. Trabzon’un Fethi, Kolektif, 1995. 507. Trabzon’un Fethi, M. Kemal Yanbeğ, 2001. 508. Trabzon’un Fethi 21 Muharrem 866-26 Ekim 1461, İsmet Parmaksızoğlu, 1971. 509. Trabzon’un Kurtuluşu, Abdullah Günel, 1948. 510. Trabzon’un Kurtuluşu, 1995. 511. Trabzon’un Ortaçağda Ticaretteki Yeri, Ali İpek, 2006. 512. Trabzon’un Osmanlılar Tarafından Fethi, Kenan İnan, 2003. 513. Trabzon’un Tarihçesi, 1957. 514. Trabzon’un Tarihi, Coğrafi, Ekonomik, Endüstri, Sosyal, Kültürel Durumu, Sebahattin Sınır, 1969. 515. Trabzon’un Tarihi Coğrafyası, Abdullah Pural, 1995. 516. Trabzon’un Tarihteki ve Bugünkü Manzarası, Yusuf Mazhar Aren, 1947. 517. Trabzon’un Yakın Tarihi, Mustafa Reşit Tarakçıoğlu, 1986. 518. Trade and Merchants in the Nineteent-Century Trabzon: Elements of Ethnic Conflict, A. Üner Turgay. 519. Trebizond and Beyond, John Marriner, 1969. 520. Trebizond and the Turks (1352-1402), Elizabeth Zachariadou, 1979. 521. Trebizond: The Last Greek Empire, William Miller, 1926. 522. Trébizonde Avant L’oubli, Joseph Macé Scaron, 1990. 523. Trébizonde En Hiver/La Stase Du Léophore, Patrick Boman, 2003. 524. Tunç Çağlarda Doğu Karadeniz Bölgesi, Özlem Çevik, 1995. 525. Türkiye Cumhuriyeti’nin KuruluşYıllarında Trabzon Rus Konsolosluğu, Mesut Çapa, 2008. 526. Türkiye’de Geçen Bir İngiliz Romanı: Trabzon’un Kuleleri, Nüket Esen, 1987. 527. Türkiye’nin Kalesi: Trabzon Şehri, Kudret Emiroğlu, 1996. 528. UluslararasıKaradeniz İncelemeleri Dergisi, Veysel Usta, 2006. 529. UluslararasıTrabzon ve Çevresi Kültür ve Tarih Sempozyumu (16-18 Mayıs 2006). 190
530. Une Nouvelle Monnaie de l’empire de Trébizonde, Michel Kursanskis, 1972. 531. Vakfıkebir’de Sosyal ve Dini Yapı, Adem Topkara, 2007. 532. Vilayet Arşivleri ve Trabzon’un Yok Edilen Hafızası: Trabzon Vilayet Arşivi, Dündar Alikılıç, 2005. 533. Vilayet Salnamelerine Göre Trabzon’da Bürokrasi ve Eşraf, Kudret Emiroğlu, 2002. 534. Vilayet Salnamelerine Göre Trabzon’un İktisadi ve Ticari Hayatı(1869-1904), İrşat İldeniz, 1988. 535. Von Sinop Nach Trabzon, Margarethe Zuber Klausberger, 1970. 536. Vom Kentrites Bis Trapezus, Franz Segl, 1925. 537. Wanderungen im Oriente, Während der Jahre 1843 und 1844: Reise Längs der Donau nach Konstantinople und nach Trebisond, Karl Koch, 1846. 538. Yakın Tarihimizde Pontus Meselesi ve Rum-Yunan Terör Örgütleri, Ali Güler, 1995. 539. Yakın Yıllarda Yayımlanan Trabzon’la İlgili Kitaplardan Seçmeler, 1987. 540. Yirminci Yüzyıl Başlarında Trabzon’da Yaşam, Mesut Çapa, Rahmi Çiçek, 2004. 541. Yitik Gymnias Şehri ve Thekesh Dağı: Bayburt-Gümüşhane-Trabzon’da Onbinlerin Hatıratı, Adnan Güngör Üçüncüoğlu, A. Celil Kahveci, Mustafa Güğercin, 2009. 542. Yoroz Yardı,Rıfat Karabacak, 2005. 543. Zağnos Paşa, Muharrem Eren, 1994. 544. Zur Geschichte von Trapezunt unter Justinian dem Grossen, Alexander Alexandrovich Vasiliev, 1930.
2.2.2. Yazar AdlarıDizini
2.2.2.1. Mimarlık ve Sanat Tarihi AraştırmalarıBibliyografyasıYazar Adları Dizini
1. Açık, Turan 8. Akok, Mahmut 2. Akalın, Cüneyt 9. Aksoy, Erdem 3. Akat, Abdullah 10. Aksoy, Özgönül 4. Akbulut, Ömer 11. Aktaş, Esen 5. Akçaoğlu, Hasan 12. Albayrak, Halil 6. Akdeniz, Filiz 13. Albayrak, Hüseyin 7. Akyıldız, Cemal 14. Alcock, Thomas 191
15. Alikılıç, Dündar 48. Bilgin, Mehmet 16. Alpatov, Michail A. 49. BinbaşıSüleyman Bey 17. Altuni, Ahmet Can 50. Birdsall, J. Neville 18. Anabolu, Mükerrem 51. Birlik, Süheyla 19. Arrianus, Flavius 52. Bostan, Hanefi 20. Arslan, Melih 53. Bölükbaşı, Atilla 21. Asasoğlu, Ali 54. Brounov, N. 22. Aşık, Mehmet 55. Brown, T. S. 23. Aşık, Özgür 56. Bryer, Anthony 24. Atay, Zeynep 57. Bulut, Aydan 25. Aydemir, Şinasi 58. Bulutay, Kâzım 26. Aydın, Mustafa 59. Campbell, I. C. G. 27. Aydın, Ş. 60. Canalioğlu, Mehmet Volkan 28. Aydın, Yelda 61. Cargnelli, Renata L. 29. Aygün, Necmettin 62. Carr, Annemarie Weyl 30. Aysu, Emre 63. Cebeci, M. 31. Ayyıldız, Sonay 64. Cezar, Mustafa 32. Bahçekapılı, Alâettin 65. Chrysanthos, P. 33. Baklanov, N. 66. Cihanoğlu, Selim 34. Bali, Ahmet Can 67. Cinemre, Vefa Baki 35. Ballance, Selina 68. Ciravoğlu, Öner 36. Balyan, E. D. 69. Clavijo, Ruy Gonzales De 37. Barth, Heinrich 70. Concino, E. 38. Başgelen, Nezih 71. Cordan, Özge 39. Bayartan, Mehmet 72. Cordier, Henri 40. Bayraktar, Alemdar 73. Crow, James 41. Bekdemir, Ünsal 74. Cumont, Franz 42. Beldiceanu, Nicoara 75. Çadırcı, Musa 43. Belli, Oktay 76. Çağdaş, M. Erdal 44. Bendall, Simon 77. Çağman, Çevri 45. Berki, Ali Himmet 78. Çakalof, A. E. 46. Beyazlı, Dilek 79. Çakır, Zehra 47. Bilge 80. Çakıroğlu, Birgül 192
81. Çakıroğlu, Said Bilâl 114. Düzenli, Evrim 82. Çakmak, Arda 115. Eastmond, Anthony 83. Çavdar, Ayça S. 116. Edhem, Halil 84. Çeltik, M. Ali 117. Efe, Burcu 85. Çetinkaya, Sibel 118. Elmalı, Derya 86. Çetinor, Bülent 119. Emekçi, Zeliha 87. Çetintaş, Sedat 120. Eminağaoğlu, Zehra K. 88. Çevik, Sonay 121. Emir, Osman 89. Çilingir, Alev 122. Emiroğlu, Kudret 90. Çolak, Nejdet 123. Emre, Şinasi 91. Da Verica, Tarsicio Succi 124. Endres, Clifford 92. Dağlı, Yücel 125. Engin, Emre 93. Dalby, Andrew 126. Engin, Nihan 94. Demir, Ahmet 127. Enön, Zerrin 95. Demir, Necati 128. Ercüment, Sibel 96. Demircioğlu, İsmail Hakkı 129. Ergün, Süreyya 97. Demirkaya, Fulya Üstün 130. Ergüney, Asiye Jule 98. Deyrolle, Théophile 131. Erol, Şengül Yalçınkaya 99. Dionysatoy, Theoklitoy Monahoy 132. Erşen, Fulya 100. Dilaver, Sadi 133. Erten, Erkin 101. Dilek, Zeki 134. Ertuğrul, Özkan 102. Diler, Ömer 135. Ertürk, Zafer 103. Dosogne, J. 136. Eruzun, Cengiz 104. Dökmeci, Vedia 137. Eryiğit, Hülya 105. Drews, Robert 138. Esen, Nüket 106. Duman, Mustafa 139. Evliya Çelebi 107. Dupre, Pierre 140. Eyice, Semavi 108. Durmuş, Serap 141. Eyüboğlu, İsmet Zeki 109. Durmuş, Sinan 142. Eyüboğlu, Kemal 110. Dursun, Pelin 143. Fallmerayer, Jacob Philipp 111. Dursunoğlu, T. Ziya 144. Gedikli, Pınar 112. Duymaz, Şevki 145. Gedikli, Reyhan 113. Düzenli, Halil İbrahim 146. Gedikoğlu, Haydar 193
147. Gerçek, Bekir 180. İnandık, Hamit 148. Goloğlu, Mahmut 181. İnce, Kasım 149. Göldeli, İpek 182. İren, Murat 150. Göldeli, İzzet 183. İskender, Mustafa 151. Gregoire, Henri 184. İskender, Suat 152. Grierson, Philip 185. İskender Süleyman 153. Gülensoy, Tuncer 186. Jacoby, David 154. Gülergün, Bilgi 187. Janin, Raymond 155. Güllüdağ, Nesrin 188. Janssens, Emile 156. Gündüzalp, Nural 189. Jennings, Ronald Carlton 157. Günel, Abdullah 190. Kabar, Olcay 158. Güner, Ömer 191. Kahraman, Halil 159. Güngör, Bülent 192. Kahraman, Seyit Ali 160. Güngör, Y. 193. Kahrıman, Ömer 161. Gür, Şengül Öymen 194. Kahya, Nimet Candaş 162. Gürdal, İrfan 195. Kalafatoğlu, Osman Zihni 163. Hacıfettahoğlu, İsmail 196. Kalaycı, M. Tahsin 164. Halaçoğlu, Ahmet 197. Kalyoncu, Hasan 165. Hamamizâde İhsan Bey 198. Kandil, Mustafa 166. Hamzaçebi, Metin 199. Karaca, Sebahattin 167. Hasluck, Frederick William 200. Karadayı, Ayhan 168. Havuş, Mehmet 201. Karadayı, Gülcan 169. Henry, H. P. 202. Karaduman, Necmettin 170. Hionides, Constantine 203. Karahasanoğlu, Sibel 171. Horn, Robert C. 204. Karahasanoğlu, Subutay Hikmet 172. Horuluoğlu, Şamil 205. Karakoyunlu, Sadri 173. Hoş, Sacide 206. Karaosmanoğlu, Hüseyin 174. Hubbard, Ethel Daniels 207. Kardeş, Osman Nuri 175. Dormition Skete Icons 208. Karpuz, Haşim 176. Isaac, Jane 209. Kavanoz, Mustafa 177. Issawi, Charles 210. Kaya, Elmas 178. İbiş, Tümerkan 211. Kaya, Emrah 179. İnan, Kenan 212. Kayaoğlu, İzzet Gündağ 194
213. Kaysokalybitis, N. 246. Macaulay, Rose 214. Keleş, Ruşen 247. Madran, Emre 215. Kelly, Lady 248. Magdalinis, Monahis 216. Keramevs, A. I 249. Mango, Cyril 217. Kocabal, Sezen 250. Marinescu, Fl. 218. Koç, Mehmet Öncel 251. Martin, Hisard Bernadette 219. Koçu, Reşat Ekrem 252. Mcging, B. C. 220. Kolias, Ioanna 253. Meinardus, Otto 221. Konak, Volkan 254. Mercangöz, Zeynep 222. Korlu, Muzaffer 255. Merriam, Gordon P. 223. Korkmaz, Mehmet Akif 256. Mete, Hasan 224. Köksal, Recep 257. Miller, William 225. Kökten, İ.Kılıç 258. Millet, Gabriel 226. Köktürk, Şahin 259. Minutoli, Baron Julius Von 227. Köse, İsmail 260. Midilli, Reyhan 228. Krumbacher, Karl 261. Mintslov, S. R. 229. Ktenidi, F. 262. Moraux, Paul 230. Kubat, A. S. 263. Murad, Mehmet 231. Kukul, M. Halistin 264. Mülayim, Selçuk 232. Kuloğlu, Nilgün 265. Nàsturel, Petre S. 233. Kumantaş, Yücel 266. Nemlioğlu, Candan 234. Kultufan, Songül 267. Neville, Birdsall J. 235. Kurnaz, Mehmet 268. Odabaşıoğlu, Cumhur 236. Kurşun, Zekeriya 269. Oflaz, Mustafa 237. Kuzuoğlu, Nüvit S. 270. Okman, İbrahim 238. Kyriakides, Epameinondas 271. Okyay, Gülden 239. Kyriakidis, Tassos 272. Olşen, Koray 240. Lafontaine 273. Orbay, Kayhan 241. Laird, James Douglas 274. Orhan, Zeynep 242. Lambert, J. H 275. Ovalı, Filiz 243. Lampsides, Odysseus 276. Ö., D. 244. Lermioğlu, Ayten 277. Önder, Mehmet 245. Lowry, Heath W. 278. Önge, Yılmaz 195
279. Önsoy, Hızır 312. Rice, David Talbot 280. Özbayraktar, Mehtap 313. Rice, Tamara Talbot 281. Özdemir, M. 314. Rosenqvist, Jan Olof 282. Özel, Mehmet 315. Safran, L 283. Özen, Sanem Lerzan 316. Sağlamer, Gülsün 284. Özer, Ahmet 317. Sağsöz, Ayşe Velioğlu 285. Özer, Mustafa 318. Saka, Emine 286. Özdemir, İlkay Maşat 319. Sakel, Dean 287. Özdemir, Simla 320. Sancar, Cenap 288. Özdemir, Yaşar Bedri 321. Sancar, Kıymet 289. Özen, Hamiyet 322. Saradi, Helen 290. Özer, Ahmet 323. Saralıoğlu, M. 291. Özgen, Süleyman 324. Sarı, Reyhan M. 292. Özgüner, Orhan 325. Savvaslonidhis 293. Öztekin, Kamuran 326. Saydam, Abdullah 294. Öztürk, Kutsal 327. Segl, Franz 295. Öztürk, Metin 328. Sesli, Canan 296. Öztürk, Temel 329. Sevim, Ayşe 297. Özveren, Eyüp 330. Sevim, Barış 298. Özyaba, Murat 331. Sevim, M. 299. Palgrave, William Gifford 332. Sinclair, Thomas Alan 300. Papadimtrioy, R. 333. Sınır, Sebahattin 301. Papadopulo 334. Sinan, P. Ebru 302. Peker, Kemal 335. Smith, M. Q. 303. Pepe, Ahmet Can 336. Sönmez, Neslihan 304. Pınar, İlhan 337. Sözen, Metin 305. Plesters, Joyce 338. Spyrantis, Andreas 306. Polo, Marco 339. Strzygowski, Josef 307. Powell, A. 340. Suiçmez, Hasan 308. Pulathaneli, Arslan 341. Suter, Henry 309. Pulathan, Ayşegül 342. Sümerkan, Mustafa Reşat 310. Restle, Marcell 343. Sürül, Ayça 311. Retowski, Otto 344. Şahinkaya, Fulya 196
345. Şen, Derya Elmalı 378. Ustaömeroğlu, Gürol 346. Şen, Ömer 379. Uzun, Enver 347. Şenel, Süleyman 380. Uzun, Mehmet 348. Şentürk, Cevat 381. Uzun, Pirağa 349. Şevket 382. Uzun, Osman 350. Takaz, Hikmet 383. Uzunlar, Mustafa 351. Tanimanidi,P. 384. Üstün, Fulya 352. Tanrıverdi, Özge 385. Üstün, Hüsnü 353. Taşçı, A. 386. Vasiliev, Alexander Alexandrovich 354. Taşkın, Ünal 387. Velioğlu, Ayşe 355. Taşlı, Zekeriya 388. Viter, Semra 356. Tavernier, Jean-Baptiste 389. Vural, Nilhan 357. Tavşan, Cengiz 390. Vural, Serbülent 358. Tavşan, Filiz Ovalı 391. Wainwright, June 359. Texier, Charles 392. Winfield, David 360. Topal, İ. 393. Wixom, W. D. 361. Topalidis, Sam 394. Wright, Denis A.H. 362. Topaloğlu, A. Kadir 395. Wroth, Warwick William 363. Tosun, Vehbi 396. Yalçın, Asu Bilban 364. Tuluk, Ömer İskender 397. Yalçınkaya, Mehmet Alaaddin 365. Turgut, Leyla 398. Yalçınkaya, Şengül 366. Tutkun, Murat 399. Yanbeğ, M. Kemal 367. Tüfek, Özkan 400. Yanıkoğlu, Bilal Aziz 368. Türk, Yelda A. 401. Yardımoğlu, Mehmet Ali 369. Türkan, Ahmet 402. Yavruoğlu, Muhammet 370. Türker, Temel 403. Yavuz, Mehmet 371. Umar, Bilge 404. Yazıcı, Mustafa 372. Ural, Sibel 405. Yazıcı, Nurcan 373. Uraz, Murat 406. Yerasimos, Stéphane 374. Usta, Ayhan 407. Yetimoğlu, Pınar 375. Usta, Gülay K. 408. Yıldız, Cengiz 376. Usta, Veysel 409. Yıldız, Tolga 377. Ustaömeroğlu, Ayça A. 410. Yılmaz, Atalay 197
411. Yılmaz, Murat 418. Yüksel, Murat 412. Yılmaz, Özgür 419. Yüngül, Nuri 413. Yılmazer, Nilgün 420. Zaman, Mehmet 414. Yolalıcı, M. Emin 421. Zehiroğlu, Ahmet Mican 415. Yumuk, Aylin 422. Zengin, Kaya 416. Yücel, Erdem 423. Zengin, Necati 417. Yüksel, Ayhan 424. Zorlu, Tülay
2.2.2.2. Koruma / Restorasyon AraştırmalarıBibliyografyasıYazar Adları Dizini
1. Araz, Ayça 23. Koçhan, Ahmet 2. Asasoğlu, Ali 24. Kuloğlu, Nilgün 3. Aşık, Özgür 25. Kultufan, Songül 4. Aydemir, Şinasi 26. Midilli, Reyhan 5. Aysu, Emre 27. Özen, Hamiyet 6. Birlik, Süheyla 28. Özen, Sanem Lerzan 7. Candaş, Nimet 29. Özgen, Süleyman 8. Çevik, Sonay 30. Özkazanç, Mehtap Emiralioğlu 9. Elmalı, Derya 31. Öztekin, Kamuran 10. Engin, Emre 32. Sağsöz, Ayşe 11. Enön, Zerrin 33. Sarı, Reyhan Midilli 12. Erol Şengül Yalçınkaya 34. Saydam, Abdullah 13. Erşen, Fulya 35. Sert, Arzu 14. Eruzun, Cengiz 36. Şahinkaya, Fulya 15. Gedikli, Pınar 37. Şen, Derya Elmalı 16. İbiş, Tümerkan 38. Tavşan, Filiz 17. İdris, Moh'd 39. Tutkun, Murat 18. İren, Murat 40. Ustaömeroğlu, Ayça Araz 19. Kadıoğulları, A. İ 41. Ustaömeroğlu, Gürol 20. Kahya, Nimet Candaş 42. Velioğlu, Ayşe 21. Karadayı, Gülcan 43. Vural, Serbülent 22. Keleş, Ruşen 44. Yıldız, Tolga 198
45. Yurdseven, Cem 46. Zorlu, Tülay
2.2.2.3. SeçilmişTrabzon Tarihi AraştırmalarıBibliyografyasıYazar Adları Dizini
1. Açık, Turan 29. Bostan, M. Hanefi 2. Akalın, Cüneyt 30. Brendemoen, Bernt 3. Akbal, İsmail 31. Bryer, Anthony 4. Akbulut, Ömer 32. Budak, Nermin 5. Akdemir, Hasan 33. Buharalı, İzzet 6. Albayrak, Hüseyin 34. Bülbül, Mustafa 7. Albayrak, Nihat 35. Coşar, Mevhibe 8. Anıt, Kasım 36. Çadırcı, Musa 9. Âren, Yusuf Mazhar 37. Çapa, Mesut 10. Arslan, Mithat Kerim 38. Çiçek, Kemal 11. Âşık, Mehmet 39. Çiçek, Rahmi 12. Aşut, Atilla 40. Çiğdem, Süleyman 13. Ayata, Sadri 41. Çolak, Ali 14. Aygül, Bilgin 42. Çulha, Şevket 15. Aygün, Necmettin 43. Daver, Bülent 16. Baki, Hayati 44. Demircioğlu, İsmail Hakkı 17. Bal, Mehmet Akif 45. Demircioğlu, Sezgin 18. Bal, Muhittin 46. Ekiz, Zeki 19. Balivet, Michel 47. Emiroğlu, Kudret 20. Başeğmez, Şinasi 48. Erayda, Fuat 21. Başgelen, Nezih 49. Erden, Gülseren 22. Bay, Abdullah 50. Eren, Muharrem 23. Baykal, Bekir Sıtkı 51. Eryavuz, Şenay 24. Bektaş, İhsan 52. Eryılmaz, Songül 25. Beyoğlu, Süleyman 53. Eser, Ebru 26. Bilgin, Mehmet 54. Eşit, Süleyman 27. Birinci, Ali 55. Evrimer, Rıfat Necdet 28. Birinci, Nejat 56. Eynallı, Mehmet 199
57. Eyüboğlu, İsmet Zeki 90. Klausberger, Margarethe Zuber 58. Foss, A. M. 91. Koç, Mehmet Öncel 59. Gedikli, Ahmet 92. Koç, Necmi 60. Giurescu, C. 93. Krikorian, Mesrob K. 61. Goloğlu, Mahmut 94. Küçüker, Yüksel 62. Gökbilgin, M.Tayyip 95. Küçükuğurlu, Murat 63. Gül, Muammer 96. Kütükoğlu, Mübahat 64. Günel, Abdullah 97. Lermioğlu, Ayten 65. Güney, İmdat 98. Lermioğlu, Muzaffer 66. Hacıfettahoğlu, İsmail 99. Lowry, Heath W 67. Hahanov, A. 100. Miller, William 68. Halaçoğlu, Ahmet 101. Odabaşıoğlu, Cumhur 69. Halil Edhem 102. Okur, Mehmet 70. Haliloğlu, HakkıTuncay 103. Okuyan, Abdurrahman 71. Hüseyin Hüsnü 104. Oral, Mustafa 72. Işık, Adem 105. Ortaylı, İlber 73. Işık, Neşe 106. Öksüz, Hikmet 74. İldeniz, İrşat 107. Öksüz, Melek 75. İmamoğlu, Hüseyin Vehbi 108. Önal, Ahmet 76. İnalcık, Halil 109. Önsoy, Hızır 77. İnan, Kenan 110. Özcan, Besim 78. İnbaşı, Mehmet 111. Özel, Sabahattin 79. Jennings, Ronald Carlton 112. Özer, Güldeniz 80. Kansız, İsmail 113. Özkaya, Yücel 81. Kara, Osman 114. Özmen, M. 82. Karaçavuş, Ahmet 115. Özsait, Mehmet 83. Karadenizli, Kemal 116. Öztürk, Fatih 84. Karagöz, İlyas 117. Parmaksızoğlu, İsmet 85. Karahasanoğlu, Subutay Hikmet 118. Pehlivan, Fatma 86. Karaman, Sami Sabit 119. Peker, Kemal 87. Karpuz, Haşim 120. Piyale, Mesut 88. Kırpık, Cevdet 121. Pural, Abdullah 89. Kırzıoğlu, Mehmet Fahrettin 122. Saraç, Nejla 200
123. Sarıalioğlu, Nuriye 149. Türkmen, Sinan 124. Sarıoğlan, Emine Esin 150. Türkoğlu, Ömer 125. Saydam, Abdullah 151. Uğur, Ahmet 126. Selcik, Gökhan 152. Uspenski, Fyodor Ivanoviç 127. Sertoğlu, Mithat 153. Usta, Veysel 128. Sevim, Ayşe 154. Uygun, Aynur 129. Sezgin, İsmet 155. Uzlu, Alaaddin 130. Siler, Abdurrahman 156. Uzun, Enver 131. Somel, İlkay 157. Uzun, Musa 132. Sönmez, Ayten 158. Üçüncü, Kemal 133. Süleyman 159. Üner, Turgay 134. Şahiner, Ayşegül 160. Winfield, David 135. Şahiner, Makbule 161. Yağmurdereli, Nesip 136. Şakir Şevket 162. Yanbeğ, M. Kemal 137. Şen, Ömer 163. Yazıcı, Ahmet 138. Şimsek, Eyyüb 164. Yazıcı, Mustafa 139. Şimsek, Rasim 165. Yel, Selma 140. Tarakçıoğlu, Mustafa Reşit 166. Yıldız, Kemal 141. Tekindağ, M. 167. Yılmaz, Yahya 142. Tellioğlu, İbrahim 168. Yılmazçelik, İbrahim 143. Texier, Charles 169. Yücel, Yaşar 144. Tosun, Miraç 170. Yüksel, Alâaddin 145. Tozlu, Selahattin 171. Yüksel, Ayhan 146. Turgay, A. 172. Yüksel, Murat 147. Tülbentçi, Feridun Fazıl 173. Zehiroğlu, Ahmet Mican 148. Türkcan, Ergun 174. Zerey, Orhan
2.3. SeçilmişKaynakça Dizini
Dizin, bir araştırmacıiçin belirli kavramlar üzerinden hareket ederek aradığıbilgiye ulaşmada önemli bir role sahiptir. Pek çok nitelikli kitabın arkasında, metin içerisinde geçen belli başlıkavramların ilgili sayfa numaralarıyla birlikte listelendiği dizin bölümleri bulunmaktadır. Mimarlık ve sanat tarihinin en yakın ilişkili olduğu “tarih” disiplini içinde 201
üretilmişbelli başlıkitap ve makalelerin, Trabzon’un mimarlık ve sanat tarihine katkı sağlayabileceği düşünülen yapı, kişi ve yer isimleri dizinleri oluşturulmuştur. Trabzon’un mimarlık ve sanat tarihi yazılarının en erken tarihlilerine ulaşılabilirliğinin zorluğu, bu eserlerin seçiminde söz konusu kitap ya da makalenin yazım yılının olabildiğince geriye gitmesine ve metin içerisinde Trabzon’un mimarlık ve sanat tarihine katkısağlayabilecek isim zenginliğine sahip olmalarına dikkat edilmiştir. Bir başka ifadeyle, tarih disiplini içerisinde kaleme alınmışbelli başlıkitap ve makaleler arasında gizli kalmış, az bilinen Trabzon’un mimarlık ve sanat tarihine ilişkin potansiyel bilgileri bilinir kılma hedeflenmiştir.
2.3.1. Kitaplar
2.3.1.1. The Byzantine Monuments And Topography of The Pontos, Anthony Bryer; David Winfield, Dumbarton Oaks Studies, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington D.C., 1985.
The Byzantine Monuments And Topography of The Pontos kitabıbugün Karadeniz kıyılarında Sinop’tan Batum’a kadar olan illeri, güneyde Bayburt ve Günüşhane illerini ve Tokat ilinin Niksar ilçesi ile Sivas’ın Koyulhisar ilçesini ele alan, bu çalışma alanlarındaki Bizans dönemi yapılarınıinceleyen oldukça kapsamlıve bütüncül bir mimarlık ve sanat tarihi yayınıdır. 1985’te yayınlanan bu kitap, iki ciltten oluşmaktadır. İlk cildini metinler, haritalar ve çizimler oluşturmakta olup, ikinci ciltte fotoğraflar yer almaktadır. Metinlerini Anthony Bryer ve David Winfield’in kaleme aldığıbu kitabın içerisindeki haritalar Richard Anderson tarafından, çizimler ise June Winfield tarafından hazırlanmıştır. Kitabın birinci cildinde; Trabzon tarihi ve Trabzon ili ve ilçelerindeki Bizans yapılarıhakkında oldukça genişve detaylıbilgiler, yapıların plan, kesit, cephe çizimleri, haritalar ve fotoğraflar yer almaktadır. Kitabın ikinci cildinde ise, Trabzon’a ilişkin 200’ün üzerinde görsel belge bulunmaktadır. Aynızamanda içeriğindeki genişbibliyografyasıve detaylı indeks çalışmasıile dönemin çalışmalarıarasından özgünlüğü ile ayrılmaktadır. A Armenian Church, 207, 210, 228 Ahmet Çelebi Mescidi, 200 Armenian St. John, 205 Akoluk, 207 AşağıHisar, 183 Anife, 207 Aşkale, 210 Ano Anifa, 207 Atatürk Köşkü, 205 202
Athos, 217 Büyük Camii, 238 Attaleia, 216 Büyük Kağdariç, 210 Aya Askun, 199, 200, 219 C Aya Ayos, 199, 200 Canitu, 197, 200, 202 Aya Filipo, 200 Cape Jason, 232 Aya Paraskivi, 230 Cape Sargana, 178 Aya Sofya, 200, 216 Castro, 203 Ayasofya Manastirina, 233 Castro Meydanı, 198 Ayiasana, 207 Castro Trapesende, 239 AynalıMağara, 212 Cave Chapel, 211 Ayo Obyan, 199, 200, 222 Cedidiye, 200 Ayo Yani, 199, 200 Cephane, 201 Ayos Faros, 216 Cephane Kalesi, 200 Ayos Grigoryos, 226 City Club, 228 Ayos Kostadin, 221 Chaldia, 178, 197, 210, 214, 215, 217, Ayos Manos, 229 218, 240 Ayomam, 229 Chaldian, 182, 197 Ayvarvar, 219 Chaldian Gates, 210 Ayvasıl, 200, 220 Chartokopian in Matzouka, 239 B Chortokopian, 234 Bahçecik Mahallesi, 217 Chrysanthos, 194, 195, 197, 200, 202, Barbara, 230 204, 205, 207, 208, 214, 216, 218, 220, Barnabas, 228 227, 228, 229, 231, 237, 238, 243 Başmalık, 199 Chrysokephalos, 179, 180, 182, 183, Bayramzade Mescidi, 200 184, 191, 197, 201, 207, 216, 224, 225, Bazaar, 226 229, 230, 233, 239, 240, 241, 242, 243 Bedesten, 196, 203, 204, 205, 228 Church of the Holy Cross, 189 Bejestan, 196 Citadel, 179, 180, 181, 182, 184, 185, Bekşid, 200 186, 187, 191, 192, 193, 194, 195, 198, Black Sea, 178, 217, 220 199, 202, 206, 224, 225 Bostepe, 223 Citadel of Trebizond, 244 Boz Boğazı, 179 Clotted Cream, 211 Boz Tepe, 178, 182, 198, 200, 228 Cypriot Churches, 212 203
Ç Fortuna Dere, 210 Çepni, 216 Fountain of St. George, 226 Çifte Hamamı, 184, 206, 207, 221 Franciscan Church, 205 Çitekebir, 215 Frankish Bedesten, 198 Çömlekçi, 200 Frontisterion Buildings, 217 D G Dabahane, 200 Gate of St. Dynamis, 184, 186, 221 Daphnous, 179, 180, 182, 195, 197, 199, Gate of St. Eugenios, 193 201, 207, 208, 210, 220, 221, 228, 230, Gate of St. George, 184, 185, 194, 195 243, 244 Gate of St. George of the Limnians, 182 Değirmendere, 200 Gavur Hamamı, 184, 206 Değirmenderesi Köprüsü, 196 Gavur Meydanı, 198 Direkli Kilise, 212 Greek Church, 211, 222 Dragon’s Fountain, 197 Grey Hill, 198 Dragon’s Well, 179 Gülbahar Hatun, 196, 197 Drakontopegadou, 200 Gülbahar Hatuniye İmaret, 196 E Gülçayır, 200 Early Byzantine, 191, 227, 241 Güzel Hisar, 179, 197 Early Christian, 189 H Efrenciyan-ı, 200 HacıHasan, 200 Eleousa, 243 HacıKasım, 200 Eleusa Burunu, 243 Hagia Maura, 212 Empire of Trebizond, 193, 196, 213, Hagia Sophia, 178, 183, 185, 189, 192, 238, 239 193, 199, 201, 209, 211, 214, 216, 217, Eski Gümüş, 212 224, 227, 231, 232, 233, 234, 238, 239, Eski Trabzon, 180 240, 241, 242, 243 Exoteicha, 228 Halil Ağa Mescidi, 200 F Hatuniye Camii, 197 Faros, 200 Hatuniye İmareti, 200 Fatih, 193, 196, 200, 201, 224 Hidr İlyas, 226 Fatih Camii, 238 Hoca Ali Meydanı, 200 Fatih Sultan Evkaf, 243 Holy Cape, 178, 216, 217 Fatih Sultan Vakfı, 239 Holy Trinity, 205 204
Hoşoğlan, 201, 207 Kemerkaya, 200 Hoşoğlan Kahvesi, 207 Kerameus, 185, 194, 195, 197, 198, 206, Hriso – Kefal Manastirina, 233 214, 219, 221, 222, 223, 225, 227, 229, Hrisokefal Manastırı, 239 238 İ Keraseus, 183, 232 İhsan Bey Nemlioğlu, 203 Kızlar Sarayı, 191, 195 İmaret Kapısı, 183 Kilat, 207 İmaret of Gülbahar, 183, 196 Kindinar Camii, 217 İskender Paşa, 200 Kireçhane, 237 İstala Dere, 214 Kisarna, 178, 197, 211 K Kitharina, 178 Kabak Meydanı, 202 Kitharaina, 197, 199, 211 Kalarma Dere, 211, 213 KopdağPass, 210 Kale KapısıCaddesi, 189 Kudrettin Camii, 230 Kaledibi, 228 Kuhla, 214 Kalmek Burnu, 179 KulaklıÇeşme, 197, 238, 239 Kampana, 196 Kuleboyu, 200, 215 Kan, 197 Kule Kapısı, 185 Kanis, 197 Kurt Boğan, 209 Kanita, 197, 200 Kuzgun Dere, 179 Kanites, 197 Küçük Ayvasıl, 218 Kanitou, 197, 199, 202, 229 Küçük Kağdariç, 210 Kapagiannides, 205 L Kapak Meidan, 202 Late Antique, 178 Karakaban, 196 Late Byzantine, 184, 185, 242 Karasu, 210 Lateran Museum, 189 Kariye Camii, 227 Latin Chapels, 179 Karlık Tepesi, 207, 225 Laz, 179 Kaşüstü, 214 Lazic, 180 Kavak Meydanı, 200, 202 Leontokastron, 179, 197, 198, 202, 203, Kaymaklı, 208, 210, 211, 215, 219, 229, 207, 216, 229 234 Lepcis Magna, 216 KaymaklıMonastery, 209, 210, 211 Lighthouse, 215 205
Likhaouri, 234 Miso Kastro, 199, 200 Lion’s Castle, 197 Mistra, 185, 234, 242 Loggia, 198 Molos, 179, 180, 190, 203 Londo Castro, 197 Molos Kapısı, 183, 190 Lontza, 196 Monastery of Stylos, 233, 238 Lord Akakuos, 218 Monastery of The Pharos, 215 Lower Citadel, 228 Moslem, 189, 196 Lower City, 179, 180, 182, 183, 184, Mother of God, 207, 212, 217, 235, 236, 186, 187, 190, 191, 199, 200, 205, 206, 239 214, 216, 217, 220, 221, 228, 238 Mount Athos, 226, 228, 239, 243 M Mount Minthrion, 178, 179, 182, 183, Maçka, 197 197, 198, 199, 200, 206, 207, 208, 209, Mahalle-i Kule-i Fener, 216 210, 225, 228, 229, 230, 231, 244 Mahmud Paşa Mahallesi, 200 Mouse’s Castle, 197 Makraigialou, 217 Mumhane Camii, 214, 228 Manglavita, 178, 199, 211, 212, 213, Mumhane Kapısı, 183, 190 214, 238, 243 Muslims, 207, 225 Manourun, 200 N MaraşCaddesi, 189 Nakıp Camii, 192, 212, 214, 215, 218 Matzouka, 223, 233 Nakip Djami, 204, 226 Matzoukan, 224 Nemlizade Ailesi, 203 MeraşCaddesi, 180, 190, 201, 203, 205, North of Zağnos Kapısı, 188 218, 225 O Metamorphosis, 214, 232 Of, 214 Meydan, 179, 180, 183, 195, 198, 199, Ophis, 214 200, 201, 203, 204, 205, 207, 208, 214, Orta Camii, 238 229 Orta Hisar, 184, 199 Middle Byzantine, 186, 191, 213 Orthodox, 178, 185, 222, 230, 232, 238, Middle City, 179, 180, 181, 183, 184, 241 186, 187, 190, 191, 193, 194, 199, 206, Ottoman, 178, 186, 187, 190, 191, 192, 216, 221, 225, 229, 238, 240, 243 194, 195, 196, 197, 199, 224, 233, 234 Milk Fountain, 208, 209 P Mimera, 217 Palace Chapel, 215 206
Palaia Trapezus, 180 S Palaiomatzouka, 217 Santa Croce, 198, 199, 203, 204, 237, Panagia Chrysokephalos, 239, 243 238, 250 Panagia Eleousa, 195, 197, 218 Santa Maria, 181 Panagia Evangelistria, 230 Santa Maria Trapezuntis, 229 Panagia Paramythia, 244 Sarmaşık Mescidi, 200 Panagia Theoskepastos, 226 Sarmaşıklı, 212 Pazar Kapısı, 183, 190 SarmaşıklıChapel, 235 Pekşim, 200 Satala (Sadak), 180 Petra Nigra, 199 Sekiz Direk Hamamı, 182 Pharos, 183, 196, 197, 198, 199, 215, Semerciler Camii, 201, 221, 230 216, 217, 229, 233, 243 Skylolimne, 200, 207 Photoplou, 199 Soğuksu, 205 Platana, 178, 230, 240 Sotke Caddesi, 189 Platana Bay, 217 Sotke Kapısı, 189 Pontikokastron, 197 Sotke KapısıCaddesi, 189 Pontic, 180, 195, 201, 215, 227, 228, Soumela, 217, 223, 224, 243 232, 237 Soumelan, 196 Pontic Greek, 205 Sourmaina, 214, 215, 223 Pontos, 178, 193, 206, 237, 240 Sourmenia, 178 Punta Clamada Senta Croxc, 199 St. Akindynos, 192, 209, 217 Pyxites, 179, 196, 197, 199, 205, 207, St. Anastasia, 217 210, 220, 226, 243 St. Andray, 215 R St. Andrew, 182, 217, 218 Reşadiye Caddesi, 190 St. Anna, 219 Rhizaion, 214 St. Anne, 182, 218, 249 Rize, 214 St. Athanasios, 197, 206 Roman, 180, 181, 182, 186, 187, 189, St. Auxentios, 199, 208, 219, 225, 249 227 St. Barbara, 178, 182, 199, 219, 221, 249 Roman Catholic Cathedral, 205 St. Basil, 182, 204, 218, 219, 220, 221, Roman Catholic Church, 205, 225, 230, 223, 236, 237, 238, 244, 249 238 St. Basiliskos, 220, 249 Roman Empire, 178 St. Bee, 217 207
St. Blaisios, 220, 221, 249 St. John Exoteichos, 199, 205, 228, 249 St. Christopher, 201, 221, 249 St. John the Baptist, 218 St. Christopher Street, 201, 203 St. John the Sanctifier, 228, 249 St. Constantine, 182, 204, 207, 215, 219, St. John the Theologian, 228 221, 239, 249 St. John tes Petras, 228, 249 St. Demetrios, 221, 231, 249 St. John Prodromos, 228, 249 St. Dynamis, 183, 206, 207, 249 St. John Theologos, 238, 249 St. Eleutherios, 205, 221, 222, 229, 249 St. John Vazelon, 229, 249 St. Eugenios, 178, 179, 180, 182, 183, St. Kerykos, 206, 229, 249 185, 186, 196, 198, 202, 204, 207, 214, St. Kyriake, 204, 205, 229, 249 215, 222, 223, 224, 225, 226, 228, 229, St. Longinos, 182, 229, 249 236, 240, 242, 243, 249 St. Mammas, 229, 249 St. Eugenios Cave Church, 224, 249 St. Margaret, 229, 249 St. Eustratios, 182, 225, 249 St. Maria, 229, 250 St. George, 179, 195, 199, 225, 226, 237, St. Marina, 222, 229, 250 249 St. Michael, 218, 230, 240 St. George Fountain, 249 St. Nicholas, 216, 229, 250 St. George Kourtza, 225, 238, 249 St. Niketas, 203, 204, 221, 230, 250 St. George of the Limnians, 194, 225, St. Onouphrios, 231 249 St. Paraskeve, 204, 205, 230, 250 St. George Sactifier, 206 St. Peter, 210, 230, 231, 250 St. George Tsartakle, 204, 205, 225, 226, St. Peter I Guetadarts, 210 237, 249 St. Philip, 196, 199, 210, 227, 230, 244, St. Gregory, 197, 204, 218, 225, 226, 250 249 St. Phokas, 182, 206, 215, 243 St. Gregory of Nyssa, 182, 197, 201, St. Prokopios, 230, 250 202, 203, 204, 205, 217, 218, 224, 226, St. Sabbas, 179, 199, 213, 221, 231, 243, 227, 229, 230, 238, 244, 249 250 St. Gregory Thaumatourgos, 182 St. Sophia, 202, 243 St. James, 208 St. Theodore, 236, 237, 250 St. Joachim, 219 St. Theodore Gabras, 203, 221, 225, 230, St. John, 183, 198, 207, 214, 228, 229, 237, 250 249 Ste. Reverande, 230, 250 208
Stylos Monastery, 250 Trapesonde, 197 Succi, 183, 196, 200, 229, 231 Trapezous, 180 Sulu Manastır, 219 Trapezunt, 200 Surb Hakob, 208 Trapezuntine, 178, 182, 184, 189, 191, Surb Mammas, 229 195, 201, 202, 209, 215, 220, 225, 227, Surb Ohan, 228 228, 233, 239, 241, 244 Surb Ohan Square, 205 Trapezuntines, 180, 183, 205, 218 Surb Oxend, 199 Trapezuntini, 201 Surb Oxent, 219 Trebisond, 229 Sürmene, 214, 215 Trikomia, 178, 197, 217 Süt Kapısı, 183, 189 Turkarı, 200 Ş Tuzluçeşme, 200 Şeker FabrikasıSokağı, 237 U Şehre Küstü, 199, 200 Uzun Sokak, 201 T Ü Tabakhane, 182, 200, 201 Üçüncüoğlu Ailesi, 197, 203 Tabakhane Camii, 229 V Tabakhane Gate, 184, 220 Vakıf Han, 202 Tabakhane Kapısı, 184 Vazelon, 223, 243 Tabakhane Köprü, 184, 187 Vazelon Monastery, 209 Taksim, 198 W Tekfur Çayırı, 200 Watery Monastery, 219 Tekfur Sarayı, 185 X The Dragon’s Fountain, 207 Xenophon, 180 The Hagia Sophia, 250 Y The Holy Trinity, 237, 250 Yavuz Sultan Selim I, 196 The Meydan, 198 Yeni Cuma, 200 The Palace of Andronikos I, 192 Yeni Cuma Camii, 184, 186, 193, 222, The Southwest Tower, 187, 188 224 The West Wall, 188 Yeşil Manastır, 211 Tower 4, 188 Yeşilbük, 207 Tower of Eirene, 200 Z Trabzon, 178, 180, 195, 197, 232, 239 Zaftunda, 200 209
Zağanos, 199 Zakythinos, 197, 198, 199, 201, 202, Zağnos, 183, 200 203, 205, 221, 229, 237 Zağnos Kapısı, 188, 189, 190 Zeytinlik, 200 Zağnos Köprü, 183, 184, 186, 187, 188, Zeytinlik Camii, 199, 250 191 Zindan (Dungeon) Kapısı, 184, 190 Zoğraf, 199, 200
2.3.1.2. Panaret’in Trabzon Tarihi, A. Hahanov, Çev. Enver Uzun, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon, 2004.
[Mihail Panaret Trapezuntskaya Hronika (Trabzon Kronikleri), A. Hahanov, Moskow, 1905.] [Mikhael tu Panaretu peri ton Megalon Komnenon, Odysseus Lampsides, 1958.] [Mikhel Panaretosis Trapizonis Khronika, A. Gambqrelidze, 1960.]
Panaret’e ait olduğu bildirilen Yunanca el yazmalarının varlığından ilk olarak Jakob Philipp Fallmerayer’in (1790-1861) 1927 yılında Münih’te yayınladığı“Geschichte des Kaisertums von Trapezunt” (Trabzon İmparatorluğu Tarihi) adlıkitapta söz edilmektedir. Kitabın girişbölümünde belirtildiğine göre bu belgeler Venedik’deki San Marko Kütüphanesi’nde, kütüphaneci Abbate Bettio tarafından kendisine gönderilmiştir. Söz konusu el yazmalarının, Trabzonlu Yoannis Bessarion’un (1403-1472) 31 Mayıs 1468 günü bu kütüphaneye bağışladığıözel arşivi içinde yer almışolduğu varsayılmaktadır. Panaret’in günlükleri 1905 yılında Hahanov tarafından Moskova’da, Lazarev Doğu Dilleri Enstitüsü yayınlarıarasında “Mihail Panaret Trapezuntskaya Hronika (Trabzon Kronikleri)” adıyla çıkmıştır. 1958 yılında, Odysseus Lampsides tarafından Yunanistan-Atina’da “Mikhael tu Panaretu peri ton Megalon Komnenon (Mikhael Panaretos’un Büyük Komnenos Tarihi)” adıyla Yunanca olarak yayınlanmıştır. 1960 yılında ise A. Gambqrelidze tarafından “Mikhel PanaretosisTrapizonis Khronika” adıile Tiflis’te yayınlanmıştır. Panaret’in yazmalarının Türkçe’ye kazandırılmasıise Enver Uzun’un çevirisi ile 2004 yılında yayınlanan “Panaret’in Trabzon Tarihi” adlıkitap ile olmuştur. Komnenos Devleti’nin yıkılmasından 35 yıl önce sona eren bu tarihçede, Komnen devletinin kurulduğu 1204 yılından 1426 yılına kadar saray çevresinde yaşanan olaylar kayda geçirilmiştir. Kitapta ayrıca; orijinal metnine de yer verilen “Trabzon İmparatorları Kudretli Komnenlerin Her Birisi Nasıl, Nerede ve Ne Kadar Hükümdarlık Etmiştir” adlı 210
bölüm mevcuttur. Ana metinlere ilave olarak; Trabzon Hükümdarlarının Listesi, Komnenlerin Kronolojik Listesi ve Panaret hakkında bilgi notu da eklenmiştir. Kitapta görsel belge olarak ise Sümela Manastırına ait bir fresk fotoğrafıve Aleksios Komnen IV. ve karısıTheodara’nın figürleri bulunmaktadır. Afion Kilisesi, 74 Manganon Manastırı, 86 Ayasofya Kilisesi, 18 Mitra Dağı, 82 Bizans, 11, 16, 18, 20, 21, 23, 61, 62, 63, Of, 69 102 Parhal Kilisesi, 79 Boztepe, 73 Petrom Kalesi, 90 Daphnous, 73 Pontus, 6 Dionis Manastırı, 37 Renvel Kilisesi, 87 Doğu Karadeniz Bölgesi, 4, 6 Roga Limanı, 32 Eleuzi Manastırı, 85 Sameba Kilisesi, 79 Feoskepost Manastırı, 89 Sava Manastırı, 36, 37, 74 Foki Kilisesi, 81 Sofya Manastırı, 28 Georgi Kilisesi, 21, 83 SolaklıDeresi, 69 Hrizokefal (Kızılbaşlı) Kadın Manastırı, Sumeli Manastırı, 80, 83 72 Sürmene, 4, 69 Hrizokefal Kilisesi, 41, 66, 72, 92 Şemokmed Manastırı, 87 Karadeniz, 4, 5, 14, 30, 33, 70, 87 Teoskenast Manastırı, 92 Karadeniz Bölgesi, 5 Trabzon İmparatorluğu, 9, 19, 20, 40 Kenhrin Kasrı, 75 Trabzon Limanı, 16 Ksenophon, 5, 9, 10 Trabzon Rum Devleti, 4 Ksifilin Kilisesi, 32 Trapezondes, 20 Kutsal Filintsa Kasabası, 73 Urbinsi Kilisesi, 79 Kutsal Sofya Kilisesi, 18 Yevkeni Kilisesi, 22, 35, 37, 74, 75, 96 Küçük Asya, 11, 23, 25, 39, 73, 78 Yevkeni Manastırı, 70 Lihaur Kilisesi, 87 Yezon Burnu, 78 Limni Kalesi, 35 Yomra, 69 Maçka, 69 Yoros Burnu, 78 211
2.3.1.3. Rus İşgal KomutanıS. P. Mintslov’un Trabzon Günlüğü, Çev. Enver Uzun, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon, 2008.
“Rus İşgal KomutanıS. P. Mintslov’un Trabzon Günlüğü” adlıbu kitap; 2008 yılında Dr. Enver Uzun’un tercümesi ile yayımlanmıştır. Enver Uzun; söz konusu günlüğün S. P. Mintslov tarafından “Trabzon Epopesi” adıyla Berlin’de yayınlanmış olduğunu, Mintslov’un Kiev-Trabzon ve Finlandiya’da yaşadıklarınıdile getirdiğini belirtir. İncelemişolduğumuz kitapta ise, Türkiye ve Trabzon’u ilgilendiren kısımlar mevcuttur. Kitap 223 sayfadan oluşmakta olup, tek bölüm halinde günlük formatında tarihlendirilerek yazılmıştır. Kitabın en önemli yanı, Rus işgal komutanının kalemiyle işgal ve sonuçlarının not edilmişolmasıdır. Rus işgali hususunda en doğru bilgileri içeren bu günlük Trabzon’daki Rus işgal ve sonrasındaki vahşetini tüm çıplaklığıyla gözler önüne sermektedir. Kitapta, bugünkü Ortahisar Fatih Camii ve Yeni Cuma Camii hakkında detaylı gözlemler mevcuttur. Sümela Manastırı’na yapılan bir gezinin notları, Ayasofya’nın fresklerini ortaya çıkarma çalışmasıve karargah olarak kullanılan Nemlizade Konağıile ilgili kısıtlıda olsa bilgiler bulunmaktadır. Ana Kilisesi (Meryemana- Orta Hisar Kutsal Yevgeni Kilisesi, 19, 29, 30, 96 Camii), 18 Nemlizade Köşkü, 174, 207 Ayasofya, 20, 96 Of, 12, 13, 26, 36, 69, 89 Bazar Sokağı, 219 Platana, 35, 41, 43, 62, 67, 68, 69, 76, 83, Boztepe, 19, 42, 43, 61 97, 98, 99, 108, 120, 121, 126, 129, 136, Cevizlik, 71, 72, 104 139, 165, 169, 190, 211 Değirmendere, 173 Plathane, 37 Değirmendere Çayı, 71 Sofiya Kilisesi, 19 Fol, 41, 46, 76 Soğuksu, 41, 42, 46, 52, 58, 60, 108, 168, General Lyahov Sokağı, 15 213, 219 Kızlar Manastırı, 19 Sümela Manastırı, 73, 74, 76 KızılbaşlıMeryemana Kilisesi, 27, 28, Sürmene, 62, 107, 108, 115, 153, 201 95, 120 212
2.3.1.4. Rus Hesabatlarında Trabzon (1916-1918), Enver Uzun, Mor Taka Kitaplığı, Trabzon, 2009.
“Rus Hesabatlarında Trabzon (1916-1918)” adlıkitap, 2009 yılında Enver Uzun tarafından hazrılanarak, Mor Taka Yayınevinden yayınlanmıştır. Kitap, 87 sayfadan oluşmakta olup, içerisinde on bir hesabat bulunmaktadır. Bunlardan altıtanesi, Prof. Fyodor Ivanovic Uspenski’ye aittir. Eserde bulunan diğer hesabatlar ise; Prof. A. E. Kırımskiy, Mimar-Ressam N. B. Baklanov, Sergei Rudolphovich Mintslov, Nikolay Makarenko ve Prof. N. D. Protasov’a aittirler. Kitabın ekinde ise bazıgravür, suluboya resim v.b. görsel belgelere yer verilmiştir. Bunlar; Ayasofya Müzesi’nin 1887 yılında camii olarak kullanıldığıdöneme ait iki adet gravür, Trabzon azizlerini gösterir bir adet ikona, Rus işgali sırasında Rus ressam G. K. Mayer tarafından resmedilmişHoşoğlan Türbesi, Yeni Cuma Camii ve İç Kale’ye ait suluboya resim çalışmaları, Meryem Ana Manastırı’na ait Meryem Ana ikonasıve duvar freskleridir. Akçaabat, 79, 81 Eugenios Kilisesi, 9, 16, 27, 31, 33, 34, Akindina, 49 37, 59 Akropol (Kale), 48, 49 Eugenios Mabedi, 17, 28, 31, 65 AltınbaşlıMeryemana Kilisesi, 8, 9, 15, Eugenios Mağarası, 55 21, 27, 31, 33, 37, 40, 41, 49, 56, 57, 59, Eugenios Manastırı, 69 60, 69 Foki Manastırı, 55 Anna Kilisesi, 45, 46 Hatuniye Mescidi, 25 AşağıŞehir, 48, 50 Hıristiyan Mahallesi, 50 Ayasofya Kilisesi, 38 Hoşoğlan Türbesi, 53, 62, 65 Ayasofya Mescidi, 17 İç Kale, 16, 33, 35 Boztepe, 33, 47 İkoniya Kalesi, 33 Büyük Fatih Camii, 9, 15 İoann Kulesi, 49 Çar Sokağı, 49 İoann Predtechi Mabedi, 33 ÇarşıCamii, 73 İoanna Agiast Mabedi, 48 ÇarşıMescidi, 73 İoanna Kilisesi, 51, 52 Değirmendere, 55 İsmail Baba Mescidi, 19 Değirmendere Çayı, 79 Kadınlar Manastırı, 32 Dere Mahallesi, 19 Kafedriyal Mabedi, 57 Epifaniya, 49 Karabet Camii, 19 213
Kendinar, 49 Platana, 79, 80, 81, 82 Kremlin (Kale), 48, 49, 50, 51 Platana Köprüsü, 35 Meryemana Manastırı, 56 Preobrajeniya Kilisesi, 33 Metropolit Kilisesi, 56 Pulathane, 79 Metropoliya, 50, 55, 57, 68 Saraçzade Medresesi, 60 Metropoliya Kilisesi, 15 Saray Kilisesi, 34, 35 Mitra Dağı, 33, 46, 47, 48, 56 Sofiya Kilisesi, 17, 31 Orta Hisar Mabedi, 21 Sofiya Mabedi, 28, 31, 32, 34, 50, 51 Orta Hisar Mescidi, 15, 20, 24, 25, 26, Sud (Suthkhane) Kapısı, 50 33, 38, 41, 42, 43, 44 Süt Pazarı, 50 Orta Kısım (Şehir), 48, 50 Trabzon Kalesi, 20, 35 Panaghia Chyrsokephalos Kilisesi, 15, 59 Türk Mescidi, 47 Panagiya – Kerul Kilisesi, 33 Yeni Cuma Mescidi, 16, 33
2.3.1.5. Trabzon Tarihi, Şakir Şevket, Haz. İsmail Hacıfettahoğlu, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Ankara, 2001.
Şakir Şevket’in 27 Ağustos 1877 tarihinde iki cilt olarak yayınladığı“Trabzon Tarihi” adlıeser, Türkçe yazılan ve basılan ilk şehir tarihi kitabıdır. İncelediğimiz eser ise; İsmail Hacıfettahoğlu tarafından hazırlanmışolup, 2001 yılında Trabzon Belediyesi tarafından yayımlanarak günümüz harfleriyle okuyucuya sunulmuştur. Kitap; Trabzon odaklıolmasının yanında, Samsun’dan Kafkasya ve Kırım’a kadar Doğu Karadeniz Bölgesi’ne dair verdiği bilgilerle oldukça önemli bir eserdir. İncelediğimiz kitap, İsmail Hacıfettahoğlu’nun Şakir Şevket ve Trabzon Tarihi kitabı ile ilgili kaleme aldığıbölüm ile başlamaktadır. Devamında ise Şakir Şevket’in Trabzon Tarihi adlıeseri Cild-i Evvel (birinci cilt) ve Cild-i Sani (ikinci cilt) olarak adlandırılan iki bölüm ile yer alır. Kitap, Şevketname-i Osmani adlıkaside ile son bulur. Kitabın içeriğinde Trabzon’da bulunan anıtsal yapılara ilişkin detaylıbilgiler, mahalle isimleri, yer isimleri gibi Trabzon mimarlık ve sanat tarihine yardımcıbilgiler bulunmaktadır. Kitapta az sayıda görsel belge mevcuttur. Bunlar: Ahmet Bey Konağı’na ait bir gravür, Trabzon Limanıve Gümrük binasıfotoğrafı, Pazarkapıve Gümrük Camileri ile Moloz Limanıfotoğrafı, Kavak MeydanıGravürü, İmaret Camii Gravürü ve Abdullah 214
Paşa’ya ait bir mezar taşıfotoğrafıdır. Bunların yanısıra Trabzon Vilayeti haritasınıve Doğu Karadeniz haritasınıda kitabın içinde bulmak mümkündür. Akçaabad, 12, 31, 61, 86, 189 Eski Trabzon, 101 Akçaabat Kazası, 141 Faros Mahallesi, 48 Akçaabat Nahiyesi, 61, 86, 87, 88 Fatih Cami-i Şerifi, 46, 52, 73, 133 Akçakal’a, 86, 187 Fiz Karyesi, 87 Alaca Han, 133 Gavur Meydanı, 134 Altunbaş, 46, 60, 123 Gelincik Limanı, 125 AltunbaşKilisesi, 46, 52, 60, 73, 123 Gülbahar Hatun, 113, 114, 115, 127 Atapark, 13 Gülbahar Sultan, 78, 113, 130, 131, 132 Ayafilbo, 59, 60 Gülbahar Sultan Türbesi, 137 Ayafilibo, 73 Gümrük Binası, 58 Ayasofya, 46, 59, 60, 123 Gümrük Camii, 76 Ayasofya Cami-i Şerifi, 53 Gümrük İskelesi, 145 Ayasofya Kilisesi, 123 Güzelhisar, 77, 181 Ayasofya Mahallesi, 86 Güzelhisar Tabyası, 77 Ayvasıl, 59 Hacıoğlu Pazarı, 180 Aziziye Camii, 103 HarmanlıKaya, 48 Bahr-ıSiyah, 45, 79, 80, 81, 82, 188 Hoşoğlan, 73, 74, 79 Boztepe, 80, 87, 116, 134, 170 Hoşoğlan Mevkii, 73, 74 Boztepe Mezarlığı, 20 Hükümet Konağı, 100 Büyükliman, 88, 91 İmaret, 74, 78, 113 Cami – i Kebir Mahallesi, 12 İmaret Camii, 128 Çepni, 80, 100, 138, 139, 140, 144 İmaret Kabristanı, 13 Çiftehamam, 79 İmaret Mahallesi, 71 Debbağhane, 171 İmaret Mezarlığı, 17 Debbağhane Köprüsü, 133 İran Caddesi, 56 Değirmenderesi, 47, 56, 60 İskender Paşa, 78, 132, 135 Değirmenderesi Mahallesi, 46 İskender Paşa Medresesi, 134 Dikili Taş, 48 İskender Paşa Suyu, 133 Eksotha, 59 Kadırga Yaylası, 27 Ekütha, 54 Kadiri Tekkesi, 17 Elküse Tepe, 145 Kahyaoğlu Hanı, 170 215
KalafataltıMahallesi, 57 Pulathane Pazarı, 48 Kanboz, 187 Saray – ıAtik Mahallesi, 15 KarabaşCami-i Şerifi, 75, 170 Sargana, 12, 141, 187, 190 KaradağMevkii, 89 Sera Deresi, 87 Karadere, 81, 98, 100 Sera Kariyesi, 87 Kavak Meydanı, 17, 109, 133 Soğan Pazarı, 13, 171 Kemer Mahallesi, 101 Soğuksu, 61 Kılita Kal’ası, 89 Sürmene, 95, 96, 97, 187, 193, 195, 196, Kovata, 95 201, 203 Kuğu-zade Konağı, 196 Sürmene Kazası, 96 Kule Mahallesi, 122 Sürmene Limanı, 96 Livera, 114 Tekfur Çayırı, 60 Maçka, 105, 114, 170 Sürmene İskelesi, 187 Maçka Nahiyesi, 105, 113 TavanlıCami-i Şerifi, 170 Mekteb-i Harbiye-i Şahane, 173 Tophane Hamamı, 170 Meryem Ana, 59 Trabzon Halkevi, 29 Meydan-ıŞarki, 71, 73, 77, 78, 133, 134, Trabzon İskelesi, 56 170 Trabzon Kal’ası, 196 Mir Mehmet Türbesi, 17 Trabzon Limanı, 56, 58, 96 Moloz, 122 Trabzon Pazar-başısı, 109 Moloz İskelesi, 199 Trabzon Rum Jimnazı(Lisesi), 23 Moloz Limanı, 76 Tuzluçeşme, 46 Mumhaneönü, 54, 100 Tuzluçeşme Mahallesi, 122 Mumhaneönü İskelesi, 75 Vakfıkebir, 89, 96, 114, 139 Ok Meydanı, 109 Vakfıkebir Kazası, 88, 113 Of, 81, 97, 193, 194, 195, 201 Vivera, 114 Of Kazası, 82, 97, 196, 200 Vivera Köyü, 115 Orta Hisar, 15, 73, 78, 79, 94 Vona Limanı, 56 Orta Hisar Camii, 13 Yeni Cum’a Kilisesi, 60 Orta Hisar Cami-i Şerifi, 74, 94 Yeni Cum’a Mahallesi, 46, 61, 66, 67, Pazar Kapusu Cami-i Şerifi, 170 73 Pulathane, 56, 88, 187, 189 Yomra Nahiyesi, 95 Pulathane Limanı, 56, 96 Yoroz Burnu, 88, 216
Zağanos Köprüsü, 64, 79 Zigana, 81 Zağanos Mahallesi, 94
2.3.1.6. Trabzon Tarihi (Kuruluşundan Fethine Kadar), F. I. Uspenski, Çev. Enver Uzun, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon, 2003.
[Ocerki İz İstorii Trapezuntskoy Imperii, Fyodor Ivanoviç Uspenski, 1929.]
Prof. Fyodor Ivanoviç Uspenski (1845-1928) tarafından 1927 yılında kaleme alınan Trabzon Tarihi adlıkitap, 1929 yılında Leningrad’da Rus İlimleri Akademisi’nce “Ocerki İz İstorii Trapezuntskoy Imperii” adıyla yayınlanmıştır. İncelenen bu kitap ise Enver Uzun’un çevirisi ile 2003 yılında yayınlamıştır. Uspenski, 1916 yılında Rus ordusunun Trabzon’u işgali sırasında Trabzon’da olan tarihi eserlerin ve anıtların kayda geçirilmesi ve bu eserlerin korunması ile görevlendirilmiştir. Görevi itibariyle Trabzon’a iki kez gelen Uspenski, bu seyahatlerinde Trabzon’da kiliselerin etrafında ve içerlerinde arkeolojik kazılar gerçekleştirmiş, elde ettiği belge ve malzemeleri düzenleyerek saklamak için geri dönmüştür. Kitap, Trabzon tarihi açısından olduğu kadar Trabzon mimarlık tarihi hakkında verdiği bilgilerle de oldukça önemlidir. Uspenski’nin 3 ciltlik Bizans İmparatorluğu’nun Tarihi (I. – 1913, II. – 1927, III. – 1948) adlıeserinin Trabzon ile ilgili kısmıda kitabın ekinde yer almaktadır. Kitabın içeriğindeki görsel belgeler şunlardır: Bugünkü Ortahisar Fatih Camii altında bulunan mezarlarıgösterir fotoğraf, Yeni Cuma Camii’nde bulunan rölyefleri gösterir fotoğraf, Polo oyununu anlatan bir minyatür, Ortahisar Fatih Camii ve Hoşoğlan Türbesi’ni gösterir bir gravür, Aleksios Komnen IV. ve karısıTheodora’nın figürleri, Sümela Manastırı’nın kapısının fotoğrafı, Yeni Cuma Camii’nde bulunan kalem işi bir süslemenin fotoğrafı, Zeytinlik Medresesi’nin fotoğrafı, Hoşoğlan Türbesindeki mezar taşınıgösterir bir fotoğraf, Ioanna Kulesini’nin bir fotoğrafıve elyazmasıbir kitap kapağının fotoğrafı. Akindina (Kindinar), 171 AşağıŞehir, 13, 17 AltınbaşlıMeryem Kilisesi, 24 Ayasofya Kilisesi, 22 AltınbaşlıTüm Kutsal Kilisesi, 13 Ayasofya Manastırı, 74 Anna Vasili Kiliseleri, 18 Aya Filipo Camii, 35 Arsin, 71 Ayios Eugenios Kilisesi, 19 AşağıKale Kapıları, 16 Boztepe, 115 217
Boztepe Dağı, 19 Komaha Kalesi, 121 ÇarşıCamii, 18 Komendat Meydanı, 35 DafnıKörfezi, 19 Kousadae (Arsin yakınlarında bir yer), 71 Değirmendere, 17, 19, 127 Kremlin (İç Kale), 168, 169, 170, 171 Deri Kapı, 16 KulaklıÇeşme, 31 Epifanya Meydanı, 14 Kutsal Güç (Kuvvet) Kapısı, 17 Fatih Camii, 31 Küçük Fatih Camii, 35, 171 Filip Kilisesi, 35 Lavr Kalesi, 61 Foki Manastırı, 140, 143, 144 Leontokastron Kalesi, 19, 179 Frenk Mahallesi, 18 Mevluz Kapısı, 17 Georgi Doranit Kilisesi, 94 Meydan, 20 Georki Limnieta Kapısı, 17 Mithra Tepesi, 19, 20 Hagia Sophia, 22 Mitra Dağı, 140, 170, 171 Hıristiyan Mahallesi, 18 Mitra Mabedi, 171, 172 Hoşoğlan Türbesi, 144 Mumhane Kapısı, 17, 18 Hüsnü GöktuğCamii, 35 Orta Hisar Camii, 28 İç Kale, 12, 13, 14, 18, 168 Orta Kilise, 15 İoan Agiasta Manastırı, 172 Orta Şehir, 12 İoan Kilisesi, 121, 151 Paleo Masuka Kalesi, 128 İoan Predteci Kilisesi, 152, 156 Paleo Masuka Kasrı, 128 İoann Kulesi, 15, 169 Panaghia Chrysocephalos, 12 İoannes Kapıları, 16, 17 Petroma Kalesi, 98 İoannes (Joanus) Kulesi, 14 Platana, 127 İsmayılbaba Camii, 35 Prokoni Kilisesi, 63 Kadın Manastırı, 20 Saniha Kalesi, 121 Kale Camii, 35 Saniha Kilisesi, 98 Karabet Camii, 35 Saraçzade Medresesi, 29 Kenuya Mahallesi, 18, 19 Saray Kilisesi, 14 KızılbaşlıMeryemana Kilisesi, 12, 13, Sava Mağarası, 115, 119 22, 23, 25, 26, 28, 31, 32, 33, 62, 65, 114 Sofiya Kilisesi, 19, 22, 23, 162, 164, 165 KızılbaşlıMeryemana Mabedi, 16 Sofiya Mabedi, 72 Kızlar Manastırı, 20 St. Elefterios Kilisesi, 35 Kindinar, 20, 171 St. Eugenios Kilisesi, 20 218
St. John Kilisesi, 36 Yenicuma Camii, 19, 21 St. Philip Kilisesi (Kudrettin Camii), 35 Yevkeni Kilisesi, 19, 22, 23, 25, 31, 33, Sumeli Manastırı, 91, 95, 125 52, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 123 Sümeli Kilisesi, 93, 124 Yevkeni Mahallesi, 14 Süt (Sukhane) Kapısı, 17 Yevkeni Manastırı, 21, 111, 112, 113 Tabakhane Köprüsü, 16 Zağnos Köprüsü, 12 Theodora Kilisesi, 61 Zavulan Manastırı, 128 Ticaret Mahallesi, 62 Zeytinlik Camii, 35 Trabzon Kalesi, 102 Zigana Kalesi, 128 Vazelon Manastırı, 82, 90, 93, 94, 125 Zindan Kapıları, 16 Venitsiya (Venedik) Mahallesi, 19 Yenicuma, 16
2.3.1.7. Son Trabzon İmparatorluğu (1204-1461), William Miller, Çev. Nurettin Süleymangil, Heyamola Yayınları, İstanbul, 2007.
[Trebizond The Last Greek Empire, William Miller, University of Athens, Londra, 1926.]
1926 yılında Londra’da yayınlanan Trebizond The Last Greek Empire adlıkitabın çevirisi Nurettin Süleymangil tarafından yapılmışve Son Trabzon İmparatorluğu (1204- 1461) adlıile 2007 yılında Türkçe olarak yayınlanmıştır. M.Ö. 756-M.S. 1461 yıllarınıele alan çalışma, Komnenos Dönemine detaylıca değinmekte ve içeriğindeki ilginç bilgiler ile dikkate değerdir. Kitaba ek olarak, bibliyografya çalışması, fotoğraflar ve gravürler de bulunmaktadır. Toplam 33 adet görsel belge arasında genel Trabzon görünüşü gravürleri ve Trabzon surlarının, limanın, Meydan’ın, Sümela Masntırı’nın vs. fotoğrafları bulunmaktadır. Altın BaşlıBakire Kilisesi (Fatih Camii- Aziz Gregory Kilisesi, 21 Orta Hisar Camii), 9, 16, 17, 21, 31, 41, Aziz Sabas Manastırı, 32 48, 60 Basmelek Kilisesi, 63 Aslanlar Kalesi, 24, 33 Boztepe (MithrasTepesi), 9, 28 Ayasofya Kilisesi, 18, 48 Büyük Comnenos Manastırı, 38 Aziz Ayios Eugenios, 34 Daphnous (Çömlekçi Mahallesi), 22, 23, Aziz Eugenios Manastırı, 16, 17 33 219
Gavur Düzlüğü-Hipodrom, 66 St. Fokas Manastırı, 48 Hoşoğlan Türbesi, 41 St. Phokas Kilisesi-Manastırı, 38, 49 Kordyle (Akçakale), 38 St. Sabas Mağarası, 34 Meidan (Meydan), 39 St. Theodore (Evonpelistra) Kilisesi, 44 Meidan Burnu, 24 Sümela Manastırı, 9, 36, 37, 39, 46, 62, Metropolit Kilisesi, 48, 70 66 Michael Comnenos Kulesi, 34 Theodor Gabras Manastırı, 39 Santa Croce Kilisesi, 40 Theoskepastos Kilisesi, 36, 38 St. Anna (Küçük Ayvasıl) Kilisesi, 9 Theoskepastos Manastırı, 46, 48, 66 St. Basil (Ayvasıl) Kilisesi, 9 Trabzon Kilisesi, 46 St. Eleutherios Kilisesi, 24 Trabzon Sarayı, 63 St. Eugenios Kilisesi (Yeni Cuma Camii), 16, 34, 60
2.3.1.8. Doğu’dan Fragmanlar, Jakob Philip Fallmerayer, Çev. Hüseyin Salihoğlu, İmge Kitabevi, Ankara, 2002
[Fragmente aus dem Orient, Stuttgart, 1845.]
Doğu'dan Fragmanlar, Jakop Philipp Fallmerayer isimli Alman tarihçi ve gezgininin 1840-1847 arasındaki Türkiye anıve izlenimlerini içermektedir. İlk kez 1845 yılında yayınlanan, orijinal adı“Fragmente aus dem Orient” olan seyahatname, İmge Kitabevi tarafından Hüseyin Salihoğlu’nun çevirisi ile 2002 yılında “Doğu’dan Fragmanlar” ismiyle basılmıştır. Fallmerayer'in gezisi, Resenburg'dan başlamaktadır ve Tuna nehrinden aşağı Karadeniz’e açılmaktadır. Trabzon, İstanbul ve Athos'da uzun süre kaldıktan sonra Atina'ya gitmekte, oradan da Triest ve Venedik üzerinden geri dönmektedir. Kitapta yer alan fragman (bölüm) başlıklarıbu gezinin aşamalarınıda sırayla vermektedir: Resenburg'dan Trabzon'a Yolculuk, Trabzon'a Varışve İlk İzlenimler, Trabzon Şehri ve Çevresi, Kolhis'in Yaz KışYeşil Ormanlarıve Kaya ManastırıSümela, Giresun'a Sahil Yolculuğu, Trabzon Eyaletinin Örf ve Âdetleri, Yaşam Tarzı, Yönetimi ve Toplumsal Durumları, Konstantinopel Üzerine Önsöz, Dünya Tarihinde Bizans Monarşisinin Genel ve İstanbul'un Özel Anlamı, Selanik'te BeşHafta, Selanik'ten 220
Larissa'ya Yolculuk, Tesalya da İki Ay Konaklama, Larissa'dan Yunan KrallığıSınırına Yolculuk, Zitun'da Karantina, Bitiş. Bu şekilde gezi notlarına son veren Jakob Phillip Fallmerayer, daha sonra "bilimsel" anlamda tezini ve dayanaklarınıortaya koymaya çalışmaktadır: Yunanistan'da Slav Unsuru, Fragmancının Görüşleri Nedeniyle Atina'da Nasıl Resmi Düşman Gibi Görüldüğü, Ama Sonunda BazıEdebiyatçılar Tarafından Anlayış Gördüğü ve Almanya'daki Karşıtlarına Cevap Vermesine Gerek KalmadığıHakkında, FragmancıYunanistan Hakkında İki Alman Seyahat Eserini Nasıl Karşılık Veriyor, Avrupa Türkiye'si ile Yunanistan Serbest Krallığı'nın Şimdiki Durumları (muhtıra, Aralık 1844) ve Haydarpaşa'da Diplomat Ziyafeti, Ekim 1847 başlıklıbölümler ile kitap son bulmaktadır. Akçaabat, 58, 173, 174 Koşuyolu, 92 Aya Sofya, 70, 76, 94, 95, 96, 97, 172, Krisokefalos Meryem Ana Başkilisesi, 199 172 Aziz Barbara Şapeli, 138 Mahkeme Binası, 92 Aziz Eugenius, 71, 81, 83 Marimoğlu Evi, 46, 47, 48 Aziz Khrisokefalos, 70, 71, 75, 76, 78 Meryem Ana Khrisokefalos Kilise ve Bos-Depe (Bozepe), 70, 80 Manastırı, 77 Boztepe, 80, 84, 87, 103, 104, 188 Meryem Ana Manastırı, 116 Büyük Komnen III. Alexius Binası, 92 Meydan, 45, 58, 103 Dafnus (Liman), 39 Mitras Kubbesi, 109 Değirmendere, 87 Mitras-Mitros Tepesi, 84, 87, 90, 91 Ejderha Çeşmesi, 105 Mitros Dağı(Boz Tepe), 80, 84 Eugenius Manastırı, 85, 89 Prodromo Kilisesi, 88 Eugenius Tepesi, 86, 87 Sümela Mağarası, 125 Hoşoğlan Boğazı, 108 Sümela Manastırı, 60, 100, 102, 107, İmparatorluk Kalesi, 92 112, 113, 119, 120, 128, 130, 131, 133, İmparatorluk Sarayı, 65 134, 137, 188 Johannes Şapeli, 103 Tiyatro, 92, 94 Kadınlar Manastırı(Teoskepastos), 88, Yeni Cuma Camii (Aziz Eugenius), 78, 129 80 Khrisokefalos Kalesi, 92 Yunan Semti, 45 221
2.3.2. Makaleler
2.3.2.1. Some Byzantine Churches From The Pontus, David Winfield, June Wainwright, Anatolian Studies, Sayı: 12, s. 131-162.
David Winfield’ın kaleme aldığı, June Wainwright’ın ise çizimlerini hazırladığıbu makalede, Pontus dönemi Bizans kiliseleri ele alınmıştır. Çalışmanın büyük bir kısmını Trabzon’daki yapılar oluşturmakta olup, civar ilve ileçelerindeki kiliselere de yer verilmiştir. Makalede yapılarla ilgili detaylıbilginin yanısıra çokça fotoğraf ve çizimler de mevcuttur. Anatolian Studies dergisinin 1962 yılıbasımında bulunan bu makale kuşkusuz Trabzon mimarlık tarihine önemli katkılarda bulunmaktadır. Akcaabat, 131 Kaymaklı, 134, 142 Akçakale, 132 Kilise Burnu, 133 Akoluk, 145 Kindinar Mahallesi, 146 Anifa, 145 Kurt Boğan, 137 Ayvasıl, 135, 145, 160 Kuştul Dere, 135, 143 Ayvasıl Church, 145 Küçük Fatih Camii, 146 Bahçecik Mahallesi, 146 Livera, 136 Bin Bir Kilise, 142 Maçka, 135, 136, 140 Boz Tepe, 134, 135 Meryemana, 136, 159 Cevizlik, 135 Metropolitan Church, 159 Church at Pirastiyos, 143 Nakıp Camii, 141, 147, 148, 156 Çalıslar Çayı, 133 Pijatnitski Church, 161 Değirmen Dere, 134, 135, 137, 143 Pirastiyos, 145 Esiroğlu, 143 Pouleman Çayı, 133 Hamsiköy, 137 Sancta Sophia, 147, 149, 152, 156, 158, Geyikli, 139, 140, 142, 145, 160 161 Geyikli Kilise, 140, 141 SarmaşıklıKilise, 140 Jason Burnu, 133 Sumela, 131, 135, 136, 137, 140 Kalyan Dere, 143 Sürmene, 144 Kanalıköprü, 136 St. Akindinos, 141, 146, 148, 149, 150, Karlık, 138, 140 152, 161 Karlık Tepe Chapel, 139 St. Basil, 141 222
St. Basil at Sürmene, 134 St. Michael, 131, 147 St. George, 134, 135 St. Phocas, 132 St. George Peristera, 143 St. Sabbas, 139 St. John, 133, 136, 137, 159 Vazelon, 137, 159 St. Mamas, 135 YazılıTaşKarkand, 137
2.3.2.2. The Byzantine Churches of Trebizond, Selina Ballance, Anatolian Studies, Sayı: 10, s. 141-196.
Trabzon mimarlık tarihi araştırmalarına önemli katkılarda bulunan araştırmacılardan biri olan Selina Ballance’ın kaleme aldığıbu makalede, Trabzon’daki kiliselerin tarihi ve mimari bilgilerinin yanısıra yapıların fotoğraflarına, plan ve kesit çizimlerine de yer verilmiştir. Anatolian Studies adlıderginin 1960 yılında çıkardığı10. sayısında bulunan bu makale Trabzon’unbelli başlıanıtsal yapılarınıdetaylıbir şekilde ele alışbiçimiyle oldukça dikkate değer bir mimarlık tarihi araştırmasıkaynağıdır. Makalede 10 adet yapıele alınmıştır. Bunlar; St. Sophia (Ayasofya Müzesi), Nakip Camii, Chrysocephalos (Ortahisar Fatih Camii), St. Anne (Küçük Ayvasıl Kilisesi), St. Basil, St. Eugenios (Yeni Cuma Camii), Zeytinlik Camii, St. Philip (Kudrettin Camii), Church C olarak adlandırılan bir kilise ve Chapel D olarak adlandırılan bir şapeldir. Akçaabat, 164 St. Barbara, 171 Ayvarvar, 171 St. Basil, 155, 156, 173 Church at Orta Mahalle, Akçaabat, 166, St. Eugenios, 141, 145, 149, 151, 156, 167 157, 158, 159, 160, 173, 174 Fetoka, 167, 168 St. Michael Akçaabat, 164, 165, 167 Golden Headed Virgin, 146 St. Philip, 145, 156, 159, 160, 161, 167, Hatuniye Camii, 174 173, 174 Kaymaklı, 144, 155, 169 St. Sophia, 141, 142, 145, 149, 151, 160, Nakıp Cami, 152, 173 161, 162, 163, 164, 169, 172, 173, 174, St. Andray, 152 175 St. Andrew, 142, 152 Surmene, 167 St. Anne, 142, 143, 145, 149, 154, 164, The Armenian Monastery of Kaymaklı, 173, 174 169, 170 223
The Chrysocephalos, 144, 146, 147, 159, Zeytinlik Camii, 164, 173 167, 172, 173, 174 Zigana, 169 Yeni Cuma Camii, 156
2.3.2.3. Les Monastéres Et Les Églises De Trébizonde, Gabriel Millet, Belleten, Cilt: 29, Sayı: 113-116, Ankara, 1965, s. 419-459.
Gabirel Millet tarafından yazılan Les Monastéres Et Les Églıses De Trébızonde (Trabzon’un Manastırlarıve Kiliseleri) adlıbu makale ilk olarak 1895 yılında Bulletin de Correspondance Hellenique adlıdergide, Paris’te yayımlanmıştır. Makale, yazıldığıyıl ve içerdiği bilgiler itibariyle önemli bir mimarlık tarihi kaynağıdır. Çalışma birçok yapıile ilgili bilgi barındırmasının yanısıra özellikle Saint Eugene (Yeni Cuma Camii), Sainte Sophie (Ayasofya Müzesi) ve Chrysoképhalos (Ortahisar Fatih Camii) üzerinde yoğunlaşmaktadır. Çalışmanın içeriğinde ele aldığıbu yapıların yükseklikleri, kubbe çapları, batı ve kuzey cephelerinin uzunlukları karşılaştırılmışve bu değerler üzerinde değerlendirmeler yapılmıştır. Metinde, Sainte Anne (Küçük Ayvasıl Kilisesi), Nakhip Djami (Nakip Camii), Chrysokephalos (Ortahisar Fatih Camii), Saint Eugene (Yeni Cuma Camii), Sainte Sophie (Ayasofya Müzesi), Moum-hane (Mumhane Camii), Saint Basile, Saint Philippe (Kudrettin Camii) ve Panaghia Évanghélistria kiliselerinin plan çizimleri mevcuttur. Boz-Tépé, 421 449, 450, 451, 452, 453, 454, 455, 456, Jéni Djouma Djami, 428 458 Kahrié-djami,455 Panaghia Évanghélistria, 421, 443, 454 Le Monastére Arménien de Kaimakli, Panaghia Théosképastos, 421 442 Saint Anne, 421, 433, 436, 437, 443, 444, Le Monastére de la Théosképastos, 442 445, 456, 458 Le Monastére de Saint Sabas, 442 Saint Basile, 421, 443, 445, 453, 454 Moum-hané Djami, 443, 445 Saint Eugéne, 421, 422, 425, 426, 428, Nakhip Djami, 420, 443, 445 441, 443, 445, 446, 447, 448, 449, 450, Orta Hisar Djami, 420 451, 453, 454, 456, 457 Panaghia Chrysoképhalos, 420, 421, 422, Saint Georges, 422, 439 423, 426, 441, 443, 445, 446, 447, 448, Saint Grégoire de Nysse, 440 Saint Lean, 440 224
Saint Onuphre, 440 Saint Sophie, 421, 428, 433, 441, 443, Saint Philippe, 440, 443, 454, 456 445, 446, 447, 449, 450, 451, 452, 453, Saint Sabas, 421, 439, 443 456, 457
2.3.2.4. Deux Monuments Byzantines de Trébizonde, N. Baklanov, Byzantion, Cilt: 4, (1927-1928), 1964, s. 363-391.
N. Baklanov tarafından kaleme alınan makalenin dili Fransızcadır. Byzantion – Revue Internationale Des Etudes Byzantines adlıderginin 1964 yılında yeniden düzenlenerek kitaplaştırılan serisinin 1927-1928 yıllarınıkapsayan 4. cildinde yer almaktadır. Makale doğrudan bir mimarlık tarihi makalesi olmakla birlikte Trabzon’da bulunan iki cami; Yeni Cuma Camii ve Orta Hisar Fatih Camii hakkında bilgi vermektedir. Metinde, ele alınan bu iki yapının çizmlerine ve fotoğraflarına da ulaşmak mümkündür. Basilique de st. Marie Chrysokefalos, 383 Orta Hisar, 379 Panagia Chrysocéphale, 376, 377, 378, 379, 385,386, 387, 388, 390 Saint Anne, 375 Saint-Eugéne, 363, 364, 367, 369, 374, 375, 377, 379, 385, 386, 387, 388, 390 Yeni Djoumé Djami, 363
2.3.2.5. Trebisonda, L’impero Dimenticato, Renata L. Cargnelli
Trebisonda, L’impero Dimenticato (Trabzon, Unutulmuşİmparatorluk) adlıbu makalenin kaynağı, yayınlandığıeser bulunamamıştır. Ankara’da bulunan Türk Tarih Kurumu Kütüphanesinde kitapçık şeklinde bir makale olarak bulunmaktadır. Kütüphanenin veri tabanından elde edilen bilgi ile makalenin, yayınlandığıderginin 64. cilt ve 86. sayısında olduğunu anlayabiliyoruz. Makalede yazım yılıverilmemiştir ancak yazarın kullandığıkaynakların yayım yıllarına bakarak 1975 ve sonrasınıtahmin etmek mümkündür. Yazının dili İtalyancadır. Genel olarak Trabzon tarihine odaklanan bir makale olsa da içerisinde Yeni Cuma Camii, Gülbahar Hatun Camii ve Sümela Manastırıvs. ile ilgili bilgi barındıran bir eserdir. 225
Ayasofia, 65, 66, 68, 69, 71 Trapezos, 58 Gülbahar Hatun, 68 Trapezunt, 73 Fatih Camii, 68 Trapezunte, 52, 58, 73 La moschea di Gülbahar, 68 Trapezuntina, 66 Orta Hisar Camii, 68 Trebisonda, 55, 58, 60, 61, 62, 63, 64, 65, S. Anna, 68 66, 67, 68, 70, 71 S. Eugenio Martire, 68 Trebizonda, 73 Sumela, 68, 69, 70 Trébizonde, 72 Trapézonte, 72 Yeni Cuma Camii, 68 226
3. DEĞERLENDİRME
3.1. Trabzon Mimarlık ve Sanat Tarihi Literatürünün Kısa Tarihi
Trabzon’un yazım serüveni, tarihi M.Ö. 400’lere dayanan Ksenophon’un Anabasis’i ile başlar. Atinalıkomutan Ksenophon’un ve on bin askerin Anadolu içinden geçerek Karadeniz kıyılarına ulaşmasının anlatıldığıAnabasis – Onbinlerin Dönüşü adlıkitapta, Ksenophon’un yolculuk esnasında tuttuğu notlar yer almaktadır. Aşık Mehmed’in Menazıru’l-Avalim adlıeseri, Trabzonlu bir yazarın kaleminden yazılan ilk seyahatname özelliğine sahiptir. Trabzon’un şehir tarihi yazımıbağlamındaki ilk örnek ise; Şakir Şevket’in 27 Ağustos 1877 tarihinde iki cilt olarak yayınladığı “Trabzon Tarihi” adlıkitabıdır. 1847 yılında Trabzon’un Cami-i Kebir Mahallesi’nde doğan Şakir Şevket, Trabzonlu oluşu ile de önemli bir yerel tarihçidir. Anadolu hakkında araştırma yapmak üzere Fransa Hükümeti tarafından gönderilen ve topladığıbilgileri önce üç ciltlik büyük bir albüm halinde yayınlayan Mimar Charles Texier (1802-1871) sonra bu malzemenin yardımıyla küçük bir cilt daha meydana getirmiştir. İngiliz P. Pullan ile ortaklaşa hazırladıkları, 1864 yılında yayınlanan L’architecture Byzantine adlıkitap ise Anadolu’dan bazıBizans yapılarıile birlikte Trabzon kiliselerini ilk kez tanıtmaktadır. Eyice, bu bilgilerin çoğu durumda yeteri kadar açık olmadığınıhatta bazen eksik ve yanıltıcıolduğunu iddia etmektedir (Eyice, 1976). Buna karşın Texier’in bu kitabıbilimsel anlamda hazırlanmışTrabzon’a ilişkin gezi ve inceleme yazılarıbağlamında ilk çalışma olarak değerlendirilebilir. Şehrin mimarlık ve sanat tarihine yönelik yayınlar; her ikisi de 1895 yılında yayınlanan Josef Strzygowski’nin “Les Chapiteaux de Sainte – Sophie at Trébizonde”57 ve Gabriel Millet’in “Les Monastéres et les Églises de Trébizonde”58 adlımakaleler ile devam etmiştir. Bunları, 1910’da yayınlanan A. Çakalof’un Byzantion Naidrion Paraten
57 Strzygowski, J.,1895. Les Chapiteaux de Sainte-Sophie at Trebizonde, Bulletin de Correspondance Hellenique, 19, 517-522. 58 Millet G.,1895. Les Monastres et les Eglises de Trebizonde, Bulletin de Correspondance Hellenique, 19, 419-459. 227
Trapezounta59 adlımakalesi ve yine aynıtarihli F. W. Hasluck’ın “Genoese Monuments at Trebizond”60 başlıklımakalesi izler. 1914 tarihli E.D. Balyan’ın Hay Vanorayk i Turkia 1: Kağadio, Sepasdio yev Drabizoni gusagalutyants Yeğadz Vanorayk (Türkiye’deki Ermeni Manastırları1: Ankara, Sivas ve Trabzon Vilayetlerindeki Manastırlar) adlıkitabıyerel tarih çalışmaları bağlamında önemlidir. 1914’ten 1928 yılına gelinceye değin geçen 14 senede, tespit edilen herhangi bir çalışma yoktur. Byzantion’da 1928 yılında yayınlanan N. Baklanov’un, “Deux Monuments Byzantines de Trebizonde”, M. Alpatov’un “Les Reliefs de la Sainte-Sophie de Trebizonde” ve N. Brounov’un “La Sainte-Sophie de Trebizonde” başlıklımakaleleri doğrudan Trabzon ölçeğinde hazırlanan önemli çalışmalardır.61 Baklanov, Trabzon’daki St. Eugenios ile Panagia Chrysocephalos kiliselerini; Alpatov, Trabzon Ayasofyası’nın cephe kabartmalarını; Borunov ise, araştırma yazısıve gezi raporu olarak yine Ayasofya’yı çalışmalarına konu edinmişlerdir (Tuluk ve Düzenli, 2010). Bunları; 1930’da David Talbot Rice’ın “Notice on Some Religious in the City and Vilayet of Trebizond” başlıklımakalesi izler.62 1923’e kadar Trabzon metropoliti olan, bu tarihten sonra Atina Metropolitliği makamına geçen Chrysanthos’un 1933’te basılan Trabzon kiliseleri hakkındaki eseri, 63 aslında bir tarih yazınıolmakla birlikte, şehrin dini yapılarıhakkında önemli bilgilere sahip olmasıbakımından son derece dikkate değerdir (Eyice, 1976). Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürü içerisinde bir Türk’ün adına Strzygowski ve Millet’den 40 yıl sonra 1935 yılında rastlamaktayız. Bilge’nin Yeni Adam dergisinde yayınlanan “Trabzon’da Tarihi Eserler” 64 başlıklımakalesi o yıllarda tarihi yapıların durumunu yansıtmasıbakımından incelemeye değerdir. Trabzon’un mimari yapılarından bahseden erken tarihli bir diğer çalışma ise Sedat Çetintaş’ın 1937 tarihli raporudur. Abideleri Koruma Heyeti üyesi Mimar Sedat Çetintaş, 1937 tarihinde Kayseri, Sivas ve Amasya ile birlikte Trabzon’daki eserlerin incelenmesi
59 Çakalof, A.,1910. Byzantion Naidrion Paraten Trapezounta, Byzantinische Zeitschrift, XIX, 119-121. 60 Hasluck, F. W., 1910-1911. Genoese Monuments at Trebizond, Annual of the British School of Athens, 18, 141-142. 61Baklanov, N.,1927-28. Deux Monuments Byzantines de Trebizonde, Byzantion, 363-39; Alpatov, M., 1927-28. Les Reliefs de la Sainte-Sophie de Trebizonde, Byzantion, 407-418; Brounov, N., 1927-28. La Sainte-Sophie de Trebizonde, Byzantion, 393-405. 62 Rice, D. T.,1929-30. Notice on Some Religious Buildings in the City and Vilayet of Trebizond, Byzantion, 5, 47-81. 63 Chrysanthos, 1933. He Ekklesia Trapezountos, Archeion Pontou IV-V. 64Bilge, 1935. Trabzon`da Tarihi Eserler, Yeni Adam, 73, 4. 228
için görevlendirilmiş, hazırladığı“Trabzon’un San’at Eserleri” başlıklıraporunu dönemin Kültür Bakanlığı’na sunmuştur (Düzenli, H.İ., 2008). Bu her ne kadar bilimsel bir araştırmadan ziyade bir rapor olsa da yapıların bu tarihlerdeki durumunu ortaya koyması, daha da önemlisi Çetintaş’ın yapılar hakkındaki tespit ve değerlendirmelerde bulunması bakımından son derece önemlidir (Tuluk ve Düzenli, 2010). Gabriel Millet ve David Talbot Rice’ın birlikte kaleme aldıklarıByzantine Painting at Trebizon,65 (1936) adlıkitap, Trabzon’un sanat tarihi literatürü bağlamında 1928 tarihli Alpatov’un makalesinden sonraki çalışmadır. 1937 yılına gelindiğinde literatürde iki Türk araştırmacının ismine rastlanmaktadır. Bunlardan ilki “Trabzon Eski Eserleri İçinde Excursien”66 başlıklımakalesi ile Abdullah Günel ve diğeri, “Trabzon ve Civarı”67 başlıklımakalesi ile Şinasi Emre’dir. Trabzon’un geleneksel mimarisinin araştırıldığıilk çalışma, Arkeolog Mahmut Akok’un 1951 yılında Arkitekt’te yayınladığı“Trabzon’un Eski Evleri”68 adlımakalesidir. Tuluk’un ifadesine göre; yazar, 1950 yılında Trabzon’a eski eserleri tetkik için gelmişve Çetintaş’ın 1937’de tespit ettiği iki eski eve ek olarak bu çalışmasında üç ev daha eklemiş ve bunlardan iki tanesinin çizimlerini yayınlamıştır (Tuluk ve Düzenli, 2010). 1953 yılına gelindiğinde Said Bilal Çakıroğlu’nun “Tarihi Eserleri İtibariyle Trabzon” başlıklı makalesine rastlamaktayız. 1935 yılında yayınlanan Bilge’nin makalesinden 18 yıl sonra yayınlanan bu makale, yapıların değişimlerinin gözlenebilirliği bakımından dikkate değerdir. 1960’lıyıllar Trabzon’da mimarlık tarihi çalışmalarında adeta İngilizlerin dönemi olmuştur. Anthony Bryer, David Winfield, Selina Ballance bu araştırmacıların öncülerindendir. 1960 yılında Selina Ballance’ın kaleme aldığı“The Byzantine Churches of Trebizond”,69 başlıklımakalegünümüze değin üzerinde pek de çalışılmamışbir konuyu – Trabzon’un Bizans dönemi kiliselerini – ele almasıyla önemlidir. Yine 1960 yılında yayınlanan David Winfield, M. Q. Smith, Sellina Ballance, A. Powell’ın kaleme aldıkları
65 Mıllet, G. ve Rice, D. Talbot, 1936. Byzantine Painting at Trebizon, Courtauld Institute Publications on Near Eastern Art; 1, George Allen & Unwin, London. 66 Günel, A.,1937. Trabzon Eski Eserleri İçinde Excursien, İnan Dergisi, 4, Trabzon Halkevi Yayını, 22-23. 67Emre, Ş.,1937. Trabzon ve Civarı, Belediyeler Dergisi, 23, Ankara, 63-83. 68 Akok, M.,1951. Trabzon’un Eski Evleri, Arkitekt Dergisi, 233-236, 103-114. 69Ballance, S., 1960. The Byzantine Churches of Trebizond, Anatolian Studies, 10, British Institute at Ankara, 141-175. 229
“The Yakupoğlu Konak: An Old Turkish House at Sürmene Kastil”70 başlıklımakale, içeriğindeki detaylıbilgi ve çizimlerle önemli bir monografik çalışmadır. Trabzon yerel tarih çalışmalarıiçerisinde bir diğer önemli monografik çalışma ise David Winfield’ın 1961 yılında Türk Arkeoloji Dergisinde yayınlanan “Ayasofya”71 başlıklımakalesidir. Bu dönem aynızamanda Ayasofya ile ilgili çalışmalarında yoğunlaştığıdönem olmuştur. Winfield’ın makalesinden sonra 1963 yılında Ayasofya ile ilgili 3 çalışma ortaya koyulmuştur. Bunlar: Tamara Talbot Rice’ın Decorations in the Seljukid Style in the Church of Saint Sophia of Trebizond, adlıkitabı, David Winfield’ın “Sancta Sophia, Trebizond: A Note on the Cleaning and Conservation Work” başlıklımakalesi ve Joyce Plesters’ın “Sancta Sophia, Trebizond: A Note on the Materials and Technique” başlıklı makalesidir. Winfield ve Plesters’ın çalışmalarımimarlık tarihi araştırmalarıiçerisinde yayınlandıklarıtarihe kadar yapılan tespit çalışmalarının yanısıra teknik konulara da değinmesi ile önemlidir. 1963 yılında Ömer Akbulut, Sümela72 adlıkitabıile Çakıroğlu’ndan 10 yıl sonra literatüre dahil olan Türk araştırmacıolarak karşımıza çıkmaktadır. Akbulut’u “Trabzon Yanbolu Köprüsü”73 başlıklımakalesi ile Zekeriya Taşlıizler. 1960’lıyıllar, Trabzon’daki anıtların üniversitelerde incelemeye değer bir alan olarak görüldüğü ilk yıllar olmuştur. 1964 yılında İstanbul Üniversitesi bünyesinde Hikmet Takaz tarafından hazırlanan Trabzon’daki Türk Mimari Eserleri ve Üslup Özellikleri74başlıklı lisans tezi bu alandaki ilk tez çalışmasıolma özelliğine sahiptir (Tuluk ve Düzenli, 2010). Yine aynıtarihli A. Kadir Topaloğlu’nun Karadeniz Bölgesi Köylerinde Ev ve El Sanatları75 adlılisans tezi bir diğer erken örnektir (Düzenli, 2010). 1966-1973 yıllarıarasında Archeion Pontou’da dört bölüm halinde yayınlanan “Nineteenth Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond: Architectural and Historical Notes” 76 başlıklımakaleler, Trabzon’da yer alan kilise, manastır ve şapellerin
70Winfield, D., Smith, M. Q., Ballance, S., Powell, A., 1960. The Yakupoğlu Konak: An Old Turkish House at Sürmene Kastil, Anatolian Studies, 10, British Institute at Ankara, 197-203. 71 Winfield D., 1961. Ayasofya Trabzon 1960, Türk Arkeoloji Dergisi, 11, 37-39. 72 Akbulut, Ö.,1963. Sümela, Trabzon Tarihi Dizisi. 73Taşlı, Z., 1963. Trabzon Yanbolu Köprüsü, KarayollarıBülteni, Ankara, 3-5. 74 Takaz, H.,1964. Trabzon’daki Türk Mimari Eserleri ve Üslup Özellikleri, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. 75 Topaloğlu, A. K.,1964-65. Karadeniz Bölgesi Köylerinde Ev ve El Sanatları, Lisans Tezi, Ankara Ün. D.T.C.F. Coğrafya Böl.,Ankara. 76 Ballance, S., Bryer, A., Winfield, D., 1966. Nineteenth Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond: Architectural and Historical Notes, Part I, Archeion Pontou, 28, 233-308.; Bryer, A., 1968. Nineteenth Century Monumnts in the City and Vilayet of Trebizond: Architectural and Historical Notes, Part II, Archeion Pontou, 29, 89-132.; Bryer, A. ve Winfield, D., 1970. Nineteenth Century Monuments in the 230
hem envanterini hem de detaylımimari değerlendirmelerini vermesi bakımından son derece önemlidir (Tuluk ve Düzenli, 2010). 1968’de David Talbot Rice’ın editörlüğünde yayınlanan The Church of Hagia Sophia at Trebizond isimli kitap77 ise Trabzon Ayasofya’sıile ilgili yapılmışen kapsamlıçalışma olma özelliğindedir (Tuluk ve Düzenli, 2010). 1960-1970 yıllarıarasındaki 52 çalışmanın 24’ü yerli, 28’i yabancıaraştırmacılara aittir. 1970-1980 yıllarıarasında ise, toplam 44 adet mimarlık ve sanat tarihi çalışması ortaya koyulmuşolup, bunlardan 23 tanesi yerli, 21 tanesi ise yabancıaraştırmacılara aittir. Yerli araştırmacıların oranının artmaya başlamasının da bu 10 yıllık dilimde gerçekleştiğini söyleyebiliriz. 1970-1980 yıllarıarasındaki çalışmalardan öne çıkanlardan bir kaçı; Semavi Eyice’nin 1970 tarihli “Trabzon”78 başlıklımakalesi, yine 1970 tarihli Çevri Çağman’ın Trabzon Kızlar Manastırı79 adlılisans tezi, Semra Viter’in 1972 yılında hazırlamış olduğuTrabzon’da Aziz Eugenies Kilisesi (Yenicuma Camii)80 başlıklıyüksek lisans tezi, Mustafa Kavanoz’un 1974 tarihli Trabzon’da Camiye Çevrilen Bizans Eserlerinde Türklerin İlaveleri81 başlıklıyüksek lisans tezidir. Bu çalışmaları, Heath W. Lowry’nin 1975 tarihli “Trabzon’s Yeni Cuma Camii (New Friday Mosque): Why Is It Called What It Is?”82 ve Selina Ballance’ın 1977 tarihli “Early Turkish Buildings in Trabzon”83 başlıklımakaleler izler. 1980lere gelindiğinde; 1990 yılına kadarki 10 yıllık süreçte 158 adet mimarlık tarihi çalışmasının yayınlandığınıgörüyoruz. 1980-1988 yıllarıarasındaki 9 yılda toplam 48, 1989 yılında 17 ve 1990 yılında ise 24 yayın tespit edilmiştir. Yayın sayısındaki bu artış, - 89, 90 yılları- Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatüründe bir kırılma noktasıolarak dikkat çekmektedir.
City and Vilayet of Trebizond: Architectural and Historical Notes, Part III, Archeion Pontou, 30, 228-385.; Bryer, A., Isaac, J., Winfield, D., 1972-73. Nineteenth Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond: Architectural and Historical Notes, Part IV, Archeion Pontou, 31, 126-310. 77 Rice, D. T., (ed), 1968. The Church of Hagia Sophia at Trebizond, Edinburg Univercity Press, Edinburg. 78 Eyice, S., Trabzon, TTOK Belleteni (25/304), 1970, 7-11. 79 Çağman, Ç., 1970. Trabzon Kızlar Manastırı, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Bizans SanatıKürsüsü, İstanbul. 80 Viter, S., 1972. Trabzon’da Aziz Eugenies Kilisesi (Yenicuma Camii), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Ünivrsitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, İstanbul. 81 Kavanoz, M., 1974. Trabzon’da Camiye Çevrilen Bizans Eserlerinde Türklerin İlaveleri, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, İstanbul. 82 Lowry, H. W., 1975. Trabzon’s Yeni Cuma Camii (New Friday Mosque): Why Is It Called What It Is?, Bogaziçi Üniversitesi Dergisi, 3, 91-112; 83 Ballance, S., 1965. Early Turkish Buildings in Trabzon, Belleten, 29/113, 73-76. 231
Bu on yıllık süreç içinde 14 yayınla Haşim Karpuz en dikkat çeken araştırmacıdır. 1981 yılında yayınlanan “Trabzon Evleri”, 1982 tarihli “Trabzon Köy Evlerinin Mimari Özellikleri”, 1983 yılında Sanat Tarihi Yıllığı’nda yayınlanan “Trabzon’da Yok Olan Türk Devri Eserleri” ve 1989 tarihli “Trabzon’da Türk Devri Hamamları” yazarın öne çıkan önemli makaleleridir. Erzurum Atatürk Üniversitesi’nin Sanat Tarihi bölümünde lisans ve yüksek lisans tezi olarak hazırlanan çok sayıda çalışma Trabzon mimarlık ve sanat tarihine olan katkıları bağlamında dikkat çekicidir. Bu tezlerden öne çıkanlarından bir kaçışunlardır: Mustafa İskender’in 1981 tarihli Trabzon’da OsmanlıDönemi Camileri 84 , yine 1981 yılında hazırlanan Yücel Kumantaş’ın Trabzon’daki OsmanlıDönemi Çeşmeleri 85 ve Kemal Eyüboğlu’nun Trabzon’daki OsmanlıDönemi Türbeleri86 Trabzon’un OsmanlıDönemi çalışmalarıbağlamında önemlidirler. Dönemin tez çalışmalarına bir başka örnek, Trabzon’un sanat tarihine yaptığıkatkı ile önemli sayılabilecek olan Suat İskender’in 1987 yılında hazırlamışolduğu Doğu Karadeniz Konut Mimarisinde Süsleme Üzerine Bir İnceleme87 başlıklıyüksek lisans tezidir. 1985’te Anthony Bryer ve David Winfield’ın kaleme aldığıiki ciltlik The Byzantine Monuments and Topography of Pontos kitabı88 , Trabzon’un Bizans anıtlarıüzerine odaklanmış, 1895’te başlayan araştırmaların bir bakıma tüm sonuçlarının bir araya getirildiği, bütüncül bir bakışaçısısergileyen son çalışma olmuştur (Tuluk ve Düzenli, 2010). 1990lardan sonra çalışmalar artarak devam etmiştir. 89-90 yıllarında gözlenen artış 91 yılında da devam etmiştir. Kutsal Öztürk ve Ayşe Velioğlu Sağsöz’ün birlikte kaleme aldıkları“Trabzon Kenti KorunmasıGerekli Kültür Varlıklarında Ahşap ve TaşYapı Cephelerinde Pencere Oran ve Özellikleri”89 başlıklımakale ve Kenan İnan’ın kaleme
84 İskender, M., 1981. Trabzon’da OsmanlıDönemi Camileri, Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, Erzurum. 85 Kumantaş, Y., 1981. Trabzon’daki OsmanlıDönemi Çeşmeleri, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, Erzurum. 86 Eyüboglu, K., 1982. Trabzon’daki OsmanlıDönemi Türbeleri, Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Erzurum. 87 İskender, S., 1987. Doğu Karadeniz Konut Mimarisinde Süsleme Üzerine Bir İnceleme, Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. 88 Bryer, A. ve Winfield, D.,1985. The Byzantine Monuments and Topography of Pontos, Dumbarton Oaks Res. Lib., Washington DC. 89 Öztürk, K. ve Velioğlu, A., 1991. Trabzon Kenti KorunmasıGerekli Kültür Varlıklarında Ahşap ve Taş YapıCephelerinde Pencere Oran ve Özellikleri, Taç VakfıYıllığı, İstanbul, 154-162. 232
aldığı“Bedestenlerin Türk Ticari Mimarisindeki Yeri ve Trabzon Bedesteni“90 başlıklı makaleleri önemlidir. Halil Albayrak’ın 1991 yılında hazırlamışolduğu Trabzon (Merkez) Konaklarıadlı tez çalışması, Erzurum Atatürk Üniversitesinde hazırlanan Trabzon’da OsmanlıDönemi Hamamları91 adlıTaşçı’nın 1992 tarihli yüksek lisans tezi, 1993 tarihli Mehmet Yavuz’un Çaykara-Dernekpazarı ve Köylerindeki Osmanlı Dönemi Camileri 92 ve Fulya Şahinkaya’nın İTÜ’de hazırlamışolduğu 1994 tarihli Trabzon’da Cephanelik Binası Restorasyonu93başlıklıtezi bu dönemin içerikleri itibariyle önemli tez çalışmalarındandır. Bu yıllarda kaleme alınan Hüseyin Albayrak’ın tümü 1998 yılında yayınlanan Trabzon İmâret (Hâtûniye) Külliyesi,94 Trabzon İskender Paşa Külliyesi,95Trabzon Orta Hisâr ve Çevresi96 adlıkitaplarıve Murat Yüksel’in 5 cilt halindeyayınlanan Trabzon’da Türk-İslam Eserleri ve Kitabeleri 97 adlıkitaplarızikredilmeye değerdir. 1997 yılında GündağKayaoğlu’nun editörlüğünde yayınlanan Bir Tutkudur Trabzon 98 adlıkolektif kitap ise, içerisinde önemli yazarların makalelerini barındırmasıile dikkate değer bir çalışmadır. 2000’lere gelindiğinde; 2001-2011 yıllarıarasında toplam 200 mimarlık ve sanat tarihi ile doğrudan ya da dolaylıyayın tespitedilmiştir. Bu süreçte Karadeniz Teknik Üniversitesi Mimarlık Bölümü çalışmalarının yeri dikkate değerdir. Mustafa Reşat Sümerkan ve Hamiyet Özen’in 2001 yılında birlikte kaleme aldıkları “Doğu Karadeniz Ağa Konaklarının Son Örneği: Yakupoğlu Konağı”99 başlıklımakale, Necmettin Aygün’ün 2002 tarihli “XVIII. Yüzyılda Trabzon’un Ticari Yapıları”100 başlıklı
90 İnan, K., 1996. Bedestenlerin Türk Ticari Mimarisindeki Yeri ve Trabzon Bedesteni, OTAM Ankara Üniversitesi OsmanlıTarihi Arastırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 7, 119-133. 91 Taşçı, A., 1992. Trabzon’da OsmanlıDönemi Hamamları, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, Erzurum. 92 Yavuz, M., 1993. Çaykara-Dernekpazarıve Köylerindeki OsmanlıDönemi Camileri, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, Erzurum.. 93 Şahinkaya, F., 1994. Trabzon’da Cephanelik BinasıRestorasyonu, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. 94 Albayrak, H.,1998. Trabzon İmâret (Hâtûniye) Külliyesi, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları: 68, Trabzon. 95 Albayrak, H.,1998. Trabzon İskender Pasa Külliyesi, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları: 67, Trabzon. 96 Albayrak, H.,1998. Trabzon Orta Hisâr ve Çevresi, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları: 72, Trabzon. 97 Yüksel, M.,2000. Trabzon’da Türk-İslam Eserleri ve Kitabeleri, 5 Cilt, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, 58, Trabzon. 98 Kayaoğlu, G. ve diğ. (haz.), 1997. Bir Tutkudur Trabzon, YapıKredi Yayınları, İstanbul. 99 Sümerkan, M. R. ve Özen, H.,2001. Doğu Karadeniz Ağa Konaklarının Son Örneği: Yakupoğlu Konağı”, TAÇ Vakfı25. Yıl Armağan Kitabı, İstanbul. 100 Aygün, N.,2002. XVIII. Yüzyılda Trabzon’un Ticari Yapıları, Trabzon ve Çevresi: UluslararasıTarih-Dil- Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001, Trabzon), Bildiri Kitabı, Cilt 1, Trabzon Valiligi İl Kültür Müdürlügü Yayınları: 12, Trabzon, 249-272. 233
bildirisi, Sağsöz, Midilli, Elmalıve Özgen’in “Tarihi Çevre İçinde Koruma Çalışmalarının Arkasından Yaşanan ‘Antagonizm’: Trabzon Bedesten Örneği”101 başlıklıbildirisi dikkat çekicidir. Ayrıca; İbrahim Okman’ın “Çaykara ve Dernekpazarı’nda Geleneksel Camiler”102, M. Reşat Sümerkan’ın “Sürmene’de Bir ‘Kale’ Ev: MemişAğa Konağı” 103 ve Ayşe Sağsöz ile Murat Tutkun’un birlikte kaleme aldıkları“Uzungöl Köyü’nde Konut Mimarisi”104 başlıklımakaleler geleneksel yapılara yönelik örnek çalışmalardır. Ömer İskender Tuluk ve Halil İbrahim Düzenli editörlüğünde 2010 yılında yayınlanan Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza adlıkitap, Trabzon’un yerel tarihi üzerine yapılmışen güncel, bilimsel ve bütüncül çalışmadır. İçerisinde çok sayıda makaleye yer verilen kitapta, Trabzon’un mimarlık tarihinin, mimarlık, sanat ve kent bağlamındaki önemine değinen metinler mevcuttur. Bunlara birkaç örnek olarak; Temel Öztürk’ün “Arşiv Kayıtlarına Göre Trabzon’da Üçüncüoğlu Sarayı”,105 Turan Açık’ın “Bir Yeniden İnşa Denemesi: 18. Yüzyıl Ortalarında Trabzon Evleri Hakkında Bazı Tespitler”, 106 ve Halil İbrahim Düzenli ile Evrim Düzenli’nin “OsmanlıMimarlığını Trabzon’dan Okumak: Gülbahar Hatun ve İskender Paşa Camileri Karşılaştırması”, 107 başlıklımakaleleri verilebilir. Bunların yanısıra Ömer İskender Tuluk’un çok sayıda makalesine kitap içerisinde yer verilmiştir. Bunlardan birkaçı; “OsmanlıDönemi Trabzon’unda Mimari Yapı Kültürü” 108 başlıklımakale, Halil İbrahim Düzenli ile birlikte kaleme aldıkları “Osmanlı’da Fetih SonrasıDinsel Mekânın Camileştirilme Anlayışı: Trabzon Örneği
101 Sağsöz, A.; Midilli, R.; Elmalı, D.; Özgen, S., 2004. Tarihi Çevre İçinde Koruma Çalışmalarının Arkasından Yaşanan ‘Antagonizm’: Trabzon Bedesten Örneği, 15. UluslararasıYapıve Yasam Kongresi: Kentler ve Mimarlık (18-20 Eylül 2003, TMMOB Mimarlar OdasıBursa Şubesi), Bildiri Kitabı, Bursa, 103- 132. 102 Okman, İ.,2005. Çaykara ve Dernekpazarı’nda Geleneksel Camiler, Geçmişten Geleceğe Çaykara Dernekpazarı, Çaykara ve DernekpazarıKültür Yardımlasma Cemiyeti Yay., İstanbul, 579-586. 103 Sümerkan, M. R.,2005. Sürmene’de Bir ‘Kale’ Ev: MemişAğa Konağı, Tekne, 2, Sürmene Lisesi Dergisi, Trabzon, 46- 48. 104 Sağsöz, A. ve Tutkun, M.,2005. Uzungöl Köyü’nde Konut Mimarisi, Geçmişten Geleceğe Çaykara Dernekpazarı, Çaykara ve DernekpazarıKültür Yardımlaşma Cemiyeti Yay., İstanbul, 573-578. 105 Öztürk, T.,2010. Arşiv Kayıtlarına Göre Trabzon’da Üçüncüoğlu Sarayı, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı- Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul. 106 Açık, T.,2010. Bir Yeniden İnşa Denemesi: 18. Yüzyıl Ortalarında Trabzon Evleri Hakkında Bazı Tespitler, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul. 107 Düzenli, H. İ., Düzenli, E., 2010. OsmanlıMimarlığınıTrabzon’dan Okumak: Gülbahar Hatun ve İskender Paşa Camileri Karşılaştırması, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul. 108 Tuluk, Ö. İ.,2010. OsmanlıDönemi Trabzon’unda Mimari YapıKültürü, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı- Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul. 234
(1461–1665)”109 ve “Trabzon Camileri: Bir Envanter Denemesi (1461–2004)”110, Serap Durmuşile; “Araklı’nın Çok Kubbeli Camileri Üzerine Birkaç Not”111, Fulya Üstün ile; “Trabzon Bedesteni: Türk Bedesten Mimarisindeki Yeri ve Sorunlarına İlişkin Bir Değerlendirme”112 ve Halil İbrahim Düzenli ve Evrim Düzenli ile; “Yitik Mirasın İzinde: Trabzon’da OsmanlıCami ve Mescitleri (1461–1583)”113, başlıklımakalelerdir. Tüm bu çalışmalar Trabzon’un yerel mimarlık tarihine doğrudan katkı sağlayan önemli çalışmalardır. Son dönem kitap çalışmalarına bir başka örnek 2004 yılında yayınlanan Anthony Eastmond’un Art and Identity in Thirteenth-Century Byzantium: Hagia Sophia and the Empire of Trebizond114adlıkitabıdır. Kitap, Ayasofya’yıbütüncül ele almasıve sanat tarihine olan katkılarıile önemli bir çalışmadır. Bir diğer yayın ise Anthony Bryer ve David Winfield’ın 1985’te yayınladıkları The Byzantine Monuments of the Pontuskitabının devamıniteliğinde olan Anthony Bryer, David Winfield, Selina Ballance ve Jane Isaac’ın 2002 yılında yayınladıklarıThe Post-Byzantine Monuments of the Pontus115 adlıkitaptır. Son dönem tez çalışmalarına örnek olarak; Emre Engin’in Karadeniz Teknik Üniversitesi Mimarlık Bölümü dahilindeTarihi Trabzon Kent İçi Hanlarının Analizi Ve Yeni İşlev Önerileri116 başlıklı2002 tarihli yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi’nde hazırlanan Ömer Kahrıman’ın 2003 tarihli Trabzon’daki Türk-İslam Devri Mimari Eserleri117 adlıyüksek lisans tezi ve Arda Çakmak’ın Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat
109 Tuluk, Ö. İ. ve Düzenli, H. İ.,2010. Osmanlı’da Fetih SonrasıDinsel Mekânın Camilestirilme Anlayısı: Trabzon Örnegi (1461–1665), Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul. 110 Tuluk, Ö. İ. ve Düzenli, H. İ.,2010. Trabzon Camileri: Bir Envanter Denemesi (1461–2004), Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul. 111 Tuluk, Ö. İ. ve Durmuş, S.,2010. Araklı’nın Çok Kubbeli Camileri Üzerine Birkaç Not, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul. 112 Tuluk, Ö. İ. ve Üstün, F.,2007. Trabzon Bedesteni: Türk Bedesten Mimarisindeki yeri ve Sorunlarına İliskin Bir Degerlendirme, TTK Belleten, (LXXI/262), 923-937. 113 Tuluk, Ö. İ.; Düzenli, H. İ.; Düzenli, E., 2010. Yitik Mirasın İzinde: Trabzon’da OsmanlıCami ve Mescidleri (1461–1583), Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul. 114 Eastmond, A.,2004. Art and Identity in Thirteenth-Century Byzantium: Hagia Sophia and the Empire of Trebizond, BirminghamByzantine and Ottoman Monographs 10. Aldershot, U.K. Ashgate. 115 Bryer, A. ve diğ.,2002. The Post-Byzantine Monuments of the Pontus, Variorum Collected Studies Series, Suffolk. 116 Engin, E.,2002. Tarihi Trabzon Kent İçi Hanlarının Analizi Ve Yeni İşlev Önerileri, Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon. 117 Kahrıman, Ö.,2003. Trabzon’daki Türk-İslam Devri Mimari Eserleri, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. 235
Fakültesi’nde, lisans tezi kapsamında hazırladığıTrabzon’da Dört Manastır 118 adlı çalışmasıverilebilir. Bu 10 yıllık son dönemde daha önce kaynak bazında eksikliği duyulan görsel belgelere dayalıyayınlara da rastlanmaktadır. Kişisel fotoğraf arşivlerinden ya da araştırmalardan yararlanılarak hazırlanan bu çalışmaların görsel hafıza ve yerel tarihe önemli katkılarıolduğu şüphesizdir. Bu çalışmalardan öne çıkan birkaçışunlardır: Candan Nemlioğlu’nun 2001 yılındaki “Görsel Belgelerde Trabzon”119 başlıklıbildirisi ve 2005 yılında yayınladığıGörsel Belgelerde Trabzon: Panel ve Tablolar (Yağlıboya- Suluboya- Karakalem) Gravür ve Litografiler 1461-1914,120adlıkitabı, Osman Nuri Kardeş’in 1999- 2011 yıllarıarasında yayınladığı5 ciltlik Eski Fotoğraflarda Trabzon 121 albümleri, Süleyman İskender’in 2002 yılında yayınladığıkişisel bir yayın olan Trabzon Fotoğraf Albümü122 adlıkitap ve 2006 yılında yayınlanan Atilla Bölükbaşı’nın 2 ciltlik Anılarda Trabzon123 adlıkitaplarıdır.
3.2. İstatistiki Bir Değerlendirme
Trabzon literatürü içerisinde tespit edilen mimarlık ve sanat tarihi yayınlarının yıllık periyotlara göre yayın sayısı, kaleme alındıklarıdiller ve konu edinilen dönemler bağlamında değerlendirmeler yapılmışve bu değerlendirmeler grafikler halinde ortaya koyulmuştur.
118 Çakmak, A., 2003. Trabzon’da Dört Manastır, Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Erzurum. 119 Nemlioglu, C., 2002. Görsel Belgelerde Trabzon, Trabzon ve Çevresi: Uluslar arasıTarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001, Trabzon), Bildiri Kitabı, Cilt 2, Trabzon Valiligi İl Kültür Müdürlügü Yayınları: 12, Trabzon, 429-481. 120 Nemlioğlu, C.,2005. Görsel Belgelerde Trabzon: Panel ve Tablolar (Yaglıboya- Suluboya-Karakalem) Gravür ve Litografiler 1461-1914, Trabzon AraştırmalarıMerkezi VakfıYayınları:4, İstanbul. 121 Kardeş, O. N.,1999. Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 1, Karadeniz Teknik Eğitim VakfıYay., Trabzon; Kardeş, O. N., 2001. Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 2, Çağlayan Basımevi, İstanbul; Kardeş, O. N., 2005. Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 3, Karadeniz Teknik Eğitim VakfıYay., Trabzon; Kardeş, O. N., 2006. Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 4, Karadeniz Teknik Eğitim VakfıYay., Trabzon; Kardeş, O.N., 2011. Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 5, Trabzon. 122 İskender, S.,2002. Trabzon Fotoğraf Albümü, Trabzon. 123 Bölükbaşı, A.,2006. Anılarda Trabzon, C.1-2, Serander Yayınları, Trabzon. 236
3.2.1. Yıllara Göre Yayın SayısıDağılımı
2001-2011 20190001900r2l 1991-2000 25190001900r2l 1981-1990 31190001900r1l 1971-1980 13190001900r1l 1961-1970 18190001900r1l 1951-1960 3190001900r1l 1941-1950 2190001900r1l 1931-1940 3190001900r1l Kitap Sayısı 1921-1930 0190001900r1l 1911-1920 4190001900r1l 1901-1910 0190001900r1l 1850-1900 9190001900r1l 1800-1850 1190001900r1l 1750-1800 1190001900r1l 0190001900r1l10190001900r1l20190001900r1l30190001900r1l9190001900r2l19190001900r2l29190001900r2l
Şekil 1. Mimarlık ve sanat tarihi kitaplarının yıllara göre dağılımı
Trabzon’un mimarlık ve sanat tarihi literatüründe kitapların yayınlanması 1850’lerden sonra başlar. Mimarlık tarihi literatüründeki en eski tarihli kitap; Heinrich Barth’ın Dr. H. Barth’s reise von Trapezunt durch die nördliche hälfte Klein-Asiens nach scutari im Herbst 1858124 adlıseyahatname kitabıdır. Seyahatnamelere, mimarlık tarihine olan katkılarınedeniyle mimarlık tarihi bibliyografyalarında yer verilmiştir. Ancak birer mimarlık tarihi kitabısayılmamaktadırlar. Literatür içerisindeki ilk mimarlık tarihi kitabı ise; Charles Texier ve P. Pullan’ın birlikte hazırladıkları1864 yılında yayınlanan Bizans sanatıhakkındaki L’architecture Byzantine 125 ’dir. Bu yayınları, 1890 tarihli Josef Strzygowski’nin Eine Trapezuntische Bilderhandschrift Vom Jahre 1346 126 adlıkitabı izler. Yayın sayısında 1960’lıyıllardan sonra ciddi bir artışgörülmektedir. En fazla kitap yayınıyapılan dönem ise 1991-2000 yıllarıarasıdır.
124 Barth, H.,1860. Dr. H. Barth’s reise von Trapezunt durch die nördliche hälfte Klein-Asiens nach scutari im Herbst 1858, Justus Perthes, Gotha. 125 Texier, C. ve Pullan, P.,1864. L’architecture Byzantine, London. 126 Strzygowski, J.,1890. Eine Trapezuntische Bilderhandschrift Vom Jahre 1346, Stutgart. 237
2001-2011 24190001900r3l 1991-2000 10190001900r4l 1981-1990 1190001900r4l 1971-1980 22190001900r1l 1961-1970 30190001900r1l 1951-1960 12190001900r1l 1941-1950 15190001900r1l Makale Sayısı 1931-1940 15190001900r1l 1921-1930 8190001900r1l 1911-1920 2190001900r1l 1901-1910 4190001900r1l 1850-1900 3190001900r1l 1800-1850 1190001900r1l 1750-1800 0190001900r1l 0190001900r1l20190001900r1l9190001900r2l29190001900r2l20190001900r3l9190001900r4l29190001900r4l
Şekil 2. Mimarlık ve sanat tarihi makalelerinin yıllara göre dağılımı
Literatürde Trabzon mimarlık tarihi ile ilgili ilk makale, yine bir seyahatname olan Henry Suter’in 1840 tarihli “Notes on a Journey from Erș-Rum to Trebizond, by Way of Shebb-Khaneh, Kara Hisvas, Tokat, and Erzurun, in October, 1838” 127 başlıklı makalesidir. Bunu 1895 yılında yayınlanan Josef Strzygowski’nin “Les Chapiteaux de Sainte – Sophie at Trébizonde”128 ve Gabriel Millet’in “Les Monastéres et les Églises de Trébizonde”129 adlımakaleler izler. Yukarıdaki grafik 1840-2011 yıllarıarasında 171 yılda yayınlanan toplam 391 makalenin yarısından fazlasının son 30 yıl içerisinde yayınlandığınıgöstermektedir. 1980- 1990 yıllarıarasıile başlayan artışgünümüze değin seyrini sürdürmektedir.
127Suter, H.,1840. Notes on a Journey from Erș-Rum to Trebizond, by Way of Shebb-Khaneh, Kara Hisvas, Tokat, and Erzurun, in October, 1838, Journal of the Royal Geographical Society of London, 10, 434-444, Blackwell Publishing on behalf of The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers). 128 Strzygowski, J.,1895. Les Chapiteaux de Sainte-Sophie at Trebizonde, Bulletin de Correspondance Hellenique, 19, 517-522. 129 Millet, G.,1895. Les Monastres et les Eglises de Trebizonde, Bulletin de Correspondance Hellenique, 19, 419-459. 238
2001-2011 16190001900r1l 1991-2000 28190001900r1l 1981-1990 11190001900r1l 1971-1980 7190001900r1l 1961-1970 4190001900r1l 1951-1960 0190001900r1l 1941-1950 0190001900r1l Tez Sayısı 1931-1940 0190001900r1l 1921-1930 0190001900r1l 1911-1920 0190001900r1l 1901-1910 0190001900r1l 1850-1900 0190001900r1l 1800-1850 0190001900r1l 1750-1800 0190001900r1l 0190001900r1l5190001900r1l10190001900r1l15190001900r1l20190001900r1l25190001900r1l30190001900r1l
Şekil 3. Mimarlık ve sanat tarihi tezlerinin yıllara göre dağılımı
1964 yılında Hikmet Takaz tarafından hazırlanan Trabzon’daki Türk Mimari Eserleri ve Üslup Özellikleri130 başlıklılisans tezi bu alandaki ilk tez çalışmasıolma özelliğine sahiptir. Yine aynıtarihli A. Kadir Topaloğlu’nun Karadeniz Bölgesi Köylerinde Ev ve El Sanatlarıadlılisans tezi bir diğer erken örnektir. 1960-1970 yıllarıarasındaki 4 adet tezin 3’ü İstanbul Üniversitesi’nde 1’i ise Ankara Üniversitesi’nde hazırlanmıştır. Karadeniz Teknik Üniversitesi’ne ilk kez 1987 yılında Mimarlık Bölümünde hazırlanan Ayşe Velioğlu (Sağsöz)’nun, Trabzon TaşYapıKonut Mimarisinde Cephe Elemanlarının Estetik Ağırlıklıİncelemesi 131 başlıklıtezi ile rastlanmaktadır. Doğrudan bir mimarlık ve sanat tarihi tezi olmayan bu çalışma mimarlık ve sanat tarihi literatürüne katkıda bulunmasıve KTÜ’de bu alanda hazırlanan en erken tarihli çalışma olmasıile önemlidir. Karadeniz Teknik Üniversitesi Mimarlık Bölümünde 2005 yılında aktif hale getirilen Mimarlık Tarihi Ana Bilim Dalı’ndan üretilen ilk tez çalışmasıise Fulya Üstün’ün 2008 yılında hazırlamışolduğuTarihsel Kaynaklara Göre Sinop Şehrinin Fiziksel Gelişimi (Antik Dönemden 19. yy. Sonuna Kadar) başlıklıtezidir. 1981-1990 yıllarıarasında hazırlanan toplam 11 tez tespit edilmiştir. Bunların 6’sı
130 Takaz, H.,1964. Trabzon’daki Türk Mimari Eserleri ve Üslup Özellikleri, Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. 131 Velioğlu, A., 1987. Trabzon TaşYapıKonut Mimarisinde Cephe Elemanlarının Estetik Ağırlıklı İncelemesi, Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü. 239
Erzurum Atatürk Üniversitesi, 5’i ise Karadeniz Teknik Üniversitesi’nde hazırlanmıştır. 1991-2000 yıllarıarasında üniversitelerde Trabzon’un mimarlık tarihine olan ilginin arttığı yukarıdaki grafikten anlaşılmaktadır. Toplam 23 adet tez çalışmasının 15’i KTÜ olmak üzere çeşitli üniversitelerde hazırlanmıştır. 2000-2011 yıllarına gelindiğinde ise tez sayısındaki azalma dikkat çekicidir. Tez sayısındaki bu düşüşve Karadeniz Teknik Üniversitesi’nde hazırlanan çalışmaların genelde azlığıdüşündürücüdür. Erzurum Atatürk Üniversitesi’nde 1973’ten beri Arkeoloji ve 1976’dan beri Sanat Tarihi bölümlerinin varlığının ve bu bölümlerde Trabzon ile ilgili pek çok çalışmanın ortaya koyulmasının yanı sıra Karadeniz Teknik Üniversitesi’nde hala Arkeoloji ve Sanat Tarihi bölümlerinin olmayışıTrabzon’un Mimarlık ve Sanat Tarihi literatürüne katkıbağlamında önemli nedenlerdendir. Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatüründeki bildiriler, her ikisi de Cengiz Eruzun’a ait olan iki bildiri ile başlar. Bunlardan ilki; 1973 yılında Etnografya ve Bilimsel Filmler Sempozyumu’nda sunulan “Doğu Karadeniz Bölgesinde Halk Mimarisi”132, diğeri ise; I. UluslararasıTürk Folklor Kongresi’nde 1977 yılında sunulmuşolan “Doğu Karadeniz’de Seranderler”133 başlıklıbildirilerdir.
132 Eruzun, C., 1973. Doğu Karadeniz Bölgesinde Halk Mimarisi, Etnografya ve Bilimsel Filmler Sempozyumu (11-13 Nisan 1973), Avusturya Kültür Yayınları: 3, İstanbul, 29- 30. 133 Eruzun, C., 1977. Doğu Karadeniz’de Seranderler, I. UluslararasıTürk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara, 125- 140. 240
2001-2011 15190001900r2l 1991-2000 24190001900r1l 1981-1990 22190001900r1l 1971-1980 2190001900r1l 1961-1970 0190001900r1l 1951-1960 1190001900r1l 1941-1950 0190001900r1l Bildiri Sayısı 1931-1940 0190001900r1l 1921-1930 0190001900r1l 1911-1920 0190001900r1l 1901-1910 0190001900r1l 1850-1900 0190001900r1l 1800-1850 0190001900r1l 1750-1800 0190001900r1l 0190001900r1l5190001900r1l10190001900r1l15190001900r1l20190001900r1l25190001900r1l30190001900r1l4190001900r2l9190001900r2l14190001900r2l19190001900r2l
Şekil 4. Mimarlık ve sanat tarihi bildirilerinin yıllara göre dağılımı
1981-1990 yıllarıarasında yayın sayısında adeta bir kırılma olmuştur. Kongreler ve sempozyumların artışı, paralelinde literatüre olan genel ilginin artışınıda beraberinde getirmiştir. 2000’li yıllarda ise Karadeniz Teknik Üniversitesi bünyesinde 2001, 2003, 2007 ve 2009 yıllarında gerçekleştirilen uluslar arasıLivenarch kongrelerinin Trabzon yerel mimarlık çalışmalarına önemli katkısıolmuştur. Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatüründe araştırma projeleri ve raporların ne denli az olduğu aşağıdaki grafikten de anlaşılmaktadır. 1931-1940 yıllarıarasındaki 2 rapordan ilki Sedat Çetintaş’ın 1937 tarihli “Trabzon Abideleri Üzerindeki Tetkiklerimin Verimi Olan Rapor” 134 başlıklıraporudur. Diğeri ise; J. H. Lambert’in “Şehircilik MütehassısıMimar J. H. Lambert Tarafından Avan Projesinde Teklif Edilen Trabzon Meselesi ve İmar Plân HarekâtıÜzerine İptidai Rapor (28 Ağustos-8 Eylül 1937): Esbabı Mucibe”135 başlıklıraporudur.
134 Çetintaş,S.,1937. Trabzon Âbideleri Üzerindeki Tetkiklerimin Verimi Olan Rapor, 18.08.1937 tarihli daktilo nüsha. 135 Lambert, J. H, 1937. Şehircilik MütehassısıMimar J. H. Lambert Tarafından Avan Projesinde Teklif Edilen Trabzon Meselesi ve İmar Plân HarekâtıÜzerine İptidai Rapor (28 Ağustos-8 Eylül 1937): Esbabı Mucibe, Belediyeler Dergisi (29), 1938, s. 36-43. 241
2001-2011 3190001900r1l 1991-2000 4190001900r1l 1981-1990 2190001900r1l 1971-1980 0190001900r1l 1961-1970 0190001900r1l 1951-1960 0190001900r1l 1941-1950 1190001900r1l 1931-1940 2190001900r1l Proje ve Rapor Sayısı 1921-1930 0190001900r1l 1911-1920 0190001900r1l 1901-1910 0190001900r1l 1850-1900 0190001900r1l 1800-1850 0190001900r1l 1750-1800 0190001900r1l 0190001900r1l1190001900r1l2190001900r1l3190001900r1l4190001900r1l5190001900r1l
Şekil 5. Mimarlık ve sanat tarihi araştırma projeleri ve raporlarının yıllara göre dağılımı
2001-2011 18190001900r7l 1991-2000 31190001900r7l 1981-1990 6190001900r6l 1971-1980 13190001900r2l 1961-1970 21190001900r2l 1951-1960 16190001900r1l 1941-1950 18190001900r1l 1931-1940 20190001900r1l Yayın Sayısı 1921-1930 8190001900r1l 1911-1920 6190001900r1l 1901-1910 4190001900r1l 1850-1900 12190001900r1l 1800-1850 2190001900r1l 1750-1800 1190001900r1l 0190001900r1l19190001900r2l9190001900r4l29190001900r5l18190001900r7l6190001900r9l
Şekil 6. Mimarlık ve sanat tarihi yayınlarının yıllara göre dağılımı
Tüm mimarlık ve sanat tarihi yayınlarının yıllara göre dağılımına bakıldığında en fazla sayıda çalışmanın ortaya koyulduğu dönemin son 30 yıllık dilimi kapsadığı görülmektedir. 1960’lara kadar olan yayın sayısının 1960’lardan itibaren artmakta 242
olduğunu görmekteyiz. 1980’li yıllarda ise yayın sayısında önemli bir artışolmuştur ve günümüze değin seyrini korumaktadır.
3.2.2. Yayınların Yazarlara Göre Dağılımı
29190001900r6l 2001-2011 19190001900r1l 6190001900r7l 1991-2000 25190001900r1l 10190001900r5l 1981-1990 27190001900r1l 23190001900r1l 1971-1980 21190001900r1l 24190001900r1l 1961-1970 28190001900r1l 7190001900r1l 1951-1960 9190001900r1l 15190001900r1l 1941-1950 3190001900r1l Yerli Yazarlar 12190001900r1l YabancıYazarlar 1931-1940 8190001900r1l 1190001900r1l 1921-1930 7190001900r1l 1190001900r1l 1911-1920 5190001900r1l 0190001900r1l 1901-1910 4190001900r1l 0190001900r1l 1850-1900 12190001900r1l 0190001900r1l 1800-1850 2190001900r1l 0190001900r1l 1750-1800 1190001900r1l 0190001900r1l 19190001900r2l 9190001900r4l 29190001900r5l 18190001900r7l
Şekil 7. Mimarlık ve sanat tarihi yazarlarının yıllara göre dağılımı
1930’lardan önceki dönemlerde yabancıseyyahların, araştırmacıların ve Trabzon’da yaşayan konsolos, asker vb. kişilerin gerek gezi notları, gerekse de araştırmalarına dayanarak ortaya koyduklarıçalışmalar, Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürü için oldukça önemli kaynaklardır. Türklerin konu ile ilgilenmesi ne yazık ki 1930’lu yıllarda başlamıştır. Yabancıyazarların sayısı1960’lara kadar artışgöstermişolmasına rağmen 60’lardan sonra düşüşe geçmiştir. Türk araştırmacıların 1930’larda başlayan serüveni 1960’lara kadar süreklilik gösterememişolsa da 1960’lardan itibaren ciddi bir artışgörülmektedir. Özellikle 1980’li yıllardaki yayın sayısındaki kırılma önemlidir. Yerli yazarların yabancıyazarlara oranındaki düşüşde aynıdöneme rastlar ve günümüze değin bu seyir sürmektedir. 243
3.2.3. Yayınların Dillere Göre Dağılımı
13;6% 1;1% 4;2% 1;1% 8;4% Türkçe İngilizce Yunanca Fransızca 27;13% Almanca İtalyanca Ermenice 150;57% İsveççe
Şekil 8. Mimarlık ve sanat tarihi kitaplarının dillere göre dağılımı
Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürü kapsamında ele alınan kitapların dillere göre dağılımıyukarıdaki grafikte gösterilmektedir. Kitaplar içerisinde Türkçe’nin önemli bir yere sahip olduğunu, onu İngilizce dilinde yapılan çalışmaların izlediği görülmektedir. İngilizceden sonra en fazla sayıda yayın Yunanca dilinde olmuştur. Yunanca’yı sırasıyla, Fransızca, Almanca, İtalyanca ve Ermenice dilleri izlemektedir.
19190001900r1 5190001900r1l3190001900r1l2190001900r1l2190001900r1l l 0190001900r1l
Türkçe 5190001900r3l İngilizce Fransızca Yunanca Almanca İtalyanca İsveççe Ermenice 21190001900r1 0l
Şekil 9. Mimarlık ve sanat tarihi makalelerinin dillere göre dağılımı 244
Makalelerin yayın dillerinin dağılımınıbakıldığında Türkçenin toplam yayınların %75’ini oluşturduğunu görmekteyiz. Türkçe yayınları%16’lık oran ile İngilizce izlemektedir. Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatüründe toplam 95 adet bildiriden ise; 72 adeti Türkçe, 23’ü İngilizce dilindedir. 66 adet tez çalışmasının ise 65’i Türkçe’dir. Yalnızca Pınar Gedikli’nin 1997 yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi bünyesinde hazırladığı Proposals for the Preservation of a Group of Houses in Ortamahalle-Akçaabat başlıklı yüksek lisans tezi İngilizce dilde hazırlanmıştır. Araştırma projeleri ve raporlar kapsamında ise, 12 adet çalışma tespit edilmiştir. Bunların tamamıTürkçe dilinde hazırlanmıştır.
29190001900r19190001900r7190001900r13190001900r12190001900r1 1l 1l l l l 1190001900r1 l 2190001900r5 Türkçe l İngilizce Fransızca Yunanca Almanca İtalyanca İsveççe Ermenice 25190101901r 7l
Şekil 10. Mimarlık ve sanat tarihi yayınlarının dillere göre dağılımı
Trabzon mimarlık ve sanat tarihine ilişkin toplam 755 adet yayının künyesi elde edilmiştir. Bu yayınların %75’i Türkçe dilindedir. İngilizce yayınların sayısı123 olup, toplam yayınların %16’sına tekabül etmektedir. Fransızca dilinde toplam 29 yayın elde edilmiştir. Fransızca’yı19 yayın ile Yunanca takip etmektedir. Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatüründe az sayıda da olsa yayın yapılan diğer diller de 7 adet yayın ile Almanca, 3 adet yayın ile İtalyanca, bunları2 adet yayın ile takip eden İsveççe ve tek yayın ile Ermenice’dir. 245
3.2.4. Yayınların Tarihsel Dönemlere Göre Dağılımı
10190001900r4l Diğer
Cumhuriyet Dönemi 5190001900r1l
OsmanlıDönemi 29190001900r1l
12190001900r1l Komnenos Dönemi Kitap Sayısı
9190001900r2l Bizans Dönemi
Roma Dönemi 1190001900r1l
Antik Dönem 4190001900r1l
0190001900r1l20190001900r1l9190001900r2l29190001900r2l20190001900r3l9190001900r4l29190001900r4l
Şekil 11. Mimarlık ve sanat tarihi kitaplarının tarihsel dönemlere göre dağılımı
Mimarlık ve sanat tarihi yayınlarının tarihsel dönemlere göre sınıflandırması yukarıdaki grafikte verilmiştir. Kitaplar arasında en çok Bizans Dönemi ile ilgili yayınların çıkarıldığınıve bunu OsmanlıDönemi’nin izlediğini görmekteyiz. Trabzon’un genelini ele alan ya da belirli bir döneme odaklanmayan çalışmalar ise, Diğer başlığıaltında verilmiştir ve kitapların içerisinde en fazla yer tutan bölüm olmuştur. Makalelerin dönemlere göre dağılımında genel konulu yayınların dışında en çok OsmanlıDönemi ile ilgili çalışma yapıldığıgörülmektedir. Bunu 43 adet yayın ile Komnenos Dönemi ve 31 yayınla Bizans Dönemi izlemektedir. Cumhuriyet Dönemi ve Antik Döneme ilişkin 10’ar adet yayın tespit edilmiştir. En az sayıda yayın çıkarılan dönem ise Roma Dönem olmuştur. 246
19190001900r7l Diğer
Cumhuriyet Dönemi 10190001900r1l
30190001900r3l OsmanlıDönemi
Komnenos Dönemi 12190001900r2l Makale Sayısı 31190001900r1l Bizans Dönemi
6190001900r1l Roma Dönemi
Antik Dönem 10190001900r1l
0190001900r1l19190001900r2l9190001900r4l29190001900r5l18190001900r7l6190001900r9l
Şekil 12. Mimarlık ve sanat tarihi makalelerinin tarihsel dönemlere göre dağılımı
Diğer 8190001900r2l
1190001900r1l Cumhuriyet Dönemi
16190001900r1l OsmanlıDönemi
2190001900r1l Komnenos Dönemi Tez Sayısı
Bizans Dönemi 6190001900r1l
Roma Dönemi 0190001900r1l
2190001900r1l Antik Dönem
0190001900r1l5190001900r1l10190001900r1l15190001900r1l20190001900r1l25190001900r1l30190001900r1l4190001900r2l9190001900r2l14190001900r2l
Şekil 13. Mimarlık ve sanat tarihi tezlerinin tarihsel dönemlere göre dağılımı
Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatüründeki tezlerin konu edindikleri dönemlere göre dağılımınıgösteren yukarıdaki grafikte; genel konulu yayınların dışında en fazla çalışmanın OsmanlıDönemine ilişkin hazırlandığıgörülmektedir. OsmanlıDönemini 6 adet çalışma ile Bizans Dönemi izlemektedir. Komnenos ve Antik dönem ile ilgili 2’şer tez 247
çalışmasıtespit edilmiştir. Tespit edilen tezlerin arasında Roma Dönemi ile ilgili bir çalışmaya ise rastlanmamıştır.
Diğer 9190001900r3l
Cumhuriyet Dönemi 2190001900r1l
OsmanlıDönemi 20190001900r1l
1190001900r1l Komnenos Dönemi Bildiri Sayısı
Bizans Dönemi 2190001900r1l
1190001900r1l Roma Dönemi
0190001900r1l Antik Dönem
0190001900r1l10190001900r1l20190001900r1l30190001900r1l9190001900r2l19190001900r2l29190001900r2l10190001900r3l20190001900r3l
Şekil 14. Mimarlık ve sanat tarihi bildirilerinin tarihsel dönemlere göre dağılımı
Bildirilerin dönemlerine bakıldığında en fazla sayıda yayının OsmanlıDönemi ile ilgili hazırlandığınıgörmekteyiz. Az sayıda Cumhuriyet, Bizans, Komnenos ve Roma Dönemleri ilgili yayınlara rastlanmaktadır. Toplam 95 adet çalışmanın 69’unu ise genel konulu çalışmalar oluşturmaktadır. Bunların da yine büyük bir bölümü Karadeniz Bölgesi ya da Doğu Karadeniz Bölgesi konularında çalışmalardır. 248
Diğer 6190001900r1l
Cumhuriyet Dönemi 6190001900r1l
OsmanlıDönemi 0190001900r1l
Komnenos Dönemi 0190001900r1l Proje ve Raporların Sayısı Bizans Dönemi 0190001900r1l
Roma Dönemi 0190001900r1l
Antik Dönem 0190001900r1l
0190001900r1l1190001900r1l2190001900r1l3190001900r1l4190001900r1l5190001900r1l6190001900r1l7190001900r1l
Şekil 15. Mimarlık ve sanat tarihi araştırma projeleri ve raporlarının tarihsel dönemlere göre dağılımı
Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürü dahilindeki araştırma projeleri ve raporların sayısıtoplam 12’dir. Bunların 6’sıgenel konuludur ve 6 adeti Cumhuriyet Dönemi dahilinde yapılan çalışmalardır.
Diğer 19190101901r2l
Cumhuriyet Dönemi 24190001900r1l
OsmanlıDönemi 3190001900r6l
Komnenos Dönemi 27190001900r2l Yayın Sayısı Bizans Dönemi 19190001900r3l
Roma Dönemi 8190001900r1l
Antik Dönem 16190001900r1l
0190001900r1l19190001900r2l9190001900r4l29190001900r5l18190001900r7l6190001900r9l26190001900r10l15190001900r12l3190101901r2l25190101901r3l
Şekil 16. Mimarlık ve sanat tarihi yayınlarının tarihsel dönemlere göre dağılımı 249
Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürü kapsamında elde edilen tüm yayınların dönemlere göre dağılımları değerlendirildiğinde; Osmanlı Dönemi çalışmalarının literatürde ciddi bir yer tuttuğu görülmektedir. Bunu Bizans ve Komnenos Dönemleri izlemektedir. Roma Dönemi ve Antik Dönem ise yayın sayısının azlığıile dikkat çekmektedir.
3.2.5. Monografik Çalışmaların Konulara Göre Dağılımı
Sümela 16190001900r2l
Ayasofya 30190001900r1l
Gülbahar Hatun Camii 10190001900r1l
Yeni Cuma Camii 14190001900r1l
İskender Paşa Camii 4190001900r1l Yayın Sayısı Fatih Camii 3190001900r1l
Kostaki Konağı 6190001900r1l
Trabzon Lisesi 4190001900r1l
Bedesten 6190001900r1l 0190001900r1l5190001900r1l10190001900r1l15190001900r1l20190001900r1l25190001900r1l30190001900r1l4190001900r2l9190001900r2l14190001900r2l19190001900r2l
Şekil 17. Monografik çalışmaların konulara göre dağılımı
Mimarlık ve Sanat Tarihi literatüründeki çok sayıda monografik çalışmanın konu edindikleri yapıların dağılımlarıyukarıdaki grafikte verilmiştir. Yapılar arasında Sümela Manastırı’nın literatürde ciddi bir yerinin olduğu görülmektedir. Sümela Manastırı’nı30 adet yayın ile Ayasofya izlemektedir. Sümela Manastırı’nıkonu edinen ilk monografik çalışma; Ömer Akbulut’un 1963 tarihli Sümela136 adlıkitabıdır. Bunu Semavi Eyice’nin 1966 yılında yayınlanan Trabzon Yakınında Meryem Ana Manastırı137 adlıkitabıizler. Makaleler arasında ise Sümela’nın adına 1970 yılında rastlamaktayız. Ö. D’nin “Trabzon’da Tarihi Bir Manastır Sümela” başlıklımakalesi Sümela ile ilgili ilk makaledir.
136 Akbulut, Ö.,1963. Sümela, Trabzon Tarihi Dizisi. 137 Eyice, S.,1966. Trabzon Yakınında Meryem Ana Manastırı, Türk Tarih Kurumu, Ankara. 250
Kaya Zengin’in 1978 tarihinde hazırlanan Trabzon Meryemana (Sümela) Manastırı138 adlıtezi ise Sümela Manastırınıkonu edinen monografik çalışmaların arasındaki ilk tez olma özelliğini taşımaktadır. Ayasofya Kilisesi/Camisi/Müzesi’nin monografik çalışmalar içerisindeki önemi yukarıdaki grafikten de anlaşılmaktadır. Ayasofya’yıkonu edinen çalışmalar arasında ise ilk kitap yayını; Tamara Talbot Rice’ın Decorations in the Seljukid Style in the Church of Saint Sophia of Trebizond adlıkitabıdır. Bunu David Talbot Rice’ın 1968 tarihliThe Church of Haghia Sophia at Trebizond adlıçalışmasıizler. Makale çalışmalarında ise ilk yayın Strzygowski’nin 1895 tarihli “Les Chapiteaux de Sainte-Sophie at Trebizonde” başlıklımakalesidir. Doğrudan mimarlık ve sanat tarihine yönelik ilk çalışmalar ise; Alpatov ve Brounov’un 1927-1928 tarihinde Byzantion’da çıkan makaleleridir. Alpatov; “Les Reliefs de la Sainte-Sophie de Trebizonde” başlıklı makalesinde Ayasofya’nın rölyeflerini çalışmıştır ve bu çalışma Trabzon sanat tarihi bağlamında oldukça önemlidir. Brounov’un “La Sainte-Sophie deTrebizonde” başlıklı çalışmasıise, Ayasofya’yıbütüncül olarak ele alan kapsamlıbir çalışmadır. Ayasofya ile ilgili elde edilen çalışmaların içinde ise Trabzon mimarlık ve sanat tarihi bağlamında hazırlanmışmonografik bir tez çalışmasına ise rastlanmamıştır.
3.2. Bilimsel Meşruiyet / Güvenilirlik
Bilimsel bir araştırmada yapılacak ilk iş ve uyulacak ilk kural, istenen bilgilerin bilimsel güvenilirlik ve geçerlilik ölçülerine uygun olarak toplanmasıve bu bilgilerin yine aynıölçülere bağlıkalarak işlenmesi ve yorumlanmasıdır. Mimarlık ve sanat tarihi çalışmalarında ilk kaynaklar yapıların kendileridir. Yapılar ve yapılar hakkındaki bilgiler çalışmaların alt yapısınıoluşturmaktadır. Tarih alanında olduğu kadar mimarlık ve sanat tarihi alanlarında da elde edilen bilgi ve belgelerin doğruluğu ve iyi analiz edilmeleri çalışmaların daha güvenilir ve bilimsel olmalarını sağlayacaktır. Mimarlık ve sanat tarihi alanlarında ele alınan yapıların çizimleri, fotoğraf, resim, gravür vb. gibi görsel belgeleri ve bunların analiz edilişleri önemlidir. Mimarlık ve sanat tarihi bağlamında ortaya konan ilk çalışmanın Charles Texier ve P. Pullan’ın birlikte hazırladıklarıL’architecture Byzantine 139 adlıkitap olduğunu ifade
138 Zengin, K.,1978. Trabzon Meryemana (Sümela) Manastırı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, İstanbul. 251
etmiştik. Kitap Trabzon’un kiliseleri hakkında ilk bilgileri vermektedir. Semavi Eyice; kitabın içeriğindeki bilgilerin çok hallerde yeteri kadar açık olmadığınıhatta bazen eksik ve yanıltıcıolduğunu ifade etmektedir. Eyice’ye göre bu gösterişli ve büyük kitapta verilen bilgiler Anadolu’nun OrtaçağHıristiyan mimarisini yeteri kadar aydınlatmaktan çok uzak kalmıştır (Eyice, 1976). Yine Eyice; bu kitaptaki eksikliklerin Gabriel Millet’in “Les Monastres et les Eglises de Trebizonde” başlıklımakalesinde giderildiğini ve bu çalışmanın daha bilimsel olduğunu belirtmektedir (Eyice, 1976). Şamil Horuluoğlu’nun 1978’te yayınladığıTarihi Eserleri ile Trabzon140 adlıkitabı, Trabzon’un yapılarının bir bakıma toplu listesini vermesi bakımından önemli bir çalışmadır. Ancak bu çalışmanın birçok hallerde bilimsel eksiklikleri bulunmaktadır. Metin ile uyuşmayan hatalıbaşlıklar ve ilgisiz çizim ve fotoğraflar çalışmanın öneminin yanısıra kitaba dikkatle yaklaşılmasınıgerektiren durumlardır. “Trabzon İskender Paşa Camii: Fiziksel Gelişim Süreci Üzerine Tarihsel Bir Değerlendirme” başlıklımonografik çalışmasında Ömer İskender Tuluk, araştırmaları sürecinde Şamil Horuluoğlu’nun kitabında karşılaştığı“yanlışlık”larıifade etmiştir. Tuluk; yazarın, çalışmasında –kaynak göstermese de – verdiği bilgilerin çoğunu Sedat Çetintaş’ın raporundan aktardığınıtespit etmektedir. Örneğin, Çetintaş’ın “..dört duvar üstüne tek kubbeli…” olarak yorumladığıyapıyıHoruluoğlu, “…merkezi planlıdır” olarak aktarmıştır. Yine Çetintaş’ın “…ön cephe duvarıalınarak bunun yerine kalın iki sütun…” yorumuna karşın yazar, “son tamirlerden birisinde ön cephe duvarıkaldırılmıştır ve bunun yerine, kalın iki duvar yapılmıştır” demektedir. Ayrıca Tuluk, metne eşlik eden İskender Paşa Camii planının günümüzdeki biçiminden oldukça uzak olduğunu ve eğer restitüsyon önerisi olduğu düşünülürse dahi buna ilişkin herhangi bir bilgi de içermediğini ifade etmektedir (Tuluk, Ö.İ., 2010). Horuluoğlu 1983 yılında, 1978’de yayınladığıTarihi Eserleri ile Trabzon adlıkitabının içeriğini genişleterek Trabzon ve Çevresinin Tarihi Eserleri141 adıile yayınlamıştır. Yukarıda bahsi geçen yanlışifadelerin bu basımda kısmen giderildiği görülmektedir. Ancak 1978 yılıyayınında Vakıf Han, TaşHan ve HacıYahya Hanıile ilgili hatalıbaşlık adlandırmaları, ilgisiz çizimleri ve metindeki hatalıbilgileri 1983 yılıbasımında tekrarladığıda görülmektedir. Dolayısıyla Şamil Horuluoğlu’nun söz konusu çalışmasına, içeriğinde barındırdığı çelişkili ifadeler nedeniyle dikkatle yaklaşmakta yarar vardır.
139Texier, C., Pullan, P., 1864. L’architecture Byzantine, London. 140Horuluoğlu, Ş.,1978. Tarihi Eserleri ile Trabzon, Cihan Matbaası, Ankara. 141 Horuluoğlu, Ş.,1983. Trabzon ve Çevresinin Tarihi Eserleri, Er Ofset Matbaası, Ankara. 252
Trabzonlu yerel araştırmacıİlyas Karagöz, literatürde ilk Türkçe şehir tarihi olarak geçen, Şakir Şevket’in Trabzon Tarihi 142adlıkitabınıeleştirmektedir. Karagöz’e göre; Şakir Şevket Trabzon tarihini yazarken Rum ve Ermeni dillerindeki tarih yayınlarına başvurmak zorunda kalmıştır. Karagöz, Şakir Şevket’in kendisinden 50 yıl önce, 1827’de yayınlanan Fallmerayer’in Trabzon İmparatorluğu Tarihi adlıkitabından habersiz olduğunu, bu kitap yayınlandıktan sonra 1840’lıyıllarda üç kez Trabzon’u ziyaretetmesine rağmen Şakir Şevket’in bundan haberdar olmamasınıeleştirmektedir ve kitabının genişbir araştırma ürünü olmadığınıvarsaymaktadır. Yazılıkaynaklar kadar görsel kaynakların doğruluğunun da önemi büyüktür. Mimarlık ve sanat tarihinin, yapılardan olduğu kadar görsel belgelerden de beslendiği göz önüne alındığında görsel belgelerdeki hataların bilimsel çalışmaların niteliğini doğrudan etkilediğini söylemek mümkündür. Tuluk’un İskender Paşa Camii ile ilgili yukarıda değinilen araştırmasında, yapının, Deyrolle tarafından 1869 tarihinde yapılan gravüründe, girişe göre yapının sağında yer almasıgereken minarenin bu gravürde sol tarafta konumlandırıldığınıtespit etmişir. Tuluk’a göre; ilk kez 1875’te “Le Tour de Monde” dergisinde “Voyage dans Le Lazistan et L’Armenie 1869” isimli makalede yayınlanan gravürün -burada yer alışbiçimini bilmemekle birlikte-, ressamın yapıyıyanlışifade etmesinden daha çok, orijinal resmin ters basılmışolabileceğini düşünmek doğrudur (Tuluk, Ö.İ., 2010). Gravürler, sanatçıların fantastik zihin dünyasının veya yaratıcılığının ürünleri olabileceği göz önüne alınarak dikkatle yaklaşılmasıgereken belgelerdir. Görsel belgeler arasında kuşkusuz en güvenilir olanlar fotoğraflardır. Trabzon’un fotoğraflarının bir araya getirilip yayınlandığıönemli çalışmalar ortaya koyulmuştur.143 Trabzon’un tarihini aydınlatan bir diğer önemli görsel belge grubu ise haritalardır. Trabzon’un farklıyüzyıllardaki fiziki yapısınıortaya koyan birkaç haritadan en erken tarihlisi Bordier’in minyatürümsü haritasıdır. 17. yüzyıldaki genel fiziki yapısıhakkında bilgiler vermesi bakımından önemli olan 1609 tarihli bu harita Tuluk ve Düzenli’nin
142Şakir Şevket,(haz. İsmail Hacıfettahoğlu), 2001. Trabzon Tarihi, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon. 143Fotoğrafların kullanıldığıçalışmalardan bazıları: Kardeş, O. N.,1999. Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 1, Karadeniz Teknik Eğitim VakfıYay., Trabzon.; Kardeş, O. N., 2001. Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 2, Çağlayan Basımevi, İstanbul.; Kardeş, O. N., 2005. Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 3, Karadeniz Teknik Eğitim VakfıYay., Trabzon.; Kardeş, O. N., 2006. Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 4, Karadeniz Teknik Eğitim VakfıYay., Trabzon.; Kardeş, O. N., 2011. Eski Fotoğraflarda Trabzon: Albüm 5; İskender, S., 2002. Trabzon Fotoğraf Albümü, Trabzon.; Bölükbaşı, A., 2006. Anılarda Trabzon, C.1-2, Serander Yayınları, Trabzon. 253
tespitlerine göre, kuzey-güney yönünde denize dik uzanan surlarıdoğu-batıyönünde göstermiştir (Tuluk ve Düzenli, 2010). Bunun yanında Lambert’in 1937 tarihli imar planıile 1967 yılında Trabzon için hazırlanmışil analitik etütleri içerisindeki anıtsal yapılarıgösterir hali hazır harita önemlidir. Haritanın üzerinde eski eserler numaralandırılarak belirtilmiş, “Trabzon Merkezindeki Eski Eserler” başlığıaltında bu yapıların listesi verilmişve “Trabzon Tarihi Eserleri Hakkında Kısa Bilgiler” başlığıaltında ise bazıyapılarla ilgili açıklamalar yapılmıştır. Yine Tuluk ve Düzenli’nin tespitlerine göre; bu açıklamaların çoğu yanlışve kaynağıbelli olmayan yanıltıcıbilgilerle doludur (Tuluk ve Düzenli, 2010).
3.4. Araştırma Merkezleri
Trabzon mimarlık ve sanat tarihi alanlarında araştırmacının başlıca faydalanabileceği araştırma merkezleri kütüphanelerdir. Türkiye ölçeğinde Trabzon mimarlık ve sanat tarihi araştırmalarının yapılabileceği en önemli kütüphaneler, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi ve Ankara Milli Kütüphane’dir. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi internet üzerinden erişilebilir araştırma merkezlerinden biri olma özelliğine sahiptir ve www.ttk.gov.tr adresinden hizmet vermektedir. Ankara Milli Kütüphane’ye ise www.mkutup.gov.tr adresinden ulaşılabilmektedir. Kütüphanelerin yanısıra arşivlerden de faydalanabilinmektedir. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih VakfıArşivi, Şeriyye Sicilleri ve Ankara Milli Kütüphane Şeriyye Sicilleri Koleksiyonu, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Nadir Eserler Koleksiyonu Yıldız Albümleri ve çeşitli kurumların arşivleri, mimarlık ve sanat tarihine dair bilgiler edinebileceğimiz diğer araştırma merkezleridir. Araştırma merkezlerinin Trabzon ölçeğinde en genişkapsamlısıKaradeniz Teknik Üniversitesi kütüphanesidir. Dergilerin yanısıra tezlere de ulaşılabilirliği nedeniyle önemlidir. 2009 yılında KTÜ bünyesinde kurulan Karadeniz AraştırmalarıEnstitüsü ise Karadeniz’in ve Kafkasya’nın tarihi, ekonomisi ve sosyo-kültürel yapısıüzerine bilimsel ve stratejik araştırmalar yapmayıhedeflemektedir. Trabzon İl Halk Kütüphanesi’nde bulunan 3000 kadar kitabın bu enstitüye gönderilmesi ile Karadeniz araştırmalarıile ilgili önemli bir arşiv oluşturulmuştur. 254
Trabzon İl Halk Kütüphanesi ve Trabzon Belediyesi Mahmut Goloğlu Kütüphanesi mimarlık ve sanat tarihi bağlamında kısıtlıda olsa önemli yayınlar barındırırlar. Bunların yanısıra Türkiye’de Trabzon dışında çok sayıda üniversitenin kütüphanelerinden Trabzon mimarlık ve sanat tarihine ilişkin yayınlara ulaşmak mümkündür. Kültür ve Turizm BakanlığıYayınları, YapıKredi Yayınlarıkitapları, yerel yönetim ve sivil toplum kuruluşlarının (il, ilçe belediyeleri, ticaret odaları) yayınlarıvb. az sayıda da olsa Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürüne katkısağlar. İnternet üzerinden yapılan araştırmalar araştırmacıya zaman kazandırmasıve yayınlara toplu ulaşılmasıbakımından önemlidir. Araştırmalar, sitelerin güvenirliği ve akademik çalışmalarla olan bağlantılarıdikkate alınarak yapılmalıdır. KTÜ Kütüphanesi sisteminde, mimarlık ve sanat tarihi çalışmalarını içeren, erişilebilir veritabanlarındanbirkaçışunlardır: JSTOR, Historical Abstracts, Avery Index, Cambridge Journal Online, Springer Link, MLA International Bibliography. Türk Tarih Kurumunun web sayfasından ise; Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyası, Cumhuriyet Dönemi OsmanlıAraştırmalarıBibliyografyası, Türkiye Makaleler Bibliyografyası, Ancient History Bulletin, Cahiers d'Histoire, vb. veritabanları taranabilmektedir. Bir diğer araştırma alanıolan tezlere YÖK’ün internet sitesinden, www.yok.gov.tr adresinden ulaşılabilmekte ve birçoğunun dijital formatıelde edilebilmektedir. Tüm bu araştırma merkezleri ve internet veritabanlarının dışında özel arşivler de araştırmalara katkısağlamaktadır. Maçka Livera (Yazlık) Köyü’nde bulunan İlyas Karagöz Özel Kütüphanesi içerisinde muhafaza ettiği çok sayıda kitap, dergi, makale vs. yanısıra İngilizce, Almanca, çok sayıda Yunanca ve Osmanlıca yayınlar, belgeler ile özgün ve önemli bir arşivdir. Trabzon mimarlık ve sanat tarihine katkıda bulunan özel arşivlere örnek olarak; Mustafa Yazıcı, Coşkun Kulaksızoğlu, Hüseyin Albayrak, Enver Uzun, Veysel Usta ve Cumhur Odabaşoğlu özel arşivleri verilebilir.144 Bugün Anadolu ile ilgili en kapsamlıgörsel-işitsel arşivin Yunanistan’da bulunan Küçük Asya Araştırma Merkezi olduğu bilinmektedir. Bu arşiv, Anadolu’dan Yunanistan’a göç eden Rumların –dönemin yerelinin– gidişöykülerini, dönemin toplumsal ve siyasal olaylarınıtoplamak üzere kurulmuştur. 145.000 sayfa yazı, 495 sayfa hatırat,
144 Ayrıntılıbilgi için bkz: Alikılıç, D., 2005. Vilayet Arşivleri ve Trabzon’un Yok Edilen Hafızası: Trabzon Vilayet Arşivi, Karadeniz Tarihi Sempozyumu: 25-26 Mayıs 2005, II. Cilt, 1041-1050. 255
5000 adet fotoğraf (Danacıoğlu, 2001) barındıran bu arşivin içerisinde Trabzon tarihi ve hatta mimarlık tarihine ilişkin bilgilerin bulunacağınıtahmin etmek güç değildir.
3.5. Anahtar Kelime Olarak “Trabzon” İsimlendirmeleri
Trabzon mimarlık ve sanat tarihi araştırmalarında çok çeşitli dillerde “Trabzon” isimlendirmelerine rastlanmaktadır. Araştırma yaparken farklıdillerdeki yayınlara da ulaşabilmek için Trabzon’un farklıdillerdeki karşılıklarınıanahtar kelime olarak kullanmak daha pratik bir yol olacaktır. Trabzon isminin İngilizce metinlerdeki karşılığı“Trebizond”’dur ve kimi zaman faklıdillerdeki yayınlarda da karşımıza çıkabilmektedir. Almanca’da “Trapezunt” ya da “Trapezuntische” olarak geçen Trabzon ismi İtalyanca yayınlarda “Trebisonda” olarak yazılmaktadır. Fransızca yayınlarda karşılaşılan adlandırma ise “Trébizonde” şeklindedir. Yunanca yayınların fonetik yazımındaki Trabzon ismi “Trapezoúnta” ya da “Trapezountos” olarak yazılmaktadır. Ermenice yayında ise Trabzon, “Trapizoni” ya da “Drabizoni” olarak karşımıza çıkar. 256
4. SONUÇ
Trabzon’un, köklü tarihi geçmişi ve çok katmanlıkültürel yapısıile tarihte daima önemli bir kent olması, kente yönelik araştırma ilgisinin artmasına dolayısıyla önemli bir literatür birikiminin doğmasına neden olmuştur. Trabzon mimarlık ve sanat tarihi ile ilişkili alanlarda bibliyografya çalışmalarıyapılmışolsa da doğrudan mimarlık ve sanat tarihine yönelik bir çalışmanın olmayışıbu tez çalışmasının gerçekleşmesinde etken olmuştur. Araştırmalar sürecinde Trabzon’un özellikle sosyal, siyasal, ekonomik, etnik vb. tarihsel geçmişi üzerine pek çok araştırma/incelemeye rastlanmışolmasına karşın, yerel mimarlık ve sanat tarihi çalışmalarının yetersizliği ile yerel tarih ve Trabzon yerel tarih çalışmalarıalanlarında araştırmalar yapılmıştır. Çalışmanın temelini oluşturmak için daha önce Trabzon ile ilgili hazırlanan bibliyografya çalışmalarıaraştırılmıştır. Trabzon üzerine yazılmış metinleri bir araya getiren ve derli toplu bakışı kolaylaştıran en erken bibliyografik çalışma Kudret Emiroğlu tarafından kaleme alınan, 1989 yılında yayınlanan “Trabzon Seyahatnameleri Bibliyografyası”dır. Söz konusu makale doğrudan mimarlık tarihiyle ilişkili olmasa da Trabzon tarihi açısından oldukça önemli olan seyahatnameleri derlemesi nedeniyle dikkate değerdir. M. Uzun’un “Trabzon’la İlgili Tez ve Bibliyografya Çalışmalarından Örnekler” başlıklımakalesi de içeriğindeki örnekler bakımından dikkate almaya değerdir. Karadeniz Teknik Üniversitesi Seminerleri kapsamında hazırlanan “Kuruluşundan Bu Yana (1963-2003) 40 Yıl İçinde KTÜ Mimarlık Bölümü’nde Yapılan Tezlerin AçıklamalıBibliyografyasıve İstatistiki Bir Değerlendirme” adlıyayınlanmamışçalışma, Trabzon yerelindeki tez çalışmalarına toplu bir bakışıortaya koymasıbakımından özgündür. Trabzon mimarlığıile doğrudan ilişkili olan ve bu alanda yapılmışen kapsamlıçalışma ise Halil İbrahim Düzenli’nin “Trabzon Mimarlık AraştırmalarıBibliyografyası” adlımakalesidir ve Trabzon’un mimarlık literatürünün geneline değinen bütüncül bir nitelik sergilemektedir. Türkiye ölçeğinde hazırlanan çalışmalar içerisinde, Ayla Ödekan’ın Türkiye’de 50 Yılda YayımlanmışArkeoloji Sanat Tarihi ve Mimarlık Tarihi ile İlgili Yayınlar Bibliyografyası(1923-1973) adlıkitabıerken tarihli bir yayın olmasıile önemlidir. Tarih VakfıYayınları’nın Türkiye Kent Tarihi AraştırmalarıBibliyografyasıkitabıda zengin içeriği ile Trabzon’a dair birçok yayına ulaşılabilen bir çalışmadır. 257
Tarih alanında, Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürüne dolaylıyoldan katkıda bulunan, Yüksel Küçüker’in Trabzon Tarihi Bibliyografyasıadlıtezi ve onu izleyen kitabı incelenmiştir, mimarlık tarihine katkıda bulunabilecek kaynaklar seçilerek Seçilmiş Trabzon Tarihi Çalışmalarıbibliyografyasına alt yapıoluşturulmuştur. Araştırmalarında başvurulan başlıca araştırma merkezlerinden mimarlık ve sanat tarihi bağlamında en kapsamlıolanlar Ankara’da bulunan Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi ve Milli Kütüphane’dir. Karadeniz Teknik Üniversitesi Kütüphanesi ise, kitaplara, dergilere ve bunların yanısıra tezlere de ulaşılabilirliği bakımından oldukça önemlidir. Bibliyografyaların oluşturulmasında yararlanılan diğer araştırma merkezleri ise, Trabzon İl Halk Kütüphanesi, Trabzon Belediyesi Kütüphanesi ve İlyas Karagöz Özel Kütüphanesi’dir. İnternet üzerinden ulaşılan üniversite kütüphanelerinden en önemlileri Erzurum Atatürk Üniversitesi ve Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesi’dir. Bunların yanısıra Orta Doğu Teknik Üniversitesi, İstanbul Teknik Üniversitesi ve Bursa UludağÜniversitesi’nin kütüphaneleri ve mimarlık fakülteleri dergileri taranmış, Trabzon ile ilgili yayınlar bibliyografyalara eklenmiştir. Karadeniz Teknik Üniversitesi Kütüphanesi’nin elektronik veritabanlarının Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürüne önemli katkılarıbulunanları-JSTOR, Historical Abstracts, Avery Index, Cambridge Journals Online, Springer Link, MLA International Bibliography vb.- taranmış, erken tarihli önemli yayınlar tespit edilmiş ve bibliyografyalara dahil edilmiştir. Ancak kütüphaneler dahilindeki veritabanlarıdönemsel abonelikler olmakla birlikte bahsi geçen veritabanlarından Historical Abstracts ve Avery Index’e günümüzde ulaşım olmamaktadır. Veritabanlarının güncel listesine; http://www.ktu.edu.tr/library/ adresi veritabanlarılinkinden ulaşmak mümkündür. Türk Tarih Kurumu ve Milli Kütüphane arşivlerinde de internet üzerinden tarama yapılabilmektedir. Türk Tarih Kurumu arşivlerine www.ttk.gov.tr adresinden, Ankara Milli Kütüphane’ye ise www.mkutup.gov.tr adresinden ulaşılabilmektedir. Bunların yanısıra Türk Tarih Kurumu dahilindeki elektronik veritabanlarında da -Cumhuriyet Dönemi Makaleler Bibliyografyası, Cumhuriyet Dönemi OsmanlıAraştırmalarıBibliyografyası, Türkiye Makaleler Bibliyografyası, Ancient History Bulletin, Cahiers d'Histoire, vb.- tarama yapılabilmektedir. Araştırmalarda, tüm bu kurumsal ve akademik araştırma merkezleri taranmış künyeler derlenmiştir. Bunların yanısıra internet üzerinden uluslararasıkitap satışweb 258
siteleri, Google arama motoru hizmetleri ve kurumsal olmayan toplulukların oluşturdukları web siteleri taranarak Trabzon mimarlık ve sanat tarihine katkıda bulunacağıdüşünülen tüm yayınların künyeleri oluşturulmuştur. Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürüne ilişkin toplam 755 adet yayının künyesi elde edilmiştir. Bunlardan 192’si kitap, 390’ımakale, 66’sıtez, 95’i bildiri ve 12’si de araştırma projeleri ve raporlarıkapsamaktadır. Araştırmalar sürecinde karşılaşılan çokça Yunanca ve Rusça kaynak, dil ve yazım tekniği yetersizliği nedeniyle bibliyografyalara ve değerlendirmelere dahil edilememiştir. Elde edilen bibliyografyalar ve veriler doğrultusunda Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürüne ilişkin bir takım tespitler ve çıkarımlarda bulunulmuştur. Trabzon ile ilgili ilk yayın M.Ö. 400lere dayanan Ksenophon’un Anabasis’i’dir. Aşık Mehmed’in Menazıru’l-Avalim (Alemlerin Tablosu) adlıeseri, Trabzonlu bir yazarın kaleminden yazılan ilk seyahatnamedir. Yazarın Trabzonlu oluşu ve yazım yılıgöz önünde bulundurulduğunda son derece önemlidir. Trabzon’un şehir tarihi yazımıbağlamındaki ilk örnek ise; Şakir Şevket’in 27 Ağustos 1877 tarihinde iki cilt olarak yayınladığı“Trabzon Tarihi” adlıkitabıdır. Mimar Charles Texier (1802-1871) ve P. Pullan’ın hazırladıkları, 1864 yılında yayınlanan Bizans sanatıhakkındaki L’architecture Byzantine adlıkitap Trabzon kiliselerini ilk kez tanıtmaktadır. Texier ve Pullan’ın bu kitabıbilimsel anlamda hazırlanmışTrabzon’a ilişkin gezi ve inceleme yazılarıbağlamında ilk çalışma olarak değerlendirilebilir. Şehrin mimarlık ve sanat tarihine yönelik yayınlar; her ikisi de 1895 yılında yayınlanan Josef Strzygowski’nin “Les Chapiteaux de Sainte – Sophie at Trébizonde” ve Gabriel Millet’in “Les Monastéres et les Églises de Trébizonde” adlımakaleleri ile başlamaktadır. Byzantion’da 1928 yılında yayınlanan N. Baklanov’un, “Deux Monuments Byzantines de Trebizonde”, M. Alpatov’un “Les Reliefs de la Sainte-Sophie de Trebizonde” ve N. Brounov’un “La Sainte-Sophie de Trebizonde” başlıklımakaleleri doğrudan Trabzon ölçeğinde hazırlanan oldukça önemli çalışmalardır. Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürü içerisinde bir Türk’ün adına 1935 yılında rastlanmaktadır. Bilge’nin Yeni Adam dergisinde yayınlanan “Trabzon’da Tarihi Eserler” başlıklımakalesi, mimarlık ve sanat tarihi ile doğrudan ilişkili ilk Türkçe yayındır. 259
Trabzon’un geleneksel mimarisinin araştırıldığıilk çalışma, Arkeolog Mahmut Akok’un 1951 yılında yayınlana “Trabzon’un Eski Evleri” adlımakalesidir. 1960’lara kadar olan dönemde yayın sayısının azlığının yanısıra yabancıyazarların yerli yazarlara oranıbir hayli fazladır. 1960lardan sonra ise yayın sayılarında ciddi bir artış gözlenmektedir. Özellikle 1980ler mimarlık ve sanat tarihi literatüründe bir kırılma dönemi olmuştur. Yayın sayısındaki önemli artışve bunun paralelinde yerli yazarların ilgisinin artışıile Trabzon mimarlık ve sanat tarihi bağlamında ciddi bir literatür birikimi oluşmuştur. Toplam 755 adet çalışmanın 471’i 1980lerden günümüze değin geçen 30 yıllık süreç içinde yayınlanmıştır. 1981-1990 yıllarıarasında kongreler ve sempozyumların artışı, paralelinde literatüre olan genel ilginin artışıve Karadeniz Teknik Üniversitesi bünyesinde 2001, 2003, 2007 ve 2009 yıllarında gerçekleştirilen uluslar arasıLivenarch kongrelerinin, Trabzon yerel mimarlık çalışmalarına önemli katkısıolmuştur. 1960’lıyıllar, Trabzon’daki anıtların üniversitelerde incelemeye değer bir alan olarak görüldüğü ilk yıllar olmuştur. 1964 yılında İstanbul Üniversitesi bünyesinde Hikmet Takaz tarafından hazırlanan Trabzon’daki Türk Mimari Eserleri ve Üslup Özellikleri başlıklı lisans tezi bu alandaki ilk tez çalışmasıolma özelliğine sahiptir. 2000’lere kadar hazırlanan tez sayısıartarak sürmüştür. Ancak 2000’li yıllarda düşüş gözlenmektedir. Erzurum Atatürk Üniversitesi’nde 1973’ten beri Arkeoloji ve 1976’dan beri Sanat Tarihi bölümlerinin varlığının ve bu bölümlerde Trabzon ile ilgili birçok çalışmanın ortaya koyulmasının yanısıra Karadeniz Teknik Üniversitesi’nde hala Arkeoloji ve Sanat Tarihi bölümlerinin olmayışıda bu duruma neden olmaktadır. Mimarlık Bölümünde 2005 yılında aktif hale getirilen Mimarlık Tarihi Ana Bilim Dalı’ndan üretilen ilk tez çalışmasıFulya Üstün’ün 2008 yılında hazırlamışolduğuTarihsel Kaynaklara Göre Sinop Şehrinin Fiziksel Gelişimi (Antik Dönemden 19. yy. Sonuna Kadar) başlıklıtezidir. Trabzon mimarlık ve sanat tarihi literatürü kapsamında elde edilen tüm yayınların tarihsel dönemlere göre dağılımıdeğerlendirildiğinde; OsmanlıDönemi çalışmalarının literatürde ciddi bir yer tuttuğu görülmektedir. Bunu Bizans ve Komnenos Dönemleri izlemektedir. Roma Dönemi ve Antik Dönem ise henüz üzerinde ciddi olarak çalışılmamış dönemlerdir. Bibliyografyalar tamamlanmamışçalışmalardır. Elde edilen künyeler ile hazırlanan bu bibliyografya çalışmasında da şüphesiz eksiklikler olacaktır. Temennimiz bu çalışmanın 260
yeni çalışmalara yol göstermesi, katkıda bulunmasıve değerlendirmelerde tespit edilen çalışılmamışkonu ya da dönemlerdeki açıklıkların fark edilerek araştırmalara konu edilmesidir. Mimarlık ve sanat tarihi literatüründe keşfedilmemişİngilizce, Fransızca, Yunanca vb. dillerdeki çok sayıda yayının çevirilerinin yapılması ve dilimize kazandırılmasıda bir başka temenni ve önerimizdir. 261
5. KAYNAKLAR
Açık, T. ve Tuluk, Ö. İ., 2009. OsmanlıMimarlığının Metinsel Dili: Mimarlık TarihiYazınında Şer’iyye Sicillerinin Yeri, Türkiye AraştırmalarıLiteratür Dergisi, Türk Mimarlık Tarihi, 7, 13, Bilim ve Sanat Vakfı, İstanbul, 461-474.
Tezcan, M., 2002. İpek Yolu ve XIV. Yüzyıla Kadar İpek Yolu Ticaretinde Trabzon’un Yeri, Trabzon ve Çevresi UluslararasıTarih–Dil–Edebiyat Sempozyumu (3–5 Mayıs 2001), 71–90.
Trabzon ve Çevresi Uluslar ArasıTarih – Dil – Edebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mayıs 2001), Cilt I, Trabzon, 71-90.
Akçalı, A. A., 2007. Yerel Tarih ve Tarih Eğitimine Katkısı, Yüksek Lisans Tezi, DokuzEylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Tarih Eğitimi Ana Bilim Dalı, İzmir.
Akşit, O., 1985. Roma İmparatorluk Tarihi (M.Ö. 27-M.S. 395), İstanbul.
Alikılıç, D., 2005. Vilayet Arşivleri Ve Trabzon’un Yok Edilen Hafızası: Trabzon VilayetArşivi, Karadeniz Tarihi Sempozyumu 25-26 Mayıs 2. Cilt 20. Yüzyıl (yay.haz. Kenan İnan Hikmet Öksüz Mehmet Okur Veysel Usta), Trabzon.
Anonim, 1982-84. Trabzon, Yurt Ansiklopedisi, Anadolu Yayıncılık, 10, İstanbul.
Aslan, E., 2000. Yerel Tarihin Tanımı, Gelişimi ve Değeri, Tarih Yazımında Yeni Yaklaşımlar: Küreselleşme ve Yerelleşme, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, s.195-204.
Aygün, N., 2005. On Sekizinci Yüzyılda Trabzon’da Ticaret, Serander Yayınları, Trabzon.
Bademli, R. R., 2001. Türkiye’de Kentsel Araştırmaların Gelişimi: 1974-1984, Türkiye’deSosyal Bilim Araştırmalarının Gelişimi, (der. Sevil Atauz), Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul.
Baschmakoff, A., 1948. La Sythése des Periples Pontiques Methode de Precision en PaléoEthnologie, Paris.
Bilgin, M., 2010. Doğu Karadeniz Tarih – Kültür – İnsan, 3. Baskı, Ötüken Yayınları,İstanbul.
Bilgin, M., 1990. Sürmene Tarihi, 1. Baskı, Damla Ofset, İstanbul.
Bilici, Z. K., 1987. 17. Yüzyıla Ait Mahkeme Sicillerindeki Konya Aleaddin Camii’nde Yapılan Onarımlarla İlgili Kaynaklar, V. Araştırma SonuçlarıToplantısı-I, Ankara, s. 91-97. 262
Binark, İ., 1980. Arşiv Ve Arşivcilik Bilgileri, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi DairesiBaşkanlığıYayın No:3, Ankara.
Bostan, H., 1993. XV.-XV1. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
Bryer, A. ve Winfield, D., 1985. The Byzantine Monuments and Topography of Pontos, Dumbarton Oaks Res. Lib. Washington DC.
Calkin, H. L., 1942. Local History: A Means of Better Understanding United Stated History, The School Rewiev, 50.
Chrysanthos, P., 1933. He Ekklesia Tapezountos, Archeion Pontou, IV-V (özel sayı).
Corfield, P., 1996, New Approaches for Old Towns?, Journal of Urban History, 23, 1.
Çandarlıoğlu, G., 1988. Karadeniz’in Kuzey Bölgesinin Türkleşmesi, Birinci Tarih BoyuncaKaradeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Samsun.
Danacıoğlu, E., 2001. Geçmişin İzleri – YanıBaşımızdaki Tarih İçin Bir Kılavuz, Tarih VakfıYurt Yayınları, İstanbul.
Demircioğlu, İ. H., 2001. İngiliz Konsolosu Palgrave’e Göre 1868’de Trabzon Konsoloslukları, Trabzon ve Çevresi UluslararasıTarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu 3-5 Mayıs 2001, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, 487-492.
Demircioğlu, İ. H., 2004. Alfred Billiotti’nin Raporuna Göre 19. Yüzyılın İkinci YarısındaTrabzon’daki Konsoloslukların Yıllık Gelirleri, Atatürk Dergisi, 4, 95-105.
Demircioğlu, İ. H., 2009. Trabzonlu Bir Yerel Tarihçi: Hasan Umur, Karadeniz Araştırmaları, 6, 22, 115-122.
Denktaş, M., 2005. Şer’iyye Sicil Defterlerinin Sanat Tarihi Araştırmalarındaki Önemi (Kayseri Ölçeği), Kayseri Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18, 51-66.
Douch, R., 1967. Local History and The Teacher, Londra.
Dursun, P., 2002. Trabzon Kentsel Dokusunda Morfolojik Analiz, Doktora Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Düzenli, H. İ., 2008. Sedat ÇetintaşTrabzon’da, Yıl 1937”, Arredamento Mimarlık, 214, 98-05,
Düzenli, H. İ., 2010. Trabzon Mimarlık AraştırmalarıBibliyografyası, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul. 263
Düzenli, H. İ. ve Deniz, F., (düz.) 2009. Uğur Tanyeli ile Türkiye’de Mimarlık Tarihi Çalışmak ve OsmanlıMimarlık Tarih YazımıÜzerine, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7, 13, 313-346.
Emecen, F., 1991. Sosyal Tarih KaynağıOlarak OsmanlıTahrir Defterleri, Tarih ve Sosyoloji Semineri, Edebiyat Fakültesi Basımı, İstanbul, s. 143-156.
Erdoğan, M., 1965. OsmanlıMimarisi Tarihinin Otantik Yazma Kaynakları, Vakıflar Dergisi, 6, 111-137.
Eyice, S., 1976. Türkiye’de Bizans Mimarisi Hakkındaki YabancıAraştırmaların Kısa Tarihçesi (İkinci Dünya Savaşına Kadar), Sanat Tarihi Yıllığı, VI, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Enstitüsü, İstanbul, 453-471.
Eyrice, N., 2005. Tarih Eğitiminde Yerellik: 1922-1950 Döneminde Menemen Kazası, Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İzmir,
Fallmerayer, J., 1827. Geschichte des Kaisertums von Trapezunt.
Faroqhi, S., 1992. Şehir Evinin Fiziki Şekli, (çev. İbrahim Kalın), Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, 3, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, Ankara, 1151-1178.
Faroqhi, S., 2009. OsmanlıTarihi Nasıl İncelenir, Tarih VakfıYurt Yayınları, İstanbul.
Finlay, G., 1851. Medieval Greece and Trebizond.
Goloğlu, M., 1973. Anadolu’nun Milli Devleti Pontus.
Göyünç, N., 1973. Türk Kültür Tarihi Bakımından Arşivlerimizin Önemi, Belleten, 147.
Hacıfettahoğlu, İ., 2001. Kuruluşundan Fethine Trabzon’un Kısa Tarihi ve Fethi, Öncesi ve Sonrasıyla Trabzon’un Fethi, Ankara.
Hahanov, A., 2004. Panaret’in Trabzon Tarihi, Eser Ofset, Trabzon.
Hızlı, M., 1991. Maddi Kültür Varlıklarımızın OnarımlarınıBelirlemede Şer’iyye Sicillerinin Rolü, Taç VakfıYıllığı, 1, İstanbul.
Hoskins, W. G., 1984. Local History in England, Addison Wesley Longman Limited, New York.
Işık, A., 2001. Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, VI. Dizi, 60, Ankara.
İlyasoğlu, A., 2001. Yerel Tarih Gruplarıyla Tanışırken: Konular-Sorunlar, Yerel Tarihçilik, Kent, Sivil Girişim: Yerel Tarih GruplarıDeneyimi, (ed. Funda Çelebi), Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul, 37-42. 264
İnalcık, H., 1977. Tursun Bey, Historian of Mehmed the Conqueror’s Time, Wiener Zeüschrift für die Kunde des Morgenlades, 39, 55-71.
İpşirli, M., 1991. Sosyal Tarih KaynağıOlarak Şeriyye Sicilleri, Tarih ve Sosyoloji Semineri, İstanbul, s. 157-162.
Janssens, E., 1969. Trébizonde en Colchide, Presses Universitaries de Bruxelles, Bruxelles.
Jennings, R. C., 1976. Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century: A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum, International Journal of Middle East Studies, 7, 21-57.
Jennings, R. C., 1993. Plague in Trabzon and Reactions to It According to Local Judicial Registers, Ed: Heath W. Lowry – Donald Quataert, Humanist And Scholar-Essays in Honor of Andras Tietze, Washington, 27-36.
Karagöz, İ., 1988. Tarihsel Süreçte Trabzon Halkı, Ed. Ömer Şen, 1. Baskı, Derya Kitapevi, Trabzon.
Karaman, O., 2000. Şer’iyye Sicillerinin Önemi ve H. 1253-256 (M. 1837-1840) Tarihli Trabzon Şer’iyye Sicili Defteri, Trabzon Tarihi İlmi Toplantısı(6-8 Kasım 1998) Bildiriler 2. Baskı(yay. haz. Kemal Çiçek, Kenan İnan, Hikmet Öksüz, Abdullah Saydam) Trabzon.
Keleş, R., 2001. 1951-1960 Yıllarında Kent Araştırmaları”, Türkiye’de Sosyal Bilim Araştırmalarının Gelişimi, (der. Sevil Atauz), Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul.
Kılıç, R., 2001. Trabzon Valisi Şehzade Selim ve Faaliyetleri, Trabzon ve Çevresi UluslararasıTarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu 3-5 Mayıs 2001, Cilt:1, Trabzon.
Ksenophon, 1998. Anabasis On Binlerin Dönüşü, Çev: Tanju Gökçöl, 2. Baskı, Sosyal Yayınlar, İstanbul.
Kurnaz, M., 2003. Trabzon’da 35 Vakfa Ait Notlar, yay. haz: Prof. Dr. Saadettin Korkmaz, Yakup Aktürk, Trabzon.
Kurt, Y., 1998. Tapu Tahrir Defterleri Ve Bunların YayınlanmasıHakkında, 1.Milli Arşiv Şurası20-21 Nisan 1998 Ankara Tebliğler-Tartışmalar, T.C Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
Kütükoğlu, M., 1994. OsmanlıBelgelerinin Dili (Diplomatik), KubbealtıYayınları, İstanbul.
Kütükoğlu, M., 1995. OsmanlıSosyal ve İktisadi Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri, Belleten, 225, 395-412. 265
Kyvig, D. E. ve Marty, M. A., 2000. Yanıbaşımızdaki Tarih, Tarih VakfıYurt Yayınları, İstanbul.
Litchman, A. J. ve French, V., 1978. Historians and the Living Past: The Theory and Practice of Historical Study, Harlan Davidson, Illinois.
Lowry, H., 2010. Trabzon Şehrinin İslamlaşmasıve Türkleşmesi 1461-1583, Çev: Demet Lowry, Heath W. Loery, 4. Baskı, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul.
Lynch, H. F. B., 1901. Armenia, Travels and Studies, 2 Cilt, London.
Martal, A., 2000. Yerel Tarih Yazımında Kaynak Kullanımına İlişkin Sorunlar, Tarih Yazımında Yeni Yaklaşımlar Küreselleşme ve Yerelleşme, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih VakfıYayınları, İstanbul, 248-259.
Miller, W., 1922. The Last Athenian Historian: Leonicus Chalcocondyles, Journal of Hellenic Studies, 42.
Miller, W., 1926. Trebizond, The Last Greek Empire.
Miller, W., 2007. Son Trabzon İmparatorluğu, Çev: Nurettin Süleymangil, Heyamola Yayınları, İstanbul.
Nemlioğlu, C., 2005. Görsel Belgelerde Trabzon, Panel ve Tablolar (Yağlıboya – Suluboya Karakalem) Gravür ve Litografiler 1461-1914, Trabzon AraştırmalarıMerkezi Vakfı, İstanbul.
Orhonlu, C., 1967. Osmanlıİmparatorluğu’nda Derbent Teşkilatı, İstanbul.
Öksüz, M., 2006. On Sekizinci Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon, 1. Baskı, Serander Yayınları, Trabzon.
Özbaran, S., 1992. Tarih ve Öğretimi, Cem Yayınevi, İstanbul.
Özbaran, S., 1997. Tarih, Tarihçi ve Toplum, Tarih VakfıYurt Yayınları, İstanbul.
Özsait, M., 2000. İlkçağTarihinde Trabzon ve Çevresi, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasım 1998), Bildiriler Kitabı, 35-36.
Sevim, M., (yay. haz.), 1997. Gravürlerle Türkiye-Anadolu, Kültür BakanlığıYayınları, 5, Ankara
Sümerkan, M. R., 2006. Şehir Fotokartlarıve Trabzon, Anılarda Trabzon (haz. Atilla Bölükbaşı), c. I, Serander Yayınları, Trabzon.
Şerbetçi, M., 1999. Türk HaritacılığıBibliyografyası: Kitaplar ve Tezler 1800-2000, Yıldız Teknik Üniversitesi Yayınlığı, İstanbul. 266
Taş, K. Z., 1998. Arşiv Malzemesi Olarak Şer’iyye Sicilleri Ve Taşra Üniversitelerinde Tarih Araştırmaları, 1.Milli Arşiv Şurası20-21 Nisan 1998 Ankara Tebliğler- Tartışmalar, T.C Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
Tatar, Ö., 2002. 1787-1792 Osmanlı-Rus Savaşında Trabzon ve Çevresinin Yeri ve Önemi, Trabzon ve Çevresi Uluslar ArasıTarih – Dil – Eebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mayıs 2001), Cilt I, Trabzon.
Tekeli, İ., 1986. Türkiye’de 19. Yüzyıl Ortalarından 1950’ye Kadar Kentsel Araştırmanın Gelişimi, Türkiye’de Sosyal Bilim Araştırmalarının Gelişimi, (der. Sevil Atauz), Türk Sosyal Bilimler Derneği, Ankara, 1986, 239-268.
Tekindağ, Ş., 1991. Trabzon, İslam Ansiklopedisi, 4, İstanbul, 457.
Tekeli, İ., 2001. Yerel KavramıÜzerine BazıYorumlar”, Yerel Tarihçilik, Kent, Sivil Girişim: Yerel Tarih GruplarıDeneyimi, (ed. Funda Çelebi), Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul.
Tosh, J., 1997. Tarihin Peşinde, Tarih VakfıYurt Yayınları, İstanbul.
Tuluk, H., Çorum’da Bakırcılık Sanatının Gizli KalmışTarihi Üzerine Birkaç Not, Uluslar arasıOsmanlı’dan Cumhuriyet’e Çorum Sempozyumu 23-25 Kasım 2007, Çorum Belediyesi Kültür Yayınları, III. Cilt, 1807-1814.
Tuluk, Ö. İ., 2009. Cumhuriyet Dönemi Mimarlık Dergileri ve Mimarlık Tarihi Yazıları Bibliyografyası, Türkiye AraştırmalarıLiteratür Dergisi, Türk Mimarlık Tarihi, 7, 13, Bilim ve Sanat Vakfı, İstanbul, 485-556.
Tuluk, Ö. İ., 2010. Trabzon İskender Pasa Camii: Fiziksel Gelişim Süreci Üzerine Tarihsel Bir Değerlendirme, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul, 145-155.
Tuluk, Ö. İ. ve Düzenli, H. İ., 2010. Trabzon Mimarlık Tarihi YazınıÜzerine Bazı Gözlemler ve Trabzon Kent Mirası, Trabzon Kent MirasıYer-Yapı-Hafıza, Klasik Yayınları, İstanbul.
URL-1, http://www.karalahana.com/makaleler/tarih/trabzon-tarihi-icin-dusunduklerim.htm
URL-2, http://tdkterim.gov.tr/bts/
URL-3, http://www.turkceciler.com/bibliyografya.html
Yıldız, P., 2007. Klasik Türk Musikısi Kitap ve Tez Bibliyografyası(1929-2007), Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar. Yılmaz, L., 2000. Tarih Nasıl Yazılmalı? Ya da Yazılmalımı?”, Tarih Yazımında Yeni Yaklaşımlar: Küreselleşme ve Yerelleşme, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul. 267
Yüksel, M., 2000. Trabzon’da Türk-İslam Eserleri Ve Kitabeleri, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon.
Zehiroğlu, A. M., 2000. Antik Çağlarda Doğu Karadeniz, ÇiviyazılarıYayınevi, İstanbul.
Araştırılabilir güncel internet kaynakları: http://www.ktu.edu.tr/library/ http://scholar.google.com.tr/schhp?hl=tr http://books.google.com.tr/books?hl=tr http://www.ttk.org.tr/ http://tez2.yok.gov.tr/ http://www.mkutup.gov.tr/ http://www.mkutup.gov.tr/menu/133 http://search.ebscohost.com/ http://journals.cambridge.org/action/advanceSearch http://www.jstor.org/ http://www.springerlink.com/ http://www.ulakbim.gov.tr/ http://research.metu.edu.tr/ http://kutuphane.omu.edu.tr/ http://kutuphane.uludag.edu.tr/ http://www.atauni.edu.tr/ http://www. itu.edu.tr/ http://www.itudergisi.itu.edu.tr/ http://www.amazon.com/ http://pontosworld.com/ http://www.periodicals.com/index.html 268
ÖZGEÇMİŞ
11.09.1986 yılında Trabzon’da doğdu. İlköğrenimini Kurtuluşİlkokulu’nda, orta ve lise öğrenimini ise Tevfik Serdar Anadolu Lisesi’nde tamamladı. 2004 yılında girdiği Karadeniz Teknik Üniversitesi Mimarlık Bölümünden 2008 yılında mezun oldu. Aynıyıl KTÜ Mimarlık Bölümünde yüksek lisans eğitimine başladı. 2009 yılında Trabzon Rölöve ve Anıtlar Müdürlüğü’ne mimar olarak atandı. Halen bu görevini sürdürmekte olan Sarıcaoğlu, evlidir ve İngilizce bilmektedir.